Majoor Sas en kolonel Oster

Twee vrienden tussen de fronten

B. Tigchelaar

it jaar is het eenenzestig jaar geleden dat Graf Schenk von Minister-president dr. Jan Peter Balkenende heeft op 20 juli 2004 in Berlijn DStauffenberg zijn aktetas met een toespraak gehouden ter gelegenheid van de herdenking van de aanslag daarin een bom onder de kaartentafel op Hitler door Kolonel Graaf van Staufenberg. Een van de slachtoffers van de van plaatste in het hoofd- klopjacht op de samenzweerders is , die in 1939-1940 de Neder- kwartier De Wolfsschanze in oost landse militair attaché in Berlijn gewaarschuwd had voor de naderende Pruisen. De aanslag op de Führer op Duitse aanval op Nederland. Op verzoek van de redactie vatte Bert Tigchelaar, 20 Juli 1944 mislukte en de staats- ruim 22 jaar correspondent in Duitsland voor krant, radio en Nos-journaal, greep die meteen had moeten begin- de belangrijkste bevindingen uit zijn boek De gemiste kans. Staatsgreep nen in Berlijn werd in de kiem ge- tegen Hitler 1938. Officieren tussen moed en wanhoop (Zwolle, 2004) samen. smoord. Hitler overleefde de aanslag Bert Tigchelaar overleed, volkomen onverwacht, op 27 oktober 2004. licht gewond. Zijn wraak was ver- Mw. E.H. Tigchelaar van der Velden stemde desgevraagd zonder aarzelenen schrikkelijk. Iedereen die ook maar in met de publicatie van dit artikel. De maand mei leek haar en ons zeer enigszins verdacht was, werd gearres- passend. teerd; zo ook generaal-majoor Hans De hoofdredacteur Oster.

Hans Oster werkelijk was en wat maanden eerder al had majoor Sas, dat hij in de ogen van veel (niet alleen werkelijke rol is geweest in het geassisteerd door luitenant Dirk Klop, Duitse) militairen 'verraad' heeft ge- verzet tegen Hitler, daar zijn de Ge- vanuit Berlijn nauwkeurig kunnen pleegd omdat hij het Westen waar- stapo-ondervragers pas maanden later aangegeven wanneer en hoe Polen schuwde wanneer en hoe Hitler zou door toeval achter gekomen. Boven- zou worden overvallen. Die informa- gaan aanvallen, in Polen, Denemar- dien hebben ze maar een deel kunnen tie kwam toen ook van Hans Oster die ken, Noorwegen, maar vooral ook in achterhalen van wat hij allemaal heeft toen nog kolonel was bij de , Frankrijk, België en het neutrale Ne- ondernomen om Hitler de voet dwars de Duitse contraspionage afdeling derland. te zetten. Dat hij de belangrijkste in- van de Wehrmacht, geleid door admi- spirator is geweest, de grote organi- raal Canaris. Een cruciale rol bij deze waarschu- sator van het militaire verzet tegen wingen en het 'verraad', speelde de Hitler, en dat al ver voor 1944, is zelfs Stauffenberg wordt elk jaar weer in Nederlandse militaire attaché in voor velen in Duitsland onbekend. herinnering geroepen in Duitsland. Berlijn, majoor Bert Sas, een man die Begrijpelijk, maar de daad van - vanwege zijn vriendschap met de In Nederland is de naam van Hans Stauffenberg was een daad van ver- Duitse officier Hans Oster - over de Oster bij sommigen een begrip omdat twijfeling. De ondergang van nazi- beste en meest uitgebreide inlich- hij de 'geheimzinnige informant' was Duitsland was allang begonnen. Voor tingen beschikte. Zelden heeft een van de Nederlandse militaire attaché de mannen van het eerste uur, voor de militaire attaché zo grondig, zo nauw- m Berlijn in 1939, majoor Bert Sas. hoge militaire leiders die al in een keurig en zo tijdig gewaarschuwd. Hij was de man die - via Sas - Ne- vroeg stadium zich hebben verzet Zelden ook is iemand met zoveel on- derland waarschuwde, telkens weer, tegen Hitler, is veel minder aandacht. geloof en tegenwerking bestraft door voor de ophanden zijnde Duitse aan- zijn superieuren. Door de informatie val. De eerste serieuze waarschuwing Dat geldt in hoge mate voor Hans van Oster en Sas waren de regeringen kwam begin november 1939. Twee Oster. Eén van de oorzaken is wellicht in Den Haag, Londen, Brussel en Pa-

