Jaarverslag 2016 Stichting Het Drentse Landschap

Stichting Het Drentse Landschap Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen Tel. (0592) 31 35 52 Fax (0592) 31 80 89 [email protected] www.drentslandschap.nl Facebook: www.facebook.com/drentslandschap

HDL_jaarverslag_2016_omslagg.indd 1 23-05-17 08:14

Inhoud

1 Voorwoord Colofon Van de directie 3 Uitgave Verslag van de Raad van Toezicht 5 Stichting Het Drentse Landschap Assen, mei 2017 2 Natuur en landschap Externe belangenbehartiging 7 Fotografie Projectontwikkeling 12 Omslag Sake Elzinga Grondverwerving 13 Pag. 2 Harrie Cock Onderzoek en beheerevaluatie 15 Pag. 3 Edo van Uchelen Beheer natuurgebieden 17 Pag. 4 Aaldrik Pot Pag. 6 Karla Leeftink 3 Cultureel erfgoed Pag. 7 Johan Vos Belangenbehartiging 21 Pag. 8 Jaap de Vries Projectontwikkeling 24 Pag. 9 Johan Vos Gebouwenbeheer 25 Pag. 12 Jaap de Vries Cultuur(historie) en kunst 29 Pag. 13 Hanna Schipper Stichting Oude Drentse Kerken 30 Pag. 15 Eric Wanders Stichting Drentse Boerderijen 32 Pag. 16 Henny Leijtens Pag. 17 Jaap de Vries 4 Verankering in de samenleving Pag. 18 Johan Vos Projectontwikkeling 35 Pag. 20 Sake Elzinga Steun 36 Pag. 21 Anita Franken Maatschappelijk draagvlak 38 Pag. 22 Topfoto Pag. 23 Sake Elzinga 5 Personeel en Organisatie Pag. 24 Sake Elzinga Organisatieontwikkelingen 43 Pag. 25 Jaap de Vries Personeel 44 Pag. 26 Sake Elzinga Pag. 29 Sake Elzinga 6 Jaarrekening 2014 Pag. 30 Olav Reijers Pag. 31 Sake Elzinga Bijlagen Pag. 32 Pauline Joosten Bijlage 1 Samenstelling bestuur WAC 77 Pag. 33 Sake Elzinga Bijlage 2 Samenstelling personeel 78 Pag. 34 Archief Marketing Drenthe Bijlage 2a Organisatieschema Stichting Het Drentse Landschap 80 Pag. 35 Hanna Schipper Bijlage 3 Oppervlakte natuurgebieden in hectaren 82 Pag. 36 Geert de Vries Bijlage 4 Overzicht archeologische objecten 83 Pag. 39 Marjolein den Hartog Bijlage 5 Overzicht beelden en zwerfstenen in eigendom 84 Pag. 40 Archief Marketing Drenthe Bijlage 6 Gebouwen 85 Pag. 42 Karin Schouwenburg Bijlage 7 Deelname aan overlegstructuren 88 Pag. 43 Hanna Schipper Bijlage 8 Bedrijfssponsoren 90 Pag. 44 Aaldrik Pot Bijlage 9 Lijst met afkortingen 91 Pag. 45 Eric Wanders Pag. 46 Aaldrik Pot Pag. 48 Hans Dekker Pag. 72 Pauline Joosten Pag. 76 Sake Elzinga

Grafische verzorging Drukkerij Van Gorcum

HDL_jaarverslag_2016_omslagg.indd 2 23-05-17 08:14 Jaarverslag 2016 Stichting Het Drentse Landschap

Missie Stichting Het Drentse Landschap is opgericht op 11 juni 1934 en wil er- voor zorgen dat Drenthe mooi en leefbaar blijft. Dat doet men door het aankopen en goed beheren van (natuur)terreinen en cultureel historisch waardevolle objecten zoals boerderijen en kerken en door het geven van educatie en voorlichting over de waarde van natuur, landschap en erfgoed.

Strategisch beleid Het Drentse Landschap vindt een groot draagvlak voor de bescherming van de natuur, het landschap en de cultuur in Drenthe belangrijk. Daarom opereert ze op veel verschillende werkvelden en zal ze zo nodig haar werkveld verbreden. Op deze wijze wil de organisatie haar positie in de sectoren natuurbeheer en cultureel erfgoed versterken zowel bij de poli- tiek, de overheden, aanverwante organisaties en de Drentse bevolking.

Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van: • Stichting Drentse Boerderijen • Stichting Oude Drentse Kerken • Stichting Drs. A.V.J. den Hartogh Fonds • Fonds Onrendabele Gebouwen

Dit jaarverslag is opgesteld volgens de Richtlijn van de Raad voor de Jaar- verslaggeving en voldoet daarmee aan de eisen van het CBF-keur.

Stichting Het Drentse Landschap Kloosterstraat 5 9401 KD Assen www.drentslandschap.nl Voorwoord

In het voorjaar van 2016 is een nieuw meerjarenbeleidsplan van Stichting Het Drentse Landschap verschenen waarin de koers voor de komende 4 jaar op hooflijnen is uitgestippeld. Het overheidsbeleid voor het realiseren van natuurbeleid is na jarenlange stilstand weer in beweging gekomen.

2 Van de directie

Het jaar 2016 is in veel opzichten een bijzonder jaar geweest. Er en de Bever die hun leefgebied werd afscheid genomen van directeur Eric van der Bilt die 22 jaar hierdoor kunnen vergroten. op de directeursstoel heeft gezeten. Dit laat een organisatie niet ongemoeid. In de zomer van 2016 mochten we Landschapsbeheer Erfgoed Drenthe in ons kantoor verwelkomen, een huurder en partner die De Margarethakerk te Odoorn bij ons past. Helaas was 2016 ook het jaar waar, zo kort na het kli- is, net als de drie molens van de maatakkoord van Parijs, natuur en milieu minder belangrijk lijkt Gemeente Noordenveld over- te zijn geworden in de geopolitieke arena. gedragen. Steeds vaker komen gemeenten en particulieren tot ons met de vraag of de stichting Algemene ontwikkelingen Natuurgebieden een gebouw over wil nemen om De wereld om ons heen is erg Op de valreep van het nieuwe het behoud van het betreffende veranderlijk geworden. Dat jaar heeft de stichting 100 hec- monument te garanderen. Deze vraagt enerzijds om beweeglijk- tare van Landgoed Kortewegs- gesprekken gaan we graag aan heid van een organisatie en an- bos, grenzend aan het Hijkerveld, maar zonder financiële hulp zal derzijds om vasthouden aan onze kunnen verwerven. Een memora- het niet lukken om de zorg van principes. Meer dan ooit moet de bel moment omdat hier een sa- deze, vaak onrendabele monu- stichting hierin steeds opnieuw menwerking van 36 jaar met een menten, op ons te nemen. een balans zoeken. particuliere eigenaar aan vooraf In 2016 heeft onze stichting na ging. De verwerving was mede herhaalde aanvragen uiteindelijk Na een jarenlange stilstand mogelijk dankzij de steun van de de POM-status verkregen. Wat van natuurontwikkeling door Nationale Postcode Loterij. ons betreft is dit een verdiende overheden zijn processen in In 2016 werden ook weer diverse erkenning van het feit dat we diverse gebieden zoals Hunzedal natuurgebieden ingericht. Bij monumentenbehoud professio- en Oude Diep langzaam weer de inrichting van deze gebie- neel uitvoeren. Hiermee scharen opgestart. Dit gebeurde mede den wordt vaak een combinatie wij ons tussen een zeer select onder invloed van Europese gekozen van waterberging, groepje organisaties met deze regelgeving zoals Natura2000 en natuurontwikkeling en beekher- status. de Kaderrichtlijn Water. Stichting stel. In de midden- en bovenloop De Havixhorst heeft een flinke Het Drentse Landschap is veel van het Reestdal zijn in het kader verbouwing doorgemaakt, de tijd kwijt aan deze processen. Of van het Icoonproject Reestdal constructie is versterkt en er zijn dit zal resulteren in aankopen en diverse deelprojecten uitgevoerd 5 hotelkamers extra gerealiseerd daarmee afronding en uitbrei- waaronder Rabbingerveld en zodat meer mensen van een ding van onze gebieden, is echter Schrapveen. Verder is begon- overnachting in deze prachtige onzeker. De manier waarop de nen met de voorbereiding van havezate kunnen genieten. Provincie natuur realiseert en de diverse projecten op het gebied Veel tijd is er gestoken in de rol die de partners daarbij spelen van natuurontwikkeling zoals planvorming van de restauratie lijkt definitief veranderd te zijn. nabij Hondstong en Bongeveen en herbestemming van have- De stichting maakt zich zorgen (bovenloop Eelderdiep) en de zate Oldengaerde. De komende of alle partijen er in zullen slagen Branden (Hunzedal). Ook de jaren hopen we de projecten uit de natuuropgave de komende inrichting van Tusschenwater is deze plannen vorm te kunnen jaren op effectieve en efficiënte een grote stap dichterbij geko- geven. De prachtige boerderij de wijze te realiseren en daarmee men. Een belangrijke stap is de Meijershof en het achterhuis van de noodzakelijke bijdrage te le- verbinding van de Hunze met het Huis ter Hansouwe zijn toege- veren aan de verbetering van de Zuidlaardermeer. Een positieve voegd aan Buitenleven Vakan- biodiversiteit in Drenthe. Ook het ingreep voor dieren als de Otter ties. Dit samenwerkingsverband bewaren van de landschappelijke schoonheid van onze provincie heeft onze volle aandacht. Bedreigingen door de plannen voor windmolenparken, velden met zonnepanelen, voortgaande schaalvergroting en intensivering van de landbouw en verlies van landschapselementen maken het noodzakelijk dat de overheid haar verantwoordelijkheid neemt in dit dossier.

