Prosjekt «Analyse Og Effektivisering» Lærdal Kommune Rapport

Prosjekt «Analyse og effektivisering» Lærdal kommune

Rapport

Oslo, 11. november 2013 Innhald

Oppsummering

Organisering og tilnærming

Analyser • Føresetnader • Folketalsutvikling • Konsernanalyser • Analyser på ansvarsnivå ‒ Administrative tenester ‒ Tekniske tenester ‒ Helse og omsorg ‒ Oppvekst og kultur

Bakgrunn Utfordringar Leveranse • Lærdal kommune har vedteke å redusere • Lærdal kommune står ovanfor store • Analysane vil omfatte ein gjennomgang av utgiftsnivået med 10 millionar kroner over utfordringar når det gjeld driftsnivået på kostnads- og inntektsbiletet, samt ein periode på 4 år årsbudsjettet for 2014 og den langsiktige aktivitetsnivået i kommunen, med eit utviklinga i kommuneøkonomien særskilt fokus på administrative funksjonar ‒ 2014: 3 millionar kroner og tekniske tenester • Per utgangen av 2012 har kommunen ei ‒ 2015: 2 millionar kroner gjeldsgrad på 97 %. Lånegjelda per • Målet med desse analysane vil vere å identifisere konkrete tiltak for ‒ 2016: 2,5 millionar kroner innbyggjar er blant dei høgaste i landet og effektivisering i organisasjonen, som kan er meir enn dobla frå 2007 til 2012 ‒ 2017: 2,5 millionar kroner betre den totale økonomiske situasjonen • Med bakgrunn i dette vedtaket treng • Berre 28 % av kommunen si gjeld er i dag til kommunen, og såleis vere eit sentralt kommunen betre innsikt i korleis dei nyttar (per 19. august 2013) lasta med fastrente, verktøy i arbeidet med å redusere ressursane og kva handlingsrom dei har noko som gjer ein sårbar ved eventuell driftsutgiftene for justeringar renteauke • Følgjande skal leverast: • Lærdal kommune gjekk gjennom ei • Lærdal kommune har eit lite ‒ Ei skildring av nosituasjonen i Lærdal omfattande administrativ omlegging i 2012 disposisjonsfond som gjer at ein står svakt kommune med tanke på uventa hendingar ‒ Ei skildring av analysane som er utført og resultata av desse • Det er sannsynleg at kommunen sine ‒ Ein oversikt over område der det bør Ny administrativ organisering i Lærdal kommune inntekter blir redusert i framtida, både som iverksetjast tiltak følgje av redusert tal eldre (80 år+), auka ‒ Aktuelle tiltak og ei sannsynleggjering av del innbyggjarar mellom 67 og 79 år, samt konsekvensane av desse når det gjeld reduserte skatteinntekter fordi den sjansane for effektivisering og omstilling arbeidsføre delen av innbyggjarane blir ‒ Analysane blir summert opp i ein rapport i redusert powerpoint-format

Følgjande mandat ligg til grunn for prosjektet

• Målet med arbeidet er å kome fram til tiltak som kan gje Lærdal kommune ein bærekraftig økonomi i framtida

• For å kome fram til hensiktsmessige tiltak som summerer seg opp til formulert innsparingsbeløp, vil det vere nødvendig med ein systematisk gjennomgang av alle tenesteområde, inkludert ei kort vurdering av kva moglegheiter kommunen har til å auke inntektene sine

• Det vil bli lagt spesiell vekt på analyse av administrasjon og tekniske tenester

• Det skal gjerast ei vurdering av kva tiltak/investeringar som kan gjennomførast for å redusere kommunen sitt utgiftsnivå og effektivisere den framtidige drifta

4 © 2013 Deloitte AS Tenesteeiningane administrasjon og tekniske tenester utgjer til saman 24 % av kommunen sitt totale utgiftsnivå. Difor er mogleg innsparingspotensial avgrensa Tenesteområda sin del av kommunen sitt totale utgiftsnivå Kommentarer • Lærdal kommune har førespurt ei nærare analyse av kommunen si drift, særleg retta mot tenesteeiningane Resterende administrasjon og tekniske tenester Administrative tjenester Kultur 7% • Administrasjon og tekniske tenester utgjer høvesvis 14 og 10 2% 14% % av kommunen sitt totale netto utgiftsnivå i 2012. Utgifter under administrasjon har variert noko dei seinare åra, og var i 2012 høgare enn tidlegare år grunna ekstraordinære utgifter Tekniske tjenester 10% til mellom anna advokattenester • Med bakgrunn i kommunen sitt innsparingsbehov på 10 Oppvekst 27% millionar kroner vil det vere hensiktsmessig å gjere ei overordna analyse av resterande tenesteeiningar og 9% Helse kommunen som konsern, då det vil vere vanskeleg å redusere 10 millionar kroner berre innan dei minste områda, som i dag utgjer omlag 35 millionar kroner

30% Pleie og omsorg

6 For at Lærdal skal kunne tilpasse seg dei stramme økonomiske rammene i åra framover, må det leggjast til rette for ein heilskapleg struktur for omstilling

• I kommunelova § 5 heiter det at «Kommune- og fylkeskommuneplanlegging skal bygge på en realistisk vurdering av den forventede utvikling i kommunen eller fylkeskommunen, og av de økonomiske ressurser som vil stå til rådighet, slik dette fremgår av økonomiplanen» . Dette stiller krav til at kommunen kontinuerleg arbeider framtidsretta for å tilpasse seg eventuelle endringar og utfordringar dei møter • For å imøtekome utfordringane Lærdal kommune i dag står ovanfor tilrår Deloitte at det vert etablert ein heilskapleg struktur for omstilling. Dette inneber at kommunen må einast om dagens situasjon og eit felles utfordringsbilete, for så å fastsetje nye strategiar og tiltak som heng saman med desse utfordringane. Vidare må det vurderast kva organisatoriske endringar som krevst for å gjennomføre endringane, og til slutt kva styringsprinsipp som må leggjast til grunn for å støtte opp om tiltaka, strategien og organiseringa • Figuren nedanfor illustrerer dette heilskaplege perspektivet

Dagens Tiltak/strategi i Styrings- situasjon og Lærdal Konsekvensar prinsipp utfordringsbilete kommune

Oppsummering av dagens situasjon og utfordringsbilete • Utvikling i folketalet i Lærdal vil, med middels nasjonal vekst, vere betydeleg lågare enn for både fylket og landet fram mot 2030 • I 2030 vil delen av innbyggjarane i arbeidsfør alder vere 7 %-poeng lågare enn i dag. Vidare blir det fleire eldre i aldersgruppa 67 – 89 år. Eldre over 90 år minkar. Talet barn i Folketalsutvikling alderen 6 – 15 år minkar fram mot 2020, for så å auke noko igjen fram til 2030. Den yngste delen av innbyggjarane, 0 – 5 år vil ha ei lita auke frå i dag og fram til 2030. Det er også venta lågare fødetal i Lærdal kommune enn generelt i landet. Difor er det sannsynleg at talet på barn og unge minkar samanlikna med dagens nivå. • Kommunen har som mål å ta i mot 60 nye flyktningar dei neste fire åra

• Folketalsutviklinga påverkar kommunen sine framtidige inntekter slik dagens inntektssystem er innretta • Innbyggjarar i alderen 6 – 15 år og over 90 år genererer størst inntektsgrunnlag for kommunen. Ein reduksjon i desse gruppene, slik det er skissert for Lærdal kommune, vil gje lågare rammeoverføringar frå Staten Inntektsnivå • Delen av innbyggjarane i arbeidsfør alder i Lærdal kommune vil mest sannsynleg minke. Dette inneber reduserte skatteinntekter for kommunen • Ein reduksjon av dagens inntektsnivå inneber at kommunen sin tenestestruktur ikkje kan oppretthaldast i si noverande form. Kommunen sine tenester må difor tilpassast endringar i folkesamansetnaden

Oppsummering av dagens situasjon og utfordringsbilete • KOSTRA-tal mogleggjer ei samanlikning av Lærdal kommune sitt utgiftsnivå mot andre kommunar på ei rekke tenesteområder • I høve til utvalde samanlikningskommunar har Lærdal høge utgifter på administrasjon og styring, pleie og omsorg, skule og til dels barnehage Utgiftsnivå • For høgt utgiftsnivå på dei store sektorane oppvekst og pleie og omsorg gjer store økonomiske utslag • Vidare brukar kommunen noko meir ressursar på kulturområdet, som er ei ikkje lovpålagt oppgåve • Lærdal kommune ligg lågare enn samanliknbare kommunar på eigedomsforvaltning

• Lærdal kommune er tungt lånefinansiert, med ei gjeldsgrad på 97 % • Kommunen sine finansutgifter utgjorde i 2012 7,7 % av kommunen sine samla driftsinntekter. Dette inneber at ein stor del av kommunen sine frie midlar er brukt til Lånegjeld betening av gjeld, noko som reduserer tenesteeiningane sitt handlingsrom • 72 % av kommunen si gjeld har i dag løpande rente. Med kommunen sin høge gjeldsgrad gjer dette kommunen svært sårbar for ei eventuell renteauke

• Lærdal kommune har sidan 2009, med unntak av 2011, hatt eit minkande netto driftsresultat, og ligg langt under regelen om eit netto driftsresultat på 3 % av Økonomiske driftsinntektene resultat • Kommunen har dei seinare åra dekt opp driftsmessige underskot ved bruk av driftsfond. Per i dag er det ikkje midlar igjen på fondet, og kommunen har difor ikkje lenger midlar til å dekke eventuelle uventa hendingar

Oppsummering av dagens situasjon og utfordringsbilete • Lærdal kommune eig i dag ein stor bygningsmasse • Bygningsmassen er krevjande å drifte og vedlikehalde Bygningsmasse • Deler av dagens eigedommar er ikkje hensiktsmessig for effektiv tenesteproduksjon og har også dei siste åra hatt svært redusert vedlikehald • Ein heilskapleg gjennomgang av bygningsmassen er nødvendig

• Lærdal kommune har i dag samarbeid med andre kommunar innan fleire områder • Det er likevel per i dag etablert få interkommunale selskap og det er lite initiativ til å Interkommunalt etablere og vidareutvikle større, robuste interkommunale fagmiljø samarbeid • Ei vurdering av ei eventuell kommunesamanslåing er ikkje gjort. Endring av dagens kommunestruktur er eit tema som sannsynlegvis vil bli utfordra i mykje større grad i årene framover

• Sjukefråværet i kommunen var i 2012 9,8 %. Dette var ei auke på 2,7 %-poeng frå 2011. Tal til og med juli månad viser eit totalt fråvær på 8,5 % Personal- • Helse og omsorgssektoren har den seinare tida måtte nytte bemanningsbyrå for å dekke ressursar behovet for sjukepleiarkompetanse i sine tenester • Tekniske tenester har utfordringar knytt til tilsetjingar innan enkelte fagområder

• Det har tidligare vore presentert ei rekke innsparingstiltak i kommunen, der dei fleste har vore etter «ostehøvelprinsippet» Framtidige tiltak • For å sikre bærekraftig drift i framtida må kommunen gjere større endringar som justerer forholdet mellom kommunen sine inntekter og utgifter

10 © 2013 Deloitte AS Prosjektarbeidet har ført fram til 34 konkrete tiltak, av større og mindre skala, for mogleg effektivisering i Lærdal kommune (1 av 2) Område Føreslåtte tiltak Anslag økonomisk innsparingspotensial

• Sal eller ekstraordinært uttak kraftsektoren • 1 – 25 millionar kroner, eingongseffekt • Etablere ansvarleg lån i kraftselskap • 400 000 kroner (eksempel med 10 millionar kroner) per år • Overføring av eigedom til kommunalt føretak • Må utgreiast • Innføring av eigedomsskatt • 1 – 5 millionar kroner per år Konsernnivå • Meir interkommunalt samarbeid • Må utgreiast • Utarbeide ein strategi for rentesikring • Gjer meir føreseieleg utvikling /styringsmessig effekt, vil gje • Redusere gjeldsgraden auka kostnader i eit kortsiktig perspektiv • Inntil 500 000 kroner årleg ved å redusere gjelda med om lag 10 millionar kroner Administrative tenester

• Auke fokuset på strategisk leiing • Styringsmessig effekt • Innføre resultatstyring • Styringsmessig effekt • Revidere og tilpasse delegasjonsreglement etter ny organisasjonsstruktur • Styringsmessig effekt • Vedta og nytte nøkkeltal som styringsparameter • Styringsmessig effekt • Interkommunalt sentralbord, innkjøp og jurist, IKT-løysningar og brukarstøtte • Inntil 1,5 millionar kroner per år • Gjere ei nærare analyse av årsaka til høgt utgiftsnivå knytt til politisk styring • Ukjend effekt

Tekniske tenester Ansvarsnivå • Utarbeide ein vedlikehaldsstrategi for kommunen sine bygg • Styringsmessig effekt • Stenge bassenget på Borgund • Omlag 200 000 kroner årleg samt unngå store • Vurdere å konkurranseutsetje vaktmesterteneste og reinhald vedlikehaldsutgifter • Reindyrke tekniske tenester • Må utgreiast • Auke inntektssida knytt til tekniske tenester • Styringsmessig effekt • Legge alt bilhald under tekniske tenester • Ukjent effekt • Flytte barnehagen på Borgund inn i skulebygget • Inntil 50 000 kroner årleg • Redusere eigedomsmassen • 2 – 300 000 kroner årleg samt mogleg sal av barnehagebygg • 3 – 9 millionar kroner i eingongseffekt i tillegg til inntil 3 – 700 000 kroner i årleg effekt

Område Føreslåtte tiltak Anslag økonomisk innsparingspotensial

Helse og omsorg • Vedta ei dekningsgrad for institusjonstenester • 2 – 5 millionar kroner årlig • Omorganisering av heimetenesta • Nødvendig tiltak for å redusere institusjonsplassar • Bygging av omsorgsbustader • Nødvendig tiltak for å redusere institusjonsplassar • Analyse av moglegheit for flytting av helsesenteret • Må utgreiast • Vurdere framtidig tenestetilbod til ressurskrevjande brukarar • Må utgreiast • Legge til rette for tettare samarbeid innan psykiatritenesta • Må utgreiast Ansvarsnivå • Vurdere moglegheita for sal av tenester innan psykisk helse • Må utgreiast Oppvekst og kultur • Gå frå tre til to skular • 4 – 5 millionar kroner årlig • Oppretthalde tiltak for å redusere talet på timar spesialundervisning • Flytting av ressursar til ordinær undervisning • Redusere opningstidene i barnehagen • Inntil 500 000 kroner • Vurdere prissystemet for brukarbetaling på kulturområdet • 100 – 200 000 kroner årleg, men må utgreiast nærare • Omorganisering av Kulturhuset, til dømes i eit kommunalt føretak • Må utgreiast • Utgreie moglegheit for flytting av bibliotek og ungdomsklubb • Må utgreiast

Auke dagens nivå på frie inntekter • 13 Bakgrunn og skildring Strukturelle grep/føresetnader Konsekvensar • KOSTRA-analysane stadfestar at • Det må gjennomførast ein generell • Rådmannen har tidlegare skissert at Lærdal kommune har eit høgare takst av bustader i Lærdal kommune innføring av eigedomsskatt på næring utgiftsnivå enn samanliknbare • Tiltaket vil krevje noko investering kan gje kommunen 1 million kroner kommunar årleg i auka inntekter

• Kommunen sitt utgiftsnivå er ikkje • Ei gradvis innføring av eigedomsskatt bærekraftig på sikt. Spesielt innan på bustad kan gje ytterlegare 4 skule og helse og omsorg er millionar kroner årleg i auka inntekter utgiftsnivået svært høgt • Om det vert innført eigedomsskatt på • Dersom kommunen ikkje tek fritidsbustader, vil eigarar av nødvendige grep for å redusere fritidsbustader som nyttar kommunen kostnadsnivået, må inntektssida sine tenester og infrastruktur aukast medverke økonomisk • Auka inntekter kan til dømes nyttast til nedbetaling av gjeld eller til investeringar som gjer meir effektiv drift på sikt, i staden for å nyttast til å oppretthalde dagens driftsnivå • Eit alternativ for å auke dei frie inntektene er å innføre eigedomsskatt på næring og bustad • I dag har over 330 kommunar i Noreg innført eigedomsskatt, av dei også enkelte av Lærdal sine nabokommunar

Redusere dagens gjeld Bakgrunn og skildring Strukturelle grep/føresetnader Konsekvensar • Lærdal kommune har i dag ei svært • Lærdal kommune har fleire alternative • Reduksjon av gjeld gjer lågare høg gjeldsgrad, tilsvarande 97 % av måtar å som kan vurderast for å utgiftsnivå utan at kommunen sine driftsinntektene redusere dagens gjeld: brukarar eller tilsette vert rørt av • Stor del gjeld gjer høge finansutgifter ‒ Ha framtidige årlege låneopptak som tiltaket og reduserer difor kommunen sitt er lågare enn årlige avdrag. Dette kan • Dersom det vert vedteke eit nøkkeltal handlingsrom mellom anna sikrast gjennom aktiv som styrer framtidig bruk av nøkkeltal som • Kommunen har bygd opp lite reservar investeringsaktivitet, vil enkelte styringsparameter i utarbeiding av det investeringar måtte flyttast framover i for å møte eventuelle renteendringar i årlege budsjettet tida framover tid ‒ Frigjøre midlar frå investeringar i • Ved å redusere lånegjelda vil kraftsektoren • Til dømes vil ein reduksjon av gjeld tilsvarande høvesvis 5 og 10 millionar finansutgiftene også minke. Difor vert ‒ Etablere ansvarleg lån i eit av midlar til andre formål frigjort kroner gje reduserte rente- og kraftselskapa avdragsutgifter på rundt rekna 200 000 ‒ Selje eigedommar og 400 000 kroner årleg, anteke ei ‒ Overføre eigedommar til eit rente på 2,5 % og 40 år kommunalt selskap nedbetalingstid

Interkommunalt samarbeid på innkjøp og juridiske tenester Bakgrunn og skildring Strukturelle grep/føresetnader Konsekvensar • Kommunen har dei siste åra brukt • Interkommunalt samarbeid føreset ein • Basert på erfaringar frå tilsvarande monalege midlar til kjøp av vilje frå aktuelle nabokommunar til å verksemder som Lærdal kommune har advokattenester. Tidlegare juriststilling inngå eit samarbeid Deloitte erfaringstal som tilseier eit internt i kommunen er ikkje erstatta • Det er særleg tre ulike gevinsteffektar estimert gevinstpotensial på minimum • Per i dag har ikkje kommunen sett av knytt til offentlege anskaffingar 3 – 7 % av innkjøpsvolumet. Deloitte eigne ressursar til innkjøp, og baserer ‒ Prisforbetring: ved å få betre har ikkje inngåande kjennskap til seg i stor grad på rammeavtalar fylket styring/kontroll over forbruk og auka Lærdal kommune sine inngåtte har inngått. Dette trass i at kommunen lojalitet til avtalar inngått, vil ein kunne rammeavtalar og grad av modning kjøper varer og tenester i stor skala spisse kravspesifikasjonen og kunne knytt til innkjøp, slik at potensialet kan • Lærdal kommune er ein relativt liten oppnå betre vilkår ved gjennomføring vere noko høgare av ny konkurranse kommune. For å oppnå effektar knytt • Totalt i 2012 kjøpte kommunen varer til pris er det i hovudsak store volum ‒ Prosessforbetringar: ved å klargjere rolle/oppgåve knytt til bla. rutinar for og tenester for ca. 53 millionar kroner. som er mest effektivt. Det er også tingingar og gjennomføring av større Legg ein til grunn eit forsiktig anslag relativt ressurskrevjande å innkjøpsprosessar, vil ein oppnå meir på potensiell innsparing på 3 %, svarar gjennomføre ein tilsetjingsprosess, jf. einsarta prosessar dette til ei årleg innsparing på 1,5 Lov og forskrift om offentlege ‒ Forbruksforbetringar: ved å millionar kroner anskaffingar. Kommunen burde derfor standardisere produktsortiment og få • Eventuelle innsparingar føreset lojalitet sjå på moglegheita for å bli del av eit meir einsarta prosessar, vil ein kunne mot inngåtte rammeavtaler innkjøpssamarbeid med andre oppnå ein reduksjon av forbruk som kommunar for å kunne oppnå ein effekt stordriftsfordelar og byggje kompetanse innan anskaffing

Redusere dagens bygningsmasse Bakgrunn og skildring Strukturelle grep/føresetnader Konsekvensar • Lærdal kommune eig i dag ein stor • Reduksjon i bygningsmassen føreset • Sal av 5 % av kommunen si bygningsmasse, med totalt 31 000 at det er ein marknad for sal eigedomsmasse, omlag 1 500 kvadratmeter areal • For å sikre ein hensiktsmessig kvadratmeter, kan ha ei potensiell • Bygningsmassen er krevjande både å salsstrategi bør det utarbeidast ein salsinntekt på 3 – 9 millionar kroner drifte og vedlikehalde, og er ein plan over kva bygg som kan seljast til (på vilkår om kvadratmeterpris frå betydeleg kostnadsdrivar for kva tidspunkt 2 – 6 000 kroner) kommunen • Sal av eigedom vil vidare gje ein • Fleire av kommunen sine bygg er reduksjon i drifts- og gamle, og vil i nær framtid krevje vedlikehaldsutgifter. Med utgangspunkt omfattande vedlikehald i KOSTRA-tal for drift og vedlikehald for 2012, gjer dette ei total innsparing • Reduksjon i bygningsmassen kan gje på i underkant av 700 000 kroner ved fleire positive effektar: sal av 5 % av eigedomsmassen. Det er ‒ Lågare gjeldsgrad truleg ikkje mogleg å hente ut full effekt, då nivået på drift og vedlikehald ‒ Lågare renteutgifter i dag er lågare enn det burde vere ‒ Lågare driftskostnader • På vilkår om at kommunen tenkjer ‒ Lågare kostnader til vedlikehald langsiktig og strategisk ved sal, og prioriterer å selje bygg som i nærliggande framtid vil påføre kommunen større investeringsutgifter, vil dette tiltaket redusere framtidig investeringsbehov

Alternativ organisering av eigedomsområdet Bakgrunn og skildring Strukturelle grep/føresetnader Konsekvensar • Lærdal kommune eig i dag store • Kommunen bør utgreie nærare • Oppfølging av eigedomsområdet blir i bygningsmasser, noko som kan vere fordelar og ulemper knytt til ulike større grad profesjonalisert utfordrande å handtere i organisasjonsformer. I utgreiinga må ‒ Betre oppfølging av leieavtalar basisorganisasjonen det skiljast mellom driftsoppgåver og eigarskap ‒ Meir systematisk tilnærming til • Det kan vere hensiktsmessig å vedlikehaldsplanar og drift overføre utvalde eigedommar, også • Det er naturleg å innhente erfaringar ‒ Meir ekspertise på marknad, utleige og arbeidet med strategisk frå andre kommunar som har vurdert, sal eigedomsforvaltning, til eit eige selskap og eventuelt gjennomført, tilsvarande som har betre føresetnader for å utføre omstrukturering ‒ Frigjering av ressursar internt som i dette arbeidet større grad kan fokusere på kommunen • Ei eventuell etablering av eit sine kjerneaktivitetar • Kulturhuset i Lærdal er også eigedomsføretak må sjåast opp mot omfattande og samansett. Ei liknande andre selskap kommunen allereie har • Omfanget av eit potensielt organisering for dette området, med eit etablert innsparingspotensial er i dette tilfellet eige selskap som til dømes handterer vanskeleg å anslå utan ei inngåande kulturhuset, kan vere hensiktsmessig analyse av området • Dersom kommunen skal byggje omsorgsbustader, kan det vere naturleg å vurdere om dette bør organiserast i eit eige føretak. Dette er ei eigna investering då den har ei inntektsside • Det er mange norske kommunar som har gode erfaringar med å organisere både eigedomsområdet og kultur i til dømes eit kommunalt føretak 17 © 2013 Deloitte AS Ved å styre talet på institusjonsplassar ut frå ei vedteken dekningsgrad, vil kommunen få større fleksibilitet i tenestetilbod samt mogleg reduserte kostnader