JRG 174 5-2005 MILITAIRE SPECTATOR 207 rijs, maar ook het Vaticaan, op de Eenenzestig jaar na de oorlog, dus Het begon in Munster hoogte dat Hitler aanstuurde op een achteraf, is het niet moeilijk om deze groot Europees conflict, op een conclusie te trekken. Hans Osters carrière als beroepsoffi- wereldoorlog. De eerste concrete Wanneer je op zoek gaat naar de de- cier is een typisch Duitse carrière die waarschuwingen werden al in 1938 tails, wanneer je wilt weten wat er begon voor de Eerste Wereldoorlog. doorgegeven waarbij vooral de Engel- nu precies is gebeurd en dat pro- Het liefst was hij cavalerieofficier ge- se regering dringend is gevraagd om beert te plaatsen in de tijd waarin worden omdat paardrijden zijn grote steun. Hoge Duitse militairen, zoals het zich heeft afgespeeld, dan ont- passie was, maar in de tijd van keizer stafchef Ludwig Beek, maar ook zijn rafelt zich een geschiedenis van Wilhelm n, omstreeks de eeuwwis- opvolger Franz Halder hebben Hitler gemiste kansen, van blunders, van seling was het nog gebruikelijk dat aan de kant willen zetten door middel ongelooflijke naïviteit; een geschie- cavalerieofficieren hun eigen paarden van een staatsgreep, die - door Hans denis van moed en wanhoop en het meebrachten en ook de dure opleiding Oster - in alle details was voorbereid. maakt een einde aan de mythe dat er zelf betaalden. Zo kwam Hans Oster De Tweede Wereldoorlog had wel- niet of nauwelijks verzet is geweest die in augustus 1887 werd geboren in licht voorkomen kunnen worden wan- in Duitsland. Dresden, als zoon van een dominee, neer vooral Engeland op tijd zou heb- terecht bij de artillerie, waar toen ook ben gereageerd op deze dringende Het is het verhaal van het Duitse mili- de paarden nog een hoofdrol speel- verzoeken van de Duitse militaire op- taire verzet dat in de steek is gelaten den. positie, maar in 1938 was Engeland er door politici in het Westen, met name meer aan gelegen om de zogenaamde door Engelse politici, maar ook onze De jonge officier Oster was een fana- 'vrede' te bewaren omdat het niet in eigen bewindslieden in Den Haag tieke ruiter die ook meedeed aan al- staat was een oorlog te voeren tegen spelen een kwalijke rol. lerlei concoursen en wedstrijden. Bij Duitsland. Ook Den Haag had sneller Ook de Nederlandse legerleiding kan één van deze gelegenheden brak hij, en slagvaardiger moeten reageren na niet worden vrijgepleit gezien de ma- na een val met zijn paard, beide pol- de vele waarschuwingen en de exacte nier waarop is gereageerd op de in- sen en dat was de oorzaak dat hij pas aanwijzingen en analyses van majoor lichtingen vanuit Berlijn in de aan- enkele maanden na het uitbreken van Sas. loop naar de Tweede Wereldoorlog. de Eerste Wereldoorlog de gelegen-

208 MILITAIRE SPECTATOR JRG 174 5-2005 Onderhandelingen over Ie ondermeer verantwoordelijk voor de vredesovereenkomst het verzamelen van inlichtingen in in Trianon Palace te het gedemilitariseerde Rijnland. Hij Versailles, 7 mei 1919 speelde een coördinerende rol bij de (Collectie IMG/KL) jaarlijkse grote manoeuvres in het ge- bied rond Munster waarbij het ook zijn taak was om de buitenlandse waarnemers te begeleiden. Bij één diepe indruk en zorgde ook voor grote van deze gelegenheden moet hij voor onzekerheid. het eerst in contact zijn gekomen met zijn Nederlandse collega Bert Sas. Oster werd bevorderd tot majoor en Hun eerste ontmoeting dateert name- overgeplaatst naar Munster. Bij de lijk uit 1932 en dat was het laatste jaar Staf van de Zesde Divisie was hij als dat Oster dienst deed in Munster.

heid kreeg om daadwerkelijk mee te vechten als jonge luitenant. De carrière aan het front ging snel, omdat Oster bij uitstek geschikt bleek te zijn om leiding te geven en niet bang was om risico's te nemen. Hij kreeg hoge on- derscheidingen wegens dapperheid aan het front en werd ook bevorderd tot kapitein.

Osters prestaties waren opgevallen en hij werd uitgekozen voor de opleiding tot stafofficier, een opleiding die niet °p de befaamde 'Kriegsakademie' in Berlijn plaats vond maar grotendeels aan het front.

Het einde van de Eerste Wereldoor- log, de vlucht van keizer Wilhelm n naar Nederland, de nederlaag en de revolutionaire gevechten in Duitsland die leidden tot de 'Republiek van Weimar' dat alles maakte op Oster

Hans Oster (Collectie IMG/KL)

' JRG 174 5-2005 M l L ITAI RE SPECTATO R 209 1926 en na een bevordering tot kapi- tein en een korte detachering bij het Veldleger kwam Sas al snel weer te- recht op het ministerie in Den Haag.

De periode tussen de beide wereld- oorlogen was voor Nederlandse be- roepsofficieren geen rooskleurige tijd. Het beroep van officier stond niet in erg hoog aanzien en de bezuinigin- gen, tot het uiterste, dat is waar men zich mee bezig hield op het ministe- rie. Het beroepskader keek wel met belangstelling naar wat zich over de grenzen afspeelde en er werden ook wel lessen getrokken uit het verloop en vooral de afloop van de Eerste We- reldoorlog die een scala aan nieuwe wapens, verbindingstechnieken en nieuwe gevechtstactieken had laten zien. De ontwikkelingen op dit gebied stonden ook na de Eerste Wereldoor- log niet stil. De periode tussen de beide wereldoorlogen was niet veel meer dan een lange wapenstilstand.