3 Vooruitblik In 2017 wordt na jaren van rela- tieve stilstand de realisatie van het Natuurnetwerk Nederland (voorheen de Ecologische Hoofd- structuur) weer in gang gezet. Daarmee kunnen we de totstandkoming van aaneengesloten, waardevolle natuurgebieden in diverse delen van Drenthe een wezenlijke stap verder brengen. De trustgedachte van de erfgoed- sector van Het Drentse Landschap is al enkele jaren oud. Dit jaar gaan we deze evalueren en verder ontwikkelen. Het mens-inclusief handelen zal in de toekomst een belangrijk onderdeel worden van de natuurorganisaties biedt bedrijven (Beheerboerderijen van onze trustgedachte. De grote vakantiehuizen op unieke plek- Het Drentse Landschap BV), een hoeveelheid projecten rondom ken aan. Het aantal vakantiehui- nadelig saldo van € 394.000,--. de restauratie en herbestem- zen van de stichting is hiermee Rekening houdend met een over- ming van monumenten zullen op 8 gekomen. besteding van € 420.000,-- op de de komende jaren een grote klus NPL-projecten, wordt het gecor- worden, zowel wat capaciteit Communicatie rigeerde enkelvoudig positief van de sector Erfgoed betreft als Opnieuw is er een enorm aantal resultaat € 26.000,--. Het bedrag financieel. activiteiten georganiseerd door van € 420.000,-- wordt onttrok- Op het gebied van organisatie- het team van de sector Commu- ken aan de bestemmingsreserve ontwikkeling en ICT vernieuwing nicatie. Grotere evenementen als bestede c.q. nog te besteden worden stappen gezet om de Lammetjesdag, Kinderbuitenfes- NPL-gelden. organisatie nog toekomstbesten- tival en Open monumentendag Het gecorrigeerd enkelvoudig diger te maken. trokken duizenden bezoekers. positief saldo van de Stichting Ook de samenwerking met de Het Drentse Landschap van De agrarische sector is momen- Gemeente Assen in het Duur- € 26.000,-- is toegevoegd aan de teel volop in beweging en dat is zaamheidscentrum in het Asser- in 2012 gevormde bestemmings- heel bepalend voor de toekomst bos werd met succes opgepakt. reserve Reserve Natuurbeheer en van ons landschap. Veel boeren In 2016 bezochten 100 duizend Grondverwerving. willen of moeten stoppen. Het is bezoekers dit centrum. daarbij de vraag of de resterende Stichting Oude Drentse Kerken bedrijven voort willen of kunnen Personeel (SODK) sluit het jaar 2016 af met gaan op de weg van intensive- Om op enkele plekken de werk- een batig saldo van € 187.000,--. ring of dat er meer ruimte komt druk in de organisatie te ver- Dit bedrag zal worden toege- voor meer op landschap gerichte lichten en ook nieuwe zaken te voegd aan de bestemmingsre- landbouw. Binnen dit proces zal kunnen oppakken is de organisa- serve SODK. Het Drentse Landschap zich blij- tie met enkele mensen versterkt. ven inzetten voor aandacht voor De sector Natuur en Landschap Als gevolg van de beleggings de kwaliteit van landschap en heeft in 2016 een ecoloog/ resultaten sluit Stichting Drs. het afronden van levensvatbare GIS-medewerker en een derde A.V.J. den Hartogh Fonds het jaar natuurgebieden. Grondverwer- rayonbeheerder aangesteld. Bij 2016 af met een positief saldo ving zal hierin een belangrijke rol de sector Communicatie is extra van € 11.000,--. Dit bedrag wordt blijven spelen. ondersteuning gekomen voor toegevoegd aan de bestem- het Duurzaamheidscentrum en mingsreserve Stichting Drs. Erwin van Liempd educatie. Verheugend is ook dat A.V.J. den Hartogh Fonds. Directeur/bestuurder het aantal vrijwilligers van de stichting groeide naar ruim 320. Als gevolg van de beleggingsre- sultaten heeft de nieuw opge- Resultaat 2016 richte Stichting Fonds Onrenda- De geconsolideerde jaarrekening bele Monumenten (FOM) het jaar 2016 sluit met een nadelig saldo 2016 afgesloten met een positief van € 161.000,--. saldo van € 35.000,--. Dit bedrag Het enkelvoudig resultaat van zal worden toegevoegd aan de Stichting Het Drentse Land- bestemmingsreserve Onrenda- schap heeft, inclusief de eigen bele Monumenten.

4 Verslag van de Raad van Toezicht

In 2016 is de Raad van Toezicht heeft afscheid genomen en is besloten ons personeelsbestand van Het Drentse Landschap zes opgevolgd door mevrouw Van iets uit te breiden. Vermeldens- keer bij elkaar geweest, waarden Dungen. Maar het afgelopen waard is zeker het verwerven bij op elke agenda de reguliere jaar was vooral een hectisch en van de POM-status door onze bespreking van de voortgang van emotioneel jaar voor zowel onze stichting. Als erkende monumen- ons bedrijf op de agenda stond. medewerkers, onze Raad en ook tenorganisatie leveren we de Ter voorbereiding van onze dis- voor onze omgeving. Na 37 jaar gevraagde kwaliteit en kunnen cussies over de financiële ontwik- heeft Het Drentse Landschap in we gemakkelijker aan financiële kelingen heeft onze auditcom- mei afscheid genomen van onze ondersteuning komen. Via onze missie stevig voorwerk gedaan. directeur, de heer Van der Bilt. Stichting Oude Drentse Kerken Zij is drie maal bij elkaar geweest Hij was door de jaren en door is de Margarethakerk in Odoorn met vertegenwoordigers van zijn karakter uitgegroeid tot ons aan onze zorgen toevertrouwd. banken en de accountant. Samen boegbeeld en door zijn vertrek Ook hier zullen, net als bij onze hebben we kunnen constateren, moesten we wel even wennen. andere kerken via een plaatse- dat we het boekjaar 2016 prima Zijn feestelijk afscheidssympo- lijke commissie activiteiten voor hebben kunnen afsluiten. Nog sium is door velen van binnen het dorp georganiseerd kunnen steeds zijn er mensen en organi- en buiten Drenthe bezocht. Tot worden. saties, die op de één of andere grote verrassing van de heer Van Samen met ons Management- manier aan ons denken. Daar- der Bilt werd hem door de Com- team hebben we een werkbe- voor zijn wij iedereen erkentelijk. missaris van de Koning Tichelaar zoek afgelegd aan de collega- Zonder deze extra financiële de erepenning van Drenthe uit- organisatie in Noord-Holland en ruimte kunnen we niet doen gereikt. Per 1 mei is zijn opvolger, het Noord-Hollands duinwater- waartoe we nu in staat worden de heer Van Liempd aangetre- leidingbedrijf (PWN). Door eens gesteld. Over de zorgen die er den, die vol enthousiasme aan bij een ander in de keuken te waren over voortgang in de na- zijn baan is begonnen. kijken blijf je scherp op eigen tuurontwikkeling, de langdurig Natuurlijk zijn er ook vele in- werk. Vaak zien we daar, dat we slepende kwestie met de VGG in houdelijke onderwerpen met de het hier niet verkeerd doen. Met Europa en het nieuw te vormen leden van de Raad besproken: onze bedrijfssponsoren waren beleid bij de Provincie hebben de overname van de drie molens we op pad bij het Duurzaam- we veel gesproken. van de Gemeente Noordenveld, heidscentrum in Assen en bij De De Raad heeft bij de zelfevalu- het intensiveren van de samen- Havixhorst. Het is steeds weer atie gesproken over haar on- werking met Landschapsbeheer een plezier met deze Drentse afhankelijkheid, haar kritisch Drenthe, die inmiddels bij ons bedrijven hun verbondenheid te vermogen, haar deskundigheid in Assen in de Kloosterstraat ervaren. en haar taak bij de overgang gehuisvest is en het uitbrengen naar een nieuwe bestuurder. van ons Meerjarenbeleidsplan Ali Edelenbosch Daarnaast heeft er een wisseling 2016-2020. Vanwege de profes- Voorzitter van de Raad van van de wacht in de Raad plaats sionalisering en de uitbreiding Toezicht gevonden. De heer Heineman van ons takenpakket is er ook