Vedta ei dekningsgrad for institusjonsplassar Bakgrunn og skildring Strukturelle grep/føresetnader Konsekvensar • Lærdal kommune har i dag ei svært • Dersom ei eventuell vedteken • Dersom Lærdal kommune vedtek ei høg dekningsgrad i høve til dekningsgrad inneber kutt i talet på dekningsgrad tilsvarande samanliknbare kommunar, institusjonsplassar, må kommunen gjennomsnittleg nivå i landet, 18,8 %, kommunegruppe 3, fylket og landet utarbeide ein strukturert plan for å må talet på institusjonsplassar • Dekningsgrad er eit mål på det talet klare å stengje dei nødvendige reduserast med nærare 20 plasser. institusjonsplassar kommunen har sett plassane Denne utrekninga er byggjer på tal for opp mot talet på innbyggjarar 80 år og • Stenging av plassar vil måtte skje ved 2012 eldre naturleg avgang, og difor er det • Stenging av plassar vil fordele seg • Institusjonsplassar er den dyraste vanskeleg å anslå kor lang tid det vil ta mellom aldersheimen og sjukeheimen, forma for omsorgstenester ein å redusere ønska plassar med 10 plassar på kvar stad. Dersom kommune kan tilby. Lærdal sitt høge • Kutt i institusjonsplassar vil krevje ei ein legg til grunn ein bemanningsfaktor utgiftsnivå innan helse- og oppbygging av heimebaserte tenester på 0,8 på sjukeheimen og 0,4 på omsorgstenester kan truleg forklarast og ei offensiv satsing på korttidstilbod aldersheimen, og ein gjennomsnittleg med den høge dekningsgraden årsverkskostnad på 600 000 kroner, • Lærdal kommune manglar tilstrekkeleg utgjer reduksjonen i institusjonsplassar • Ved å vedta ei fast dekningsgrad, vil tilbod av omsorgsbustader. Dette kan omlag 7 millionar kroner institusjonstenesta vere meir fleksibel redusere moglegheita kommunen har med tanke på tilpassingar til endra til å stengje talet på institusjonsplassar, • Det er viktig å merke seg at heile folkesamansetnad då det er eit stort gap mellom å bu innsparingspotensialet ikkje kan takast heime og på institusjon ut, då stenging av institusjonsplassar krev ei oppbygging av heimetenester. Deler av innsparinga må derfor overførast til andre tenester innan pleie og omsorg

Redusere frå tre til to skular Bakgrunn og skildring Strukturelle grep/føresetnader Konsekvensar • Lærdal kommune har i dag tre • Samanslåing av skular krev at det er • Kommunen har tidlegere gjort ei barneskular, der to har låge elevtal tilstrekkeleg plass til alle elevar på den utgreiing som viser moglege • Talet på barn i skulepliktig alder vil skulen elevene skal flyttast til innsparingar ved nedlegging av ein minke med 10 barn frå 2012 til 2015, • Bygningsmessige tilpassingar må skule, tilsvarande 4 – 5 millionar dersom folketalsutvikling med middels reknast med kroner. Det er då teke omsyn til auka nasjonal vekst frå SSB vert lagt til skysskostnader. Desse tala må • Dersom kommunen skal få full effekt oppdaterast ut frå dagens situasjon grunn av tiltaket, krev det at bygningsmassen • Lærdal har høge driftsutgifter til som ikkje lenger er nytta til formålet • Eventuelle bygningsmessige grunnskulesektoren per elev, kan seljast eller frigjerast på annen tilpassingar vil føre til et samanlikna med andre liknande måte investeringsbehov før samanslåinga kommunar og kommunegruppe 3 • Å legge ned ein skule vil gje store • Driftsutgiftene til skulelokaler per elev innsparingar for Lærdal kommune, er høge samanlikna med utvalde samtidig som kommunen sine brukarar kommunar framleis får eit tilsvarande godt skuletilbod • Det høge utgiftsnivået skuldast truleg kommunen sin valde skulestruktur med • Skulesektoren er det området som tre skular og få elever totalt enklast kan gjere store innsparingar. Dersom skulene vert skjerma, må • Ei samanslåing av to av skulane vil gje kommunen gjere fleire reduksjonar i kommunen betydelege innsparingar andre sektorar som gjer redusert tilbod til kommunen sine brukarar

• I Lærdal kommune sin økonomi og handlingsprogram for perioden 2014 – 2017 er det foreslått å investere for nærare 53 millionar kroner. Av dette skal omlag 15 millionar kroner lånefinansierast og omlag 20,5 millionar kroner skal overførast frå drifta i perioden. Resten av finansieringa er tilskot og mva.-kompensasjon • I den opphavlege planen er det ikkje lagt til grunn sal av kommunale bygg og eigedommar. Dette bør likevel prioriterast sterkare. Som tidlegare drøfta i innsparingstiltaka, vil frigjering av bygg medverke til reduserte drifts- og vedlikehaldskostnader. Ytterlegare auke i talet på kvadratmeter eigedom vil ha motsett effekt • Dersom kommunen legg til grunn ein føresetnad om at dei årlege låneopptaka skal vere lågare enn dei årlege avdragsutgiftene, vil gjelda gradvis verte redusert • Framtidig investering bør spesielt knytast til helse- og omsorgssektoren, då det her er behov for omsorgsbustader for å kunne drifte tenestene meir effektivt enn i dag. Vidare bør det vurderast om ei samla lokalisering av helsesenteret og lokalmedisinsk senter kan redusere kommunen sine kostnader • Som det kjem fram av KS sine anbefalingar for effektiv drift, må kommunen ha god oversikt over eigen ressursbruk og tenesteyting. Dette lar seg enklare gjere med god utnytting og bruk av IKT. Difor vil investeringar i IKT gje innsparing for kommunen. Dette krev likevel tilstrekkeleg opplæring for brukarane, slik at ein klarer å ta ut effekten som ligg i verktøya

• I følgje KS må kommunane nytte ressursar mest mogleg effektivt. Effektivitet handlar om på kva måte ein klarer å nytte dei ressursane som inngår i produksjonen av varer og tenester • Ofte vert det skilt mellom kostnadseffektivitet og resultateffektivitet − Kostnadseffektivitet inneber å produsere ei gitt vare eller teneste til lågast mogleg kostnad − Resultateffektivitet inneber å samtidig velje den utforminga som gjer best mogleg resultat for brukarane • Enkelte føringar må leggast til grunn for å lykkast med effektiviseringsarbeid. KS rår til at blant anna at leiinga i kommunen må kommunisere prioriteringane tydeleg og sikre at dei er forankra i heile organisasjonen. Dette krev også ei semje mellom det politiske og administrative nivået i kommunen • Vidare rår KS til at kommunane bør praktisere utstrakt delegering av myndigheit og ansvar, med systematisk rapportering og oppfølging i samsvar med mål og resultat. For Lærdal kommune betyr dette at følgjande styringsprinsipp bør stå i fokus framover − Det bør utarbeidast et årshjul for å sikre god samhandling mellom politikarar og administrasjon. Det blir lagt til grunn at årshjulet vert nytta i styringa av kommunen og fungerer som eit levande dokument − Vedta nøkkeltal som skal leggast til grunn for den økonomiske styringa i kommunen − Innføre mål- og resultatstyring som legg føringar for budsjettprosess og oppfølging − Delegasjons- og økonomireglementet bør oppdaterast slik at det samsvarer med organisasjonen. Vidare bør dette implementerast i organisasjonen og vere eit gjeldande styringsdokument

Oppsummering

Organisering og tilnærming

Analyser • Føresetnader • Folketalsutvikling • Konsernanalyser • Analyser på ansvarsnivå ‒ Administrative tenester ‒ Tekniske tenester ‒ Helse og omsorg ‒ Oppvekst og kultur

Ekspertressursar kommunale verksemder Marita Sollien Konsulent Matthias Baaske Analyseansvarleg Senior Manager

Trond Julin Sigrun Aker Director Nordeng Rachel Williksen Prosjektleiar Konsulent Senior Manager

Støtteressurs

Deltakarane i styringsgruppa Sentrale oppgåver for styringsgruppa

• Alf Olsen jr • Koma med innspel til prosjektplanen og gjennomføringa av Rådmann oppdraget

• Torunn Liltvedt • Velje intervjukandidatar Leiar av kultur og oppvekst • Kvalitetssikra faktagrunnlaget

• Margun Thue • Drøfta tiltak som gjev moglegheit for å sikra at Leiar av helse og omsorg ressurstilgangen samsvarar med tenestebehova og skapar naudsynt handlingsrom for framtidige utfordringar • Reni Herland • Drøfta og prioritera konkrete forslag/tiltak til organiserings- og Leiar av organisasjon og personal driftsløysingar og konsekvensane av desse • Alf Magne Hjellum Leiar av tekniske tenester

«Kvalitet og effektivitet i kommunal sektor» • Kommunane må, på linje med andre verksemder, nytta ressursar mest mogeleg effektivt. Effektivitet handlar om korleis ein klarar å utnytta dei ressursane som inngår i produksjonen av ei vare eller teneste. Ofte skiljast det mellom kostnadseffektivitet og resultateffektivitet. Kostnadseffektivitet er å produsera ei gitt vare eller teneste til lågast mogeleg kostnad. Resultateffektivitet er å samstundes velja den utforminga som gjev best mogeleg resultat for brukarane

• Effektivisering inneber at kommunen med uendra eller lågare ressursinnsats kan Kva er ‒ Yte tenester til fleire brukarar og/eller effektivitet? ‒ Tilby tenester med betre kvalitet og/eller

‒ Produsera tenestene rimelegare

• Omgrepet effektivisering vert ofte nytta om utgiftskutt, noko som er feil ordbruk. Kutt som gjev færre eller dårlegare tenester sett opp mot ressursinnsatsen, er ikkje effektivisering, men budsjettilpassing

Kilde: KS «Kvalitet og effektivitet i kommunal sektor» 25 © 2013 Deloitte AS God oversikt, klare prioriteringar, stor openheit, i tillegg til systematisk oppfølging og rekruttering, er alle kjenneteikn på kommunar som lukkast med effektivisering

«Kvalitet og effektivitet i kommunal sektor»

Effektiviseringsarbeid 1. Kommunane har god oversikt over eiga ressursbruk og tenesteyting 2. Leiinga kommuniserer prioriteringane tydeleg og sikrar at dei er forankra, det vil sei forstått og akseptert, i heile organisasjonen 3. Leiinga praktiserer stor openheit og skapar ein kultur for utvikling, prøving og feiling 4. Kommunane praktiserer utstrakt delegering av Sentrale kjenneteikn ved kommunar myndigheit og ansvar, med systematisk rapportering som lukkast med effektivisering og oppfølging i samsvar med mål og resultat 5. Kommunen nyttar rekruttering i alle ledd, noko som bidreg til at leiarar og tilsette yter tenester med høg kvalitet innanfor dei ressursane dei disponerer

Kilde: KS «Kvalitet og effektivitet i kommunal sektor» 26 © 2013 Deloitte AS Deloitte sin metodikk for å kome fram til forbetringstiltak er basert på fire trinn. Styringsgruppa har særleg vore sentral i prioriteringsarbeidet på tiltaksvurderinga

Eksempel på nytta metodikk

Analysar og vurderingar: • Utgiftsnivå, prioriteringar, tenestenivå • Kostnadsnivå, produktivitet/effektivitet, kostnadsdrivarar • Organisering av tenestene på alle nivå • Kommunens styringssystem med styringsdokument • Tverrfagleg arbeid og heilskapelege tenester • Kompetanse i tildeling og utøving av tenestene • Arbeids- og oppgåvefordeling mellom dei ulike

yrkesgruppene 1.Funn

3. 3. Tiltak

2. 2. Prioritering

2. 2. Prioritering Mogelege forklaringar: • Bruken av stab- og støtteressursane Overordna mål: • Den interne organiseringa av einingane (delegasjon, • Reduksjon i administrative kostnadar ansvars- og oppgåvefordeling, bemanning) • Klare kommandolinjer og ansvarsforhold • Mål- og resultatstyring, verksemdleiaranes resultatansvar • Strategisk kompetansestyring • Kompetanse • Utvikla det totale leiarskapet • Ressursutnytting i og mellom einingar • Utviklingsarbeid for tverrfagleg • Samhandling og samarbeid på tvers av einingar ressursutnytting og heilskapelege tenester • Styrka heilskapleg samfunnsbygging 4. Evaluering og justering

4) Leveranse - 1) Oppstart 2) Kartlegging 3) Analyse sluttrapport

• Utarbeide prosjektmandat • Innhente relevant informasjon • Analyse frå datainnsamlinga • Utarbeiding av PowerPoint- • Oppstartsmøter med • Kunnskapsoppsummering, • Skildring av framtidige rapport som kommunen kan avklaringar og avgrensingar medrekna kartlegging av utfordringar bruke i sitt vidare arbeid med effektivisering og utarbeiding av • Definere databehov og kjelder eksisterande forsking og • Foreløpig forslag til tiltak føreliggjande statistikk økonomi- og handlingsplan • Avklare gjennomføring av datainnsamlinga • Gjennomføring av intervju

• Fire prosjektmøter med styringsgruppa

− Oppstartsmøte i Lærdal kommune

− Arbeidsmøte for gjennomgang av nosituasjonen samt arbeid med forslag til tiltak

− Arbeidsmøte med diskusjon rundt føreslåtte tiltak

− Avslutningsmøte

• Fire kartleggingsintervju

− Tekniske tenester: leiar og to tillitsvalde

− Administrative tenester: leiar, rådmann, tillitsvald

− Helse og omsorg: leiar, avdelingsleiar sjukeheimen, saksbehandlar for helse og omsorg, tillitsvald, rådmann, leiar for administrative tenester

− Oppvekst og kultur: leiar, kulturskulerektor/leiar kulturkontoret, saksbehandlar for oppvekst og kultur

• Presentasjon for Formannskapet undervegs i arbeidet

• Materialet brukt i analysane og framstillingane i rapporten er kvalitetssikra av styringsgruppa

Oppsummering

Organisering og tilnærming

Analyser • Føresetnader • Folketalsutvikling • Konsernanalyser • Analyser på ansvarsnivå ‒ Administrative tenester ‒ Tekniske tenester ‒ Helse og omsorg ‒ Oppvekst og kultur

31 Føresetnader som ligg til grunn i rekneskapsanalysen

• Rekneskapsanalysen tek utgangspunkt i driftsrekneskapet til Lærdal kommune for perioden 2009 – 2012

• Samanlikning av rekneskapstala mellom dei ulike åra er gjort i faste 2012-kroner. Ved omrekning til reelle kroner er den kommunale deflatoren nytta

− 2009: 3,9 %

− 2010: 3,4 %

− 2011: 3,4 %

• I analysen er det teke utgangspunkt i tenesteytande ansvarsområder. Grunnen til dette er at me ynskjer å sjå på utviklinga i kommunen sin aktivitet. Ansvarsområda 163, 170, 181, 183, 192 og 999 er difor utelatt, då dette er sentrale ansvar som skatteinntekter, bruk/avsetning til fond osv.

• Der det refererast til tenesteeiningane syner me til Rådmannsfunksjonen, Oppvekst Borgund, Oppvekst Ljøsne, Lærdalsøyri barnehage, Helse, Sosiale tenester – NAV, Pleie og omsorg, Barnevern, Kultur og formidling og Teknisk drift

• Det som omtalast som avvik i analysen er avvik mellom endeleg budsjett for det aktuelle året og rekneskapet same år, dersom ikkje anna er presisert

• For å få eit dekkande bilete av kommunens økonomiske nøkkeltal er det teke utgangspunkt i KOSTRA-tal for kommunen som konsern. Kommunekonsern består av kommunen og særbedrifter som utfører kommunale oppgåver for kommunen som kommunen elles ville ha utført sjølv

• Lærdal høyrer til i KOSTRA-gruppe 3, dvs. «små kommunar med middels bundne kostnadar per innbyggjar, høge frie disponible inntekter»

• Lærdal kommune samanliknar seg sjølve med kommunane Gaular, Naustdal og Grong. Desse tre kommunane inngår følgjeleg i analysen der det er aktuelt. Ein introduksjon av kommunane blir gjeve i påfølgande foilar

− Medan Grong, som Lærdal, høyrer til i kommunegruppe 3, er Gaular og Naustdal i kommunegruppe 2. Desse kommunane karakteriserast som «små kommunar med middels bundne kostnadar per innbyggjar, middels frie disponible inntekter»

• Med omsyn til analysane av Tekniske tenester har Lærdal kommune ytra eit ynskje om å inkludera ytterlegare to kommunar for samanlikningsformål: Leikanger og Jølster. Desse kommunane kjenneteiknast av karakteristika som gjev tilnærma same behov innanfor tekniske tenester som Lærdal kommune

− Leikanger og Jølster kommune høyrer til i kommunegruppe 2. Ein introduksjon av kommunane blir gjeve i påfølgande foilar

• Det er i all hovudsak nytta nettobeløp for samanlikning av utgiftsnivå. Bruttobeløp er likevel nytta i enkelte høve

− Netto driftsutgifter: viser driftsutgiftene inkludert avskrivingar etter at driftsinntektene, som blant anna inneheld øyremerka tilskot frå staten og andre direkte inntekter, er trekt frå. Dei resterande utgiftene må dekkast av dei frie inntektene som skatteinntekter og rammeoverføringar frå staten

− Korrigerte brutto driftsutgifter: omfattar driftsutgiftene ved kommunen sin eigen tenesteproduksjon pluss MVA-utgift og avskrivingar, minus dobbeltføringar i dei kommunale rekneskap som skuldast vidarefordeling av utgifter/internkjøp mv.

Lærdal kommune Gaular kommune

• Fylke: Sogn og Fjordane • Fylke: Sogn og Fjordane • Folketal: 2 176 (2013) • Folketal: 2 476 (2013) • Kommunegruppe 3 • Kommunegruppe 2 − Små kommunar med middels − Små kommunar med middels bundne kostnader per innbyggjar, bundne kostnader per innbyggjar, høge frie disponible inntekter middels frie disponible inntekter

Folkesamansetnad (2013) Folkesamansetnad (2013)

Antall personer Antall personer 2 000 2 000

1 600 1 600 1 404 1 414

1 200 1 200

800 800

401 400 400 270 229 228 255 135 138 178

0 0 0-5 år 6-15 år 16-66 år 67-79 år 80 år og 0-5 år 6-15 år 16-66 år 67-79 år 80 år og oppover oppover

Naustdal kommune Grong kommune

• Fylke: Sogn og Fjordane • Fylke: Nord-Trøndelag • Folketal: 2 713 (2013) • Folketal: 2 465 (2013) • Kommunegruppe 2 • Kommunegruppe 3 − Små kommunar med middels − Små kommunar med middels bundne kostnader per innbyggjar, bundne kostnader per innbyggjar, middels frie disponible inntekter høge frie disponible inntekter

Folkesamansetnad (2013) Folkesamansetnad (2013)

Antall personer Antall personer 2 000 2 000 1 730 1 572 1 600 1 600

1 200 1 200

800 800

373 400 270 400 281 280 188 152 156 176

0 0 0-5 år 6-15 år 16-66 år 67-79 år 80 år og 0-5 år 6-15 år 16-66 år 67-79 år 80 år og oppover oppover

Leikanger kommune Jølster kommune

• Fylke: Sogn og Fjordane • Fylke: Sogn og Fjordane • Folketal: 2 255 (2013) • Folketal: 3 078 (2013) • Kommunegruppe 2 • Kommunegruppe 2 − Små kommunar med middels − Små kommunar med middels bundne kostnader per innbyggjar, bundne kostnader per innbyggjar, middels frie disponible inntekter middels frie disponible inntekter

Folkesamansetnad (2013) Folkesamansetnad (2013)

Antall personer Antall personer 2 000 2 000 1 941

1 600 1 600 1 437

1 200 1 200

800 800

420 400 314 400 219 264 274 159 126 179 0 0 0-5 år 6-15 år 16-66 år 67-79 år 80 år og 0-5 år 6-15 år 16-66 år 67-79 år 80 år og oppover oppover

Folkesamansetnad i dei utvalde kommunane Kommentarar • Grafen til venstre viser delen av innbyggjarane innanfor dei ulike aldersgrupperingane i dei utvalde kommunane

Antall personer • Som det går fram av grafen er fordelinga av folkegruppene 3 200 3 078 nokså lik i dei utvalde kommunane. Enkelte skilnader er det 9% likevel 2 800 2 713 7% 2 476 2 465 14% − Gaular kommune har en vesentleg større del barn og unge i 2 400 9% 14% 6% 2 255 2 176 alderen 0 – 16 år samanlikna med dei andre kommunane 11% 7% 6% 2 000 16% − Jølster kommune har ein noko større del barn og unge i alderen 12% 14% 0 – 16 år samanlikna med dei andre kommunane 1 600 63% − Gaular kommune har ein lågare del av innbyggjarane i 64% 64% aldersgruppa 16 – 66 år enn dei andre utvalde kommunane 1 200 57% 65% 64%

800 • I analyser der forholdstalet er basert på kroner per innbyggjar vil skilnader i folkesamansetnaden kunne ha innverknad på

400 samanlikninga. Dette vil bli kommentert for kvart enkelt tilfelle 10% 10% 11% 9% 11% 10% 6% 7% 6% 7% 6% 6% 0 Lærdal Gaular Naustdal Grong Leikanger Jølster

0-5 år 67-79 år 6-15 år 80 år og oppover 16-66 år

Kommunegruppe 2 Kommunegruppe 3 • Små kommunar med middels bundne kostnader per • Små kommunar med middels bundne kostnader per innbyggjar, middels frie disponible inntekter innbyggjar, høge frie disponible inntekter • Kommunar i kommunegruppe 2: • Kommunar i kommunegruppe 3:

Skiptvet Lom Vikna Folldal Hjelmeland Våler Vågå Sømna Lesja Suldal Åmot Sør-Fron Leirfjord Vestre Slidre Sauda Stor-Elvdal Øyer Lødingen Hols Austevoll Alvdal Øystre Slidre Ballangen Nore og Uvdal Vaksdal Lindesnes Nes Øksnes Tokke Øygarden Bjerkreim Gol Skånland Høyanger Hitra Finnøy Hemsedal Sørreisa Vik Meråker Rennesøy Ål Kviteseid Lærdal Snåsa Etne Sigdal Gjerstad Luster Grong Tingvoll Seljord Froland Rindal Herøy Hemne Tysnes Birkenes Aure Hemnes Frøya Samnanger Stranda Salangen Bardu Åfjord Radøy Nesset Kåfjord Nordkapp Rennebu Austrheim Eide Skjervøy Porsanger Dovre Leikanger Gjemnes Nordreisa Karasjok Sjåk Fjaler Sande Vardø Tana Sveio Gaular Ørskog Kautokeino Båtsfjord Fitjar Jølster Frosta Vinje Meldal Naustdal Leksvik Selbu Verran

39 Med middels nasjonal vekst (MMMM) vil Lærdal kommune få ein vekst på 9 % frå i dag og fram til 2030. Dette er vesentleg lågare enn resten av landet Folketalsutvikling 2000 - 2030 (indeksert med 2000 «Barne- og ungdomsgruppene» i Lærdal kommune = 100), inkludert innvandring (indeksert med 2000 = 100), inkludert innvandring

Lærdal Sogn og Fjordane Heile landet 0-5 år 6-15 år

135 260 130 240 125 220 120 200 115 180

110 160

Indeksert befolkning Indeksert befolkning 105 140 100 120 95 100 90 80 85 60 80 40 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030

Prosentandel av folketalet i ulike aldersgrupper «Eldregruppene» i Lærdal kommune (indeksert med 2000 = 100), inkludert innvandring

67-79 år 80-89 år 90 år og eldre

Lærdal Sogn- og Fjordane Heile landet 260 Aldersgruppe 2013 2030 2013 2030 2013 2030 240 220 0 – 5 år 6 % 7 % 7 % 7 % 7 % 7 % 200 6 – 15 år 12 % 13 % 13 % 13 % 12 % 12 % 180

Indeksert befolkning 160 16 – 66 år 65 % 58 % 64 % 59 % 67 % 63 % 140 67 – 79 år 11 % 14 % 10 % 14 % 9 % 11 % 120 80 – 89 år 5 % 7 % 4 % 6 % 4 % 5 % 100 80 90 år eller eldre 2 % 1 % 1 % 1 % 1 % 1 % 60 40 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Kilde: SSB – KOSTRA 40 © 2013 Deloitte AS Frå 2000 til 2030 vil den arbeidsføre delen av innbyggjarane (16 – 66 år) minke kraftig, middels nasjonal vekst lagt til grunn

• Folkemengda i Lærdal vil i 2030 vere 9,4 % høgare enn i 2013 Folkemengd • Veksten er vesentleg lågare enn landsgjennomsnittet, og noko lågare enn fylkesgjennomsnittet

• I 2030 vil talet på unge i aldersgruppa 0 – 5 år vere omlag 9 % lågare enn i 2000, medan talet på unge i aldersgruppa 6 – 15 år vil ha vokse med 7 % Barn og ungdom • Begge aldersgrupper opplever ein vekst frå 2013 og fram til 2030 • Detaljar rundt utviklinga i barne- og ungdomsgruppa dei nærmaste åra er gjeve seinare i rapporten

• Alle eldregrupper har ein betydeleg vekst i perioden • Talet på innbyggjarar mellom 80 og 89 år vil vere 36 % høgare i 2030 enn i 2000 Eldre • Talet på innbyggjarar som er 90 år og over er forventa å doble seg. I perioden 2000 til 2011 opplevde kommunen ein enorm vekst i denne gruppa, med godt over ei dobling i talet. Frå dette tidspunktet vil veksten minke