In Nederland was dit besef niet aan- wezig, mede omdat men in de ver- onderstelling verkeerde dat de gewa- pende neutraliteit tijdens de Eerste Wereldoorlog had gefunctioneerd. Vooral de politiek in Den Haag koes- terde de illusie dat Nederland zijn neutraliteit had kunnen handhaven door zijn dienstplichtige troepen te mobiliseren. Niets was minder waar. De Duitse opmars in de Eerste We- reldoorlog ging niet door Nederland omdat de Duitse veldheren hieraan geen troepen wilden spenderen. Men liet Nederland bewust links liggen om zo snel door te kunnen stoten, dwars door België naar Frankrijk. Bij defen- G.J. Sas (Collectie IMG/KL) sie maakte men zich wel zorgen, zeker na de enorme bezuinigingen en Sas was kapitein geplaatst bij de Ge- KMA als cadet en nog voor het uitbre- ook op de Hogere Krijgsschool werd nerale Staf op het ministerie van De- ken van de Eerste Wereldoorlog rond- met angst en beven gekeken naar de fensie in Den Haag in 1932. Hij had de hij daar zijn opleiding af en werd militaire ontwikkelingen vooral in een typische Nederlandse carrière als in juli 1913 bevorderd tot tweede Duitsland, waar inmiddels Adolf Hit- beroepsofficier achter de rug. Gebo- luitenant bij het 2e regiment Veld- ler de macht had gegrepen. ren in Leeuwarden in augustus 1892 Artillerie. Al snel na de Eerste We- als tweede zoon in een officiersgezin. reldoorlog, waaraan Nederland als De directeur van de Hogere Krijgs- Bert Sas groeide op in de Friese neutraal land niet had meegedaan, school kolonel jhr J. Th. Alting van hoofdstad en na zijn HBS-tijd stond al werd Sas tewerk gesteld op het minis- Geusau constateerde in 1935 al dat vrij snel vast dat hij net als zijn vader terie van Oorlog zoals dat toen nog Nederland niet verdedigd kon worden beroepsofficier wilde worden. In heette. Vanaf 1923 volgde hij de op- wanneer Duitsland zou aanvallen. Ne- 1910 werd hij ingeschreven aan de leiding aan de Hogere Krijgschool tot derland zou zich niet kunnen verdedi-

210 MILITAIRE SPECTATOR JRG 174 5-2005 gen tegen een beperkte aanval en orde die heerste in het nieuwe Duits- Calmeyer is niet toegetreden tot de NSB, helemaal niet tegen een grote aanval land werd met een zeker ontzag te maar toen hij later in 1937 in Berlijn de waarbij de Duitsers Nederlands gadegeslagen. De rechterhand van Kriegsakademie bezocht, midden in grondgebied zouden gebruiken als Sas, op het bureau in het ministerie in nazi-Duitsland en ook persoonlijk de opmarsgebied en de beschikking zou- Den Haag, was luitenant M.R.H. Cal- effecten van de Rijkskristalnacht zag den krijgen over de militaire en eco- meyer. Deze noteerde in zijn dag- en de bezetting van Oostenrijk mee- nomische hulpmiddelen, de havens en boek: 'Ik herinner mij nog hoe ik op maakte, heeft hij daar zijn verbazing vliegvelden. Uit een studie op de HKS een zonnige voorjaarsdag van 1934 over uitgesproken maar het noopte hem was komen vast te staan dat de Duit- uit het ministerie kwam en de N.s. niet om de opleiding af te breken. Tij- sers met hun relatief klein maar be- Jeugdstorm zag (de jeugdbeweging dens de opleiding in Berlijn leidde hij weeglijk en zeer paraat leger snel van de NSB), met de oranjekleur ver- zelfs een oefening op een Nederlandse zouden kunnen handelen en dat Ne- werkt in de uniform. Ik vond het een stafkaart waarbij het ging om een aan- derland met een nog te mobiliseren verademing na de straatbeheersing val op Nederland, een snelle doorstoot leger dat over onvoldoende uitrusting door de Rode Valken (de socialis- in de richting Eindhoven-Geldrop naar beschikte, niets zou kunnen doen om tische jeugdbeweging) van de SOAP. ' de Vesting Holland. een Duitse opmars te stuiten.

Deze noodkreet bereikte ook de chef van de Generale Staf, generaal I.H. Reynders. Ook de lange lijst van aanbevelingen, zoals het aanschaffen van pantserwagens en antitankge- schut, en het permanent bewaken van bruggen over de grote rivieren en het in vredestijd aanbrengen van explo- sieven aan de strategische belangrijke bruggen in het oosten en zuidoosten van ons land werd met instemming begroet door de militaire leiding in Den Haag maar, zoals later zal blij- ken, werd er niet of niet voldoende naar gehandeld.

Spionnen in Berlijn

Deze noodkreet vanuit de 'denktank' HKS in Den Haag werd op tijd afge- geven, een ernstige waarschuwing. Hitler was in 1935 zeker nog niet zover dat hij Europa onder de voet kon lopen. Voor geschoolde waar- nemers was het geen geheim dat Duitsland op grote schaal de opgeleg- de beperkingen uit het Verdrag van Versailles aan zijn laars lapte. Dat er nieuwe legeronderdelen werden geformeerd, zoals een formidabele |uchtmacht die in het geheim oefende ln de Sovjet Unie en massaal tanks en kanonnen werden geproduceerd, bleef niet verborgen. w ^ — Bij de Nederlandse beroepsmilitairen bestond grote bewondering voor het goed getrainde en goed uitgeruste Duitse leger. Met name de tucht en M.R.H. Calmeyer (Collectie IMG/KL)