Kengetallen 2015 2016 Oppervlakte in eigendom 8595 8722 Gebouwen in eigendom 262 266 Kerken 4 5 Archeologische objecten 32 32 Verworven gebouwen 3 4 Beschermers 16.466 16.350 Vrijwilligers 272 324 Personeelsleden 34 36 Persberichten 103 122 Kwartaalbladen 76.000 83.000 Deelnemers excursies/lezingen/activiteiten 99.400 101.000 (incl. onderwijs) Bezoekers informatiecentra 115.000 263.900 Besteding aan de doelstelling 77,4 % 91,24 % Kosten eigen fondsenwerving 2,56 % 5,18 % Kosten beheer en administratie/reguliere baten 7,89 % 10,61 %

5 Natuur en landschap

De sector Natuur en Landschap is naast de verwerving van gronden en het beheer van de natuurgebieden verantwoordelijk voor de monitoring en de evaluatie van het beheer. Verder verricht ze veel werkzaamheden op het gebied van belangenbehartiging. Nog steeds groeit het aantal hectaren dat de stichting in beheer heeft, al is de groei langzaam vanwege de nogal altijd voortdurende stagnatie in de doorlevering van gronden. De hoop is dat de komende jaren er weer meer schot komt in de uitvoering van het natuurbeleid in Drenthe zodat de inrichting en het beheer van terreinen en daarmee de afronding van het Natuurnetwerk Drenthe binnen handbereik komt. 2

6 Externe belangenbehartiging

Het Drentse landschap is net als landschappen in vele andere • De uitbreidingsmogelijkheid regio’s in Nederland aan verandering onderhevig. Het Drentse voor de camping De Berken ten Landschap probeert, vaak samen met andere terreinbeherende- en koste van een stukje natuurge- belangenorganisaties, aandacht te vragen voor dergelijke vraag- bied heeft geleid tot compen- stukken. Hieronder worden de belangrijkste toegelicht. Ze zijn satie in de vorm van opper- per regio of per gemeente geordend. Het laatste deel gaat over vlakte-uitbreiding van het gebiedsgericht beleid en landinrichting. Drouwenerzand met een stuk om te vormen landbouwgrond. Tevens heeft de Gemeente Ruimtelijke ordening en landschap en de bewoners van extra beheermaatregelen op Op het gebied van ruimtelijke dit gebied. Om deze reden was de Gasselterheide getroffen. ordeningsprocedures werd in zwijgen geen optie. 2016 de samenwerking met de De Wolden Natuur- en Milieufederatie Gemeenten • In het kader van de aanleg van Drenthe voortgezet met als oog- een verkeersfietspad van Linde merk om daarmee gezamenlijk Aa en Hunze naar Dedemsvaart zijn door de zo efficiënt mogelijk te kunnen • In de procedure van de Gemeente de mogelijkheden werken. vaststelling van het bestem- verkend dit vrij liggende fiets- mingsplan buitengebied door pad door te trekken over de Windmolens Veenkoloniën de gemeenteraad heeft de N48 naar de Ommerweg. Daar- De stichting heeft bezwaar stichting inbreng geleverd bij kwam de optie in beeld het gemaakt tegen het windpark De zodat landschapselementen fietspad over het ecoduct aan Drentse Monden en Oostermoer en natuurterreinen correct en te leggen. De stichting raakte bij Bureau Energieprojecten van volledig op de plankaart zijn vanuit haar rol als beheerder het Rijk en beroep aangetekend weergegeven. De discussie van het ecoduct betrokken bij bij de Raad van State. Deze stap rond de uitbreidingsmoge- stevige discussies tussen voor- is uiteindelijk gezet nadat een lijkheden voor akkerbouw- en tegenstanders van deze zorgvuldige afweging is gemaakt bedrijven met een intensieve optie. Een fietspad is strijdig in het dilemma waar de stich- veehouderijtak vroegen extra met de functie van het ecoduct, ting voor staat. Enerzijds wordt inzet, vooral van de Natuur- en waarvan de inrichting en maat- het opwekken van duurzame Milieufederatie. voering van overheidswege zijn en schone energie van harte toegejuicht. Anderzijds tast het voorgenomen windmolenpark, uiteindelijk bestaande uit 50 windmolens van bijna 200 meter hoog, het open landschap van de Veenkoloniën en het Hunzedal buitenproportioneel aan. Dat ook Drenthe een opgave heeft om meer duurzame energie op te wekken is een gegeven en dat dit niet zonder windenergie kan is duidelijk. Het Drentse Land- schap heeft echter ook de opgave om op te komen voor de belangen van natuur en landschap. De gevolgde procedure waarbij door het Rijk deze opgave is uitgewerkt versterkt het gevoel dat het voor Nederland zeldzame open landschap van de Veenkoloniën en het Hunzedal niet op waarde is geschat. Het is enkel beschouwd als een gebied dat geschikt is voor windmolens omdat hier voldoende ruimte is en omdat er relatief weinig mensen wonen. Gezien de schaal, de hoogte en het aantal zullen de windmolens overal dominant aanwezig zijn. Deze ontwikkeling is niet verenig- baar met de belangen van natuur

7 bepaald. De overheden dragen tussen Hunzedal en Zuidlaarder- Hunzedal de verantwoordelijkheid voor meer vanaf Noordma naar het Het Hunzedal is een de belang- dit natuurbeleid. Uiteindelijk meer uitgewerkt. Verder krijgen rijkste gebieden voor Het Drentse nam de Provincie gelukkig het de zeeverkenners een volwaar- Landschap. Vanwege de grote standpunt in dat een fietspad dige behuizing en gebruiks- opgaven die hier liggen, zowel over het ecoduct geen aan- ruimte inclusief verbinding met op het gebied van de omvor- vaardbare oplossing is en dat het Zuidlaardermeer terwijl de ming van landbouwgrond naar de Gemeente naar alternatie- mogelijkheden voor dagrecre- natuur als de inrichting van ven moet zoeken. atie op peil blijven. natuurgebieden, zet de Provin- cie voor dit gebied in op een Midden-Drenthe Gebiedsgericht Beleid nieuwe organisatiestructuur. Er • De stichting heeft deelgeno- In het verlengde van het Pro- is een stuur-, projecten werk- men aan ambtelijk overleg gramma Natuurlijk Platteland groep benoemd en er is een over het voorgenomen uit- en de Grondnota en het uitvoe- Grondstrategieplan opgesteld. breidingsplan Beilen-Oost en ringskader Grond spelen gebieds Het bleek een moeizaam proces zich daarbij op het standpunt processen een belangrijke rol. te zijn om deze nieuwe struc- gesteld dat woningbouw in Dit geldt vooral voor gebieden tuur goed te laten aansluiten op een beekdal anno 2016 niet met grote opgaven voor functie- het lopende proces, de ontwik- bepaald een logische keuze is. verandering van landbouw naar kelingen en het beleid van de natuur en/of voor inrichting van afgelopen jaren. De centrale rol Tynaarlo nieuwe natuurgebieden. Deels die de stichting, samen met het • Met de Gemeente, zeeverken- wordt hierbij aangesloten bij Waterschap Hunze en Aa’s, als ners van de Nicolaasgroep en lopende gebiedsprocessen zoals trekker van vele processen bij de het waterschap is een defi- voor het Reestdal en Nationale realisatie tot dusverre gespeeld nitieve versie van het schets- Parken Drents-Friese Wold en de heeft, bleek geen garantie voor ontwerp vastgesteld voor het Drentsche Aa. In het Hunzedal een soepele overgang naar de gebied aan de zuidzijde van het en het Oude Diep liggen nog be- nieuwe structuur. Zuidlaardermeer ten westen van langrijke opgaven en daarom zijn De stichting is nu vertegenwoor- Meerzicht. In dit schetsontwerp hiervoor gebiedsprocessen met digd in de in 2016 opgerichte is de ecologische verbinding bijbehorende structuren opgezet. stuurgroep waarin de aanstu-