• Delen av folketalet i arbeidsfør alder (16 – 66 år) er venta å minke kraftig innan år 2030 – Samansetnad frå 65 til 58 % • Delen eldre (67 år eldre) er venta å utgjere 22 % av innbyggjarane i 2030. Dette er ein større del enn både Sogn og Fjordane og landet som heilheit har

41 © 2013 Deloitte AS Med lav nasjonal vekst (LLML) vil folketalet i Lærdal kommune vere tilnærma lik den same i 2030 som den var i 2000, til stor forskjell fra landet for øvrig Folketalsutvikling 2000 – 2030 (indeksert med 2000 «Barne- og ungdomsgruppene» i Lærdal kommune = 100), inkludert innvandring (indeksert med 2000 = 100), inkludert innvandring

Lærdal Sogn og Fjordane Heile landet 0-5 år 6-15 år

130 260 125 240

befolkning 120 220

befolkning

115 200 110 180

Indeksert 160 105 Indeksert 140 100 120 95 100 90 80 85 60 80 40 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030

Prosentandel av folketalet i ulike aldersgrupper «Eldregruppene» i Lærdal kommune (indeksert med 2000 = 100), inkludert innvandring

67-79 år 80-89 år 90 år og eldre

Lærdal Sogn- og Fjordane Heile landet 260 Aldersgruppe 2013 2030 2013 2030 2013 2030 240

220

befolkning

0 – 5 år 6 % 7 % 7 % 6 % 7 % 7 % 200 6 – 15 år 12 % 12 % 13 % 12 % 12 % 11 % 180

Indeksert 160 16 – 66 år 64 % 59 % 64 % 60 % 67 % 64 % 140 67 – 79 år 11 % 15 % 10 % 14 % 9 % 12 % 120 100 80 – 89 år 5 % 7 % 4 % 6 % 4 % 5 % 80 90 år eller eldre 2 % 1 % 1 % 1 % 1 % 1 % 60 40 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Kilde: SSB – KOSTRA 42 © 2013 Deloitte AS I perioden 2000 til 2030 vil delen av innbyggjarane over 67 år auke med 5 %-poeng, lav nasjonal vekst lagt til grunn

• Folkemengda i Lærdal vil i 2030 vere den same som i 2000 Folkemengd • Dette er i motsetnad til snittet for Sogn og Fjordane og landet som heilheit, som har ein forventa vekst i same periode på høvesvis 3 og 35 %

• Begge barne- og ungdomsgruppene er forventa å minke i perioden • I 2030 vil talet på unge i aldersgruppa 0 – 5 år vere omlag 26 % lågare enn i 2000, men 4 % høgare enn i 2013 Barn og ungdom • Talet på unge i aldersgruppa 6 – 15 år vil vere omlag 9 % lågare enn i 2000, og nærare 4 % lågare enn i dag • Detaljar rundt utviklinga i barne- og ungdomsgruppa dei næraste åra er gjeve seinare i rapporten

• Alle eldregrupper har ein vesentleg vekst i perioden • Talet på innbyggjarar mellom 80 og 89 år vil vere 27 % høgare i 2030 enn i 2000 Eldre • Talet på innbyggjarar som er 90 år og over er forventa å vere 73 % høgare enn i 2000. Veksten i denne gruppa førekom fram til 2011, og vil minke noko framover

• Delen av folketalet i arbeidsfør alder (16 – 66 år) er venta å minke kraftig innan år 2030 – frå 64 til 59 % Samansetnad • Talet på eldre (over 67 år) er forventa å utgjere 23 % av folketalet i 2030. Dette er ein større del enn både Sogn og Fjordane og landet som heilheit

43 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har ein aukande del barn mellom 0 og 5 år frå i dag og fram til 2025, mens talet på barn mellom 6 og 15 år minkar i same periode Folketalsutvikling i perioden 2012 – 2025 for barn og unge, inkludert innvandring Kommentarar Antall personer • Grafane til venstre viser folketalsutviklinga for 180 aldersgruppene 0 – 5 år og 6 – 15 år for både middels og 0-5 år (MMMM) 175 lav nasjonal vekst 170 0-5 år (LLML) 165 • Talet barn i alderen 0 – 5 år vil auke med 40 barn frå 2012 160 til 2025 ved middels vekst 155 • Talet på barn i alderen 6 – 15 år vil auke med 40 barn frå 150 145 2012 til 2025 ved middels vekst 140 • Kommunen har sjølv lagt til grunn færre fødslar i dei 135 komande åra enn normalen for landet. Dette indikerer at 130 lav nasjonal vekst kan gje meir realistiske 125 120 folketalsprognoser for åra framover enn middels vekst. I så 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 tilfelle vil det vere ein vekst på 15 barn i aldersgruppa 0 – 5 år, medan det vil vere ein reduksjon på 26 barn i Antall personer aldersgruppa 6 – 15 år 280 6-15 år (MMMM) • Endringar i folkesamansetnaden gjer utslag i inntektene 275 6-15 år (LLML) kommunen tek imot frå Staten. Redusert innbyggjartal 270 mellom 6 og 15 år vil gje lågare inntekter for kommunen 265 260 • Ei auke i talet på barn i aldersgruppa 0 – 5 år vil ikkje vege 255 opp for reduksjonen i aldersgruppa 6 – 15 år, då 250 kommunen får meir inntekter per barn mellom 6 og 15 år 245 enn for dei mellom 0 og 5 år 240 • Folketalsutviklinga vil difor leggje føringar for kva måte 235 Lærdal kommune bør organisere sine oppveksttenester i 230 åra framover 225 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Kilde: SSB – KOSTRA 44 © 2013 Deloitte AS Tal frå kommunen viser at det er født færre barn dei seinare åra samanlikna med tidlegare år

Tal på nyfødde i Lærdal kommune i åra 2008 – 2013 Kommentarar • Grafen til venstre viser utviklinga i fødetal i Lærdal kommune frå 2008 og fram til i dag Antall personer 28 27 • Tala viser at det har vore ein nedgang i talet på nyfødde dei 26 siste åra 24 24 22 22 • Ein reduksjon i talet på nyfødde inneber at talet på barn i barnehage og skule vil reduserast i åra framover, dersom ein 20 19 ser vekk frå eventuell tilflytting til kommunen 18 16 • Fødetal i 2014 til og med mai månad viser 7 fødslar på Øyri, 14 14 13 3 på Ljøsne og 2 på Borgund 12

10 8 6 4 2 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013

• Lærdal kommune har sjølv utarbeidd ein oversikt som framskriv talet på barn i skulepliktig alder fram til skuleåret 2019/2020, basert på talet elevar og barn i barnehagane per årskull i dag • Statistikken viser at barn fødde i 2012 er i skulepliktig alder skuleåret 2018/2019 • Det er ikkje lagt til grunn nyfødde eller til- og fråflytting • I tabellane under er kommunen si eiga framstilling samanlikna med framskriving frå SSB ved lav nasjonal vekst. Grunnen til at lav nasjonal vekst er nytta er forventninga om færre nyfødde i Lærdal enn i landet generelt • I samanlikninga er det ei forventninga om at talet på skulebarn i til dømes skuleåret 2013/2014 svarar til talet på barn i alderen 6 – 12 år i 2014 • Som det går fram av tabellane er det noko avvik mellom SSB si framskriving og kommunen si eiga framskriving. I all hovudsak er Lærdal kommune sine eigne tal lågare enn SBB si framskriving. Noko av dette kan skuldast at kommunen ikkje har lagt inn tilflytting i sine prognoser • Funna støttar opp under tidlegare analyser som viser at Lærdal kommune vil få redusert talet på barn i skulepliktig alder framover

Barneskolebarn (6 - 12 år) 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 2017/2018 2018/2019 2019/2020 Lærdal 178 180 173 171 162 155 150 SSB 178 179 175 172 170 170 173 Avvik 0 % -1 % 1 % 1 % 5 % 9 % 13 %

Ungdomsskolebarn (13 - 15 år) 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 2017/2018 2018/2019 2019/2020 Lædal 86 71 80 80 78 75 67 SSB 86 72 80 80 78 75 72 Avvik 0 % 1 % 0 % 0 % 0 % 0 % 7 %

Kilde: Intern oversikt Lærdal kommune og SSB 46 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har eit aukande innbyggjartal mellom 67 og 79 år frå i dag og fram til 2025, medan innbyggjarar 80 og eldre minkar noko først for så å auke igjen Folketalsframskriving for eldregruppa, inkludert innvandring Kommentarar Antall personer • Grafane til venstre viser folketalsutviklinga for 360 67-79 år (MMMM) aldersgruppene 67 – 79 år og 80 år og eldre for både 340 67-79 år (LLML) middels og lav nasjonal vekst 320 300 • Lærdal kommune vil få eit aukande tal eldre i aldersgruppa 280 67 – 79 år fram mot 2025 260 240 • Aldersgruppa 80 år og eldre vil reduserast frå 2014, for så 220 å auke igjen i 2018/2019 200 180 • Endringar i folkesamansetnaden gjer utslag i inntektene 160 kommunen tek imot frå Staten. Redusert innbyggjartal for 140 80 år og eldre gjer mindre inntekter for kommunen 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 • Innbyggjarar i aldersgruppa 67 – 79 år gjer lågare inntekter Antall personer enn for dei som er over 80 år. Dersom kommunen må yte 148 dyre omsorgstenester til denne gruppa, vil Lærdal 146 80 år og eldre (MMMM) 144 80 år og eldre (LLML) kommune kunne møte eit auka utgiftsnivå framover 142 140 • Folketalsutviklinga vil difor leggje føringar for kva måte 138 Lærdal kommune bør organisere sine helse- og 136 omsorgstenester i åra framover 134 132 130 128 126 124 122 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Kilde: SSB – KOSTRA 47 © 2013 Deloitte AS Konsernanalysar

48 Frå 2009 til 2012 har Lærdal kommune hatt ei negativ utvikling i sitt netto driftsresultat

Utvikling i kommunen sine resultat Kommentarar • Frå 2009 til 2012 har Lærdal kommune hatt ei negativ Millionar kroner utvikling både i brutto og netto driftsresultat 22 20,22 Brutto driftsresultat 20 • Resultatmessig gjekk kommunen i null i 2009 og 2010, i Netto driftsresultat 2011 hadde den eit lite positivt resultat, og i 2012 hadde 18 Årsresultat 16,96 kommunen eit mindre forbruk på 2,3 millionar kroner. Alle 16 resultata er berekna etter interne finanstransaksjonar 14 • Store delar av kommunen sitt disposisjonsfond har i 12 perioden vorte brukt for å dekke inn eit driftsmessig 10 9,59 meirforbruk 8 6,99 6 4,48 4 3,49 2,35 2 1,17 0,00 0,00 0,04 0

-2 -1,53

2009 2010 2011 2012

Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune 49 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har eit lågare netto driftsresultat i prosent av driftsinntekter samanlikna med kommunegruppe 3, fylket og landet Netto driftsresultat i prosent av sum driftsinntekter 2009 – 2012 Kommentarar % • Netto driftsresultat nyttast som ein hovudindikator for 8 Lærdal økonomisk balanse i kommunesektoren. Det er tilrådd at 7 Kommunegruppe 3 netto driftsresultat bør vere minst 3 % av driftsinntektene, og Sogn og Fjordane at det over tid bør ligge mellom 3 og 5 % (skravert område 6 Landsgjennomsnitt på grafen til venstre) 5 • Lærdal har berre i 2009 hatt eit resultat over regelen på 3 %. Dette skuldast ekstraordinære inntekter 4 • Kommunegruppe 3, fylket og landet ligg omlag på regelen 3 på 3 % på netto driftsresultat i prosent av driftsinntekter, og

2 difor godt over nivået til Lærdal kommune • I tabellen under er det framstilt ulike finansielle nøkkeltal 1 som gjer ein indikasjon på kommunen si økonomiske stilling. 0 Av tabellen går det fram at Lærdal kommune har høgare finansutgifter, høgare gjeldsgrad og lågare del -1 disposisjonsfond enn både kommunegruppa, fylket og 2009 2010 2011 2012 landet på alle nøkkeltall

Sentrale finansielle nøkkeltal i prosent av sum driftsinntekter

Lærdal Ko.gr. 03 Sogn og Fjordane Landet Nøkkeltal 2009 2010 2011 2012 2012 2012 2012

Brutto driftsresultat 8,9 1,8 4,2 3 3 2,8 2,4

Netto driftsresultat 7,6 -0,2 2,2 0,8 3,1 2,6 3,1 Netto finansutgifter (renter og avdrag) 4,8 6,1 7,2 7,7 4,1 4,2 3,8

Netto lånegjeld 77,4 89,3 102 97,1 67,3 74,3 68,7

Disposisjonsfond 8,6 5,6 1,5 0,4 6,7 3,6 5,9 Kilde: SSB – KOSTRA 50 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har vesentleg høgare del finansutgifter og gjeldsgrad samt lågare del disposisjonsfond enn alle samanliknbare kommunar Netto driftsresultat i prosent av sum driftsinntekter 2009 – 2012 Kommentarar % • Av dei utvalde kommunane er det særleg Grong som dei 8 Lærdal seinare åra har hatt eit godt netto driftsresultat i prosent av 7 Gaular sum driftsinntekter Naustdal 6 Grong • Av tabellen går det fram at Lærdal kommune har svært høg 5 netto lånegjeld samt høge finansutgifter samanlikna med dei andre utvalde kommunane. Dette inneber at ein stor del av 4 kommunen sine midlar må nyttast til betening av lån på

3 kostnad av tenesteproduksjonen

-1 2009 2010 2011 2012

Sentrale finansielle nøkkeltal i prosent av sum driftsinntekter

Lærdal Gaular Naustdal Grong Nøkkeltall 2009 2010 2011 2012 2012 2012 2012

Brutto driftsresultat 8,9 1,8 4,2 3 0,1 2,3 4,2

Netto driftsresultat 7,6 -0,2 2,2 0,8 -0,7 2,1 2,4 Netto finansutgifter (renter og avdrag) 4,8 6,1 7,2 7,7 3,8 4,4 5,6

Netto lånegjeld 77,4 89,3 102 97,1 47,6 69,2 77,4

Disposisjonsfond 8,6 5,6 1,5 0,4 0,7 0,7 7,7 Kilde: SSB – KOSTRA 51 © 2013 Deloitte AS Lærdal sine netto finansutgifter i prosent av brutto driftsinntekter har auka i perioden, medan disposisjonsfondet sin del av driftsinntektene har minka kraftig Netto finansutgifter i prosent av brutto driftsinntekter 2009 – 2012, KOSTRA-tal Kommentarar • Netto finansutgifter viser summen av netto renter og avdrag % 6 i prosent av sum driftsinntekter. Netto vil seie rentekostnader og avdragsutgifter minus finansavkastning inkludert utbyte 5 4 • Lærdal kommune har høgare finansutgifter som del av Lærdal 3 brutto driftsinntekter enn alle samanliknbare kommunar over Gaular heile perioden. Det har i tillegg vore ein vekst på omlag 1 %- 2 Naustdal poeng frå 2009 til 2012 Grong 1 Kommunegr. 3 0 • Kommunen sin høge del finansutgifter inneber at dei brukar relativt mykje av sine økonomiske midlar på denne posten, -1 2009 2010 2011 2012 og difor må den resterande drifta stramast inn • Lærdal kommune hadde i 2009 eit solid disposisjonsfond på Netto disposisjonsfond i prosent av brutto omlag 9 % av brutto driftsinntekter driftsinntekter 2009 – 2012, KOSTRA-tal

% • Disposisjonsfondet har i løpet av perioden vore sterkt 10 minkande, og ligg i dag på 0,4 % av brutto driftsinntekter 9 8 • Den kraftige reduksjonen i disposisjonsfondet forsterkar 7 biletet av den økonomiske ubalansen Lærdal kommune er i. 6 Lærdal I tillegg har kommunen per i dag ingen reserve til å dekkje 5 Gaular 4 opp for eventuelle uventa hendingar Naustdal 3 2 Grong 1 Kommunegr. 3 0 -1 2009 2010 2011 2012

Kilde: SSB – KOSTRA 52 © 2013 Deloitte AS Lærdal har ei høgare netto lånegjeld enn samanliknbare kommunar, både sett opp mot sum driftsinntekter og per innbyggjar Netto lånegjeld i prosent av brutto driftsinntekter 2009 – 2012, KOSTRA-tal Kommentarar % 120 • Lærdal kommune har høgare netto lånegjeld som del av 110 brutto driftsinntekter enn alle samanliknbare kommunar over 100 heile perioden, med unntak av Grong i 2009. Det same gjeld 90 om ein ser på netto lånegjeld per innbyggjar 80 70 • Lånegjelda i kommunen har auka med 25 %-poeng i 60 perioden, og har dei siste to åra lege på omlag 100 % av 50 Lærdal brutto driftsinntekter 40 Gaular • KS tilrår ein gjeldsgrad på mellom 50 og 60 %. Lærdal ligg 30 Naustdal 20 Grong langt over dette nivået 10 Kommunegr. 3 • Med ein gjeldsgrad på nivået til Lærdal kommune, er dei 0 2009 2010 2011 2012 særleg eksponert for ei eventuell auke i lånerenta. Dette er Netto lånegjeld per innbyggjar 2009 – 2012, skildra meir i detalj på neste foil KOSTRA-tal Kroner pr. innbyggjar 120.000 110.000 100.000 90.000 80.000 70.000 60.000 50.000 Lærdal 40.000 Gaular 30.000 Naustdal 20.000 Grong 10.000 Kommunegr. 3 0 2009 2010 2011 2012 Kilde: SSB – KOSTRA 53 © 2013 Deloitte AS Med ein låg del av lånegjelda på fast rente, er Lærdal kommune høgt eksponert for endringar i lånerenta

Gjeldstypar for lån til eigne investeringar* Kommentarar • Lærdal kommune har ein høg gjeldsgrad. I tillegg er berre ein Fastrentelån, utløper 2013 10% liten del av låna fastrentelån. Samla betyr dette at kommunen Fastrentelån, utløper 2014 er høgt eksponert for endringar i lånerenta 9% Fastrentelån, utløper 2015 Fastrentelån, utløper 2018 − 72 % av kommunen si gjeld er lasta med løpande rente, 5% Flytende rente medan berre 28 % er lasta med fastrente 4% − 12 % av låna med fast rente går ut i 2013, 19 % i 2014, 33 % i 2015 og 36 % i 2018 72% • Per 31.12.12 er det teke opp 170 millionar kroner i lån til eigne investeringar som har flytande rente • Ei renteendring på 1 % vil gje 1,7 millionar kronar meir i Årlege renteutgifter ved ulike scenario, bygd på renteutgifter i året. Med ei renteauking på 2 % vil det bety 3,4 dagens lån med løpande rente millionar kroner meir i renteutgifter per år

17,7 18 − I tillegg kjem renteutgifter på låna som i dag har fast rente 16 • Rente for låna med flytande rente er i dag 2,3 %** 14 +1,7

12 10,9 12,4 10,0 10 9,2 8 5,6 3,9 4,8 Renteutgifter kroner Renteutgifter millioner 6

4 5,3 5,3 5,3 5,3 2 * Delane fastrente mot flytande rente samt bindingstid på låna, er oppdatert i 0 høve til dagens situasjon, men delen fastrente som forfell i ulike år er bygd Dagens nivå (2012) +0,5% +1% +5% på balansetall for 2012

Renteutgifter flytende rente Renteutgifter fastrente ** I høve til strategidokument for 2013

Lærdal kommune sin eigarposisjon i kraftsektoren gjer det mogleg å frigjere kapital som kan auke kommunen sitt handlingsrom

Kraftsektoren Sentrale observasjonar Vurdering av nosituasjonen og Forslag til tiltak utfordringsbiletet • Lærdal kommune kan selje seg ut av Lærdal • Kommunen har fleire moglegheiter for • Vurdere om det er mogleg å redusere dagens Energi AS. Det er i tidlegare vurderingar ymta eigaruttak frå sine posisjonar i kraftsektoren gjeld og skape eit større handlingsrom i 2014, om at eit sal kan gje kommunen omlag 25 • Frigjort kapital vil skape eit handlingsrom for til dømes ved sal eller ekstraordinært millionar kroner i ekstraordinære kommunen dei næraste åra. Dette kan vere eigaruttak frå kraftselskapet eingongsinntekter. Ein kan også velje å selje gunstig i ein omorganiseringsprosess med • Inntekter knytt til sal av kraftaksjar kan berre ein mindre del økonomisk bærekraft som målsetting nyttast til kapitalføremål og må inntektsførast i kapitalrekneskapen til kommunen

• Det er etablert eit nytt kommunalt føretak, • Dette føretaket vart etablert hausten 2013 og • Vurdere om det kan etablerast eit ansvarleg lån Okken Kraft Lærdal kommune KF vil få inntekter frå og med november 2013 i Okken Kraft KF, alternativt Lærdal Energi AS, • Dette føretaket vil få inntektene frå Stuvane • I utgangspunktet er det lagt til rette for at som kan nyttast til betening av gjeld, • Overskotet frå Okken kraft kan overførast til selskapet skal ivareta kraftinntektene frå oppbygging av rentefond eller liknande i Lærdal kommune Stuvane, men ein kan eventuelt vurdere å nytte kommunen. Dette fondet kan i tilfelle handtere føretaket til andre formål svingingar i lånemarknaden • Ei mogleg tilnærming er å nytte inntektene til • Vi har ikkje tilstrekkeleg kjennskap til balansen i nedbetaling av lån, fondsoppbygging for å møte desse to selskapa til å seie om det er mogleg å aukande rente eller investeringar, i staden for å etablere ansvarleg lån trekke dei inn i drifta. Auka inntektsgrunnlag til • I prinsippet fungerer ansvarleg lån slik at drifta kan føre til ugunstig auke av driftsnivået i energiselskapet betaler renter på lån som gjer kommunen selskapa frådrag og i prinsippet lågare skatt. Renter vert utbetalt til kommunen som ikkje betaler skatt • I forslag til nytt statsbudsjett er det likevel føreslått å redusere effekten av rentefrådrag mellom nærståande partar, så effekten kan bli mindre framover • Til dømes kan eit ansvarleg lån på 10 millionar kroner gje kommunen 400 000 kroner i årlege inntekter

Eigedomsområdet Sentrale observasjonar Vurdering av nosituasjonen og utfordringsbilete Forslag til tiltak • Lærdal kommune har dei seinare åra • Auka bustadmasse fører til høgare drifts- og • Vurdere om det er mogleg å selje nokre bygd og kjøpt formålsbygg og eigedomar. vedlikehaldskostnader samt større behov for av kommunen sine eigedomar for å Få bygg har blitt selde personalressursar redusere drifts- og • Kommunen si bygningsmasse er nærare analysert under vedlikehaldskostnader tekniske tenester • Redusert eigedomsmasse vil også kunne redusere kommunen si gjeld • I dag ligg alle bustader og bygg i balansen • Kommunen kan vurdere om enkelte eigedomar bør • Vurdere overføring av kommunale til Lærdal kommune overførast til dømes til eit kommunalt eigedomsselskap eigedomar til eit eige føretak. Dette er • Det er inga selskapsorganisering av (AS/føretak) for å få meir merksemd mot marknaden med berre aktuelt for kommersielle bygg eigedomane og det er utarbeida få omsyn til riktig prising av leigeavtalar, meir merksemd på • Kan til dømes Okken Kraft KF endre strategiske planar på dette området sal, utarbeiding av strategiske planar med vidare sine vedtekter så dei også kan handtere • Norsk Villakssenter Reiseliv AS kan til dømes brukast som den kommersielle sida av eit selskap til å handtere forretningseigedomar for Lærdal eigedomsporteføljen til Lærdal kommune kommune • Lærdal kommune har berre • I dag har nærare 330 norske kommunar innført • Vurdere innføring av eigedomsskatt på eigedomsskatt på kraftverk. Det er eigedomsskatt både næringsbygg og bustad, med ei tidlegare føreslått å utvide • Kommunen har tidlegare rekna ut at utvida eigedomsskatt gradvis innføring eigedomsskattegrunnlaget til å omfatte på næringsbygg kan gje auka inntekter på omlag 1 million næringsbygg frå 2014 og private bustader kroner per år, og innføring av eigedomsskatt på og fritidseigedomar frå 2015. Dette fritidsbustader og bustader kan gje ytterlegare 4 millionar forslaget er tidlegare avvist politisk kroner per år • Nabokommunane Vik og Årdal har eigedomsskatt på både næringsbygg og bustad • Kommunen eig i dag eit kulturhus som • I dag er det noko uklart kor mykje Lærdal kommune gjer av • Vurdere om drifta og eventuelt kan vurderast organisert på annen måte støtte til Kulturhuset, då kapitalutgiftene til betening av lån eigarskapet til Kulturhuset bør endrast er dekt av kommunen for å få større merksemd rundt den • Eventuelle oversikter og avtalar som regulerer drift- og kommersielle sida leigetilhøva i Kulturhuset er ikkje vurdert nærare