JRG 174 5-2005 MILITAIRE SPECTATOR 211 De Duitse legerleiding bestond over- kelijk nieuw wapen met veel jonge 'Wehrmacht' op de been te krijgen. wegend nog uit officieren die mis- officieren was het officierskorps over- Te/ijnertijd zou men zich wel weten schien wel na/i-sympathieën hadden, wegend nazi-gezind. De nazi's en te ontdoen van deze korporaal. maar toch in eerste instantie apoli- Hitler waren in de ogen van de oude tieke beroepsofficieren waren die qua officierselite in Duitsland alleen een Kapitein Sas werd in maart 1936 ge- opvattingen nog /eer hechtten aan tra- uitstekend middel om het doel te be- detacheerd in Berlijn, dat wil zeggen dities, aan oude normen en waarden. reiken, namelijk weer een goed ge- hij werd officieel benoemd tot militair Alleen bij de luchtmacht, een betrek- oefende, goed uitgeruste, moderne attaché maar zijn hoofdtaak bestond

' 212 MILITAIRE SPECTATOR JRG 174 5-2005 De mislukte staatsgreep

Al snel na de Olympische Spelen ver- schenen in Duitsland weer de bordjes Openingsceremonie 'voor Joden verboden'. Tijdens de van de Olympische Spelen propagandashow van de Spelen waren in Berlijn, 1936 deze tijdelijk weggehaald vanwege de (Collectie IMG/KL) vele buitenlandse gasten. Het ware gezicht van de nazi-dictatuur werd steeds duidelijker zichtbaar en ook maakte Hitler er niet langer een ge- Sas maakte van de gelegenheid ge- heim van dat hij uit was op gebieds- bruik om zijn oude contacten te laten verovering. Het Duitse volk moest herleven en één van de eersten die hij 'Lebensraum' krijgen. opzocht was Hans Oster. Deze was in- middels opgeklommen tot tweede Bij de Duitse Generale Staf, waar ge- man bij de Abwehr die onder leiding neraal Ludwig Beek de leiding had, stond van admiraal . werd geschokt gereageerd toen Adolf Hitler op 5 november 1937 de leger- Bij de Olympische Spelen had Oster leiding schetste hoe hij voor meer tot taak om de militaire attachés te be- 'Lebensraum' wilde gaan zorgen, na- geleiden en in de gaten te houden. melijk door Oostenrijk te annexeren Samen met hun gezinnen bezochten en daarna Tsjechoslowakije in één Sas en Oster vrijwel alle paardenspor- klap te bezetten. Dan zou hij zijn han- tevenementen tijdens de Spelen en de den vrij hebben voor verdere verove- twee mannen bleken elkaar bijzonder ringen. De hoogste generaals durfden te liggen. Die zomer groeide de her- niet te protesteren, het enige dat voor- nieuwde kennismaking uit tot een zichtig werd geopperd is dat de Duit- hechte vriendschap waarbij vooral se strijdkrachten nog niet klaar waren Hans Oster zijn Nederlandse vriend voor een oorlog. deelgenoot maakte van zijn toe- nemende haat tegen Hitler en zijn De stafchef, generaal Beek die aan- trawanten. Hans Oster nam geen blad vankelijk nog heeft geloofd dat met voor de mond tegenover zijn boezem- Hitler kon worden samengewerkt en vriend Sas die hij volkomen ver- die betoogde dat revolutie en muiterij trouwde. Met deze informatie uit eer- begrippen waren die in het woor- ste hand kon Sas zich al snel een beter denboek van een Duitse officier niet oordeel vormen over de ware gang voorkwamen, kwam er al snel achter van zaken in nazi-Duitsland. dat Hitler hoe dan ook een oorlog wilde. Voor veel Duitse beroepsoffi- Oster die al in zijn tijd in Munster als cieren werd pas duidelijk hoe perfide inlichtingenofficier het één en ander de nazi-leiders waren toen Adolf Hit- te weten was gekomen over de nazi- ler zichzelf benoemde tot opperbevel- methoden had inmiddels een gron- hebber over alle strijdkrachten en zijn dige afkeer tegen de nieuwe macht- generaals inpeperde dat zij alleen uit hebbers ontwikkeld omdat ze alle te voeren hadden wat hij, als opperste traditionele Duitse waarden, zoals veldheer, hen zou bevelen. Toen was recht, eer en fatsoen, aan hun laars overduidelijk dat de partij, de nazi's lapten. Er was zeker nog geen sprake dus, de strijdkrachten zouden gebrui- ln het begeleiden van de Nederlandse van een verzet bij Duitse officieren in ken vooral voor politieke doeleinden. hippische ploeg bij de Olympische 1936, met verzet waren ze niet opge- Spelen. Heel Berlijn was die zomer groeid, in tegendeel, discipline, ge- Voor stafchef Ludwig Beek, maar ook yan 1936 één grote parade met veel hoorzaamheid en loyaliteit dat waren voor zowel majoor Hans Oster als ad- hakenkruisvlaggen. De nazi-propa- de deugden die telden, zeker voor miraal Wilhelm Canaris en vele ande- ganda gebruikte de Spelen om de rest Duitse militairen. Sas keerde in 1937, ren, betekende dit het begin van het van de wereld een rad voor ogen te na deze eerste detachering in Berlijn verzet. Generaal Beek werd de leider draaien en dat lukte ook uitstekend. terug naar Den Haag. en Hans Oster de organisator van de