8 ring van het proces plaatsvindt Regionaal Landschap Zuidwest benaderd door Prolander en/of en in de projectgroep waarin Drenthe door de stichting voor verkoop alle ontwikkelingen ambtelijk Dit gebied omvat de Nationale of particulier natuurbeheer. worden afgestemd. De Kavel- Parken Dwingelderveld, Drents- Hierdoor kon een aantal per- ruiladviescommissie heeft vanaf Friese Wold en Holtingerveld even- celen worden verworven en is het begin van de ontwikkelingen als de tussenliggende gebieden. in enkele percelen particulier rond de Hunze een centrale rol De stichting heeft op ambtelijk en natuurbeheer ingang gezet. De gespeeld bij het realiseren van bestuurlijk niveau geparticipeerd resterende ca. 10% van de opper- nieuwe natuurgebieden en land- in de discussies rond een ontwik- vlakte is op dit moment moeilijk bouwstructuurverbetering. De kelingsvisie voor het gebied waar te realiseren, vooral omdat het commissie vervulde een sleutelrol onder meer Doldersummerveld, vaak om grond gaat behorende bij het verkrijgen van draagvlak. Bouwersveld en Uffelter Binnen- bij bebouwing. Voor de toekomst Desondanks is deze commissie in veld onderdeel van uit maken. komt het accent meer te liggen het kader van het opzetten van Het gaat hier om afstemming van op het benutten van kansen die een nieuwe structuur opgeheven. de toeristisch-recreatieve ontwik- zich voordoen. Dit zal in een her- De positionering van de stichting keling in relatie tot behoud en zien Grondstrategieplan worden zowel waar het gaat om haar ei- verdere ontwikkeling van natuur vastgelegd. In het kader van het gen belangen als in relatie tot de en landschap. Dit kwam onder Icoonproject Reestdal werd ook landbouw vindt nu plaats in de meer tot uiting in het bidboek de uitvoering van diverse inrich- werkgroep Grond. De balans tus- dat is opgesteld ten behoeve van tingsprojecten in de midden- en sen inzet in het proces en ruimte de verkiezing Mooiste natuur- bovenloop ter hand genomen. voor de eigen positie op het punt gebied van Nederland evenals in van grondverwerving voor de de uitwerking van ‘Poorten’ die Landinrichting gewenste afronding en inrichting de toegang van mensen naar het Zuidwolde-West is het laatste van gebieden, moet de komende gebied moeten reguleren. wettelijke landinrichtingsproject tijd verder uitgewerkt worden. in uitvoering waar de stichting bij Reestdal betrokken is. Er werd een zienswij- In 2016 heeft de stichting verder De inzet op grondverwerving in ze ingediend t.b.v. enkele kleine vooral inbreng geleverd voor het kader van het Icoonproject correcties in de Lijst der Geldelijke de afronding van het gebied de Reestdal werd afgerond. In de Regelingen. Voor de overige pro- Branden, voor het in gang zetten afgelopen jaren zijn alle reste- jecten is financiële afwerking in van ontwikkelingen in het gebied rende eigenaren in het gebied procedure of achter de rug. de Flessenhals in Borger en bij het uitwerken van de grondverwerving in de Bronnegermaden in samenhang met landbouw- structuurontwikkeling rond het Voorste en Achterste Diep, al dan niet via kavelruil.

Oude Diep In het Oude Diep is een nieuwe structuur opgezet voor een gebiedsgerichte benadering. Voor de verwervings- en inrich- tingsopgaven is door Prolander een eerste opzet gemaakt voor een Plan van aanpak. De stichting heeft veel inbreng geleverd om de nieuwe aanpak goed aan te laten sluiten op voorgaande ontwikkelingen die vastgelegd zijn in de visie Nieuwe kijk op het Oude Diep en de gewenste ontwikkeling van de natuur in dit beekdal. Een grondstrategieplan voor de resterende opgaven is in voorbereiding. De lopende contacten van de stichting met de grondeigenaren moeten hierin een plek krijgen.

9 Overzicht netwerkactiviteiten

Landelijk/provinciaal beleid

Rijk Zowel de VGG als de Landschappen en Natuurmonumenten hebben in de discussie over de vermeende staats- steun aan terreinbeherende organisaties beroep aangetekend tegen de uitspraak van de Europese Commissie uit 2015. Wij hebben beroep aangetekend omdat we in tegenstelling tot de Commissie van mening zijn dat natuur beschermingsorganisaties als Het Drentse Landschap niet kwalificeren als ‘onderneming’. Begin juli heeft het Koninkrijk der Nederlanden zich aan de zijde van de natuurbeschermingsorganisaties geschaard door een verzoek tot interventie in te dienen ter ondersteuning van de conclusies van de terreinbeherende organisaties. Het wachten is nu op de beslissing van het gerecht over de wederzijdse verzoeken tot interventie, daarna volgen mogelijk nog mondelinge behandelingen.

Provincie Drenthe

Bestuurlijk overleg gedeputeerde Bijl (Water) Het Drentse Landschap is aangaande verschillende onderwerpen gesprekspartner geweest van gedeputeerde Bijl. In een veldbezoek samen met andere terreinbeherende organisaties is gesproken over knelpunten op het gebied van waterbeheer en de wijze waarop deze de realisering van natuurdoelen beperken.

Bestuurlijk overleg gedeputeerde Jumelet (Natuur en Landschap) Samen met Natuur en Milieufederatie Drenthe, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer heeft Het Drentse Landschap een bestuurlijk gesprek met de gedeputeerde gevoerd over de voortgang van de realisatie van het Natuurnetwerk Nederland in Drenthe. De geringe voortgang van de voorgaande jaren baart de stichting al langer grote zorgen. Verder is de zorg geuit over de teloorgang van het Drentse landschap en dat feit dat overheden niet de regie nemen om het tij te keren. Ook tijdens het symposium over het landschap ‘Drents goud’ is dit besproken.

Commissie Landelijk Gebied (CLG) Tijdens een vijftal vergaderingen werden o.a. de volgende onderwerpen besproken: actualisatie van Programma Natuurlijk Platteland, PAS (Programmatische Aanpak Stikstof), Uitvoeringskader Grond en het Natuurbeheerplan Drenthe.

Programma Natuurlijk Platteland Het provinciale beleid voor de realisatie van het Natuur Netwerk (aankoop en inrichting) en de daarmee samen- hangende beleidsvelden zoals landbouw en water zijn met alle betrokken partijen uitgewerkt in het Programma Natuurlijk Platteland. Inmiddels is het gebiedsgericht werken onder regie van de Provincie op gang gekomen.

Grondnota De Grondnota en het Uitvoeringskader Grond zijn na een intensieve voorbereidingstijd, waarbij de stichting nauw was betrokken, door Provinciale Staten vastgesteld. Daarmee zijn de uitgangspunten voor het provinciale grond- beleid vastgelegd. Deze zijn vooral bepalend voor het realiseren van de resterende opgaven om de komende jaren te komen tot afronding van het Natuur Netwerk Nederland. Hierin hebben ook de landelijke uitgangspunten voor particulier natuurbeheer een plaats gekregen. De uitvoering wordt door de Provincie Drenthe voor een belangrijk deel in handen van Prolander gelegd. Gebiedsprocessen gaan een rol vervullen bij de uitvoering. Het Drentse Landschap zal hierin ook participeren. In hoeverre daarbij ook ruimte blijft bestaan voor het benutten van de eigen rol die de stichting de afgelopen decennia met veel inzet heeft vervuld, zal de komende tijd moeten blijken.

Natura-2000/PAS (Programmatische Aanpak Stikstof) In 2016 is de voorbereiding van PAS-maatregelen voor de diverse Natura2000-gebieden vrijwel afgerond. Voor de stichting zijn er maar enkele gebieden waar in aanvulling op het reguliere beheer maatregelen noodzakelijk zijn, en dan nog op een beperkt schaalniveau. Bovendien worden dergelijke maatregelen vaak al in andere kaders getroffen (LIFE-project Drents-Friese Wold – Doldersummerveld en compensatiemaatregelen RWE Drouwenerzand). Wel zijn er samen met Prolander enkele zogenaamde PAS-veldbezoeken uitgevoerd om na te gaan waar eventuele aanvullende maatregelen wenselijk zijn. Verder is deelgenomen aan de Adviesgroep Natura2000.