Interkommunalt samarbeid Sentrale observasjonar Vurdering av nosituasjonen og Forslag til tiltak utfordringsbiletet • I dag er det interkommunale samarbeidet • Interkommunalt samarbeid bør, på lik linje • Kommunen bør gjere ei nærare analyse av organisert som AS og vertskommunesamarbeid. med andre område i kommunen, organisering og innsparingspotensialet til dei Det er ikkje etablert IKS analyserast og vurderast med mål om ulike interkommunale tiltaka • Lærdal kommune deltek i eit interkommunalt effektivisering og innsparing • Dette samarbeidet bør sjåast meir i samarbeid i Sogn regionråd der åtte kommunar • Lærdal kommune bør vere tydeleg på kva samanheng for å nytte er med styringsprinsipp som skal leggast til grunn ressursane/stordriftsfordelane på ein betre • Kommunen er vertskommune for ved det interkommunale samarbeidet og måte. Detaljar knytt til utvalde områder er skatteoppkrevjing med Aurland og Vik, og organisere arbeidet i høve til dette vurdert under dei ulike ansvarsområda landbruk med Årdal og Aurland • Område som er særleg utfordrande for • Kommunen deltek i vertskommunesamarbeid kommunen å handtere, som rekruttering og innan barnevern med Aurland, IKT med Årdal og ivaretaking av god kompetanse, kan vere Aurland, rekneskap og løn med Aurland, og gunstig å samarbeide med andre om å løyse arbeidsgjevarkontroll med alle • Interkommunalt samarbeid krev politiske regionrådskommunane avklaringar på førehand, tilstrekkeleg • På skatteoppkrevjing og arbeidsgjevarkontroll er ressursar til å gjennomføre prosessane og det eit initiativ for å finne samla interkommunale fokus over tid. Vidare er det ein føresetnad løysingar at andre kommunar er interessert i å inngå • Andre interkommunale tiltak er SIMAS, Sogn eit samarbeid revisjon og Sogn Lab • Lærdal kommune overførte omlag 1,5 millionar kroner i 2013 til Aurland kommune i samband med løn og rekneskapsføring • Det vert utarbeidd ei rekke felles dokument og reglement for kommunane Årdal, Lærdal og Aurland (ÅLA – kommunane), men det er etablert lite forpliktande samarbeid

Gjeldsforvaltning Sentrale observasjonar Vurdering av nosituasjonen og Forslag til tiltak utfordringsbiletet • Per 30.09.13 er over 70 % av kommunen sitt • Ei renteendring på 1 og 2 % vil gje høvesvis • Vurdere optimal rentestrategi lån lasta med flytande rente 1,7 og 3,4 millionar kroner meir i renteutgifter ‒ Ein god rentestrategi kan vere å ha om lag • Brutto gjennomsnittsrente er i dag på omlag 3 per år 1/3 med løpande rente, 1/3 med faste rente % for låna til Lærdal kommune • I dag kan ein binde renta til under 4 % på ti år 3-5 år og 1/3 med lengre rentebinding, og under 3,5 % på fem år. Flytande rente er gjerne opp mot 10 år. Dersom dette skal framleis godt under 3 % gjennomførast bør det føretas ei gradvis • Det er framleis historisk låge fastrenter. Med så tilpassing for å hindre store meirutgifter for stor del flytande lån som Lærdal har, kan mykje kommunen av innsparingane som er føreslegne bli etne • Vurdere å opprette eit rentefond som kan opp av renteendringar framover handtere eventuelle svingingar i rentenivået i staden for binding av renta • Lånegjelda i kommunen har auka sterkt dei • Høg lånegjeld fører til at kommunen årleg har • Vurdere om det er mogleg å redusere dagens siste åra, og er i dag svært høg. Gjeldsgraden store renteutgifter gjeld ved å til dømes ligg per 31.12.12 på 97,1 % • Lånegjelda kan ikkje vekse i same tempo ‒ lage ein plan for sal av kommunale • Det er gjeve kommunale garantiar på omlag framover eigedomar og bustader 0,7 millionar kroner til Lærdal idrettslag • Det er i utgangspunktet lagt til grunn at låna ‒ ta ut eit ekstraordinært eigaruttak frå • Kommunen har i dag gjeld i eigen balanse som skal nedbetalast på 40 år kraftselskapa er fordelt på sjølvkostområdet og eigne ‒ etablere eit ansvarleg lån i Okken Kraft KF eigedomar og bygningar som kan brukast til betening av renter på • Lærdal kommune har vedteke nytt gjeld finansreglement som gjeld frå 25. juni 2012. ‒ vurdere om enkelte eigedomar bør Det går fram av pkt. 2.3 rammer for låneopptak overførast til dømes til eit kommunalt eigedomsselskap (AS/føretak) • Det bør setjast mål for kor stor del av nye investeringar som bør lånefinansierast. Dette for å sikre at lånegjelda ikkje veks like raskt framover

2014 2015 2016 5. Innføring av eiendomsskatt

2. Interkommunalt samarbeid

TOR 4. Salg av kraftaksjer S

1. Gjeldsstrategi

3. Salg av eiendom

ITEN L

GJENNOMFØRINGSMULIGHET

ENKELT VANSKELIG

• Bobla sin storleik ‒ Lita boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på under 1 million kroner ‒ Mellomstor boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på mellom 1 og 3 millionar kroner ‒ Stor boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på over 3 millionar kroner ‒ Den angidde økonomiske effekten er basert på våre erfaringar og kvalifiserte skjønn, og er ikkje eit resultat av kvalitetssikra berekningar • Årstalet tiltaket er vurdert til å ha økonomisk effekt første gang er illustrert med ulike fargar 59 © 2013 Deloitte AS

Analysar på ansvarsnivå

60 Lærdal kommune har utarbeida eit organisasjonskart som syner korleis dei ulike tenesteeiningane i kommunen er strukturert

Hovudfokus i denne analysen ligg på tekniske tenester og administrative tenester

Kilde: Lærdal kommunes hjemmeside 61 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har dei siste åra føreslått ei rekkje innsparingstiltak. Mange av forslaga er avvist politisk, særleg dei med stor økonomisk gevinst

Tidlegare føreslåtte tiltak Økonomiske storleikar*

• Det er dei siste årene føreslått ei rekkje effektiviserings- og 11,0 innsparingstiltak i følgjande dokument: Konsern ‒ Økonomi- og handlingsplan 2013 – 2016 10,0 Administrative tenester ‒ Lærdal kommune økonomi og handlingsplan 2014 – 2017 Tekniske tenester 9,0 8,8 kroner per år per kroner Helse og omsorg ‒ Omstillingsprosjektet – oversikt over tiltak og merknader fase 1 Kultur og oppvekst 8,0 • Talfesta innsparingspotensial er berekna av kommunen sjølv Annet

millionar 7,0 i i

• Det er føreslått flest tiltak innan ansvarsområdet Kultur og oppvekst, etterfulgt av Tekniske tenester og Helse og omsorg 6,0

Gj.snittl 5,0 Status på tiltak i sparekatalogen 4,2 Påbegynt 4,0 Ikkje oppgjeve 11% 20% 3,0 2,3 Fullført Avvist 8% 24% 2,0 1,4 1,0 37% 0,0 Ikkje iverksett Avvist politisk Ikke iverksatt Påbegynt Fullført

Forslaga med størst innsparingspotensial er blitt avvist

* Tiltak der status ikkje er oppgjeve (20 % av tiltaka), er ikkje inkludert i dei økonomiske storleikane

Kilde: Økonomi- og handlingsplaner Lærdal kommune 62 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune hadde i 2009 eit budsjettavvik på nesten 2,6 millionar kroner, med størst avvik innan Rådmannsfunksjonen Avvik mellom rekneskap og endeleg budsjett i nominelle kroner Kommentarar Budsjett (end.) Avvik Avvik Del av • Tabellen til venstre syner tal for rekneskap og endeleg Tenesteeining Rekneskap 2009 2009 2009 [kr] 2009 [%] totalt avvik Rådmannsfunksjonane 23 750 596 22 300 000 -1 450 596 -7 % 56 % budsjett fordelt på ansvara i 2009 Oppvekst Borgund 5 192 100 4 900 000 -292 100 -6 % 11 % Oppvekst Ljøsne 5 389 898 5 525 000 135 102 2 % -5 % • Grafen syner korleis avviket mellom endeleg budsjett og Lærdalsøyri skule 17 195 290 17 350 000 154 710 1 % -6 % Lærdalsøyri barnehage 2 917 625 3 150 000 232 375 7 % -9 % rekneskap er fordelt mellom dei ulike ansvara Helse 11 284 796 10 600 000 -684 796 -6 % 27 % Sosiale tenester - NAV 5 891 422 5 950 000 58 578 1 % -2 % • I 2009 var det eit negativt avvik mellom endeleg budsjett og Pleie og omsorg 36 377 385 36 500 000 122 615 0 % -5 % rekneskap på nesten 2,6 millionar kroner Barnevern 3 240 642 3 100 000 -140 642 -5 % 5 % Kultur og formidling 4 623 579 4 300 000 -323 579 -8 % 13 % Teknisk drift 14 092 270 13 700 000 -392 270 -3 % 15 % • Dei største avvika førekom i Rådmannsfunksjonane og Samla for tenesteeingane 129 955 603 127 375 000 -2 580 603 -2 % 100 % Helse

• Fleire av ansvarsområda hadde mindre negative avvik Rådmannsfunksjonane 1.451

Oppvekst Borgund 292

Oppvekst Ljøsne -135

Lærdalsøyri skule -155

Lærdalsøyri barnehage -232

Helse 685

Sosiale tenester - NAV -59

Pleie og omsorg -123

Barnevern 141

Kultur og formidling 324

Teknisk drift 392

-500 0 500 1.000 1.500 Avvik i 1000 kroner

Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune 63 © 2013 Deloitte AS I 2010 hadde Helse det største budsjettavviket, med eit meirforbruk på 1,4 millionar kroner. Samla meirforbruk i tenesteeiningane var i underkant av 900 000 kroner Avvik mellom rekneskap og endeleg budsjett i nominelle kroner Kommentarar Budsjett (end.) Avvik Avvik Del av • Tabellen til venstre syner tal for rekneskap og endeleg Tenesteeining Rekneskap 2010 2010 2010 [kr] 2010 [%] totalt avvik Rådmannsfunksjonane 23 402 293 23 200 000 -202 293 -1 % 23 % budsjett fordelt på ansvara i 2010 Oppvekst Borgund 5 126 678 5 100 000 -26 678 -1 % 3 % Oppvekst Ljøsne 5 770 517 5 500 000 -270 517 -5 % 31 % • Grafen syner korleis avviket mellom endeleg budsjett og Lærdalsøyri skule 17 388 084 17 520 000 131 916 1 % -15 % Lærdalsøyri barnehage 2 299 878 2 170 000 -129 878 -6 % 15 % rekneskap er fordelt mellom dei ulike ansvara Helse 12 440 377 11 000 000 -1 440 377 -13 % 166 % Sosiale tenester - NAV 6 737 959 6 850 000 112 041 2 % -13 % • I 2010 var det eit negativt avvik mellom budsjett og Pleie og omsorg 40 004 758 40 500 000 495 242 1 % -57 % Barnevern 2 929 123 3 300 000 370 877 11 % -43 % rekneskap på i overkant av 800 000 kroner Kultur og formidling 3 903 231 3 900 000 -3 231 0 % 0 % Teknisk drift 14 704 768 14 800 002 95 234 1 % -11 % • Ansvarsområde Helse hadde eit stort negativt avvik på om Samla for tenesteeingane 134 707 666 133 840 002 -867 664 -1 % 100 % lag 1,4 millionar kroner

• Dei fleste ansvarsområda har eit lite positivt avvik mellom Rådmannsfunksjonane 202 rekneskap og budsjett Oppvekst Borgund 27

Oppvekst Ljøsne 271

Lærdalsøyri skule -132

Lærdalsøyri barnehage 130

Helse 1.440

Sosiale tenester - NAV -112

Pleie og omsorg -495

Barnevern -371

Kultur og formidling 3

Teknisk drift -95

-500 0 500 1.000 1.500 Avvik i 1000 kroner

Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune 64 © 2013 Deloitte AS Rådmannsfunksjonen hadde i 2011 eit stort budsjettavvik på nesten 2 millionar kroner. Samla for tenesteeiningane var avviket på omlag 1,2 millionar kroner Avvik mellom rekneskap og endeleg budsjett i nominelle kroner Kommentarar Budsjett (end.) Avvik Avvik Del av Tenesteeining Rekneskap 2011 2011 2011 [kr] 2011 [%] totalt avvik • Tabellen til venstre syner tal for rekneskap og endeleg Folkevalde 3 701 280 4 170 607 469 327 11 % -39 % budsjett fordelt på ansvara i 2011 Rådmannsfunksjonane 20 597 238 18 606 923 -1 990 315 -11 % 167 % Oppvekst Borgund 6 631 477 6 838 990 207 513 3 % -17 % Oppvekst Ljøsne 5 646 148 5 723 228 77 080 1 % -6 % • Grafen syner korleis avviket mellom endeleg budsjett og Lærdalsøyri skule 17 532 298 17 697 162 164 864 1 % -14 % rekneskap fordelar seg mellom dei ulike ansvarsområda Lærdalsøyri barnehage 10 880 800 10 425 058 -455 742 -4 % 38 % Helse 11 776 154 11 472 342 -303 812 -3 % 26 % Sosiale tenester - NAV 6 187 477 6 527 036 339 559 5 % -29 % • I 2011 var det eit negativt avvik mellom rekneskap og Pleie og omsorg 40 218 265 40 095 037 -123 228 0 % 10 % budsjett på omlag 1,2 millionar kroner Barnevern 2 881 562 3 423 178 541 616 16 % -46 % Kultur og formidling 4 657 545 4 500 695 -156 850 -3 % 13 % Teknisk drift 13 489 423 13 529 745 40 322 0 % -3 % • Rådmannsfunksjonane stod for det største negativet avviket Samla for tenesteeingane 144 199 667 143 010 001 -1 189 666 -1 % 100 % på nesten 2 millionar kroner

• Lærdalsøyri barnehage hadde eit negativt avvik på om lag Folkevalde -469 450 000 kroner Rådmannsfunksjonane 1.990 Oppvekst Borgund -208 • Flere av ansvarsområda hadde positive avvik mellom Oppvekst Ljøsne -77 rekneskap og budsjett Lærdalsøyri skule -165

Lærdalsøyri barnehage 456 Helse 304

Sosiale tenester - NAV -340

Pleie og omsorg 123 Barnevern -542

Kultur og formidling 157

Teknisk drift -40

-1.000 -500 0 500 1.000 1.500 2.000 Avvik i 1000 kroner

Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune 65 © 2013 Deloitte AS I 2012 hadde Rådmannsfunksjonen eit stort negativt budsjettavvik på 2,5 millionar kroner, medan Pleie og omsorg og Tekniske tenester hadde store positive avvik Avvik mellom rekneskap og endeleg budsjett i nominelle kroner Kommentarar Rekneskap Budsjett (end.) Avvik Avvik Del av Tenesteeining 2012 2012 2012 [kr] 2012 [%] totalt avvik • Tabellen til venstre syner tal for rekneskap og endeleg Folkevalde 3 613 113 3 531 578 -81 535 -2 % 615 % budsjett fordelt på ansvara i 2012 Rådmannsfunksjonane 17 662 249 15 203 610 -2 458 639 -16 % 18550 % Oppvekst Borgund 5 728 201 5 898 752 170 551 3 % -1287 % Oppvekst Ljøsne 5 851 250 5 749 578 -101 672 -2 % 767 % • Grafen syner korleis avviket mellom endeleg budsjett og Lærdalsøyri skule 18 751 903 18 676 711 -75 192 0 % 567 % rekneskap fordelar seg mellom dei ulike ansvarsområda Lærdalsøyri barnehage 9 984 987 10 255 559 270 572 3 % -2041 % Helse 12 579 992 12 440 440 -139 552 -1 % 1053 % Sosiale tenester - NAV 6 502 088 6 620 166 118 078 2 % -891 % • I 2012 var det berre eit lite negativt avvik mellom rekneskap Pleie og omsorg 44 694 853 45 767 414 1 072 561 2 % -8092 % og budsjett på 13 254 kroner, samla sett for alle Barnevern 4 154 413 3 790 000 -364 413 -10 % 2749 % Kultur og formidling 3 670 109 3 742 213 72 104 2 % -544 % tenesteeiningane Teknisk drift 13 992 489 15 496 372 1 503 883 10 % -11347 % Samla for tenesteeingane 147 185 647 147 172 393 -13 254 0 % 100 % • Enkelte ansvarsområde hadde likevel store budsjettmessige avvik

Folkevalde -82 ‒ Rådmannsfunksjonane hadde eit negativt avvik på nesten Rådmannsfunksjonane -2.459 2,5 millionar kronar Oppvekst Borgund 171 Oppvekst Ljøsne -102 ‒ Pleie og omsorg hadde eit positivt avvik på om lag 1 million kroner Lærdalsøyri skule -75 Lærdalsøyri barnehage 271 ‒ Teknisk drift hadde eit positivt avvik på 1,5 millionar kroner Helse -140

Sosiale tenester - NAV 118

Pleie og omsorg 1.073 Barnevern -364

Kultur og formidling 72

Teknisk drift 1.504

-2.500 -2.000 -1.500 -1.000 -500 0 500 1.000 1.500 2.000 Avvik i 1000 kroner

Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune 66 © 2013 Deloitte AS Frå 2011 til 2012 har Lærdal kommune hatt ein reell driftsreduksjon på 1 %-poeng. Dette indikerer at kommunen har klart å bremse veksten dei tidlegare har hatt

Utvikling i rekneskapstal, 2012-kroner Utvikling i budsjettrammene, 2012-kroner

Kroner +4% Kroner 0% -1% 0% 160.000.000 160.000.000 149.102.456 147.185.647 147.872.341 147.172.393 144.361.582 144.023.509 143.095.841 141.494.912 +4% 140.000.000 140.000.000

120.000.000 120.000.000

100.000.000 100.000.000

80.000.000 80.000.000

60.000.000 60.000.000

40.000.000 40.000.000

20.000.000 20.000.000

0 0 2009 2010 2011 2012 2009 2010 2011 2012

Kommentarar til utviklinga i rekneskapstala • I perioden 2009 til 2012 har dei 12 tenesteeiningane i Lærdal kommune hatt ei vekst i drifta på 2 %-poeng • Frå 2010 til 2011 var det ei reell auking på 4 %-poeng, medan det frå 2011 til 2012 har vore ein reduksjon på 1 %-poeng • Budsjettrammene har vore stabile dei siste to åra. Saman med utviklinga i rekneskapstala indikerer dette at Lærdal kommune har lukkast med å redusera veksten i tenesteeiningane

Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune 67 © 2013 Deloitte AS Frå 2009 til 2012 er det ein reduksjon i talet på årsverk i kommunen. Dette viser seg i reduserte lønskostnadar på 2 %-poeng, rekna i 2012-kroner Utvikling i brutto lønskostnadar for tenesteeiningane, 2012-kroner Kommentarar Kroner • Lønsutgiftene for tenesteeiningane vart redusert med omlag 160.000.000 -2% 3 millionar kroner i perioden 2009 – 2012

• Kommunen undervurderer systematisk kostnadane knytt til 120.000.000 løn og sosiale utgifter i budsjettet, med eit gjennomsnittleg budsjettavvik i perioden på 5 millionar, eller om lag 3 %

80.000.000 • Det har vore ein reduksjon i talet på årsverk. Reduksjonen viser seg i reduserte lønskostnadar 40.000.000 • Auken i årsverk frå 2011 til 2012 kjem av at det vart etablert eit nytt tiltak for ein person på Grønebakken 0 2009 2010 2011 2012 • Av grafen «Utvikling i årsverk» kjem det fram at differansen Budsjett Rekneskap mellom talet på årsverk og talet på tilsette har blitt redusert i Utvikling i årsverk perioden. Dette indikerer at stillingsstorleikane i kommunen Ant. årsverk/ansatte har auka -1% 350 303 302 295 300 277 244 241 242 250 229

200

150

100

0 2009 2010 2011 2012 Årsverk Tilsette Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune 68 © 2013 Deloitte AS Utanom løn og finanskostnadar har Lærdal kommune redusert kostnadsnivået med 4 %-poeng frå 2009 til 2012. Einskilde artar har likevel hatt ei betydeleg auke

Utvikling i utvalde kostnadsartar, 2012-kroner Kommentarar

Kroner • Forklaring til artane -4% 90.000.000 − Artane Forbruksvarer og tenester og Kjøp, vedlikehald av driftsmidlar er alle kostnadar som oppstår som ei følgje av innkjøp til kommunen sin eigen produksjon. Dette er typisk 75.000.000 diverse forbruksmateriell/-varer, kjøp av utstyr o.l. − Kjøp av tenester som erstattar eigenproduksjon førekjem når kommunen kjøper tenester frå til dømes staten, 60.000.000 fylkeskommunen, private eller interkommunale selskap i staden for å utføre tenesta sjølv − Overføringar er i all hovudsak ressursar knytt til 45.000.000 samhandlingsreforma og overføringar til statlege institusjonar, andre kommunar og fylkeskommunen +22% -14% 30.000.000 -23% • Det har i kostnadsarten forbruksvarer og tenester vore ei positiv utvikling, med ein reduksjon i utgiftsnivået på 14 %- poeng +9% 15.000.000 • Kjøp, vedlikehald av driftsmidlar har også hatt ei positiv utvikling med ein kraftig reduksjon i utgiftsnivået, tilsvarande 23 %-poeng 0 Totalt Forbruksv. og Kjøp, vedlikeh Kjøp av ten. Overføringar • Kjøp av tenester og overføringar har derimot hatt ei tenester av driftsm. som erstatter negativ utvikling med ein auke i utgiftsnivået på høvesvis 9 egenprod. og 22 %-poeng. Auken i sistnemnde kan i hovudsak knytast til innføring av samhandlingsreforma 2009 2010 2011 2012

Utvikling i utvalde inntektsartar, 2012-kroner Kommentarar Kroner • Forklaring til artane 280.000.000 -7% − Salsinntekter er i all hovudsak sal av varer/tenester, leigeinntekter og kommunale årsgebyr

240.000.000 − Arten refusjonar omfattar tilskot frå staten, sjukepengar, mva.-kompensasjon, refusjon frå fylkeskommune/kommune samt overføringar frå private 200.000.000 +6% − Overføringar er rammetilskot, skatteinntekter, eigedomsskatt og konsesjonsavgifter/-inntekter 160.000.000 • Salsinntektene har i perioden 2009 til 2012 vorte redusert med 19 %-poeng

120.000.000 • Likeins har refusjonar vorte kraftig redusert, tilsvarande 34 %-poeng

80.000.000 • Reduksjonen i inntekter har til saman vore på om lag 28 -34% millionar kroner -19% • Overføringar til andre utan krav til motyting har derimot 40.000.000 auka med 6 %-poeng i perioden. Dette svarar til ein inntektsauke på om lag 9 millionar kroner 0 Totalt Salsinntekter Refusjonar Overføringar

2009 2010 2011 2012

Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune 70 © 2013 Deloitte AS Det totale sjukefråværet i Lærdal kommune har auka frå 2010 til 2012. Førebelse tal for 2013 syner derimot redusert sjukefråvær samanlikna med 2012

Totalt sjukefråvær i kommunen Kommentarar Ansvar Totalt 2009 Totalt 2010 Totalt 2011 Totalt 2012 Førebels 2013 • Det totale sjukefråværet i Lærdal kommune har auka frå Rådmann 5,5 % 2,8 % 3,4 % 15,3 % 11,5 % 2010 til 2012 Oppvekst Borgund 0,6 % 0,5 % 1,5 % 6,1 % 3,5 % Oppvekst Ljøsne 7,3 % 9,6 % 3,6 % 7,1 % 2,1 % • I 2012 var sjukefråværet spesielt høgt, og fleire av ansvara Lærdalsøyri skule 7,4 % 6,1 % 6,0 % 5,7 % 7,9 % hadde fråvær på 5 % og høgare Lærdalsøyri barnehage 9,9 % 7,9 % 9,9 % 14,6 % 14,4 % Helse 14,0 % 3,8 % 2,4 % 6,5 % 3,8 % − Fråværet var særskilt høgt i Lærdalsøyri barnehage og pleie og Sosiale tenester 7,8 % 4,9 % 10,3 % 3,5 % 11,8 % omsorg Pleie og omsorg 12,5 % 9,6 % 9,4 % 10,9 % 8,3 % • Førebelse tal for 2013 (til og med juli månad) syner same Barnevern 6,7 % 1,2 % 0,0 % 0,8 % 34,0 % Kultur og formidling 3,0 % 2,9 % 1,3 % 5,9 % 3,3 % tendens som for 2012 Teknisk drift 6,4 % 4,6 % 7,1 % 2,7 % 6,9 % • Kommunesektoren hadde i perioden 4. kvartal 2011 til 3. Totalt 8,8 % 6,7 % 7,1 % 9,8 % 8,5 % kvartal 2012 eit samla sjukefråvær på 9,5 %. Målet i IA- Totalt sykefravær i avtalen er 6,7 % innan utgongen av 2013 kommunen i 2012 Rådmann 15,3 • Lærdal kommune har eit høgare sjukefråvær enn snittet i