' JRG 174 5-2005 MILITAIRE SPECTATOR 213 militaire oppositie tegen Hitler. 'Bij- waar alles om draaide werd Hans Oster en Beek vertrouwenspersonen zondere tijden vragen om bijzondere Oster. Hij beschikte over onnoemlijk naar Engeland gestuurd om de Britse maatregelen zo formuleerde generaal veel contacten en bouwde een groot regering op de hoogte te brengen van Beek in 1938 zijn ommekeer nadat hij netwerk op van gelijkgezinden, zelfs de plande staatsgreep. De dringende tevergeefs had geprobeerd om Hitler bij de Gestapo, bij justitie, op het boodschap aan de Engelse regerings- af te brengen van zijn veroverings- ministerie van buitenlandse zaken en leider, sir Neville Chamberlain,was plannen. natuurlijk vooral bij het 'Opperkom- om vooral niet toe te geven aan de mando der Wehrmacht' (OKW). eisen van Hitler. Wanneer Engeland Beek moest vanwege zijn felle kritiek zich publiekelijk hard zou opstellen in augustus 1938 ontslag nemen maar In de late zomer van 1938 toen Oos- en niet langer de 'appeasement-poli- bleef een grote rol spelen op de ach- tenrijk al was bezet en Tsjechoslowa- tiek' zou volgen dan garandeerde de tergrond. Vanaf dat moment werden kije aan de beurt was om te worden Duitse oppositie dat ze Hitler aan de systematisch plannen ontwikkeld om veroverd, begonnen ook de plannen kant zou zetten. Terwijl de Britse re- Hitler door middel van een staats- voor een staatsgreep vaste vorm aan gering in het geheim allang besloten greep uit de weg te ruimen. De spil te nemen. Bovendien werden door had om Tsjechoslowakije zonder slag of stoot op te geven, hoopten Oster en Beek nog steeds op steun in de rug vanuit Engeland. De crisis spitste zich toe rond 27 september 1938 toen Hitler demonstratief langs de Britse ambassade midden in Berlijn, gepant- serde kolonnes voorbij liet denderen en in het geheim de bevelen al ge- geven waren om de bezetting van het Sudetenland te beginnen op 30 sep- tember 1938.

Kort daarvoor waren de samenzweer- ders voor het laatst bijeen geweest in het huis van Hans Oster in de Bayerische StraBe. Alle voorbereidin- gen waren getroffen voor de staats- greep. De 23e infanteriedivisie in Potsdam, onder generaal-majoor Graf von Brockdorff-Ahlefeldt stond klaar om op te rukken naar het regerings- centrum van Berlijn. Generaal Erwin von Witzleben, de bevelhebber in het militaire district m (Berlijn) had de verantwoordelijkheid op zich geno- men om Hitler officieel gevangen te nemen. Een speciale commando-een- heid van ongeveer zestig zwaar be- wapende vrijwilligers wachtte in de buurt van de Wilhelmstrasse op het bevel van Von Witzleben om de Rijks- kanselarij van Hitler te bestormen.

Zonder dat de anderen het wisten had Oster met de aanvoerder van deze stoottroep (majoor Wilhelm Heinz) afgesproken dat Hitler bij een gepro- voceerd vuurgevecht moest worden gedood. Ook alle partijcentrales, het Gestapo-hoofdkwartier, de radiozen- ders en ss-kazernes bij Berlijn moes- Intocht Duitse militairen in Wenen na de Anschluss van Oostenrijk, ten in één klap worden uitgeschakeld 12 maart 1938 (Collectie IMG/KL)