Drainage en beregening In 2016 is gestart met de uitwerking van een methodiek ter bepaling van een juiste begrenzing van zones rondom Natura2000-gebieden waarin juridisch bindende afspraken worden gemaakt op het punt van drainage- en beregeningsmogelijkheden voor agrariërs. Doel is om schadelijke effecten hiervan in Natura2000-gebieden tegen te gaan en zelfs actief de waterhuishouding in die gebieden te verbeteren. Voor de stichting speelt dit o.a. in Drouwenerzand, Uffelter Binnenveld en Gasterse Duinen.

10 Overzicht netwerkactiviteiten

Natuurbeheerplan 2017 De stichting is betrokken bij de uitwerking van het Natuurbeheerplan 2017. Voor enkele gebieden zijn aanvullin- gen op de beheertypekaart aangeleverd.

Plan van aanpak Akker- en weidevogels Enkele Drentse Statenleden hebben aandacht gevraagd voor de sterke achteruitgang van weidevogels in Drenthe. Dit heeft geleid tot een Plan van Aanpak voor Akker- en weidevogels. Onder regie van de Provincie Drenthe hebben diverse maatschappelijke organisaties waaronder de stichting een bijdrage geleverd. De terreinbeheerders hebben zich op het standpunt gesteld dat predatiebeheer zinloos is zolang het biotoop niet in orde is. Het Plan van Aanpak kiest voor een aantal proefgebieden waar ingezet moet gaan worden op biotoopontwikke- ling en beschermingsmaatregelen, gecombineerd met zorgvuldige monitoring van alle maatregelen.

Waterschappen

Waterschapslasten Met alle Drentse waterschappen is tot op perceelniveau overeenstemming bereikt over een aangepaste kosten- toedeling naar aanleiding van een uitspraak van de Hoge Raad over de landelijke proefprocedures. Dit betekent dat alle eigendommen van de stichting nu als natuurgebied in de waterschapslasten worden aangeslagen, met uitzondering van een beperkt aantal percelen dat niet aan de criteria voldoet. Alle waterschappen hebben de door de stichting in de loop der jaren teveel betaalde bedragen verrekend en terugbetaald.

Hunze en Aa’s Naast de talloze werkcontacten in het kader van de verschillende deelprojecten onder het Icoonproject Hunze vond in mei 2016 bestuurlijk overleg plaats tussen de terreinbeherende organisaties en het waterschap.

Drents-Overijsselse Delta Bestuurlijk overleg met het nieuwe waterschap vond in december plaats. Afspraken zijn gemaakt over de aanpak van waterhuishoudkundige knelpunten in diverse natuurgebieden van de stichting en het beheer en onderhoud van beken.

Vechtstromen Bestuurlijk overleg met Waterschap Vechtstromen vond in najaar 2016 plaats waarbij verkenning van een samenwerking verder vorm kreeg. Bijvoorbeeld door het verbeteren van de waterhuishoudkundige omstandigheden in diverse natuurterreinen.

Noorderzijlvest Met Waterschap Noorderzijlvest werden de mogelijkheden van een beekherstelproject nabij de Hondstong en Bongeveen nader verkend (bovenloop Eelderdiep). De voorbereiding is eind 2016 concreet ter hand genomen. Naast een bestuurlijk overleg was er ook nog een breder bestuurlijk overleg tussen natuurorganisaties en het waterschap.

Overige organisaties

De Landschappen Het directeur-rentmeestersoverleg werd vijf keer bijgewoond. Onderwerpen die aan de orde kwamen: de staats- steundiscussie, Nationale parken van wereldklasse-verkiezing, PAS, SNL certificering en de audits bij de diverse landschappen, deelname aan NMO, Buitenleven en de aankomende landelijke verkiezingen.

Landschapsbeheer Drenthe De samenwerking met Landschapsbeheer is in 2016 verstevigd. Niet alleen omdat we sinds medio 2016 onder één dak gevestigd zijn aan de Kloosterstraat, ook werden enkele gezamenlijke activiteiten georganiseerd. Een voorbeeld is de themadag voor terreinmedewerkers over beheer en onderhoud van kleine landschapselementen. Daar- naast werd samen opgetrokken bij de voorbereiding van de studiemiddag over ‘Drents Goud’, met als oogmerk de achteruitgang van landschapselementen in Drenthe te stoppen.

11 Projectontwikkeling

Stichting Het Drentse Landschap is jaarlijks betrokken bij initiatie- Waterhuishouding ven of neemt zelf initiatieven die in sommige gevallen tot nieu- Met Waterschap Noorderzijlvest we, concrete projecten leiden. Daarbij is het afgelopen jaar (zie werd gestart met de planvoor- ook paragraaf Gebiedsontwikkeling) de rol die de stichting hierin bereiding voor waterhuishoud- speelt aan verandering onderhevig. kundige maatregelen in twee Noord-Drentse reservaten. In Hondstong wordt beekherstel Hunzedal worden. In het project wordt (Runsloot) beoogd als ook beek- nauw samengewerkt met peilverhoging om verdroging in River trust Onze Hunze de Hengelsport Vereniging de beekdalhooilanden te vermin- Doel van dit project is bewoners Groningen-Drenthe en het deren. In het Bongeveen gaat en gebruikers van het Hunzedal Waterschap Hunze en Aa’s. het om het oplossen van water- bij ontwikkelingen in hun huishoudkundige knelpunten, omgeving te betrekken (met als Inrichting Tusschenwater eveneens gericht op herstel van kader de Hunzevisie). In 2016 In 2016 is de voorbereiding van beekdalvegetaties. is hiervoor in Gieterveen een de inrichting van het gebied pilot uitgevoerd. Hierbij zijn Tusschenwater afgerond. Kijkhut fotografie vanuit het gebied diverse ideeën Samen met Waterschap In 2016 is een plan gemaakt voor geopperd variërend van betere Hunze en Aa’s, Waterbedrijf de realisatie van een kijkhut in toegankelijkheid van de Hunze Groningen, Gemeente Tynaarlo het natuurgebied Diependal/ voor vissers tot wandelroutes en Provincie Drenthe werden Hijkerveld, speciaal voor fotogra- en een informatiepunt over de bestekvoorbereiding en fen. Na de planfase moet nu naar de Hunze bij het dorp. Door gunning van de werkzaamheden financiering worden gezocht. het enthousiasme waarmee de afgerond. In het najaar werd een lokale regiegroep aan de slag is bestuurlijke aftrap georganiseerd LIFE-project gegaan, zullen naar verwachting waarbij ook omwonenden en In 2015 ging het Europese LIFE- in 2017 de eerste concrete andere betrokken organisaties project Drents-Friese Wold van uitingen van het project Onze waren uitgenodigd. Begin 2017 start. Onderdeel hiervan zijn her- Hunze in het gebied zichtbaar gaat de inrichting van start. stelmaatregelen aan de zuidzijde van het Doldersummerveld. Het gaat om plagwerkzaamheden (6 ha voormalig landbouwgebied), verondieping van enkele waterlopen en kleinschalige maaien plagwerkzaamheden. In 2017 wordt het project uitgevoerd.

Drouwenerzand Aan de stichting zijn enkele percelen aan de noordzijde van het Drouwenerzand overgedragen in het kader van compensatie van uitstoot door RWE. In 2016 zijn diverse werkzaamheden opgepakt: kleinschalig plaggen stuifzandheiden, dunnen overgang graslanden-heideveld en heideveld-Gasselterheide. Verder vonden in 2016 een tweetal bijeenkomsten met de bewoners uit de nabije omgeving plaats om de plannen toe te lichten en ruimte te geven voor vragen en ideeën. Uitvoering vindt begin 2017 plaats.