Oppvekst Borgund 6,1 kommunesektoren, og ligg også betydeleg høgare enn IA- målet Oppvekst Ljøsne 7,1

Lærdalsøyri skule 5,7

Lærdalsøyri barnehage 14,6

Helse 6,5

Sosiale tenester 3,5

Pleie og omsorg 10,9

Barnevern 0,8

Kultur og formidling 5,9

Teknisk drift 2,7

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Korttidssjukefråvær i kommunen Kommentarar Ansvar Korttid 2009 Korttid 2010 Korttid 2011 Korttid 2012 Førebels 2013 • Korttidsfråværet i kommunen har lagt stabilt i samtlege år frå Rådmann 0,6 % 1,0 % 0,7 % 0,6 % 0,7 % 2009 til 2012 Oppvekst Borgund 0,0 % 0,1 % 0,5 % 0,7 % 0,3 % Oppvekst Ljøsne 0,9 % 0,7 % 0,6 % 0,7 % 0,0 % • Førebelse tal for 2013 syner same tendens Lærdalsøyri skule 0,9 % 0,7 % 0,9 % 0,9 % 0,6 % Lærdalsøyri barnehage 2,2 % 2,1 % 2,0 % 1,8 % 1,7 % • Lærdalsøyri barnehage og pleie og omsorg har hatt eit noko Helse 0,2 % 0,4 % 0,6 % 0,8 % 0,7 % høgare korttidsfråvær enn andre sektorar Sosiale tenester 0,9 % 0,9 % 1,0 % 1,1 % 0,2 % • I Lærdalsøyri barnehage er korttidsfråværet meir enn det Pleie og omsorg 1,2 % 1,2 % 1,1 % 1,1 % 1,0 % Barnevern 0,6 % 0,0 % 0,0 % 0,8 % 0,7 % doble av det totale korttidsfråværet i kommunen. Dette er Kultur og formidling 0,1 % 0,0 % 0,1 % 0,3 % 0,0 % oppsiktsvekkjande Teknisk drift 0,4 % 0,4 % 0,3 % 0,6 % 0,2 % Totalt 1,0 % 1,0 % 1,1 % 1,1 % 0,8 % Totalt korttidssykefravær i kommunen i 2012 Rådmann 0,6

Oppvekst Borgund 0,7

Oppvekst Ljøsne 0,7

Lærdalsøyri skule 0,9

Lærdalsøyri barnehage 1,8

Helse 0,8

Sosiale tenester 1,1

Pleie og omsorg 1,1

Barnevern 0,8

Kultur og formidling 0,3

Teknisk drift 0,6

0,0 0,5 1,0 1,5 2,0

73 Administrative tenester i Lærdal omfattar funksjonane økonomi, personal, arkiv, merkantilt, plan og sentraladministrasjonen

Organisering av administrative tenester Oppgåver knytt til administrative tenester • Administrative tenester i Lærdal kommune utgjer ansvaret • Det blei hausten 2013 vedteke ein ny organisasjonsmodell i Rådmannsfunksjonen Lærdal, med ei strategisk leiargruppe og eigen leiar for stab ‒ Økonomi • Det er etablert eit interkommunalt samarbeid innan skatt, ‒ Personal rekneskap og landbruk. Ansvaret for oppfølging av det interkommunale samarbeidet ligg hjå rådmannen ‒ Arkiv, merkantilt • Innanfor IKT har Lærdal ein vertskommuneavtale med Årdal ‒ Plan som vert ‒ Sentraladministrasjonen − Kostnadar til investeringar fordelast etter ein kostnadsnøkkel, • Det er 16 årsverk knytt til ansvarsområdet som for Lærdal er 28 % ‒ 1 rådmann − Kostnadar til eitt årsverk fordelast etter ein kostnadsnøkkel, som for Lærdal er 28 % ‒ 1 tilsett arealplanleggar − Delar på ein seniorkonsulent ein dag i veka ‒ 1 tilsett økonomirådgjevar − Delt brannmurdrift ‒ 2 tilsette på personal (for heile kommunen) − Lisensar til Microsoft har kommunen sjølv ansvar for, medan ‒ 3 tilsette skatteoppkrevjarar (1 + 2 sakshandsamarar) andre system og avtalar er felles ‒ 3 tilsette arkiv/post/servicesentral • Kommunen har inngått nokre felles innkjøpsavtalar, mellom ‒ 3 tilsette felles landbrukskontor anna med fylkeskommunen, men ikkje på alle område • I tillegg har kommunen ein avtale om kjøp av inntil 50 % • Tidlegare hadde kommunen juridisk kompetanse internt i stilling til viltforvaltning frå Aurland Fjellstyre organisasjonen. Denne tenesta vert no kjøpt eksternt i staden ‒ 1 IKT – for hele kommunen • Ansvaret rådmannsfunksjonen blir belasta med ei rekkje fellesutgifter knytt til utgreiingar, kjøp av advokattenester, • Har i ein periode kjøpt to driftsdagar pga. langtidsfråvær arbeid med næringsselskapet og andre sektorovergripande ‒ 1 prosjektstilling berekraftig reiseliv tilhøve *Tidlegare juriststilling og delar av personalstillinga er erstatta med leiar for organisasjon og personal 74 © 2013 Deloitte AS Organiseringa av Rådmannsfunksjonen har vore endra fleire gongar dei siste åra. Dette gjer det vanskeleg å samanlikne rekneskapstal

Utvikling i dei ulike artsgruppene, 2012-kroner

Utvikling frå Utvikling frå Utvikling frå Utvikling frå Utvikling frå Utvikling frå Artsgruppe Rekneskap 2009 Rekneskap 2010 Rekneskap 2011 Rekneskap 2012 2009 til 2010 [kr] 2009 til 2010 [%] 2010 til 2011 [kr] 2010 til 2011 [%] 2011 til 2012 [kr] 2011 til 2012 [%] Lønn inkludert sosiale utgifter 15 547 797 16 810 793 14 751 044 11 347 689 1 262 996 8 % -2 059 749 -12 % -3 403 355 -23 % Forbruksvarer og tenester 6 366 137 5 953 038 6 275 972 6 485 966 -413 099 -6 % 322 933 5 % 209 994 3 % Kjøp, vedlikehald av driftsmidlar 1 392 472 1 146 960 2 787 578 2 383 619 -245 513 -18 % 1 640 619 143 % -403 959 -14 % Kjøp av tenester som erstattar eigenproduksjon 3 654 122 3 418 015 2 844 606 2 614 306 -236 108 -6 % -573 408 -17 % -230 300 -8 % Overføringar uten krav til motyting 9 607 866 10 520 240 11 650 145 10 223 420 912 373 9 % 1 129 906 11 % -1 426 725 -12 % Finansutgifter og andre finasieringstransaksjonar 1 952 411 1 038 322 348 859 438 450 -914 089 -47 % -689 462 -66 % 89 591 26 % Salsinntekter -1 796 655 -1 579 560 -2 620 558 -1 682 356 217 095 -12 % -1 040 998 66 % 938 202 -36 % Refusjonar med krav til motyting -4 087 137 -4 920 161 -7 237 937 -8 862 940 -833 023 20 % -2 317 776 47 % -1 625 003 22 % Overføringar til andre utan krav til motyting -1 594 044 -989 551 -918 107 -6 480 604 493 -38 % 71 444 -7 % 911 627 -99 % Finansinntekter og andre finansieringstransaksjonar -4 659 547 -6 377 393 -6 584 058 -5 279 425 -1 717 846 37 % -206 665 3 % 1 304 633 -20 % Rådmannsfunksjonen 26 383 423 25 020 702 21 297 544 17 662 249 -1 362 721 -5 % -3 723 158 -15 % -3 635 295 -17 %

• Fleire oppgåver har dei seinare år blitt flytta ut frå Rådmannsfunksjonen til andre tenesteeiningar i kommunen. Dette gjer det vanskeleg å samanlikne rekneskapstala i perioden 2009 – 2012. Funna presentert nedanfor må sjåast i lys av dette • Totalt sett har rådmannsfunksjonen redusert sitt forbruk frå 2009 til 2012 med om lag 8,7 millionar kroner ‒ Lønsutgiftene har vorte redusert med til saman 4,2 millionar kroner i perioden. Frå 2011 til 2012 har utgiftene minka med 23 %-poeng. Dette skuldast omorganisering i eininga. Blant anna har næringsrådet blitt skilt ut i eiga eining, samt at byggesak og oppmåling har blitt overført til tekniske tenester ‒ Kjøp, vedlikehald av driftsmidlar har vore aukande mot slutten av perioden. Dette skuldast auka utgifter til kjøp av konsulenttenester ‒ Finansutgiftene var høge i 2009 og 2010 samanlikna med 2011 og 2012. Dette skuldast utlån til næringsfondet på om lag 1,7 millionar kroner i 2009 og avsetning til bundne driftsfond i 2010 ‒ Det har vore noko svingingar i salsinntektene i perioden. I all hovudsak kjem dette av store avgiftspliktige sal av varer og tenester i 2011 og 2012 ‒ Refusjonar med krav til motyting har hatt ei sterk reell vekst i perioden. Grunnen til dette er auka tilskot frå staten, auka momskompensasjon drift og refusjonar frå andre kommunar. Føringa av momskompensasjon har vori endra dei seinare åra, noko som forklarar utviklinga i denne rekneskapsposten ‒ Svingingane i finansinntektene skuldast ulik bruk av disposisjonsfond og bundne driftsfond i dei forskjellige åra

Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune 75 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har hatt ein aukande bruk av konsulent- og advokattenester i perioden 2009 – 2012 Bruk av konsulent- og advokattenester i perioden 2009 – 2012 , nominelle kroner Kommentarar Kroner • Grafen til venstre syner totalsummen Lærdal kommune har 2.800.000 brukt på konsulent- og advokattenester i perioden 2009 – 2.672.074 2012

2.400.000 • Det er posten Konsulenttenester som står for den største andelen av kjøpa

2.000.000 • Dei største beløpa er knytt til følgjande kjøp 1.789.761 − PwC, 1,1 million kroner, utarbeiding av strategisk næringsplan 1.600.000 samt støtte i fase 1, forstudie, i etablering av Sogn lokalmedisinske senter. Begge desse tiltaka har eigen prosjektfinansiering 1.200.000 972.395 − Norconsult, 445 000 kroner, diverse planarbeid, deriblant 849.862 driftsavtale for Stuvane 800.000 − Ernst & Young, 248 000 kroner, rådgjeving i samband med forhandling om Stuvane 400.000 − Børre Berglund Reiselivsrådgjeving, 243 000 kroner, utarbeiding av reiselivsplan 0 − Dalan Advokatfirma, 230 000 kroner, advokatbistand i samband 2009 2010 2011 2012 med anbod og byggeprosjekt − RO, 393 000 kroner, utarbeiding av helse- og omsorgsplan

Inkludert i totalbeløpa er følgjande tenester: - Konsulenttenester - Prosjekterings-/ arkitekttenester - Spesialundersøkingar - Byggeteknisk konsulent - Andre konsulenttenester - Advokattenester

Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune 76 © 2013 Deloitte AS Rådmannsfunksjonen har de to siste åra kjøpt tenester for omlag 2,6 millionar kroner. Tenestene vert i all hovudsak kjøpt frå andre kommunar og private Kjøp av tenester som erstattar eigenproduksjon innanfor Rådmannsfunksjonen, 2011 og 2012 Kommentarar • Rådmannsfunksjonen blei i 2011 og 2012 belasta med ca. 2,6 millionar kroner kvart år for kjøp av tenester som erstattar 2011 eigenproduksjon Kjøp av tjenester 2.870 fra fylkeskommunen 2012 • Det er særleg tenester frå andre kommunar og frå private som nyttast Tjenester fra 1.648.388 1.622.791 3.271.179 andre kommuner • Tenester frå andre kommunar i 2012

Tjenester fra 88.262 337.499 − Aurland kommune, 1 550 000 kroner, vertskommuneavtale interkommunale selskap 249.237 rekneskap og løn

28.720 − Årdal kommune, 106 000 kroner, fordelt del av ei IKT-stilling i Fra andre/driftsavtaler 307.320 278.600 ÅLA-samarbeidet

• Tenester frå private i 2012 Kjøp av tjenester 435.328 829.896 1.265.223 fra private − Agnitio, 631 000 kroner, IKT

Kjøp fra IKS • Tenester frå andre kommunar i 2011

− Aurland kommune, 1 500 000 kroner, vertskommuneavtale Kjøp av tjenester 55.850 rekneskap og løn 108.200 fra andre 52.350 − Årdal kommune, 148 000 kroner, fordelt del av ei IKT-stilling i 0 500.000 1.000.000 1.500.000 3.500.000 ÅLA-samarbeidet Kroner • Tenester frå private i 2011

− Agnitio, 336 000 kroner, IKT

Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune 77 © 2013 Deloitte AS Netto driftsutgifter til administrasjon og styring per innbyggjar (KOSTRA-tal) har i Lærdal auka sidan 2009, og ligg over snittet for samanliknbare kommunar Netto driftsutgifter til administrasjon og styring, kroner per innbyggjar, KOSTRA-tall Kommentarar

• Rådmannsfunksjonen i Lærdal vert belasta for ei rekkje 12 000 fellesutgifter som vil variere frå år til år. Følgjeleg vil ikkje ei 10 010 10 000 samanlikning med andre kommunar gje eit eintydig bilete

8 164 8 000 7 283 +64% • Utgifter som i stor grad kan slå inn på Lærdals utgiftsnivå er 6 110 Kroner innbyggjar Kroner per 6 000 − IKT-tenester kjøpt frå private

4 000 − Kjøp av konsulenttenester og juridiske tenester

2 000 • KOSTRA-tal syner at Lærdal har hatt ei auke i netto driftsutgifter til administrasjon og styring i kroner per 0 innbyggjar. I 2011 ligg dei på snittet med dei samanliknbare 2009 2010 2011 2012 kommunane, med unntak av Gaular, medan dei i 2012 ligg

Lærdal samanlikna med andre kommunar merkbart høgare

12.000 • Gaular kommune er organisert noko annleis enn Lærdal 10.010 kommune på området administrasjon. Dette kan vere 10.000 grunnen til det lågare utgiftsnivået. Per i dag har dei følgjande 8.164 ressursar i administrasjon: 8.000 7.283

Kroner innbyggjar Kroner per − Rådmann 6.110 6.000 − 1 personalsjef

Lærdal − 2,5 stilling i tenestetorg/sentralarkiv 4.000 Gaular − 0,6 stilling frisk og aktiv Naustdal 2.000 Grong − Næring, planleggjar og landbruk ligg under teknisk sjef Kommunegruppe 3 − IKT, lønn og rekneskap/økonomi er organisert som 0 2009 2010 2011 2012 interkommunalt samarbeid Kilde: SSB – KOSTRA 78 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har eit høgare utgiftsnivå per innbyggjar til politisk styring enn samanliknbare kommunar Brutto driftsutgifter til politisk styring, kroner per

innbyggjar, KOSTRA-tall Kommentarar

2.000 1.828 • I KOSTRA-tala for politisk styring skal ikkje godtgjersle til 1.750 1.605 tillitsvalde inkluderast. Kommunane kan likevel ha 1.488 1.500 innrapportert dette feil

1.000 • Lærdal kommune har dei seinare åra hatt betydeleg høgare 778 Kroner innbyggjar Kroner per 690 604 681 719 723 560 629 587 politisk aktivitet enn samanliknbare kommunar 496 473 533 500 • På utgifter til administrasjon har Lærdal kommune ligge på 0 same nivå som dei samanliknbare kommunane, med unntak 2009 2010 2011 2012 av Gaular. I 2012 er likevel utgiftsnivået svært høgt Lærdal Naustdal Kommunegruppe 3 Gaular Grong • Gaular kommune ligger betydeleg lågare enn alle andre i Brutto driftsutgifter til administrasjon, kroner per utvalet på driftsutgifter i administrasjon og styring. Ei skildring av deira organisering innanfor administrasjon er gitt på

innbyggjar, KOSTRA-tall føregåande foil

10.000 8.494 8.000 6.563 6.868 6.488 6.895 6.773 6.761 6.326 6.417 5.898 5.929 5.966 6.000 5.207 4.871

Kroner innbyggjar Kroner per 4.380 4.556 4.000

2.000

0 2009 2010 2011 2012 Lærdal Naustdal Kommunegruppe 3 Gaular Grong Kilde: SSB – KOSTRA 79 © 2013 Deloitte AS Små kommunar har høgare administrative utgifter per innbyggjar enn dei større kommunane, som ei følgje av manglande stordriftsfordelar Netto driftsutgifter til administrasjon per innbyggjar, KOSTRA-tall 2012 Kommentarar • Grafen til venstre syner samanhengen mellom netto administrasjonsutgifter per innbyggjar og kommunestorleik for

alle kommunane i landet med folketal mindre enn 20 000 34.000 innbyggjarar 32.000 30.000 • Det er relativt omfattande stordriftsulemper i administrasjonen 28.000 til kommunar med færre enn 5 000 innbyggjarar 26.000 • Framstillinga er relevant for Lærdal kommune, som har svært 24.000 få innbyggjarar. Med et innbyggjartal på ca. 2 200 bør netto 22.000 driftsutgifter til administrasjon per innbyggjar ligge på mellom 20.000 6 000 og 8 000 kroner

18.000 Netto utgifter per Netto utgifter per administrasjontilinnb. 16.000 • Lærdal ligger i dag omtrent på nivået det er forventa for ein 14.000 kommune på deira storleik. Likevel er det truleg mogleg med 12.000 ein reduksjon, ref. lågare utgiftsnivå i Gaular kommune 10.000 • Potensialet for stordriftsfordelar er til stades ved eit eventuelt 8.000 interkommunalt samarbeid 6.000 4.000 2.000 0 0 2.500 5.000 7.500 10.000 12.500 15.000 17.500 20.000 Folketal (< 20.000)

• Flat struktur eller to-nivåmodell er den mest utbreidde organisasjonsmodellen i norske kommunar i dag

• Modellen byggjer på prinsippa om resultatretta leiing henta frå næringslivet. Styresmakt og ansvar flyttast nedover i administrasjonen til tenesteytande nivå. Grunnen for delegeringa er at dette skal utløyse meir engasjement, gje meir kunde- /brukarorientering og føre til betre bruk av knappe ressursar

• Organisasjonsmodellen stiller krav til klarleik og ei ny styringsform. Ansvar og roller må klargjerast. Leiing skal skje gjennom mål, ikkje ved instruksar

• Ei viktig erfaring er at ein ikkje kan organisere seg vekk frå behov for leiing. Ni av ti kommunar med flat struktur har no kommunalsjefar med sektoransvar. I desse kommunane har det vore ein sterk tendens til å innføre sektoransvar etter nokre års forsøk utan

• Ei annen viktig erfaring er at resultatretta leiing også gjeld politisk nivå. Politikarane skal setje klare mål for drifta, delegere gjennomføringa til administrasjonen og få resultatrapportar tilbake

• Ein veikskap ved to-nivåmodellen er at den ikkje støttar så godt opp under organisasjonens mål og forventningar på innovasjon og utvikling

• Det er nyleg etablert ein modell med rådmannsnivå og fire resultateiningar, organisert etter følgjande hovudprinsipp

− Fire leiarar med ansvar for kvart sitt tenesteområde

• Oppvekst og kultur

• Helse og omsorg

• Tekniske tenester

• Organisasjon og personal

• Dagens budsjett er inndelt i 12 ansvarsnivå og harmoniserer følgjeleg ikkje med leiarnivåa som er framstilt over

• Det går ikkje tydeleg fram kva resultateiningar som er delegert rådmannens styresmakt innanfor sitt ansvarsområde

• Delegasjonsreglementet er ikkje tilpassa ny organisering

• Stab/støttefunksjoner vert trekt inn i fellesfunksjonar som tener hele kommunen

• Talet på leiarnivå mellom rådmannen og den enkelte medarbeidar varierer frå eining til eining. Det same gjeld kontrollspenn for einings- og avdelingsleiarar

• Per i dag eksisterer det ikkje eit mål- og resultatstyringssystem i Lærdal kommune

Utfordringsbildet og forslag til tiltak for administrative tenester Vurdering av nosituasjonen og Sentrale observasjonar Forslag til tiltak utfordringsbiletet • Det vert arbeidd med organisasjonsstrukturen i • Styringsmodellen, og måten mål- og • Auke fokuset på strategisk leiing (1) Lærdal for å få ei meir strategisk leiing og resultatstyringssystemet praktiserast på, ‒ Gradvis tilpassing av ny overordna styring. I dag har den sentrale leiinga harmonerer ikkje med prinsippa i to- organisasjonsstruktur slik at det vert lagt til det meste av budsjett- og økonomiansvaret i nivåmodellen rette for betre overordna styring og klårare kommunen. Lite av dette er delegert ut og • Kommunen har etablert ei ny strategisk styringslinjer for einingane mht. utarbeiding følgjeleg blir leiinga svært operativ leiargruppe og det vert jobba kontinuerleg av tydelege mål med utvikling av denne • Mellomleiarar innanfor enkelte sektorer manglar • Dagens delegasjonsreglement er svært • Innføre resultatstyring og leiarkontraktar der stillingsforklaringar omfattande med stor detaljgrad. Dette gjer einingane blir gjort ansvarleg for sitt • Arbeid med delegasjonsreglementet er ikkje det krevjande å få oversikt. Det er i dag meirforbruk/innsparingar (2) ajourført i samsvar med ny organisasjonsmodell utarbeida eit felles reglement for ÅLA- • Revidere delegasjonsreglementet i kommunane som er meir formelt enn kommunen slik at det stemmer overeins med styrande ny organisasjonsstruktur(3) • Nøkkeltal som Lærdal kommune kan styre • Om tidlegare vedtekne nøkkeltal skal vere • Vedta kva nøkkeltal og nivå som skal leggjast økonomien etter er tidlegare politisk vedtatt, men nyttige i den økonomiske styringa av Lærdal til grunn for den økonomiske styringa i er ikkje følgt opp aktivt gjennom politisk vedtekne kommune, må det fastsetjast konkrete måltal kommunen. Økonomiplan og rapportering bør budsjett og økonomiplanar i ettertid som nyttast aktivt i samband med utarbeiding utarbeidast og målast i forhold til disse av økonomiplan og rapportering nøkkeltala (4) • Det brukast ein del midlar på kjøp av • Små kommunar har større kostnader knytt til • Vurdere meir formalisert interkommunalt konsulenttenester, særleg innanfor IKT-området. administrasjon enn større kommunar, som ei samarbeid innanfor følgjande områder: Dette skal erstatte interne ressursar følgje av manglande stordriftsfordelar ‒ Sentralbord (5) • Det har dei siste åra vorte gjort reduksjonar i talet • Skal stab- og støttefunksjonane driftast meir ‒ Innkjøp og jurist (6) på stillingar i sentraladministrasjonen effektivt må interkommunalt samarbeid mest ‒ IKT-løysingar og brukarstøtte (7) sannsynleg inngåast • Lærdal kommune har høge utgifter knytt til politisk • Aktiviteten og utgiftene var mindre i 2012 enn • Foreta ei vurdering av kva det høge nivået styring i 2009, men nivået er framleis høgt skuldast og sjå på moglegheitene for samanlikna med andre kommunar reduksjonar

84 © 2013 Deloitte AS Prioriteringsmatrisa med føreslåtte tiltak innanfor området Administrative tenester syner prosjektgruppa sitt overslag på gjennomføringsmoglegheit og omstillingseffekt OMSTILLINGSEFFEKT

2014 2015

1. Økt fokus på strategisk ledelse 2016

4. Innføre bruk av nøkkeltall

TOR S

2. Resultatstyring og lederkontrakter

3. Fastsette delegasjonsreglement 6. Interkommunalt innkjøp og jurist

5. Interkommunalt sentralbord

7. Interkommunale IKT-løsninger og brukerstøtte

ITEN L

GJENNOMFØRINGSMULIGHET

ENKELT VANSKELIG

• Bobla si storleik ‒ Lita boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på under 1 million kroner ‒ Mellomstor boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på mellom 1 og 3 millionar kroner ‒ Stor boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på over 3 millionar kroner ‒ Den oppgjevne økonomiske effekten er basert på våre erfaringar og kvalifiserte skjønn, og er ikkje eit resultat av kvalitetssikra utrekningar • Årstalet tiltaket er vurdert å ha økonomisk effekt første gong er illustrert med ulike fargar 85 © 2013 Deloitte AS