214 MILITAIRE SPECTATOR JRG 174 5-2005 en een militaire overgangsregering zou voorlopig de macht overnemen. Op het allerlaatste moment werd nog een actuele plattegrond van de Rijks- kanselarij uitgedeeld en de laatste ge- gevens over het daadwerkelijke aantal WARSZM347 ss-bewakers doorgegeven. NOW4 URCZM4 H KOSCIERZYNA22 Maar het bevel om tot de bestorming over te gaan bleef uit, tot grote teleur- stelling en woede van de mannen die klaar stonden om tot het uiterste te gaan. Ook de 23e infanteriedivisie bleef in de kazerne want op het mo- ment dat Oster en de zijnen hadden willen toeslaan ging de telefoon bij het Duitse ministerie van Buitenland- se Zaken en werd snel duidelijk dat Hitler en de Britse premier Chamber- lain alsnog wilden onderhandelen over Tsjechoslowakije, na bemidde- ling van de Italiaanse dictator Musso- Duitse troepen bij Warschau, 1939 (Collectie IMG/KL; lini. Sommige samenzweerders wil- den de coup alsnog doorzetten, maar maakte ook afspraken met zijn col- Sas, die niet alleen afging op de infor- nu Hitler opnieuw zonder bloedver- lega Calmeyer die nog steeds de cur- matie van zijn boezemvriend Oster, gieten en zonder oorlog te voeren zijn sus volgde aan de Kriegsakademie. maar die ook zelf zijn ogen en oren zin kreeg was het moment voor een Samen bezochten ze als eregasten de goed de kost gaf, kon hij al snel geslaagde staatsgreep voorbij. Hitler grote militaire parade ter gelegenheid constateren dat Polen het volgende vertrok nog dezelfde dag, 28 septem- van Hitlers verjaardag. slachtoffer zou worden van Hitlers ber, met een speciale trein naar Mün- agressie. chen Sas zag er veel nieuwe wapens en voor het eerst waarschuwde hij Den In de hete zomer van 1939, eind juni, Haag ook voor een nieuw Duits leger- kon Sas Den Haag al meedelen dat Sas terug in Berlijn onderdeel, de 'Fallschirmjager', die waarschijnlijk begin september de nog niet eerder in het openbaar te zien aanval op Polen zou beginnen. In Den Verslagenheid, diepe teleurstelling en waren geweest. Als artillerist vielen Haag werd er niet al te veel waarde woede over het slappe Britse optreden Sas ook meteen de nieuwe kanonnen gehecht aan de alarmerende berichten waren de overheersende gevoelens bij op en zijn eerste grote rapport aan van Sas. Over de parachutisten, de de samenzweerders die uit angst voor Den Haag zat vol met informatie over Fallschirmjager, kreeg hij te horen dat ontdekking de plannen in allerijl heb- de nieuwe bewapeningen de indruk- ze in Nederland die wel met hooi- ben verbrand. In Den Haag werd nu wekkende hoeveelheid tanks en pant- vorken zouden opvangen. Met grote ook nauwgezet gekeken naar de ont- servoertuigen. Met nadruk wees hij stelligheid kon Sas op 5 augustus naar wikkelingen in Duitsland en men was op de parachutisten die, zoals Cal- Den Haag seinen dat de oorlog tegen niet gerust op de woorden van Cham- meyer hem had verteld, volgens de Polen nu aanstaande was. Toen ont- berlain, 'Peace for our time.' Er be- theorie op de Kriegsakademie, achter stond wel enige ongerustheid in stond nu dringend behoefte aan een de linies zouden opereren in kleine Nederland, in elk geval bij koningin militaire attaché in Berlijn die goed eenheden. Aan grote luchtlandings- Wilhelmina die erop aandrong te mo- was ingevoerd. troepen werd toen nog niet gedacht. biliseren. Op 27 augustus kon Sas het exacte aantal Duitse divisies (60) Zo keerde in april 1939, inmiddels Sas had zijn handen vol als attaché in doorgegeven dat klaar stond om Polen majoor, Sas terug naar Berlijn waar Berlijn en hij vroeg daarom assisten- binnen te trekken. Ook maakte hij m'j als eerste zijn goede vriend Oster tie en die kwam in de persoon van lui- melding van speciale Duitse een- opzocht. De twee mannen hadden el- tenant Dirk Klop. In Den Haag werd heden die in Poolse uniformen achter kaar veel te vertellen en Oster bracht schamper gedaan over dit verzoek - de linies zouden opereren en bruggen Sas op de hoogte van de mislukte 'zou die tweede man wel een dagtaak en verkeersknooppunten zouden be- staatsgreep maar ook van de nieuwe hebben', maar die had hij zeker. zetten. Op 31 augustus telefoneerde Plannen die werden voorbereid. Sas Dankzij de uitstekend contacten van hij nog eens met GS m, met overste

JRG174 5-2005 M l LITA l R E SPECTATOR 215 J. van de Plassche, maar die reageer- de nauwelijks.

Precies om 00.10 op l september 1939 stuurde Sas vanuit Berlijn het bericht dat de oorlog zojuist was be- Bijeenkomst van de Generale Staf, gonnen. Hij was ook één van de eer- Lange Voorhout 7, Den Haag, ste Nederlanders die met eigen ogen augustus 1939. de verwoestingen heeft kunnen zien V.l.n.r. kol N.T. Cartsens, in Polen want niet lang na de Poolse kol H.H. Thoden van Velzen, nederlaag werden de militaire at- maj ir. J. Govers, tachés door de Duitse overwinnaars gen-maj tit. b.d. J.W. van Oosrchot, uitgenodigd om een kijkje te komen gen I.H. Reynders en maj G.J. Sas nemen op het slagveld voor War- (Collectie IMG/KL) schau. Sas omschreef het later als een propagandastunt. Naar aanleiding van zijn bezoek aan het Poolse front kon hij -tussentijds in Nederland- aanwij- zingen geven (in de Peelstelling) besproken en in die maand, septem- waarmee bij een Duitse aanval reke- ber 1939, hebben ze het ook gehad ning gehouden moest worden. over de dringende noodzaak om Hit- ler uit de weg te ruimen om zo een De Poolse veldtocht en zijn eigen wereldoorlog te voorkomen. Sas werd waarnemingen waren voor Sas ook zelfs door Oster gevraagd om mee te aanleiding om een uitgebreide ana- doen aan een staatsgreep tegen Hitler lyse te maken van de militaire situatie en negen andere nazi-leiders, maar hij en de bedreiging voor Nederland in kon daar als officier van een neutrale september 1939. Hij constateerde dat staat natuurlijk niet op ingaan. In zijn de Duitse troepen werden gereorgani- vrijwel dagelijkse rapportage aan Den seerd en dat die zo werden opgesteld Haag heeft Sas dit verzoek zelfs ge- dat de volgende aanval alleen tegen meld maar het gevolg was dat hij het Westen gericht zou kunnen zijn. steeds minder werd geloofd. In Den De Duitse troepen zouden dit keer de Haag, bij de Generale Staf begon de kortste weg nemen en dwars door Ne- mening post te vatten dat Sas het derland oprukken richting Frankrijk slachtoffer was van een Duits spelle- en de Noordzeekust. tje waarbij hij gebruikt werd om valse informatie te laten uitlekken om ver- Deze grondige en alarmerende analy- warring te stichten. zich dat ook; 'natuurlijk kun je zeggen se werd niet gedeeld door het hoofd- dat ik nu een landverrader ben, maar kwartier in Nederland en ook niet dat ben ik niet. Ik ben een betere Duit- door de Nederlandse politiek. Mi- November 1939 ser dan al die anderen die achter Hit- nister van Buitenlandse Zaken Van ler aanlopen. Het is mijn plicht en ook Kleffens bleef tegen beter weten in Op 8 oktober wist Oster het nog niet mijn opzet om Duitsland en daarmee vasthouden aan een strikte neutra- zeker of ook Nederland betrokken de wereld van deze pest te bevrijden.' liteitspolitiek en elke voorbereiding zou worden bij de aanval op het Wes- Zo heeft hij het letterlijk geformu- voor een gecoördineerde verdediging ten, maar op 20 oktober moest hij toe- leerd tegenover Sas vlak voordat deze samen met Engeland, Frankrijk en geven dat Sas gelijk had in zijn ana- naar Den Haag vertrok om te waar- België, werd officieel verboden om lyse: 'Mein lieber Freund, du hasst schuwen. Hitler geen argument in handen te recht gehabt, jetzt ist auch Holland an geven als zou Nederland niet strikt der Reihe.' Het werd de hoogste tijd In Den Haag werd Sas uiterst koel neutraal zijn. voor Sas om nu zelf naar Nederland te ontvangen door generaal Reynders. gaan om de legertop en de regering in Een paar weken eerder had Sas nog Ook Hans Oster deelde de sombere Den Haag te waarschuwen. Beide of- complimenten gekregen omdat hij visie van zijn vriend Sas - dat ook ficieren, Oster en Sas waren er zich over de aanval op Polen nauwkeurig Nederland zou worden aangevallen - van bewust dat ze gevaarlijk spel had gerapporteerd, maar het klimaat op dat moment nog niet. Deze twee speelden. Oster pleegde technisch is veranderd. Generaal Reynders was hebben de analyse van Sas uitvoerig gezien landverraad en hij realiseerde nu allerminst te spreken over Sas