12 Grondverwerving

2016 kan worden gezien als de herstart van het overheidsbe- Voor deze gronden wordt dan leid voor het realiseren van nieuwe natuur. Desondanks blijft vervolgens 85% subsidie aange- de stichting sterk afhankelijk van particuliere giften en legaten vraagd voor functieverandering en steun van fondsen als het Prins Bernard Cultuurfonds en het (SKNL-regeling) en de financiële Dinamofonds. Ook de steun van de Nationale Postcode Loterij is afwaardering van landbouw- onontbeerlijk voor het realiseren van de doelen van de stichting grond naar natuur. Daarnaast én voor het realiseren van het overheidsbeleid. In 2016 werd in worden percelen in opdracht van totaal 126 hectare verworven. de Provincie door Prolander aangekocht. Deze gronden Na het vaststellen van de Grond- liere partij bij anderen verwar- worden, al dan niet na inrichting, nota en het Uitvoeringskader ring en weerstand op. weer verkocht als natuurgebied grond komt de realisatie van het Gebiedsprocessen vormen een aan terreinbeheerders of aan Natuurnetwerk Nederland na 6 belangrijk onderdeel van het particulieren. Percelen kleiner jaren van stilstand weer van de beleid om natuurdoelen te dan 5 hectare (enclaves) worden grond. De Provincie heeft de uit- realiseren. De stichting levert in principe overgedragen aan voering hoofdzakelijk in handen een intensieve bijdrage aan de omringende terreineigenaar, gelegd van haar uitvoerings- deze processen, ondanks de percelen groter dan 5 hectare dienst Prolander. Gevolg hiervan tijdsbelasting die dit oplevert. worden openbaar verkocht. Over is dat de uitvoeringsrol van de Daarbij dient zij ook haar eigen de wijze waarop dit in de prak- stichting ook anders is. Particulier positie als natuurbeschermings- tijk zal worden ingevuld bestaat natuurbeheer maakt nu onder- organisatie en grondeigenaar nog onduidelijkheid. deel uit van het beleid. In deze met een eigen rol in de grond- nieuwe situatie wordt enerzijds verwerving vorm te geven. Om Het nieuwe beleid betekent van de stichting verwacht dat zij deze reden wil de stichting ook, voor de stichting voortdurende een loyaal uitvoerder is van het in goed overleg, blijven inzet- onzekerheid of alle inzet en tijds- provinciale beleid. Anderzijds ten op eigen grondverwerving investering uiteindelijk ook zal roept de nieuwe rol als particu- van landbouwgrond binnen leiden tot concrete grondposities het Natuur Netwerk Nederland. waarmee haar terreinen kunnen

13 Overzicht aankopen 2016 worden afgerond en/of leiden tot natuurwinst. Scharreveld Een consequentie is dat de stich- • 6,26.73 ha. bos ting ook financieel medeverant- Hondstong woordelijk voor het natuurbeleid • 0,19.00 ha. veentje te Vries van de overheid is geworden. Alle gronden moeten worden Reest aangekocht voor de waarde van • 0,60.12 ha. bouwland en water natuurgebied ongeacht of het gaat om bestaande natuur of om Hijkerveld landbouwgrond om te vormen • 100,53.55 ha. bos, heide en cultuurland naar natuur. Dit is een zeer forse Kleibosch financiële opgave, waardoor • 0,35.56 ha. 4 molens gemeente Noordenveld meer dan ooit de afweging gemaakt moet worden wat wense- Esbosjes Zuidwolde lijk en wat haalbaar is. Hoewel • 0,75.50 ha bos te Veeningen de effecten van dit nieuwe beleid Boerveense Plassen in 2016 al hun schaduw vooruit • 2,17.85 ha. heide wierpen, werden er slechts enke- • 0,70.51 ha. grasland Spaarbankbos le hectares landbouwgrond aangekocht, vooral in het Hunzedal. Hunzedal In 2016 heeft de stichting voor de • 0,82.86 ha. woning met grasland in Bronnegermaden eerste keer gebruik gemaakt van • 3,77.60 ha. ruilgrond nabij Borger de SKNL-subsidieregeling. Deze • 1,90.40 ha. bouwland in Bronnergermaden subsidie werd aangevraagd voor • 0,12,75 ha. Margarethakerk te Odoorn landbouwgronden die afgelopen • 0,75.00 ha. bouwland in de Branden jaren met eigen middelen zijn • 1,37.80 ha grasland Uilenbroeken aangekocht. Daarmee kreeg de stichting 85% van de kosten van deze aankopen gesubsidieerd.

Naast de aankoop van enkele verspreid gelegen percelen bos, Oppervlakte in beheer en eigendom stond 2016 verder in het teken Oppervlakte in beheer en eigendom van een bijzonder verheugende 9000 aankoop: het grootste deel van het Landgoed Kortwegbos ter 8000 grootte van 100 hectare. Dit 7000 landgoed vormt één geheel met het Hijkerveld. Voor de stichting 6000 zeer inspirerend dat de familie

5000 Korteweg, na decennia van on-

derlinge samenwerking, besloot ha 4000 dit waardevolle landgoed aan de

3000 stichting over te dragen.

2000

1000

0 1966 1968 1970 1972 1976 1978 1980 1982 1986 1988 1990 1992 1996 1998 2000 2002 2006 2008 2010 2012 2014 2016 1974 1984 1994 2004 Jaar

14 Onderzoek en beheerevaluatie

Subsidieregeling Natuur en ning, en Terreinbeheer, zijn diverse aan informatie via de smart- Landschap (SNL) terreinen bezocht. Gekeken is of phone worden ontsloten. Dit In november 2016 is de SNL het beheer goed is verlopen, waar is bijvoorbeeld handig voor de lumpsum-aanvraag ingediend. zaken anders zijn gegaan dan rayonbeheerders die veel in het Deze subsidieregeling die de gepland en of informatie vanuit veld werken. Ook kunnen diverse beheervergoedingen voor Het monitoring aanleiding geeft om kaartlagen over elkaar heen Drentse Landschap regelt, moet beheer aan te passen. De bevindin- worden gelegd waardoor het per 1 januari 2017 ingaan. Nieuw gen zijn genoteerd in een logboek analyseren van de gegevens nog is dat er een beschikking wordt dat per terrein een doorlopende beter kan worden uitgevoerd. afgegeven die voor zes jaar geldig beschrijving geeft van beheer en is. Voorheen was dat slechts 1 jaar. bevindingen wat dat betreft door Monitoring en inventarisatie In 2016 zijn de door de Stichting de jaren heen. In 2016 is dit uitge- Het Drentse Landschap voert pe- Certificering aanbevolen aanpas- voerd voor het Hijkerveld (met de riodiek inventarisatieonderzoek singen in het kwaliteitshandboek herder), Mandelanden (gevoerde (monitoring) uit in al haar terrei- doorgevoerd. beheer) en Pesserma/Boerenveen- nen. Dat betekent dat in elk ter- sche Plassen (vernatting). rein minimaal eens per zes jaar Beheerevaluatie de verspreiding van een selectie In 2016 is de beheerevaluatie van PAS-veldbezoeken Natura2000 van planten- en diersoorten in de natuurterreinen voortgezet. In de Natura2000 gebieden kaart wordt gebracht. Sinds 2011 Voor het Spaarbankbos is het Drouwenerzand en Doldersum- maakt de monitoringsystematiek beheerplan verder uitgewerkt, merveld (Drents-Friese Wold) zijn van de SNL onderdeel uit van voor Exlooërkijl werd een be- samen Prolander PAS-veldbezoe- het monitoringsprogramma van heerevaluatie afgerond. Voor het ken uitgevoerd. Het Drentse Landschap. In 2015 nieuwe gebied Noorderduinen/ is begonnen om ook vegetatie- Woeste hoeve is een beheerplan Implementatie Arc GIS-online kartering in enkele terreinen uit uitgewerkt. Om efficiënter en beter met ge- te voeren waarbij vegetatietypen gevensverwerking om te kunnen conform de nieuwe SNL-systema- Jaarlijkse terreinevaluatie gaan is in 2016 Arc-Gis online in tiek zijn benoemd. Mede dankzij In het kader van de jaarlijkse de organisatie geïmplementeerd, de inzet van vrijwilligers wordt er terreinevaluatie waarbij alle ter- vooral bij de sector Natuur en in de praktijk aanmerkelijk meer reinen worden bekeken door de Landschap. Met dit systeem kan geïnventariseerd dan er vanuit afdelingen Onderzoek en Plan- op eenvoudige wijze een keur de SNL-regeling gewenst is. De

15 Reptielen Reptielen worden meestal gemonitord volgens de RAVON- transsectmethode. Dit is in 2016 uitgevoerd in de terreinen Nijensleekerveld, Hijkerveld en Gasterse Duinen.

Zoogdieren In 2016 is een bijdrage geleverd aan de monitoring van Dassen en het in kaart brengen van de ontwikkelingen in de verspreiding van Bevers en Otters.

Vlinders In 2016 is meegewerkt aan de monitoring van de kwetsbare vlindersoorten: Zilveren maan, Veenbesparelmoervlinder, Kommavlinder en Gentiaan- blauwtje. In diverse terreinen van Het Drentse Landschap zijn nachtvlinderinventarisaties uit gevoerd.