Organiseringa i Lærdal kommune bør basere seg på ei tydelegare fordeling av roller og ansvar mellom fire grupper av funksjonar

Generelle prinsipp for organisering i kommunal sektor

Kommunen si leiargruppe Sentrale strategiske funksjonar

Styring og verdiskaping gjennom Støttar leiargruppa og gruppa sine medlemar • Definisjon av mål • Gjennomføre utvalte strategiske oppgåver som dekkjer • Strategisk planlegging heile kommunen • Utvikling av tverrgåande, innbyggjar-/brukarorienterte • Utviklar strategisk dokumentasjon etter behov prosessar (f.eks. en overordna «Førebyggingsprosess») • Utviklar retningsliner for verksemdene og • Utvikling av leiarskap støttefunksjonane i samsvar med kommunens retningsliner for vedtak i leiargruppa • Oppfølging • Koordinerer og kjøper eksterne tenester

Einingar/verksemder Støttefunksjonar

• Identifiserer innbyggjar-/brukarbehov og moglegheiter Tilbyr tenester i samsvar med interne kundar sine behov • Tilfredsstiller innbyggjar-/brukarbehov • Tilbyr spesialiserte tenester • Utviklar og gjennomfører strategiar • Arbeider etter retningsliner som er godkjende av • Har kontroll over nødvendige ressursar for å kunne leiargruppa implementere dei skildra strategiane • Skal kunne konkurrere med eksterne tilbydarar • Utviklar evner (Benchmark) • Kontinuerlig forbetring av seksjonen • Rapporterer i utgangspunktet til enkeltpersonar i leiargruppa • Har ansvar for budsjett og resultat • Utviklar ein ”lærande organisasjon” – kunnskap om seksjonar/verksemder

• Følgjande overordna nøkkeltal blir ofte anbefalt nytta ved styring av ein kommune

− Økonomisk balanse målt ved netto driftsresultat i % av driftsinntekter (minimum 3 – 5 %)

− Økonomisk buffer målt ved disposisjonsfond i % av driftsinntekter (minimum 5 – 10 %)

− Rente- og avdragsbelasting målt ved finansutgifter i % av driftsinntekter (maks 2 – 3 %)

− Finansieringsstruktur målt ved netto lånegjeld i % av driftsinntekter (maks 50 – 60 %)

− Økonomisk kontroll målt ved avvik frå budsjett (maks 0,5 – 1 %)

• I tillegg er det vanlig å vedta eit eige nøkkeltal som gjev opp i % kor mye av årets investeringar som bør finansierast med eigenkapital. F.eks. kan dette være minimum 20 – 30 %

• Kommunestyret i Lærdal kommune har tidlegare gjort vedtak om bruk av nøkkeltal, men dette er ikkje følgt opp aktivt i seinare politisk vedtekne budsjett og økonomiplanar

Karakteristikkane til eit SMART-mål Kommentarar • Eit spesifikt mål er konkret og presist formulert slik at alle dei involverte har same oppfatning om kva målet er. Eit spesifikt mål bør innehalde informasjon om kvalitet og kvantitet

Akseptert • Eit mål bør være lett å måle anten i form av ein tidsfrist og/eller eit måltal. For eksempel kan eit mål vere at utgiftene skal vere på eit gitt nivå innan ein gitt dato

• Eit akseptert mål samsvarar med de overordna måla, verdiar Målbart Realistisk og andre mål som vert utforma. Det er også viktig at målet blir akseptert av alle involverte for at det skal vere mogleg å nå

Spesifikt Tidfesta • Eit mål må være realistisk og mogleg å oppnå, men likevel utfordrande for å vere noko å strekke seg etter. Eit mål som oppfattast som uoppnåeleg kan verke demotiverande

• Det bør settast ein dato eller tidspunkt for når målet skal vere SMART mål oppnådd. Det er viktig at det blir sett av tilstrekkeleg tid, men samtidig ikkje for mykje tid, slik at gjennomføring vert utsett unødvendig

89 Tenesteområdet tekniske tenester er organisert med ein einingsleiar og fire tenesteområde

Organisering av tekniske tenester med fordeling av området sine 25,1 årsverk

* Resterande 40 % av stillinga til leiar tekniske tenester er knytt til Leiar tekniske sjølvkostområdet. Dette tenester inneber at det berre er 60 % av utgifter til tekniske tenester 0,60 årsverk som lastast kommunen

Sakshandsamar FDV Sjølvkost Reinhaldarar byggesak, kart og oppmåling

4,85 årsverk, der 0,3 12 årsverk, der 0,5 går 5,65 årsverk 2 årsverk går til personalleiing til personalleiing

* Området sjølvkost skal ikke analyseres i det dette prosjektet

Kilde: Internt dokument Lærdal kommune 90 © 2013 Deloitte AS Tekniske tenester i Lærdal kommune har færre årsverk enn same tenesteområde i Leikanger kommune Samanlikning av ressursar i Lærdal og Leikanger kommune Kommentarar Stilling/ansvar Lærdal Leikanger • Oversikten til venstre er basert på tal frå Lærdal kommune og kommune kommune tal innhenta frå leiaren for Tekniske tenester i Leikanger kommune Leiar tekniske tenester 0,6 årsverk 0,5 årsverk • Samanlikninga er meint brukt som ein indikasjon på mannskapet i Lærdal kommune. Det er ikkje nærare vurdert FDV 4,85 årsverk 6,3 årsverk kva ansvarsoppgåver som ligg til dei ulike stillingane hjå Sjølvkost 5,65 årsverk 3,6 årsverk høvesvis Lærdal og Leikanger, og difor må samanlikninga nyttast med varsemd Reinhald 12 årsverk 10,5 årsverk • Oversikten viser at Lærdal kommune har færre tilsette til FDV-oppgåver enn Leikanger, trass i at dei har monaleg Sakshandsamar, byggesak 2 årsverk 2 årsverk større areal bygg og kilometer veg å betene og oppmåling • Lærdal har fleire årsverk knytt til reinhald enn Leikanger. Dette er ein naturleg konsekvens av at dei har eit større areal Areal føremålsbygg* 19 390 kvm 14 193 kvm føremålsbygg enn Leikanger. I tillegg yt reinhaldspersonalet tenester til fylkeskommunen Kommunal veg og gate, inkl. 46 km 37 km gang/sykkelveg* • Samanlikna med Leikanger kommune, og områda Tekniske tenester skal betene, er mannskapen i Lærdal låg. Ei nærare Fylkesveg* 49 km 5 km analyse vil vere naudsynt for å fastslå dette

• Tekniske tenester har ansvar for alle bygg og anlegg som − Utvikling (U): kommunen eig. Dette går under nemninga FDVU • Tiltak som opprettheld bygget sin verdi over tid, og som tek ‒ Forvaltning (F): omsyn til nye funksjonskrav, endra marknadsvilkår eller nye lover og forskrifter • Leiing, planlegging og organisering av det totale FDVU- arbeidet • Reinhald av kommunen sine bygningar er underlagt teknisk. Dei utfører også reinhald for eksterne kundar, mellom anna • Utvikling av planar, budsjett og kalkyler fylkeskommunen. Dette gjer det mogleg å ha reinhaldarar • Leigetakaradministrasjon tilsett i heiltidsstillingar, då brorparten av reinhaldet må • Oppretting, oppfølging og oppfylling av avtalar, forsikringar, utførast før opningstid i skule, barnehage osv. lover og forskrifter • Tekniske tenester har ansvar for brannvesenet. Per i dag • Administrasjon av personell leiger dei inn brannsjefkompetanse frå Årdal kommune • Arealdisponering, planar og behov • Bilhald for køyrety eininga nyttar ‒ Drift (D): • Ambulerande vaktmester for helse- og omsorgstenestene • Oppgåver og rutinar som er naudsynt for at bygningen skal • Per i dag har ingen ansvar for utarbeiding av langsiktige fungere som planlagt både funksjonelt, teknisk og vedlikehaldsplanar eller strategiske planar for kommunen si økonomisk bygningsmasse og drift • Drift, ettersyn, reingjering og energi • Konkurranseutsette tenester ‒ Vedlikehald (V): − Noko snøbrøyting og strøing er sett ut • Aktiviteter som er naudsynt for å oppretthalde bygningen og dei tekniske installasjonane på et gitt kvalitetsnivå • Kontinuerleg/akutt vedlikehald: rette opp uventa skadar eller manglar • Planlagt vedlikehald: utbetring av normal slitasje

• Eininga tekniske tenester, slik den er organisert i dag, vart oppretta 01.08.2012. I tillegg til FDV og reinhald fekk eininga tilført byggesak, oppmåling og brann

• Det vart i 2011 sett i gong eit arbeid for å opprette eit samarbeid med Årdal og Aurland innan brann og redning. Saka ligg i rådmannskollegiet og vidare politisk handsaming

• I 2012 vart det vedteke i økonomiplanen å avsette midlar i eit vedlikehaldsfond frå 2014 for å i større grad kunne møte vedlikehaldsbehov på kommunen sine bygg

• Anordningar på bygg o.l. er stadig i utvikling, noko som gjer nye og krevjande arbeidsoppgåver for eininga. Til dømes er det installert fjernvarme mellom skulen og barnehagebygningen på Lærdalsøyri. Dette er sett på som ei komplisert innretning som krev at dei tilsette i teknisk tileignar seg ny kunnskap

• Ambulerande vaktmester vart lagt under ansvarsområdet til tekniske tenester frå helse og omsorg

• Brannsikring av Gamleøyri og stavkyrkja er no lagt til tekniske tenester

• Bygningsmassen i kommunen har dei seinare åra auka i talet kvadratmeter: nytt kunstsenter, lydstudio, villakssenter, helsesenter, ny barnehage og overtaking av den gamle hjelpepleiarskulen. Dette inneber større område å ivareta for tekniske tenester

• Momenta over viser at tekniske tenester har fått utvida ansvarsområdet dei seinare åra. Samtidig har eininga kutta 5,45 årsverk, justert for overføring av årsverk frå andre einingar ved flytting av oppgåver internt i organisasjonen

93 © 2013 Deloitte AS Rekneskapstal for tekniske tenester i perioden 2009 – 2012 viser at eininga har hatt ein reell reduksjon tilsvarande 11 %-poeng Netto driftsutgifter tekniske tenester i perioden 2009 – 2012, 2012-kroner Kommentarar

-11% • Totalt sett har tekniske tenester redusert sitt forbruk frå 2009 Kroner til 2012 med omlag 1,7 millionar kroner 16 000 000 15 654 442 15 721 691 ‒ Lønsutgiftene har auka med 11 prosentpoeng frå 2011 til 13 948 063 13 992 489 14 000 000 2012. Dette skuldast tilføring av to årsverk i samband med omorganiseringa 12 000 000 ‒ Kjøp og vedlikehald av driftsmidlar er kraftig redusert i 10 000 000 perioden, spesielt frå 2011 til 2012. Dette skuldast endra

8 000 000 praksis på korleis fordelte postar er ført i rekneskapen. Tidlegare vart kostnader som ikkje er å sjå som vedlikehald 6 000 000 ført under vedlikehald av bygningar. Kostnader til vedlikehald har difor vore kunstig høgt ut frå rekneskapstala 4 000 000 ‒ Refusjonar med krav til motyting har minka monaleg i 2 000 000 perioden. Denne arten omfatta tilskot frå staten, sjukepengar, mva.-kompensasjon, refusjon frå fylkeskommune/kommune 0 2009 2010 2011 2012 samt overføringar frå private. Reduksjonen i denne posten skuldast mellom anna eit statleg tilskot på 2,2 millionar kroner i Netto driftsutgifer tekniske tenester 2009 som ikkje er gjeve dei andre åra. Andre tilskot frå staten er også monaleg lågare i 2010 – 2012 samanlikna med 2009

Utvikling frå Utvikling frå Utvikling frå Utvikling frå Utvikling frå Utvikling frå Artsgruppe Rekneskap 2009 Rekneskap 2010 Rekneskap 2011 Rekneskap 2012 2009 til 2010 [kr] 2009 til 2010 [%] 2010 til 2011 [kr] 2010 til 2011 [%] 2011 til 2012 [kr] 2011 til 2012 [%] Lønn inkludert sosiale utgifter 13 118 011 12 814 123 12 467 917 13 865 604 -303 887 -2 % -346 206 -3 % 1 397 687 11 % Forbruksvarer og tenester 9 064 251 8 418 448 7 695 177 7 678 266 -645 803 -7 % -723 271 -9 % -16 911 0 % Kjøp, vedlikehald av driftsmidlar 19 999 610 18 862 804 18 660 433 13 868 276 -1 136 806 -6 % -202 371 -1 % -4 792 157 -26 % Kjøp av tenester som erstattar eigenproduksjon 1 017 361 894 445 250 183 941 182 -122 916 -12 % -644 263 -72 % 690 999 276 % Overføringar uten krav til motyting 2 474 049 1 957 857 1 781 104 2 182 763 -516 192 -21 % -176 752 -9 % 401 659 23 % Finansutgifter og andre finasieringstransaksjonar 2 221 706 - 4 704 255 026 -2 221 706 -100 % 4 704 250 322 5322 % Salsinntekter -25 581 060 -24 104 477 -22 862 658 -20 060 667 1 476 583 -6 % 1 241 819 -5 % 2 801 991 -12 % Refusjonar med krav til motyting -6 623 384 -2 231 865 -3 951 513 -4 712 595 4 391 518 -66 % -1 719 647 77 % -761 082 19 % Overføringar til andre utan krav til motyting -36 103 - - - 36 103 -100 % - - Finansinntekter og andre finansieringstransaksjonar - -889 644 -97 283 -25 366 -889 644 792 361 -89 % 71 917 -74 % Tekniske tenester 15 654 442 15 721 691 13 948 063 13 992 489 67 249 0 % -1 773 628 -11 % 44 426 0 % Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune 94 © 2013 Deloitte AS Kommunal eigedomsforvaltning utgjorde 8,2 % av Lærdal sine samla netto driftsutgifter i 2012. Difor er det eit sentralt område i kommunen Netto driftsutgifter til kommunal eigedomsforvaltning i % av samla netto driftsutgifter Kommentarar • I følgje KOSTRA-tal utgjorde kommunal eigedomsforvaltning % -22% 11,7 (forvaltning, drift og vedlikehald) 8,2 % av Lærdal sine samla 12 11,2 10,8 netto driftsutgifter i 2012. Difor er dette eit sentralt 10,5 10,3 10 driftsområde i kommunen 8,4 8,0 8,2 8,0 8,2 • Lærdal kommune har redusert sin del netto driftsutgifter til 8 7,3 6,8 eigedomsforvaltning i perioden 2009 – 2012. Dette er 6 illustrert med mørkeblå søyler i grafen til høgre

4 • I høve samanliknbare kommunar og kommunegruppe 3 nyttar Lærdal kommune om lag same eller ein lågare del av 2 sine netto driftsutgifter til eigedomsforvaltning. Jølster og Naustdal er ligg lågare enn Lærdal på denne utgiftsposten. 0 Desse tala er henta frå KOSTRA-rapporteringa 2009 2010 2011 2012

Lærdal Leikanger Jølster

Kommune 2009 2010 2011 2012 Lærdal 10,5 8,2 8 8,2 Gaular 9,7 9,9 8,6 8,3 Naustdal 8,2 9 7,6 6,8 Grong 9,4 11,2 9,7 9,9 Kommunegr. 3 10,8 11,3 10,1 9,8

Kilde: SSB – KOSTRA 95 © 2013 Deloitte AS Samla areal på føremålsbygg i Lærdal kommune er, i følgje KOSTRA-rapporteringa, redusert med 3 845 kvadratmeter frå 2010 til 2012 Talet kvadratmeter føremålsbygg i Lærdal kommune Kommentarar • Utgiftsnivået på eigedomsforvaltning er i stor grad styrt av talet kvadratmeter føremålsbygg kommunen eig og leiger 3.537 2010 Administrasjons- 1.792 • Grafen til høgre viser talet kvadratmeter bygg Lærdal lokaler 2011 1.792 kommune har, både eig og leiger, til ulike føremål, basert på 2012 1.180 KOSTRA-tal Førskolelokaler 1.728 1.728 • Samla areal på føremålsbygg er redusert med 3 845 kvadratmeter frå 2010 til 2012. Arealet er redusert på alle 9.030 Skolelokaler 6.185 områder, sett vekk frå førskulelokale og idrettsbygg/-anlegg. 6.185 Dette stemmer ikkje med kommunen sine eigne oversikter, som viser at bygningsmassen har auka dei siste åra 4.400 Institusjonslokaler 3.367 3.367 − Mangel på samsvar mellom KOSTRA-tal og kommunen sine eigne oversikter tyder på at KOSTRA-rapporteringa er 1.500 Kommunale idrettsbygg underrapportert 3.726 og idrettsanlegg 3.726 • I tillegg til føremålsbygg sit kommunen også på eit monaleg

3.588 tal kvadratmeter som ikkje er sett på som føremålsbygg. Ein Kommunale kulturbygg 2.592 totaloversikt er framstilt i neste foil 2.592

23.235 Samlet areal 19.390 formålsbygg 19.390

0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000 Tal kvadratmeter

Oversikt over talet kvadratmeter, inndelt etter bruksområde Kommentarar Område Tal kvm • Bygningsmassen som er rapportert inn i KOSTRA viser berre føremålsbygg. I tillegg til dette kjem alle bygg som ikkje er Skule 10 307 definert som føremålsbygg Barnehage 1 671 • Kommunen sine eigne utrekningar på den totale Helse og omsorg 6 101 bygningsmassen er vist i tabellen til venstre Omsorgsbustader 1 064 • Totalt eig kommunen 31 647 kvadratmeter bygg Rådhus 1 852 • Fordelt på innbyggjartalet i Lærdal kommune eig kommunen 14,5 kvadratmeter eigedom per innbyggjar Kultur 5 608 • I tillegg til føremålsbygga vil også ikkje føremålsbygg Gamle skulebygg 631 forårsake drifts- og vedlikehaldskostnader for kommunen Teknisk/brann 1 173 • Enkelte bygg får kommunen leigeinntekter på, som til dømes VA 745 utleigebustader Utleigebustader 1 836 • Idrettsanlegg i Lærdal har eit samla areal på 52 370 kvadratmeter. Desse er også drifta i sin heilskap av Utleige næring 666 kommunen. Idrettslaget nyttar i dag anlegga, men betaler Totalt 31 647 berre leige for bruk av idrettshallen (30 000 kroner) • I de påfølgjande analysane vil det nyttast innrapporterte KOSTRA-tal for føremålsbygg, då dette gjer det mogleg å Innbyggjarar i Lærdal 2 176 samanlikne Lærdal kommune sitt utgiftsnivå mot utgiftsnivået Areal per innbyggjar 14,5 i andre kommunar. Ettersom talet kvadratmeter etter alt å dømme er høgare enn det KOSTRA-tala viser, vil utgifter per kvadratmeter vere lågare enn det analysane viser

Kilde: Lærdal kommunes egne oversikter 97 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har fleire kvadratmeter føremålsbygg per innbyggjar enn samanliknbare kommunar Talet kvadratmeter føremålsbygg per innbyggjar i tiltenkt målgruppe Kommentarar • For å kunne seie noko om storleiken på areal kommunen eig kan ein sjå på arealstorleiken i høve til føremålsgruppa for 0,8 Lærdal bygget Administrasjons- 0,6 Leikanger lokaler 0,8 ‒ Administrasjonslokale: kvadratmeter per innbyggjar 1,0 Jølster Kommunegr. 3 ‒ Førskulelokale: kvadratmeter per innbyggjar 1 – 5 år 14,9 8,1 ‒ Skulelokale: kvadratmeter per innbyggjar 6 – 15 år Førskolelokaler 4,2 9,6 ‒ Institusjonslokale: kvadratmeter per innbyggjar 80 år og over ‒ Kommunale idrettsbygg og idrettsanlegg: kvadratmeter per 22,9 innbyggjar Skolelokaler 19,1 20,3 22,8 ‒ Kommunale kulturbygg: kvadratmeter per innbyggjar

24,4 ‒ Samla areal føremålsbygg: kvadratmeter per innbyggjar Institusjonslokaler 32,8 39,1 • Figuren til venstre viser nøkkeltala lista opp ovanfor for 36,5 Lærdal, Leikanger, Jølster og kommunegruppe 3 for 2012

1,7 ‒ Lærdal har fleire kvadratmeter føremålsbygg per innbyggjar enn Kommunale idrettsbygg 0,5 dei samanliknbare kommunane, også samanlikna med og idrettsanlegg 0,0 0,9 kommunegruppa totalt sett

1,2 ‒ Lærdal ligg høgare på alle føremålsområder, sett vekk frå Kommunale kulturbygg 0,1 institusjonslokale 0,3 0,5 ‒ Funn indikerer at Lærdal kommune har høg dekningsgrad på areal, noko som også kan gje høgare driftsutgifter 8,9 Samlet areal 6,3 formålsbygg 6,4 • I følgje kommunen sin eigen oversikt, disponerer dei ulike 7,8 områda større areal enn KOSTRA-tala tilseier. Dette betyr at Lærdal mest sannsynleg har eit høgare kvadratmetertal per 0 5 10 15 20 25 30 35 40 innbyggjar i målgruppa enn oversikten viser Ant. kvm. pr. innb. i målgruppa

Lærdal kommune ligg på nivå med eller lågare enn samanliknbare kommunar på driftsutgifter til kommunal eigedomsforvaltning per kvadratmeter Korrigerte brutto driftsutgifter til kommunal

eigedomsforvaltning pr kvadratmeter føremålsbygg Kommentarar

. • I følgje tal innrapportert i KOSTRA, har Lærdal kommune hatt 1 000 943

kvm ein auke i brutto driftsutgifter til kommunal 900 eigedomsforvaltning per kvadratmeter frå 2010 til 2012 800 780 720 Kroner Kroner pr. 700 • I 2012 ligg Lærdal kommune på nivå med Jølster kommune 634 594 590 614 601 på brutto driftsutgifter per kvadratmeter, medan dei ligg 600 monaleg lågare enn Leikanger kommune 500 474

400 • Også i høve til andre samanliknbare kommunar har Lærdal kommune eit lågt utgiftsnivå per kvadratmeter på 300 eigedomsforvaltninga 200 100 • Desse funna indikerer følgjande_

0 2010 2011 2012 − God og effektiv FDV Lærdal Leikanger Jølster − For lågt vedlikehaldsnivå

• I tillegg til føremålsbygg vil også ikkje føremålsbygg generere Kommune 2010 2011 2012 utgifter for kommunen Lærdal 474 590 614 Gaular 810 861 Naustdal 724 731 Grong 651 631 695 Kommunegr. 3 765 791 835

Kilde: SSB – KOSTRA 99 © 2013 Deloitte AS Lærdal har tidlegare lagt høgt på utgifter til vedlikehaldsaktivitetar i høve til samanliknbare kommunar, men ligg i 2012 monaleg lågare Utgifter til vedlikehaldsaktivitetar i kommunal eigedomsforvaltning per kvadratmeter Kommentarar

• Lærdal kommune har frå 2010 til 2012 hatt ein drastisk

. . 99

100 95 nedgang i utgifter til vedlikehaldsaktivitetar i kommunal kvm 90 eigedomsforvaltning, i følgje innrapporterte KOSTRA-tal. 80 Dette skuldast endra praksis for rekneskapsføring av

Kroner Kroner pr. 70 vedlikehald på bygningar frå og med 2012. Tidlegare vart 63 59 aktivitetar som ikkje er å sjå som vedlikehald ført på denne 60 55 posten. Difor har innrapportert vedlikehald vore kunstig høgt 50 tidlegare år 40 • Med bakgrunn i at det i 2010 og 2011 var ukorrekt føring av 30 23 vedlikehaldskostnader, vil 2012 vere best eigna som for 20 samanlikning 10 7 2 1 0 • I 2012 ligg Lærdal kommune lågt på utgifter til vedlikehald per 2010 2011 2012 kvadratmeter føremålsbygg. I følgje leiar for tekniske tenester Lærdal Leikanger Jølster er 2012-nivået tilnærma det same som tidlegare år, sett vekk frå feilføringane

Kommune 2010 2011 2012 Lærdal 95 99 23 Gaular 57 49 Naustdal 58 32 Grong 41 40 59 Kommunegr. 3 74 68 69

Kilde: SSB – KOSTRA 100 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune ligg på nivå med eller lågare enn samanliknbare kommunar på utgifter til driftsaktivitetar per kvadratmeter Utgifter til driftsaktivitetar i kommunal eigedomsforvaltning per kvadratmeter Kommentarar

• I følgje KOSTRA-tall har Lærdal hatt ei auke i utgifter til . 600

560 driftsaktivitetar per kvadratmeter frå 2010 til 2011 og 2011 til kvm 550 +19% +22% 2012 på høvesvis 19 og 22 %-poeng 500 468 447 458 459 450 428 428