216 MILITAIRE SPECTATOR JRG 174 5-2005 omdat deze zijn berichten en waar- was geweest om de berichten van Sas Dijxhoorn van defensie, Van Kleffens schuwingen ook door had gegeven na te trekken. Het oordeel van Hoden- van buitenlandse zaken en minister- aan de minister van defensie en aan pijl over het werk van Sas was vernie- president De Geer. Enigszins op- buitenlandse zaken. Opperbevelheb- tigend, overdreven paniekberichten gewonden deed hij verslag van zijn ber Reynders had Sas uitgefoeterd waaraan geen enkele waarde diende bevindingen en Sas bezwoer het ge- en geroepen: 'Ik wil verdomme dat je te worden toegekend. zelschap - hij stak twee vinger in de alleen met mij praat en niet met de lucht - dat de aanval op Nederland op ministers.' Woedend verliet Sas Den Haag en 12 november zou beginnen. Hij kon keerde met de nachttrein van de zesde zijn hand in het vuur steken voor zijn En hoe sterk hij de wind tegen had in op zevende november terug naar Ber- informant wiens naam hij natuurlijk Den Haag kreeg hij even later te lijn. Daar lag een dringende bood- niet kon noemen. Maar de aanwe- horen toen hij bij zijn collega's troost schap van Oster die hem even later in zigen waren niet onder de indruk, in wilde zoeken. Kapitein H.J. Kruis, de alle haast vertelde dat de aanval op tegendeel, ze lieten Sas weten dat ze adjudant van de minister van defensie het Westen was vastgesteld op 12 no- geen woord geloofden van zijn ver- wond er geen doekjes om en liet Sas vember. Sas nam opnieuw de nacht- haal, en dat terwijl uit Engelse bron enkele bewerkte rapporten lezen trein, nu weer naar Den Haag en de eenzelfde waarschuwing was geko- waarin Sas volkomen belachelijk volgende morgen, 8 november, werd men en de kleine ministerraad, zonder werd gemaakt. Ook kreeg hij te horen hij niet alleen ontvangen door opper- premier De Geer, al op 5 november, dat de gepensioneerde generaal Gijs- bevelhebber Reynders maar door een samen met koningin Wilhelmina, berti Hodenpijl in Duitsland bezig soort kleine ministerraad; minister overleg had gehad over de situatie.