Flora en vegetatie In 2016 zijn vegetatiekarterin- gen uitgevoerd in de terreinen Kampsheide, Gasterse Duinen, Nijensleekerveld, Bouwersveld en Heidenheim. Kartering van doelsoorten flora maakt deel uit van de bovengenoemde SNL- karteringen. Behalve de voor de beheertypen vereiste doelsoorten zijn in een aantal gevallen, per perceel, uitgebreidere soortenlijs- ten gemaakt van de verschillende grasland-beheertypen. In 2016 is dat onder meer gedaan voor de terreinen Mandelanden en Landgoed Vossenberg/Reigerveen.

Wetenschappelijke Advies Commissie (WAC) De Wetenschappelijke Advies- commissie (WAC) is in 2016 twee- inventarisatiegegevens zijn van Kampsheide, Gasterse Duinen, maal bijeen geweest (8 april, belang voor de evaluatie en het Nijensleekerveld, Landgoed 11 november), waarbij lopende bijsturen van het beheer. Vledderhof, Bouwersveld en projecten, onderzoeken en ont- De monitoringsgegevens worden Doldersummerveld. wikkelingen werden besproken. beschikbaar gesteld aan de Specifiek werd ingegaan op het Nationale Databank Flora en Broedvogels beheerplan Rheebruggen en Fauna. De meeste broedvogelkarterin- Noorderduinen, evenals de visie gen worden uitgevoerd volgens Kleine landschapselementen. In 2016 zijn in diverse terreinen de BMP-methode. De gegevens Op 8 april werd een veldbezoek inventarisaties uitgevoerd. Hier- worden in dat geval ook aan gebracht aan het Oude Diep onder volgt een overzicht van de SOVON doorgegeven. In 2016 is (midden- en bovenloop). Op 11 belangrijkste. onderzoek gedaan naar broedvo- november werd het gebied Pes- gels op ca. 19 locaties in terrei- serma bezocht (eveneens Oude SNL kartering nen van de stichting. Diep) en de Boerenveensche In 2016 is de SNL-kartering Plassen. afgerond voor de terreinen:

16 Beheer natuurgebieden

Stichting Het Drentse Landschap heeft verspreid over Drenthe watering optreedt. De uitvoering 8722 ha in eigendom en beheer. Dit is verdeeld over onder meer is gepland in 2017. bossen, heidegebieden, graslanden en akkers. Hieronder een overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen en werkzaamheden die Het Waterschap Drents- in 2016 hebben plaatsgevonden. Overijsselse Delta heeft de uitwerking van de Gewenste Grond- en Oppervlaktewater Afgeronde projecten verse projecten. Zo werd het plan situatie voor de bovenloop van Drogteropslagen (bovenloop) de Reest afgerond. De stichting Hunzedal afgerond en is met omwonen- heeft hierbij vanuit haar kennis • In het Lofar-gebied in het den gesproken over recreatief van de waterhuishouding van Hunzedal is broedbiologisch medegebruik (wandelen). Verder bestaande en nieuw ingerichte onderzoek uitgevoerd naar is de inrichting van het gebied natuurgebieden een adviserende Graspieper en Veldleeuwerik. Rabbingerveld uitgevoerd. Hier- rol gespeeld. Nagegaan is of het beheer mee wordt een groot intensief verder op het broedsucces van landbouwgebied (20 hectare) Aan de hand van vooronderzoek deze vogels kan worden afge- ontwikkeld tot (vochtige) heide. zijn door zowel Landschap stemd. In het gebied Schrapveen-De Overijssel als Het Drentse Land- • In het gebied Tusschenwa- Kiefte en omgeving is de wa- schap greppelmaatregelen ter is het peilbuisonderzoek terhuishouding aangepast. Eind (verondiepen van sloten tot grep- voortgezet om in te schatten 2016 is de voorbereiding voor de pels) in het Reestdal uitgevoerd.

of en hoeveel CO2 kan worden uitvoering van natuurvriendelijke vastgelegd door vernatting van oevers rond de Vogelzangse Wijk Oude Diep veengebieden. In 2017 worden en de Reestvervangende leiding de resultaten verwacht. gestart. Hierdoor wordt de ver- Pesserma/Boerenveensche Plassen binding van diverse reservaten In 2016 is het inrichtingsproject Reestdal zoals Het Zwarte Gat, De Slagen Pesserma opgeleverd. Hierbij In 2016 is samen met het water- en het Steenberger Oosterveld is niet alleen het gebied voor schap en Prolander (vroegere verbeterd. Ook de waterhuishou- waterberging geschikt ge- DLG) in het Reestdal veel tijd ding van deze gebieden wordt maakt, maar door beekherstel besteed aan de uitvoering van di- verbeterd zodat er minder ont- en vernatting ontstaan er meer

17 mogelijkheden voor soortenrijke hooilanden en moerasvegetaties. In hetzelfde project is ook langs de Boerenveensche Plassen een kade aangelegd om water te kunnen vasthouden. Verder zijn enkele kleine gebieden ontgrond waardoor ruimte is ontstaan voor pioniersstadia van vochtige en natte heidevegetaties.

EVZ Laaghalerveen In 2016 is de inrichting verder uitgewerkt. De inrichting van de EVZ (inclusief het gebied Laaghalerveen) is deels afgerond. Het onderdeel ‘Kwelscherm Hijkerveld’ wordt in 2017 opgepakt.

Panjerd - Veeningen Ook de inrichting van het gebied Panjerd – Veeningen is in 2016 afgerond. De oevers van de zandwinplas annex waterbergings- gebied worden door de stichting beheerd, het gehele gebied is eigendom.

Beheerboerderij B.V. In mei 2016 is de B.V. Beheer- boerderij opgericht. Hierin zijn de agrarische activiteiten van de drie beheerboerderijen van de stichting ondergebracht. Het vegetatie is voor insecten en raster uitgevoerd door Alescon. blijft nu mogelijk om in aanmer- amfibieën belangrijk. Reparaties en grotere ingrepen king te komen voor subsidies die Als basisbeheer worden bijna worden door de eigen terreinme- er voor deze activiteiten zijn. alle heideterreinen begraasd. dewerkers uitgevoerd. Op het Hijkerveld en het Ten behoeve van een goede Beheerwerkzaamheden Doldersummerveld gebeurt dit vlinderbiotoop is een aantal met een gescheperde schaaps- graslandjes in het bosgebied Heidebeheer kudde. In 2016 is voor de beide Exlooërkijl gemaaid en is het Het afgelopen jaar is over een schaapskuddes een subsidie ont- maaisel afgevoerd. Ook is oppervlakte van ongeveer 97 vangen van de Provincie Drenthe. opslag verwijderd van een hectare de vegetatie gemaaid Het Drentse Landschap heeft heideterreintje in Roderesch. en afgevoerd. Dit gebeurde in samen met de eigenaren van 8 In het Uffelter Binnenveld en de terreinen: Elper Westerveld andere schaapskuddes regelma- het Doldersummerveld hebben (7 ha), Groote Zand (4,5 ha), tig overleg over bijvoorbeeld loslopende hond(en) een aantal Hijkerveld (22 ha), Scharreveld gezamenlijke pr-activiteiten. schapen verwond. (20 ha), Kampsheide (1,5 ha), Een ander onderwerp is de afzet Orvelterzand (6 ha), Smilder van dieren en wol. Onderzocht Beheer graslanden Oosterveld (2 ha), Landgoed wordt of hier meer voordeel uit 2016 had een nat voorjaar en Vossenberg (6,5 ha), Nuilerveld te halen valt. een droog najaar. Gevolg hiervan (3 ha), Nolderveld (2 ha), Een aantal vergraste heidegebie- was dat veel graslanden pas laat Bouwersveld (3 ha), Steenberger den wordt door Schotse hooglan- gemaaid konden worden. In Oosterveld (4 ha), De Wildenberg ders begraasd. In de kleinere ter- een aantal gebieden werd een (3 ha), Doldersummerveld (13 ha). reinen worden schapen ingezet speciale wetlandmaaier ingezet, Hierbij zijn zoveel mogelijk de binnen een raster. Controle van zoals Lofar-gebied (14,5 ha), vergraste delen aangepakt. de rasters en het verwijderen van Mandelanden (16,5 ha), Oude Ook is er gefaseerd en verspreid opslag gebeurt veelal door vrij- Kene (6 ha) en Schrapveen in het over het veld gemaaid om willigers en door taakgestraften Reestdal (6 ha). Veel graslanden de aanwezige structuur te via de reclassering. Op het Hij- zijn door middel van een 1-ja- behouden. Structuurrijke kerveld is het vrij maken van het rige verpachting uitgegeven aan