Kroner Kroner pr. • Per 2012 har Lærdal tilsvarande utgiftsnivå som Jølster 400 kommune, medan dei ligg lågare enn Leikanger. Dette er 350 350 illustrert i grafen til venstre 293 300 250 • Sett mot andre samanliknbare kommunar og 200 kommunegruppe 3, har Lærdal også et lågt utgiftsnivå på 150 driftsaktivitetar per kvadratmeter 100 • Tal innrapportert i KOSTRA indikerer at Lærdal kommune er 50 effektive i yting av driftsaktivitetar i høve til utvalde kommunar 0 eller at driftsnivået er for lågt ut frå eigentleg behov 2010 2011 2012 Lærdal Leikanger Jølster • Som tidlegare nemnt har Lærdal kommune ein monaleg større bygningsmasse enn det som er innrapportert som føremålsbygg i KOSTRA. Dette kan bety at utgiftsnivået er Kommune 2010 2011 2012 lågare enn KOSTRA-tal indikerer Lærdal 293 350 428 Gaular 623 673 Naustdal 458 451 Grong 388 360 388 Kommunegr. 3 484 494 528

Kilde: SSB – KOSTRA 101 © 2013 Deloitte AS Byggesak- og oppmålingshandsamning gjer låge inntekter til eininga. Dette skuldast både låge gebyr og eit fåtal saker til handsaming årleg Sakshandsamingsgebyret for oppføring av Byggesaks- og oppmålingsgebyr, rekneskapstal einebustad, KOSTRA-tal

Kroner

0 9.000 8.300 8.491 8.000 Kroner, -50.000 8.000 7.500

-69.855 7.000 -100.000

-123.276 -124.678 6.000 5.620 -150.000 5.300 5.250 -147.169 -151.886 -126.324 5.100 5.000 4.800 -200.000 -181.978 3.924 4.000 3.850 -250.000 3.000 -300.000 2.000

-350.000 1.000 -368.472 -400.000 0 Byggesaksgebyr Oppmålingsgebyr 2009 2010 2011 2012

2009 2010 2011 2012 Lærdal Leikanger Jølster

• Lærdal har låge inntekter knytt til tekniske tenester som byggesak og oppmåling. Dette skuldast at kommunen har svært låge gebyr på desse tenestene samanlikna med andre kommunar (illustrert for byggesaksgebyr i grafen til høgre) samt at talet saker er få. I tillegg har det frå og med 2010 vore strenge restriksjonar og krav til nye bygg i sentrum som ein følgje av 200-års flom, noko som påverkar nivået på talet oppmåling og byggesaker • Gebyr for forvaltningsoppgåver har per 01.01.2013 auka monaleg for dei fleste satsane. Sett opp mot at kommunen har eit fåtal saker til handsaming kvart år vil ikkje dette gje store utslag på kommunen si inntektsside. Derimot gjer det ein signaleffekt om at kommunen sine innbyggjarar skal betale for tenester dei nyttar

Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune og SSB – KOSTRA 102 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har tradisjonelt sett hatt låge leigeinntekter. Kommunen har auka leigeprisane nyleg for at dei i større grad skal reflektere marknadsprisen Sals- og leigeinntekter i prosent av brutto Husleigeinntekter, 2012-kroner driftsutgifter innan området Kroner

159 0 160

Bolig Kroner -500.000 140 Næring

-1.000.000 120 109 106 105 -1.500.000 100

-2.000.000 80

-2.500.000 60 42 -2.751.450 -3.000.000 40 -3.048.404 -3.194.670 -3.500.000 20 18 -3.601.435 -4.000.000 0 2009 2010 2011 2012 Lærdal Leikanger Jølster

• Lærdal kommune har noko varierte husleigeinntekter i perioden 2009 – 2012 • Det låge nivået på leigeinntektene i 2011 skuldast at det under byggeperioden på Kulturhuset ikkje vart betalt husleige frå resterande leigetakarar • KOSTRA-tal som seier noko om dette er sals- og leigeinntekter på bustad og næring i prosent av driftsutgifter innan området • Samanlikna med Leikanger og Jølster ligg Lærdal lågt på sine sals- og leigeinntekter • Per 01.01.2013 har husleige for utleigebustader, aldersbustader og omsorgsbustader auka for at prisane i større grad skal reflektere marknadsprisane. Det vil vere ein innføringsperiode i høve til Husleigelova • Det er særleg leigeinntekter innan næring der Lærdal ligg lågt i høve til utgifter

Kilde: Årsregnskap Lærdal kommune og SSB – KOSTRA 103 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har lågare netto driftsutgifter per kilometer kommunal veg og gate enn samanliknbare kommunar Netto driftsutgifter i kroner per kilometer kommunal veg og gate Tal kilometer veg i Lærdal kommune

99 100 Kroner pr. km.

90 Km. veg Km. 105.000 80 92.029 70 90.000 60 49 50 75.000 72.000 72.841 70.638 42 59.457 40 63.952 61.571 59.014 59.638 59.810 30 60.000 53.881 20 45.167 45.000 10 0 30.000 Kommunal Fylkesvei Europa- og riksveier vei og gate 15.000 • Tekniske tenester har ansvar for 42 kilometer kommunal veg. I tillegg driftar dei 31,58 kilometer fylkeskommunal veg mot 0 refusjon 2009 2010 2011 2012 • Netto driftsutgifter per kilometer kommunal veg og gate har Lærdal Leikanger Jølster variert frå år til år i perioden 2009 – 2012, men ligg i 2012 på eit lågare nivå enn året før. I høve til andre samanliknbare kommunar har Lærdal låge netto driftsutgifter per kilometer Kommune 2009 2010 2011 2012 veg Lærdal 63 952 45 167 59 810 53 881 • Samarbeidet med fylket gjer at kommunen kan drifte Gaular 84 000 83 034 12 1379 104 690 vegnettet rimelegare grunna stordriftsfordelar både på utstyr Naustdal 21 609 26 747 37 333 40 333 og ressursutnytting Grong 69 200 91 060 82 300 99 120 • Avtalen med fylkeskommunen skal ut på anbod hausten 2014. Manglande vidareføring vil bety auka utgifter til Kommunegr. 3 60 441 68 950 75 571 79 437 kommunale vegar som følgje av at ein må ha same utstyr og like mykje ressursar, men fordelt på færre kilometer

Utfordringsbiletet og forslag til tiltak for Tekniske tenester Sentrale observasjonar Vurdering av nosituasjonen og Forslag til tiltak utfordringsbiletet • Tekniske tenester driftar i dag sine tenester • KOSTRA-rapporteringa kan vere • Vurdere å selje delar av bygningsmassen for å meir kostnadseffektivt enn samanliknbare underrapportert med omsyn på talet ha mindre å drifte og vedlikehalde. Dette vil kommunar, vurdert ut frå KOSTRA-tal, kvadratmeter bygg kommunen rår over. Dette mogleggjere meir hensiktsmessig vedlikehald av både innan eigedomsdrift og vedlikehald. I fører potensielt til eit endå lågare utgiftsnivå på bygningane kommunen i dag nyttar samt frigjere tillegg eig kommunen monaleg større areal ulike tenester innan teknisk enn det analysane personalressursar til å utføre dagens oppgåver enn det som er innrapportert i KOSTRA indikerer tilstrekkeleg (1) • Kommunen har dei seinare åra nytta svært • Mangel på strategisk tenking hindrar • Utarbeiding av vedlikehaldsstrategi: vie ressursar lite midlar på vedlikehald tenesteområdet og kommunen i å tenke til strategisk tenking og utarbeiding av ein • Det fins per i dag ikkje ein strategisk plan heilskapleg og langsiktig langsiktig plan for kommunen si bygningsmasse. for å utvikle og bevare bygningsmassen • «Frå dag til dag»-vedlikehald kan føre til større Dette vil gje meir heilskapleg og føremålstenleg • Frå og med 2014 vert det sett av midlar i eit investeringsbehov på sikt bygnings- og driftsstruktur, noko som på sikt kan vedlikehaldsfond • Å ligge lågt på drift og vedlikehaldsutgifter er redusere kommunen sine utgifter og gjere det ikkje nødvendigvis positivt då bygg kan meir føreseieleg (2) svekkast • Kommunen har per i dag to opne • Ut frå talet brukarar av symjebassenga er det • Stengje bassenget på Borgund. Dette vil gje symjebasseng. Bassenget på Borgund har ikkje behov for meir enn eitt basseng reduserte driftskostnader samtidig som behov for omfattande vedlikehald i nær • Kommunen vil innan kort tid møte store utgifter kommunen unngår store vedlikehaldskostnader framtid knytt til vedlikehald av bassenget som vil kome om kort tid (3) • I dag er reinhald og vaktmeistertenester • Reinhald og vaktmeistertenester er oppgåver • Vurdere organisering av reinhald og organisert som del av teknisk sektor. som mange kommunar kjøper i marknaden eller vaktmestertenesten inn i eit interkommunalt Ressursane vert også nytta til andre trappar gradvis ned ved å stadig kjøpe fleire samarbeid, eventuelt ha ein strategi for å kjøpe oppgåver enn primærjobben tenester i marknaden ein større del av denne type tenester i marknaden (4) • Enkelte etterspør i dag ein oversikt over • Tenesteeiningane kommuniserer ikkje godt nok • Klargjere kva oppgåver tekniske tenester yt og kva tenester teknisk har ansvar for samt ein seg imellom og det må avklarast tydelegare kva har ansvar for (reindyrking) (5) plan over kva dagar dei er tilgjengelege teknisk sektor skal yte av tenester • Utarbeide ein «vekeplan» som viser når ulike stader (skulane, barnehagane osv.) vaktmeister er på ulike stader

Utfordringsbiletet og forslag til tiltak for Tekniske tenester Sentrale observasjonar Vurdering av nosituasjonen og Forslag til tiltak utfordringsbiletet • Teknisk sektor har med åra fått fleire bygg og • Kommunen kan vurdere om enkelte • Alternativ organisering av bustad, Kulturhuset eigedomar og nye oppgåver som må eigedomar bør overførast til dømes til eit og forretningsbygg i eige føretak, eventuelt AS, ivaretakast. Dette inneber at sektoren har vorte kommunalt eigedomsselskap (AS/føretak) for bør vurderast nærare (6) meir operativ og fått mindre tid til arbeid med å få meir merksemd mot marknaden med eigedomsutvikling og langsiktige planar omsyn til riktig prising av leigeavtalar, meir merksemd på sal, utarbeiding av planar med videre • Lærdal har tradisjonelt sett vore ein kommune • Kommunen har låge inntekter som ein følgje • Auke inntektssida (7): der innbyggjarane betalar lite av nivået på husleige og gebyr ‒ Marknadsjustere husleigekontraktane. Ei • Det er nyleg vedteke å auke husleiger og gebyr • Auka brukarbetaling kan gje ein korrekt tilpassing er vedteken, men ein reknar med for oppmåling og byggesak signaleffekt ut til innbyggjarane når det framleis er mogleg å oppjustere • Idrettslag og foreiningar betaler svært lite for kommunen er i ein pressa økonomisk ‒ Auke betalinga for bruk av kommunen sine bruk av kommunen sine fasilitetar situasjon idrettsanlegg • Området byggesak og oppmåling ser ut til å • Vurdere moglegheita for interkommunalt variere ein del frå år til år. Det er difor tenkeleg samarbeid eller sal av tenester innan byggesak at ressursar her kan ha ledig kapasitet i og oppmåling periodar • Enkelte ansvarsoppgåver er i dag spreidd på • Av røynsle er tenesteeiningane best på si • Legge alt bilhald under tekniske tenester. Dette fleire ansvarlege i kommunen, som til dømes kjerneverksemd. Det er difor naturleg å gå ut krev at eininga får tilført ressursar til å utføre bilhald. Dette ligg i dag både hjå teknisk og frå at teknisk kan drifte bilhaldet meir effektivt oppgåva (8) helse og omsorg enn helse og omsorg • Etter flytting av ungdomsskuletrinnet på • Med omsyn til areal vil det vere mogleg å flytte • Sjå på moglegheita til å flytte barnehagen på Borgund til Lærdalsøyri er det ledige lokalar i barnehagen inn i skulelokalane Borgund inn i skulebygget. Dette vil redusere skulebygget • Ei eventuell flytting vil skape større miljø for både drifts- og vedlikehaldskostnader (9) • Både barnehagen og barneskulen på Borgund personalet har få barn

2014 2015 1. Salg av næringseiendom eller annen bygningsmasse

2016

9. Mulig flytting av Borgund barnehage inn i skolebygg TOR

S 3. Stenge basseng på Borgund 4. Alternativ organisering av vaktmestertj. og renhold

5. Rendyrking av tekniske tjenester

2. Utarbeide vedlikeholdsstrategi 6. Selskapsorganisering kommersielle bygg

7. Øke inntekssiden/brukerbetaling

8. Legge bilhold til tekniske tjenester

ITEN L

GJENNOMFØRINGSMULIGHET

ENKELT VANSKELIG

• Bobla sin storleik ‒ Lita boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på under 1 million kroner ‒ Mellomstor boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på mellom 1 og 3 millionar kroner ‒ Stor boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på over 3 millionar kroner ‒ Den angjevne økonomiske effekten er basert på våre erfaringar og kvalifiserte skjønn, og er ikkje eit resultat av kvalitetssikra berekningar • Årstalet tiltaket er vurdert å ha økonomisk effekt første gang er illustrert med ulike fargar 107 © 2013 Deloitte AS

Helse og omsorg

108 Tenesteområdet helse og omsorg i Lærdal kommune består av to tenesteeiningar: Pleie og omsorg og Helse

Organisering av tenesteområdet Endringar/utvikling i tenesteområdet, 2009 – 2012 • Pleie og omsorg er delt inn i fire avdelingar med ein • I 2011 vart det gjennomført ei omorganisering i einingane. avdelingsleiar for kvart område, med unntak av sjukeheimen Kommunen slo saman områda helse og pleie og omsorg, som har to med ein felles leiar

‒ Sjukeheimen inkl. aldersheim • Det er frå 2011 forsøkt å stengje sjukeheimsplassar. Pt. har ein redusert til omlag 10 plassar på aldersheimen. ‒ Heimetenesta Sjukeheimen har framleis 29 plassar

‒ Tilrettelagde tenester/verna bustader • Tenesteeininga har gjennomført endringar i dei tilsette sine turnusar, mellom anna med innføring av langvakter for ‒ Grønebakk einskilde avdelingar • Helse består av følgjande avdelingar • I 2011 vart det vedteke ein helse- og omsorgsplan for åra ‒ Legesenter 2012 – 2022. Fleire av tiltaka i denne planen er pt. sette i gong eller fullført ‒ Helsestasjon • Det går i dag føre seg eit interkommunalt samarbeid med ‒ Psykisk helseteneste Aurland, Årdal, Vik, Leikanger, Sogndal og Luster om eit lokalmedisinsk senter. Dette skal liggje i Lærdal kommune ‒ Fysioterapi

• I tillegg til kommunen sine eigne tenester, kjøper Lærdal tenester eksternt til ein brukar samt at dei betalar for ytterlegare ein brukar som bur i nabokommunen

• Alle avdelingsleiarar rapporterer direkte til leiar for tenesteområdet

109 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har eit aukande tal innbyggjarar mellom 67 og 79 år frå i dag og fram til 2025, medan innbyggjarar 80 og eldre minkar noko først for så å auke Folketalsframskriving for eldregruppa, inkludert innvandring Kommentarar Tal på personar • Grafane til venstre syner folketalsutviklinga for 360 67-79 år (MMMM) aldersgruppene 67 – 79 år og 80 år og eldre for både 340 67-79 år (LLML) middels og lav nasjonal vekst 320 300 • Lærdal kommune vil få eit aukande tal på eldre i 280 aldersgruppa 67 – 79 år fram mot 2025 260 240 • Aldersgruppa 80 år og eldre vil reduserast frå 2014, for så 220 å auke igjen i 2018/2019 200 180 • Endringar i folketalssamansetninga gjev utslag i inntektene 160 kommunen mottar frå Staten. Redusert tal på innbyggjarar 140 80 år og eldre gjev mindre inntekter for kommunen 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 • Innbyggjarar i aldersgruppa 67 – 79 år gjev lågare Tal pål personar inntekter enn dei som er over 80 år. Dersom kommunen 148 må yte dyre omsorgstenester til denne gruppa, vil Lærdal 146 80 år og eldre (MMMM) 144 80 år og eldre (LLML) kommune kunne møte eit auka utgiftsnivå framover 142 140 • Folketalsutviklinga vil følgjeleg legge føringar for korleis 138 Lærdal kommune bør organisere sine helse- og 136 omsorgstenester i åra framover 134 132 130 128 126 124 122 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Kilde: SSB – KOSTRA 110 © 2013 Deloitte AS Tenesteprofilen for pleie- og omsorgstenestene syner at Lærdal har ein høg del institusjonstenester, noko som også er tilfelle for dei samanliknbare kommunane Tenesteprofil for pleie- og omsorgstenester i 2012, KOSTRA-tall Kommentarar • Grafen til venstre syner fordelinga mellom institusjonstenester, heimetenester og aktivisering i Lærdal Lærdal 56% 40% 4% 100 kommune og utvalde samanliknbare kommunar

• 56 % av tenestene innan pleie og omsorg i Lærdal ytast innanfor institusjonstenesta. Denne prosentdelen ligg omlag på snittet med dei samanliknbare kommunane Gaular 60% 35% 5% 100 • Frå 2010 har det i Lærdal vore ein reduksjon i institusjonstenester på 5 %-poeng. Dette samsvarar med stenging av institusjonsplassar som er gjennomført i Naustdal 38% 61% 1% 100 kommunen

Grong 63% 36% 1% 100

Kommunegr. 3 50% 47% 3% 100

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Instutisjonstjenester Hjemmetjenester Aktivisering

Kilde: SSB – KOSTRA 111 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har høge netto driftsutgifter til pleie- og omsorgstenester per innbyggjar 67 år og eldre samanlikna med utvalde kommunar Netto driftsutgifter til pleie- og omsorgstenester per

eldre (67 år+), KOSTRA-tall Kommentarar

Kroner pr. innb. 67 år + • Grafen øvst til venstre viser netto driftsutgifter til pleie- og

140.000 omsorgstenester per innbyggjar 67 år og eldre for Lærdal

127.613 Lærdal

123.380 kommune og utvalde samanliknbare kommunar

120.036

120.000 Gaular

114.123

112.294

109.194

108.355

105.115

103.709 Naustdal 102.217 • Lærdal kommune har eit høgare utgiftsnivå enn alle 100.000 96.707

94.249 Grong

91.559 92.066 91.129 samanliknbare kommunar og kommunegruppe 3 85.877 Kommunegr. 3 80.000 • Vidare har det vore ei monaleg auke frå 2011 til 2012. Dette 60.000 gjeld elles også alle dei samanliknbare kommunane. Denne auken kan ha samanheng med innføring av 40.000 samhandlingsreforma

20.000 • Av grafen nedst til venstre går det fram at Lærdal har ei 0 monaleg høgare dekningsgrad på institusjon for innbyggjarar 2009 2010 2011 2012 80 år og eldre enn samanliknbare kommunar Dagens dekningsgrad i prosent på institusjon for • Dekningsgraden for kommunegruppe 3 er 22 %. For Sogn og innbyggjarar 80 år og eldre per 2012, KOSTRA-tall Fjordane er dekningsgraden 18,4 %, medan den for landet totalt sett er 18,8 % Lærdal 33 • Lærdal si høge dekningsgrad er truleg ei av forklaringane på Gaular 23 skilnaden i utgiftsnivå, då dette er den dyraste omsorgstenesta kommunen yt Naustdal 14 • Med eit utgiftsnivå per innbyggjar over 67 år tilsvarande Grong 24 Grong kommune, hadde utgiftene til Lærdal kommune vore ca. 9,3 millionar kroner lågare i 2012. Vi gjer merksam på at Kommunegr. 3 22 Dekningsgrad dette er eit teoretisk eksempel 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 Kilde: SSB – KOSTRA 112 © 2013 Deloitte AS % Dagens dekningsgrad er ikkje berekraftig med den økonomiske situasjonen kommunen står ovanfor Dersom vi tek utgangspunkt i folketalsframskrivingane frå SSB (MMMM), og dagens tilbod av omsorgsplassar, vil utviklinga i dekningsgrad sjå ut som følgjer:

% 36 Lærdal 35 34 33 32 31 30 29 28 27 26 25 24 23 22 21 20 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 Kommentarar • I 2030 vil Lærdal kommune ha ei dekningsgrad på 24 % samanlikna med dagens 33 % dersom talet på institusjonsplassar vert halde fast • For å oppretthalde dagens dekningsgrad er det eit teoretisk behov for 19 nye institusjonsplassar innan år 2030 • Tatt i betraktning Lærdal kommune sin økonomiske situasjon vil dette ikkje vere eit berekraftig nivå

Kilde: SSB – KOSTRA 113 © 2013 Deloitte AS Talet på heimetenestemottakarar per 1000 innbyggjarar er på eit gjennomsnittleg nivå sett i høve til samanliknbare kommunar Mottakar av heimetenester per 1000 innbyggjarar, KOSTRA-tall Kommentarar • Grafen til venstre syner talet på heimetenestemottakarar for dei ulike aldersgruppene, normalisert per 1000 innbyggjarar Lærdal 14 87 449 550 • Lærdal kommune har ein lågare del av mottakarar i aldersgruppa 67 – 79 år samanlikna med dei andre kommunane og kommunegruppe 3 Gaular 19 90 331 440 • For mottakarar av heimetenester i aldersgruppa 80 år og over ligg Lærdal kommune ein god del høgare enn dei samanliknbare kommunane og kommunegruppe 3 Naustdal 20 100 441 561 • KOSTRA-tala syner at Lærdal ligg høgt både på institusjonstenester (med høg dekningsgrad) og på heimetenester. Totalt sett vil dette kunne forklare kommunens Grong 31 129 392 552 høge utgiftsnivå til tenesteområdet . I tillegg har Lærdal eit høgt gjennomsnittleg tal timar per veke per brukar av heimesjukepleie i 2012, samanlikna med dei utvalde kommunane Kommune- 24 101 402 527 gr. 3

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 550 600 Tal på personar

Mottakere av hjemmetjenester, pr. 1000 innb. 0 - 66 år Mottakere av hjemmetjenester, pr. 1000 innb. 67 - 79 år Mottakere av hjemmete., pr. 1000 innb. 80 år og over

Lærdal kommune si helse- og omsorgstrapp Kommentarar • Helse- og omsorgstrappa til venstre er utarbeidd i samband med kommunens helse- og omsorgsplan

• Kommunen manglar pt. eit trinn i omsorgstrappen: omsorgsbustader. Dette reduserer fleksibiliteten kommunen har i yting av sine tenester, samstundes som det gjer ei omstilling frå institusjon- til heimebaserte tenester vanskelegare

Utfordringsbiletet og forslag til tiltak for Helse og omsorg • SentraleGenerelle observasjonar betraktninger Vurdering av nosituasjonen og Forslag til tiltak utfordringsbiletet • Kommunen har ei svært høg dekningsgrad i • Kommunen ligger høgt på netto driftsutgifter • Det bør vedtakast politisk kva dekningsgrad forhold til både samanliknbare kommunar, til helse- og omsorgstenester per innbyggjar kommunen skal liggje på for kommunegruppe 3, fylket og landet 80 år og eldre. Høg grad av institusjon er institusjonsplassar. Administrasjonen bør så • Dekningsgrad er eit mål på talet på sannsynlegvis ei av årsakene til dette styre talet på sjukeheimsplassar ut frå den institusjonsplassar kommunen har per • Kutt i institusjonstenester vil normalt krevje ei vedtekne dekningsgraden. Dette gjev større innbyggjar som er over 80 år. Per i dag er det oppbygging av heimebaserte tenester. Dette fleksibilitet ved folketalsendringar (1) plass til kvar tredje innbyggjar over 80 år i er likevel ein billegare måte å drifte helse- og • Dersom talet på sjukeheimsplassar reduserast, Lærdal på institusjon omsorgstenester på er det naturleg å flytte personalressursane til heimetenesta for å byggje opp denne ytterlegare • Kommunen har eit høgt tal på mottakarar av • En vriding av fokuset i omsorgstrappa føreset • Gjennomføre ei nærare analyse av heimetenester, samanlikna med andre sterkare tilbod av heimebaserte tenester heimetenesta med mål om å oppnå ei meir kommunar, i tillegg til institusjonsplassane dei effektiv organisering av drifta (2) server • Tale på timar per brukar av heimesjukepleie ligg høgt • Heimetenesta er per i dag tungdriven. Det nyttast i liten grad teknologi som effektiviserer arbeidet, organiseringa av ressursar og tenesteyting er truleg ikkje optimal (f.eks. køyreavstandar/oppdragssamansetning) • Lærdal kommune har i dag få • Mangel på omsorgsbustader gjer at • Sette i verk arbeidet med å byggje omsorgsbustader til eldre og psykisk kommunen ikkje har noko tilbod til eldre omsorgsbustader for eldre og psykisk utviklingshemma mellom det å bu heime og å få plass på utviklingshemma (3) • Det er lagt inn i kommunen sin langsiktige plan institusjon. Dette gjer at institusjonstenesta at dette skal byggjast og det er føretatt fleire byggjast opp utgreiingar knytt til dette