JRG 174 5-2005 IILITAIRE SPECTATOR 217 De achtste november barstte de bom fensie Hendrik Colijn, in wie hij veel In januari volgde een tweede grote in Bürgerbraukeller in München, de vertrouwen had en deed nogmaals uit- waarschuwing voor een offensief in eerste mislukte bomaanslag op Adolf voerig uit de doeken dat er een Duitse het westen. Dit keer was het niet Hitler, een dag later viel het eerste aanval op komst was. Maar ook Oster of Sas die waarschuwden maar Nederlandse slachtoffer van de Twee- Colijn geloofde hem niet en liet dat hielp het toeval een handje. Twee de Wereldoorlog en dat was luitenant ook duidelijk weten. Daarna bestond Duitse majoors die de avond te voren Dirk Klop, de assistent van Sas uit er nog maar één mogelijkheid voor behoorlijk waren doorgezakt, op weg Berlijn. Klop was eind september te- Sas en dat was de stap naar het Pa- naar een stafbespreking bij Keulen, ruggeroepen naar Nederland en deed leis Noordeinde. moesten een noodlanding maken en nu dienst bij GS m. Hij moest een met een aktetas vol kaarten en aan- oogje in het zeil houden bij een ge- Hoogst persoonlijk wilde hij koningin valsplannen landden ze in België, in heime dienst operatie van de Britten. Wilhelmina op de hoogte brengen van Maas-Mechelen, vlak bij Maastricht. het dreigende gevaar maar in het Pa- Er bestond een goed contact tussen de Twee Engelse agenten hadden contact leis was men al op de hoogte van de Nederlandse en Belgische Inlichtin- met hoge Duitse militairen die - zo komst van majoor Sas. Hij kreeg geen gendiensten en zo hoorde generaal werd gezegd - een staatsgreep tegen toegang tot de koningin omdat gene- Reynders al heel snel van deze plan- Hitler wilden plegen. De besprekin- raal Reynders kort tevoren had opge- nen. Maar hij geloofde absoluut niet gen vonden plaats in de Achterhoek beld naar het paleis. Hij had uitdruk- dat dit de echte aanvalsplannen en later in Venlo. Het was een uit- kelijk verboden om Sas toe te laten tot waren. Het was opnieuw een truc van gekiend plan van de Duitse 'Sicher- de koningin omdat de paniekverhalen de Duitsers om de tegenstanders op heidsdienst' (SD) om de twee Britten van Sas de koningin alleen maar ze- een dwaalspoor te brengen. Ook de in de val te lokken. Hoe dicht ze bij de nuwachtig zouden maken. bevestiging die Sas even later vanuit waarheid waren door een complot Berlijn doorseinde dat het inderdaad tegen Hitler te verzinnen om daarmee Zwaar teleurgesteld, gedeprimeerd en de echte plannen betrof, maakte geen de Engelsen te lijmen wist de SD toen vol woede keerde Sas 13 november indruk. niet. Op 9 november, op klaarlichte terug naar Berlijn omdat hij in Den dag lukte het een overvalcommando Haag niets meer kon uitrichten. De Toch wilde Den Haag wel weten waar van so-ers en ss-ers in burger, om de Duitse aanval aangekondigd voor de Sas zijn informatie vandaan haalde. twee Britse agenten over de grens bij 12de was uitgebleven en zijn geloof- Het hoofd buitenland van os m, Jan Venlo te ontvoeren. Dit gebeurde na waardigheid was tot het nulpunt ge- van de Plassche ging zelf op onder- een schietpartij, waarbij de Neder- daald. zoek uit en zonder Sas in te lichten landse waarnemer, luitenant Klop In december kreeg Sas niet alleen een ging hij naar Berlijn om daar te praten ernstig gewond raakte en korte tijd nieuwe datum te horen, maar ook de- met de Duitse collega's. Hij had een later overleed, op weg naar Düssel- tails over de manier waarop de aanval bespreking met admiraal Canaris en dorf. op Nederland zou plaats vinden. De wellicht heeft hij ook Oster ontmoet, Duitse inlichtingendienst had de Ne- maar hij is er niet achter gekomen wie Officieel wist niemand van de Neder- derlandse stellingen en verdedigings- de 'goede bron' van Sas was. Ook landse betrokkenheid bij deze opera- werken, de waterlinie en de rivier- minister van buitenlandse zaken Van tie, alleen generaal van Oorschot van overgangen volledig in kaart gebracht Kleffens wilde meer weten en had al GS in was op de hoogte. Sas hoorde en de conclusie was dat het 'Kinder- in november, ter controle van de be- een dag later over het incident in spier zou zijn om hier doorheen te richten van Sas, een ambtenaar naar Venlo en over de betrokkenheid van breken. Berlijn gestuurd, mr. J. Visser die met luitenant Klop. Hij wilde uitzoeken Ook hoorde Sas dat er gebruik ge- Göring zou hebben moeten spreken wat er precies was gebeurd en wat de maakt zou worden van Duitse solda- maar die had uiteraard geen tijd. Wel Duitsers te weten zouden zijn geko- ten in Nederlandse uniformen en van kwam deze terug met de geruststel- men, ook om de samenzweerders in parachutisten. Ondanks zijn deprime- lende mededeling, die hij oppikte in Berlijn te kunnen waarschuwen maar rende ervaring seinde hij deze gege- de trein, dat er niets aan de hand was. hij kreeg strikte orders om zich niet vens plichtsgetrouw naar Den Haag. In Nederland was inmiddels generaal met het Venlo-incident te bemoeien. De kerstdagen bracht hij in Nederland Reynders vervangen door generaal door en hoorde daar dat hij door ge- Winkelman als opperbevelhebber en De gebeurtenissen in München en neraal Reynders zou worden terugge- die was ook nieuwsgierig naar de Venlo zorgden er wel voor dat Sas, roepen uit Berlijn. Zelf had Sas toen bron van Sas. Tijdens een lunch in die toch al ten einde raad was omdat al een ontslagbrief - gericht aan ko- Wassenaar kwam het tot een harde niemand hem serieus nam, drastische ningin Wilhelmina - geformuleerd confrontatie, toen hij Winkelman stappen ondernam om alsnog gehoor want hij 'had het op zijn fatsoen ge- vertelde over zijn 'informant', een te krijgen. Hij klopte aan bij zijn trokken' wat er allemaal was gebeurd hooggeplaatste Duitse officier die fel vroegere baas, oud-minister van de- en wilde een andere functie. anti-Hitler was. 'Ik weet niet wie je

218 MILITAIRE SPECTATOR JRG 174 5-2005