Utfordringsbiletet og forslag til tiltak for Helse og omsorg • SentraleGenerelle observasjonar betraktninger Vurdering av nosituasjonen og Forslag til tiltak utfordringsbiletet • Lærdal kommune har i dag eit helsesenter med • Ei eventuell samlokalisering av helsesenteret • Det bør analyserast nærare om dagens unytta kvadratmeter og lokalmedisinsk senter kan effektivisere helsesenter bør flyttast og vere en del av • Det etablerast i dag et lokalmedisinsk senter på arbeidsforholda LMS, som blir etablert på sjukehuset i Lærdal sjukehuset i Lærdal • Dagens helsesenter kan nyttast til andre (4) føremål. Eventuelt kan det vere mogleg å redusere dagens bygningsmasse ved sal av anten helsesenteret eller andre formålsbygg som vert ledige ved ei flytting inn i helsesenteret • Kommunen har i dag fleire ressurskrevjande • Kommunen har eit aukande behov for leve- og • I samband med utviklinga av nye tilbod knytt til brukarar som har behov for eit leve- og bustadtilbod til ressurskrevjande brukarar hjelpepleiarskulen, bør kommunen vurdere bustadtilbod, både innan psykiatri og psykisk • Denne typen tenester kan med fordel korleis tenestetilbodet til ressurskrevjande utviklingshemming samordnast og samlokaliserast for å sikre eit brukarar skal etablerast framover • Kommunen har overteke den gamle større fagmiljø og eit tilrettelagt tilbod for fleire • Det bør leggjast til rette for eit tettare hjelpepleiarskulen. Bygget skal brukast til brukarar samarbeid innanfor psykiatritenesta. Dette kan kommunens psykiatritenester også tenkjast interkommunalt (5) • Vurdere moglegheita for å selje tenester innanfor psykisk helse i større grad enn i dag (6)

2014 2015

2016

TOR

S 2. Omorganisering av hjemmetjenesten 3. Bygge omsorgsboliger

4. Helsesenter integrert i LMS

6. Øke salg av tjenester psykisk helse

5. Interkommunalt samarbeid psykiatri

1. Vedta dekningsgrad

ITEN L

GJENNOMFØRINGSMULIGHET

ENKELT VANSKELEG

• Bobla sin storleik ‒ Lita boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på under 1 million kroner ‒ Mellomstor boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på mellom 1 og 3 millionar kroner ‒ Stor boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på over 3 millionar kroner ‒ Den angjevne økonomiske effekten er basert på våre erfaringar og kvalifiserte skjønn, og er ikkje et resultat av kvalitetssikra utrekningar • Årstalet tiltaket er vurdert å ha økonomisk effekt første gong er illustrert med ulike fargar 118 © 2013 Deloitte AS

Oppvekst og kultur

119 Tenesteområdet oppvekst og kultur er organisert med fire ansvarsområder

Organiseringa av tenesteområdet oppvekst og kultur • Tenesteområdet oppvekst og kultur er inndelt i fire − Kultur ansvarsområder • Kulturskule med 4,7 årsverk ‒ Barnehagar • Bibliotek • Borgund: 1-avdelings barnehage med born frå 1 til 6 år. I • Kino tillegg er skulefritidsordninga organisert her. Er leia av ein styrar i 40 % stilling • Ungdomsarbeidar • Lærdalsøyri: 7-avdelings barnehage med born i alderen 1 – • Kulturhus 6 år. Er leia av ein styrar i 100 % stilling • Arrangement ‒ Skular • Lokalhistorisk kontor • Borgund: todelt 1. – 7. skule med 21 elevar. Er leia av rektor • Fagrådet i 30 % stilling • Kulturskulen leverer undervisingstenester til skulane, med • Ljøsne: få-delt barneskule med fire klassar. Totalt 52 elevar. eit omfang på ca. 90 % av en stilling. Tenesta prisast ut frå Er leia av rektor i 60 % stilling sjølvkostprinsippet • Lærdalsøyri: 1. – 10. klasse. Pt. er det 106 elevar i 1. – 7. • Dei ulike kulturtenestene rapporterer til leiar av trinn og 85 elevar i 8. – 10. trinn. Er leia av rektor i 100 % kulturkontoret, som så rapporterer til leiar for stilling. I tillegg har skulen ein inspektør i 100 % stilling tenesteområdet. Andre rapporterer direkte til leiar for tenesteområdet

120 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har ein auke i born mellom 0 og 5 år frå i dag og fram til 2025, medan talet på born mellom 6 og 15 år reduserast i same periode Folketalsutvikling i perioden 2012 – 2025 for born og unge, inkludert innvandring Kommentarar Talet på personar • Grafane til venstre viser folketalsutviklinga for 180 aldersgruppene 0 – 5 år og 6 – 15 år for både middels og 0-5 år (MMMM) 175 lav nasjonal vekst 170 0-5 år (LLML) 165 • Talet på born i alderen 0 – 5 år vil stige med 40 born frå 160 2012 til 2025 ved middels vekst 155 • Talet på born i alderen 6 – 15 år vil stige med 40 born frå 150 145 2012 til 2025 ved middels vekst 140 • Det er av kommunen sjølv sett ei føresetnad om færre 135 fødslar i de komande åra enn normalen for landet. Dette 130 indikerer at låg nasjonal vekst kan gje meir realistiske 125 120 folketalsprognosar for åra framover enn middels vekst. I så 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 tilfelle vil det vere ei vekst på 15 born i aldersgruppa 0 – 5 år, medan det vil vere ein reduksjon på 26 born i Talet på personar aldersgruppa 6 – 15 år 280 6-15 år (MMMM) • Endringar i folketalssamansetjinga gjev utslag i inntektene 275 6-15 år (LLML) kommunen mottar frå Staten. Redusert tal på innbyggjarar 270 mellom 6 og 15 år vil gi lågare inntekter for kommunen 265 260 • Ei auke i talet på born i aldersgruppa 0 – 5 år vil ikkje vege 255 opp for reduksjonen i aldersgruppa 6 – 15 år, då kommunen 250 får meir inntekter per born mellom 6 og 15 år enn for dei 245 mellom 0 og 5 år 240 • Folketalsutviklinga vil følgjeleg leggje føringar for korleis 235 Lærdal kommune bør organisere sine oppveksttenester i åra 230 framover 225 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 Kilde: SSB – KOSTRA 121 © 2013 Deloitte AS Tal frå kommunen syner at det har vorte fødd færre born de seinare åra samanlikna med tidlegare år Talet på nyfødde i Lærdal kommune i åra 2008 – 2013 Kommentarar • Grafen til venstre syner utviklinga i fødetala i Lærdal kommune frå 2008 og fram til i dag Talet på personar 28 27 • Tala syner at det har vore ein nedgang i talet på nyfødde dei 26 siste åra 24 24 22 22 • Ein reduksjon i talet på nyfødde betyr at talet på born i barnehage og skule vil reduserast i årene framover, om ein 20 19 ser vekk frå eventuell tilflytting til kommunen 18 16 • Fødetal i 2014 til og med mai månad viser 7 fødslar på Øyri, 14 14 13 3 på Ljøsne og 2 på Borgund 12

10 8 6 4 2 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013

• Lærdal kommune har sjølv utarbeidd ei oversikt som framskriv talet på born i skulepliktig alder fram til skuleåret 2019/2020, basert på talet på elevar og born i barnehagane per årskull i dag • Det ligg i statistikken at born fødd i 2012 er i skulepliktig alder skuleåret 2018/2019 • Det er ikkje lagt til grunn nyføding eller til- og fråflytting • I tabellane nedanfor er kommunens eiga framstilling samanlikna med framskriving frå SSB ved lav nasjonal vekst. Grunnen til at lav nasjonal vekst er nytta er føresetnaden om færre nyfødde i Lærdal enn i landet generelt • I samanlikninga er det gjort ein føresetnad om at talet på skuleborn i f.eks. skuleåret 2013/2014 svarar til talet på born i alderen 6 – 12 år i 2014 • Som det går fram av tabellane er det nokre avvik mellom SSB si framskriving og kommunens eiga framskriving. I all hovudsak er Lærdal kommune sine eigne tal lågare enn SBB si framskriving. Noko av dette kan skuldast at kommunen ikkje har lagt inn tilflytting i sine prognosar • Funna støtter opp under tidligare analysar som syner at Lærdal kommune vil få redusert talet på born i skulepliktig alder framover

Ungdomsskolebarn (13 - 15 år) 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 2017/2018 2018/2019 2019/2020 Lædal 86 71 80 80 78 75 67 SSB 86 72 80 80 78 75 72 Avvik 0 % 1 % 0 % 0 % 0 % 0 % 7 %

Kilde: Intern oversikt Lærdal kommune og SSB 123 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har høgare driftsutgifter til grunnskulesektoren per innbyggjar i skulepliktig alder enn samanliknbare kommunar Netto driftsutgifter til grunnskulesektor per innbyggjar 6 – 15 år, KOSTRA-tall Kommentarar • Grafen til venstre syner netto driftsutgifter i skulen per Kr. pr. innb.6 – 15 år

innbyggjar i målgruppa, altså innbyggjarar mellom 6 og 15 år

160.000

145.726 • Frå hausten 2012 er det gjort ei omorganisering i

138.237

140.000 136.100 skulesektoren i Lærdal kommune med samlokalisering av

131.177

ungdomsskulane. Effekten av dette vil ikkje vere fullt ut

123.818

120.449

119.403 119.322

120.000 116.503 synleg i 2012-tala

110.686 111.045

108.353

105.399

104.762 101.951 100.000 • Lærdal har hatt auka netto driftsutgifter per innbyggjar 6 – 15 92.423 år i perioden 2009 – 2012 80.000 • Per 2012 ligg Lærdal vesentleg høgare enn både Gaular, 60.000 Naustdal og kommunegruppe 3 på dette området

40.000 • Dei tre utvalde kommunane har ei tilnærma lik skulestruktur som Lærdal, med tre skular totalt (barne- og ungdomsskular)

20.000 i kvar av kommunane. Likevel har Gaular og Naustdal, som har lågast utgiftsnivå, over 100 elevar meir enn Lærdal 0 kommune 2009 2010 2011 2012 • Grong, som ligg på et høgare utgiftsnivå enn Lærdal, har Lærdal Naustdal Kommunegr. 3 omtrent same tal på innbyggjarar mellom 6 og 15 år Gaular Grong • Med eit utgiftsnivå per innbyggjar 6 – 15 år tilsvarande Naustdal kommune, hadde utgiftene til Lærdal kommune vore nesten 8,9 millionar kroner lågare i 2012. Vi gjer merksam på at dette er eit teoretisk eksempel

Kilde: SSB – KOSTRA 124 © 2013 Deloitte AS For alle år i perioden 2009 – 2012 har Lærdal kommune høgare netto driftsutgifter til skulelokale per elev enn samanliknbare kommunar Netto driftsutgifter til skulelokalar per innbyggjar 6 – 15 år, KOSTRA-tal Kommentarar • Grafen til venstre viser netto driftsutgifter til skulelokalar per

Kr. pr. innb.6 – 15 år innbyggjar i aldersgruppa 6 – 15 år

35.000

• I KOSTRA-tala er ikkje eksterne renteutgifter til bygg

30.211 29.024

30.000 28.581 28.498

inkludert

27.079

26.655

25.000 23.587

• Lærdal kommune har vesentleg høgare netto driftsutgifter på

20.960

20.435

20.265 20.054

20.118 sine skulelokalar per elev enn dei samanliknbare

19.570 18.847

20.000 18.791 kommunane og kommunegruppe 3. Grong kommune ligg om 16.940

15.000 lag på same nivå som Lærdal i 2011 og 2012

10.000 • Utgiftsnivået er nært relatert til talet kvadratmeter skulelokalar kommunen rår over. Naustdal har, i følgje KOSTRA-tal, 6 437 5.000 kvadratmeter skule, medan Lærdal har 6 185. Med om lag 100 elevar meir vil Naustdal difor ha lågare netto driftsutgifter 0 til skulelokalar per innbyggjar 6 – 15 år enn Lærdal 2009 2010 2011 2012 • Med eit utgiftsnivå per innbyggjar 6 – 15 år tilsvarande Lærdal Naustdal Kommunegr. 3 Gaular Grong Naustdal kommune, ville utgiftene til Lærdal kommune vore omlag 3,1 millionar kroner lågare i 2012. Vi gjer merksam på at dette er eit teoretisk eksempel

Kilde: SSB – KOSTRA 125 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har høg lærartettleik i 1. – 7. trinn i høve til samanliknbare kommunar, medan den er monaleg lågare for 8. – 10. trinn Gjennomsnittleg gruppestorleik 1. – 7. trinn,

KOSTRA-tal Kommentarar

14 • Gruppestorleik er uttrykk for ressursbruk i form av personell. Lærdal

12,7 Tala for gruppestorleik viser berekna gjennomsnittleg

Gaular

12 gruppestorleik ut frå tilhøvet mellom elevtimar og lærartimar

11,1

Naustdal

11,0

10,6

10,3

Gruppestørrelse 10,3 10,3 10,3 Grong

9,9 10,0

9,8 10 9,6 • Høge tal for gruppestorleik vil seie at det er mange elevar per

9,3 Landet uten Oslo 9,1 9,0 lærar Sogn og Fjordane

8 7,8 Kommunegr. 3 • Grafane til venstre viser gjennomsnittleg gruppestorleik 1. – 7. trinn og 8. – 10. trinn for Lærdal kommune samt aktuelle 6 samanliknbare kommunar, kommunegruppe 3, fylket og landet 4 2009 2010 2011 2012 • Den øvste grafen viser at Lærdal kommune har låg Gjennomsnittleg gruppestorleik 8. – 10. trinn, gjennomsnittleg gruppestorleik for 1. – 7. trinn i høve til

KOSTRA-tal samanliknbare kommunar. Dette skuldast truleg dagens

16 skulestruktur der to av barneskulane har eit fåtal elevar Lærdal 14,1 Gaular

• Den nedste grafen viser at Lærdal kommune har høg 14

Naustdal

gjennomsnittleg gruppestorleik for 8. – 10. trinn i høve til

12,7

12,6

Gruppestørrelse

Grong

12,0

11,8

12 11,8 samanliknbare kommunar. Her har auken også vore stor frå 11,5

Landet uten Oslo

11,2 11,2

10,9 10,8 10,8 2011 – 2012, noko som er ein naturleg konsekvens av

Sogn og Fjordane

10,3

10,2 10,2 10,1 samanslåing av ungdomsskulane i kommunen 10 Kommunegr. 3

4 2009 2010 2011 2012 Kilde: SSB – KOSTRA 126 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har i snitt ein høgare del timar spesialundervisning enn samanliknbare kommunar Del timar spesialundervisning av talet lærartimar totalt, KOSTRA-tal Kommentarar • Grafen til venstre viser delen timar spesialundervisning i høve Ant. timer til talet lærartimar totalt

26,9

26 • Talla viser ingen klare tendensar, men Lærdal kommune ligg i

23,7

24 23,1

snitt høgare enn dei samanliknbare kommunane i perioden

22,2

22 21,6

20,8

19,8

19,7 19,6

20 • Variasjonen i tala skuldast at spesialundervisning følgjer

17,1 eleven, og er påverka av til dømes ein overgang frå

16,4

16,2

16,1

16 ungdomsskulen til vidaregåande skule

14 13,6

13,0 12,5 12 • Spesialundervisning er ressurskrevjande for skulane, og 10 bidreg til auka utgiftsnivå og reduserte ressursar til anna 8 undervisning 6 • Lærdal kommune har sett i gong eit arbeid for å redusere 4 talet timar spesialundervisning. Målet er å kutte utgiftsnivået 2009 2010 2011 2012 med 1 million kroner. Dette er ein tidkrevjande prosess, då Lærdal Naustdal Kommunegr. 3 fleire vedtak gjeld for tre år om gongen Gaular Grong

Kilde: SSB – KOSTRA 127 © 2013 Deloitte AS Lærdal kommune har høge netto driftsutgifter til barnehagetenester per innbyggjar i alderen 1 – 5 år samanlikna med utvalde kommunar Netto driftsutgifter til barnehage per innbyggjar i alderen 1 – 5 år, KOSTRA-tal Kommentarar • Frå og med 2011 vart det gjort ei endring i

rammeoverføringane til barnehagar i kommunal sektor. Difor

er det ikkje hensiktsmessig å samanlikne tal frå tidlegare enn

år

140.000

2011

5 5

–

127.690

127.051

. 1 • Grafen til venstre viser netto driftsutgifter til barnehagar per 116.356

120.000 115.879

115.048 112.229

innb innbyggjar i aldersgruppa 1 – 5 år

107.268 101.802 100.000 • Lærdal kommune ligg høgare enn samanliknbare kommunar Kr. pr. pr. Kr. og kommunegruppe 3 80.000 • Av tilhøve som spelar inn på netto driftsutgifter kan opningstider vere utslagsgjevande. Særleg dersom det krev 60.000 ein ekstra tilsett på få barn

40.000 • Vidare er Lærdal den kommunen i utvalet som har størst areal til førskulelokalar og færrast barn 20.000 − Lærdal har, i følgje KOSTRA-tal, 1 728 kvadratmeter førskulelokalar 0 − Gaular, som har lågast utgiftsnivå av dei utvalde kommunane 2011 2012 har 684 kvadratmeter

Lærdal Naustdal Kommunegr. 3 − Grong, som ligg nærast Lærdal i talet barn (135 i Lærdal mot Gaular Grong 156 i Grong) har 1 197 kvadratmeter førskulelokalar. Dei ligg også høgare på netto driftsutgifter per innbyggjar i alderen 1 – 5 år enn Gaular • Med eit utgiftsnivå per innbyggjar 1 – 5 år tilsvarande Gaular kommune, ville utgiftene til Lærdal kommune vore nesten 3,5 millionar kroner lågare i 2012. Vi gjer merksam på at dette er eit teoretisk eksempel

Netto driftsutgifter per innbyggjar til ulike kulturtenester for 2012, KOSTRA-tal

Kr. pr. innb.

5.500 5.304 Lærdal 5.000 Gaular Naustdal 4.500 Grong 4.233 Kommunegr. 3 4.000 3.875

3.500 3.323

3.000 2.844 2.523

999 973

603 252 500 411 256 422 416 381 388 409 324 247 328 330 182 145 139 27 18 49 36 42 35 14 38 74 0 0 52 8 0 Netto driftsutg. Netto driftsutg. Netto driftsutg. Netto driftsutg. Netto driftsutg. Netto driftsutg. Netto driftsutg. Netto driftsutg. andre kultursektoren pr. innb. kulturbygg pr. innb folkebibliotek pr. innb. kino pr. innb. idrett pr. innb. musikk-/kulturskole museer pr. innb. kulturakt. pr.innb. pr. innb. 6-15 år • Grafane over viser netto driftsutgifter for ei rekke kulturtilbod i 2012 for Lærdal kommune og utvalde samanliknbare kommunar • Lærdal ligg høgare enn både Gaular og Naustdal på netto driftsutgifter per innbyggjar i kultursektoren totalt, men ligg lågare enn Grong og kommunegruppe 3 • Det er særleg på idrett, musikkskule (her per innbyggjar mellom 6 og 15 år) og andre kulturaktivitetar at Lærdal har høge netto driftsutgifter samanlikna med dei andre utvalde kommunane • Vidare opplyser kommunen at idrettslag i kommunen betaler ei svært låg leige av idrettshallar, fotballbaner o.l. • Kultur er ikkje-lovpålagde tenester som kommunen yt

• Lærdal kommune overtok i fjor bygningsmassen, og eig no heile Kulturhuset

• Kulturhuset består av følgjande:

− Villakssenter

• Tidlegare har ein eigen organisasjon drifta Villakssenteret, men kommunen har overteke ansvaret. Det er ikkje teke stilling til kva kommunen skal gjere med drifta

− Kunstmuseum

• Sogn og Fjordane kunstmuseum har ansvar for dette. Leiger areal av kommunen

− Kaféareal

• Drive av kommunen. Ønskjer å leige ut arealet, men har foreløpig ikkje lukkast med dette

− Kino og kultursal

• Drive av kommunen

− Lydstudio

• Eksternt firma som har avtale med kommunen om bruk av studioet

− Turistinformasjon

• Drifta saman med Villakssenteret

• Tekniske tenester har driftsansvar for bygget

Utfordringsbiletet og forslag til tiltak for Oppvekst og kultur • SentraleGenerelle observasjonar betraktninger Vurdering av nosituasjonen og Forslag til tiltak utfordringsbiletet • Tenesteområdet har høge netto driftsutgifter til • Funn for skulesektoren skuldast den vedtekne • Gå frå tre til to skuler ved til dømes å leggje skule skulestrukturen i kommunen ned skulen på Ljøsne (1) • På barneskuletrinn er lærartettleiken høg • Det er svært kostnadsdrivande med tre skolebygg • To av skulane i kommunen har eit lågt elevtal • Ein stor del av lærarressursane går til • Spesialundervisning er ressurskrevjande og tek • Oppretthalde tiltak for å redusere talet timar spesialundervisning samtidig ressursar frå anna undervisning spesialundervisning (2) • Det vart i 2012 sett inn tiltak for å redusere • Enkelte vedtak gjeld for tre år om gongen. Difor bruken av spesialundervisning med 1 million vil reduksjon i talet vedtak vere ein tidkrevjande kroner prosess • Netto driftsutgifter til barnehagetenestene er • Funn innan barnehage kan skuldast lange • Redusere opningstid i ein, eller begge, også høge opningstider og ein barnehage som er svært liten barnehagane (3) • Talet kvadratmeter per barn er svært høgt i høve til samanliknbare kommunar • Lærdal kommune nyttar mykje midlar på • Kultur er eit ikkje-lovpålagt område for • Vurdere heile prissystemet for kulturtenester og kulturelle tilbod kommunen brukarbetaling i kommunen (4) • Brukarbetalingane på kulturtenestene er låge • Enkelte nabokommunar prisar sine tilbod høgare enn Lærdal • Kulturområdet, og særleg Kulturhuset, i • Kommunen har over fleire år satsa bevisst og • Sjå på organisering av kulturområdet (5) kommunen er svært samansett og komplekst prioritert kulturområdet. I tillegg har kommunen med bygningar til ulike føremål og noko uklar mange historiske stader og bygg organisering • Lærdal har i dag eit nytt, stort kulturhus som • Kulturtilboda er i dag spreidd på fleire bygg. • Utgreie moglegheiten å flytte biblioteket og husar ulike tilbod Dette er kostnadsdrivande driftsmessig for ungdomsklubben inn på kulturhuset • Biblioteket i kommunen har eigne lokalar kommunen (ansvar ligger på tekniske tenester) • Ungdomsklubben i kommunen har eigne • Kulturhuset kan tenkast å huse ytterlegare lokalar kulturtilbod for å redusere bygningsmassen

2014 2015

1. Gå fra 3 til 2 skoler

TOR S

4. Økt brukerbetaling kulturskolen/treningsavg.

2. Redusere spesialundervisningen ytterligere

3. Redusert åpningstid barnehage

5. Organisering av kulturområdet

ITEN L

GJENNOMFØRINGSMULIGHET

ENKELT VANSKELIG

• Bobla sin storleik ‒ Lita boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på under 1 million kroner ‒ Mellomstor boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på mellom 1 og 3 millionar kroner ‒ Stor boble: anteken total økonomisk effekt i økonomiplanperioden på over 3 millionar kroner ‒ Den angjevne økonomiske effekten er basert på våre erfaringar og kvalifiserte skjønn, og er ikkje eit resultat av kvalitetssikra berekningar • Årstalet tiltaket er vurdert å ha økonomisk effekt første gang er illustrert med ulike fargar 132 © 2013 Deloitte AS

Deloitte refers to one or more of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, a UK private company limited by guarantee, and its network of member firms, each of which is a legally separate and independent entity. Please see www.deloitte.com/no/omoss for a detailed description of the legal structure of Deloitte Touche Tohmatsu Limited and its member firms.

Deloitte Norway conducts business through two legally separate and independent limited liability companies; Deloitte AS, providing audit, consulting, financial advisory and risk management services, and Deloitte Advokatfirma AS, providing tax and legal services.

This communication contains general information only, and neither Deloitte AS nor Deloitte Advokatfirma AS is, by means of this publication, rendering professional advice or services and shall not be responsible for any loss whatsoever sustained by any person who relies on this communication.