18 gesnoeid. Vaak gebeurt dit op In 2016 hebben we helaas weer verzoek van een aanliggende een viertal asbestdumpingen grondeigenaar. In de Gasterse moeten constateren. Omdat de Duinen, Drouwenerzand, grondeigenaar verantwoordelijk Uffelter Binnenveld en de is voor een verantwoorde afvoer Boerenveensche Plassen is hiervan brengt dit hoge kosten prunus bestreden. Vrijwilligers met zich mee. Tevens wordt er ondersteunden hierbij. In totaal meer afval gedumpt in de na- ging het over een oppervlakte tuurgebieden door het strengere van ongeveer 40 ha. afvalstoffenbeleid van diverse De fietsen wandelpaden in de gemeenten. bossen van de stichting worden jaarlijks nagelopen. Er wordt Bedrijfshoofdenoverleg hout verwijderd en lanen worden Ieder jaar wordt aan de hand opgesnoeid. van de gemaakte kosten en baten het resultaat van de Algemene beheerzaken eigen bedrijven besproken met Bij het houden van toezicht de bedrijfshoofden. De in 2012 in haar terreinen maakt Het gemaakte keuze om het bedrijf Drentse Landschap, naast de Rheebruggen uit te breiden is rayonbeheerders die ook een in 2016 voor het eerst volledig Buitengewoon Opsporings operationeel geweest. De verzor- Ambtenaren-aanstelling hebben, ging van de dieren in de winter is gebruik van beëdigde Buitenge- hiermee een stuk effectiever ge- woon Opsporings Ambtenaren worden. Ook voldoet de stichting (BOA’s) en vrijwillige toezicht- hiermee aan de door het SKAL houders. In de terreinen waar gestelde eisen betreffende het eigen vee graast, is een over- dierenwelzijn. eenkomst met een plaatselijke toezichthouder afgesloten. Deze Eigen bedrijven controleert regelmatig het vee De eigen bedrijven van de stich- en geeft bijzonderheden door ting beheerden 910 hectare. Hier- aan de stichting. van was 95 hectare akkerbouw BOA’s en vrijwillige toezichthou- en 815 hectare (schraal) grasland. landbouwers. Op basis van de ders treden ook als gastheer op De 158 Limousin-zoogkoeien op beheerdoelstelling worden per en geven desgewenst uitleg over deze bedrijven kregen 148 kalve- perceel afspraken gemaakt hoe het beheer en de flora en fauna. ren (93 %). Aan de beschermers het beheer moet worden uitge- Waar nodig zijn er waarschuwin- zijn gedurende de vleesactie 11 voerd. Daarnaast zijn percelen, gen uitgedeeld of processen-ver- Limousins geleverd. Daarnaast voornamelijk in het Hunzedal, baal opgemaakt bij overtredin- zijn er 75 dieren verkocht aan die in de toekomst nog moeten gen. In totaal zijn er 40 verbalen een veehandelaar. Ook werden worden ingericht, op deze ma- uitgeschreven in 2016. er 49 stiertjes verkocht. nier uitgegeven. In De Kleibosch Jaarlijks worden er diverse is het maaibeheer verruimd, waar gezamenlijke handhavingsacties Schotse hooglanders mogelijk wordt in het beekdal georganiseerd met de BOA’s van Het afkalfseizoen is in 2016 ingezet op verschraling. In het de andere natuurorganisaties. redelijk verlopen, 58 zoogkoeien gebied Hondstong is de begra- Tijdens een gezamenlijke hand- gaven 42 levende kalveren zing van het beekdal beëindigd havingsactie op 13 november (72%). Er werden 40 hooglanders en wordt volledig ingezet op zijn voornamelijk gebieden van verkocht. maaibeheer. de stichting bezocht. Er werd 11 keer een proces-verbaal Pacht- en jachtcontracten Beheer van bos- en landschaps- uitgeschreven en drie keer een In 2016 is in het kader van be- elementen waarschuw gegeven. De meeste heer van natuurgebieden veel Bij het dunnen van ongeveer overtredingen hebben betrek- grond uitgegeven aan agrariërs 20 ha larixbos is ongeveer king op het niet aangelijnd die nabij natuurgebieden van de 660 m3 hout vrijgekomen. Veelal hebben van een hond. Ondanks stichting hun bedrijf hebben. Het worden landschapselementen dat bij alle ingangen dit duide- ging hierbij om ongeveer 2250 door particulieren gedund en lijk wordt aangegeven, blijkt hectare cultuurgrond. Tenslotte onderhouden. Zij doen dit via dat veel wandelaars deze regel zijn er 14 nieuwe jachthuurover- zogeheten (brand)hout op stam negeren. Ook fietsen op wandel- eenkomsten voor een periode contracten. In de winterperiode paden is een veel voorkomende van 6 jaar afgesloten. is een aantal singels en overtreding. houtwallen door medewerkers

19 Cultureel erfgoed

Het aantal gebouwen dat Het Drentse Landschap beheert is in 2016 wederom uitgebreid. De Margarethakerk te Odoorn is, net als de drie molens van de Gemeente Noordenveld aan de stichting overgedragen. In dit hoofdstuk staan we stil bij het beheer van het culturele erfgoed van de stichting. Naast belangenbehartiging en projecten, gaan we ook in op het gebouwenbeheer, cultuurhistorisch erfgoed en de andere stichtingen die onder verantwoordelijkheid van Het Drentse Landschap vallen. 3

20 Belangenbehartiging

Het Drentse Landschap probeert zo goed mogelijk de belangen bouwbedrijven, werkzaam in de van het Drentse erfgoed en cultuurhistorie te behartigen. Hier- restauratie. voor wordt zowel met particulieren, (erfgoed) organisaties als In Groningen, Friesland, Drenthe overheden en beheerstichtingen regelmatig overleg gevoerd. en Overijssel hebben 43 restau- Hieronder een overzicht van de belangrijkste contacten. ratiebedrijven het certificaat in 2016 uitgereikt gekregen.

Rijk de ERM voldoen. Mede hierdoor Provincie Drenthe In 2016 is de nieuwe Erfgoed- heeft de Stichting Certificering In 2016 werd de nieuwe Drentse wet in werking getreden. In de Restauratie een Register Kennis + Cultuurnota 2017-2021 door nieuwe wet hebben niet alleen Kunde opgericht. Dit register is in de Provincie vastgesteld. Hoe- de monumenten, maar bijvoor- Oost- en Noord-Nederland actief. wel Het Drentse Landschap in beeld ook kunst en immaterieel Stichting Certificering Restauratie de beginfase de nodige aan- erfgoed een plaats gekregen. Een (SCR) stelt onafhankelijk onder- dachtspunten en adviezen heeft belangrijke vernieuwing is dat in zoek in naar de kwaliteit van ingebracht, bleek in de concept de Erfgoedwet een instandhou- cultuurnota op geen enkele wijze dingsplicht voor eigenaren van Rijksmonumenten is opgenomen. Een unicum, waar door vele belangenorganisaties hard voor is gestreden.

In het najaar ontstond er landelijk onrust, omdat de regering het voornemen bekend maakte de fiscale aftrekmogelijkheid voor particuliere bezitters van Rijksmonumentale woonhuizen af te schaffen. In plaats daarvan zouden de woonhuizen, net als monumenten van andere gebouwtypen, voor instandhou- dingssubsidie in aanmerking kunnen komen. Na lobbywerk door vele organisaties, waaronder de Federatie Instandhouding Mo- numenten (FIM), waar ook Het Drentse Landschap bij is aangesloten, is besloten de afschaffing van de fiscale aftrekmogelijkhe- den voorlopig uit te stellen.

Ook vanuit de FIM blijft het verzet bestaan tegen het ver- plicht stellen van richtlijnen voor het uitvoeren van restauratie- werk. Hoewel het belang van richtlijnen wordt onderkend, zou een verplichting leiden tot problemen voor monumen- tenbeheerders als Het Drentse Landschap. Vooral omdat er in Drenthe relatief weinig gecertifi- ceerde aannemers gevestigd zijn. Drenthe kent bijvoorbeeld geen enkele aannemer die voldoet aan de eisen van de landelijke ERM- certificering (Erkende Restaura- tiekwaliteit Monumentenzorg). Veel kleine bouwbedrijven kunnen, ondanks hun ruime kennis en ervaring op het gebied van restauratie, niet aan de eisen van

21 de rol van Het Drentse Landschap de Provincie plaats over allerlei als vanuit de rol als belangenbe- als hoeder van het cultureel zaken rond cultureel erfgoed, hartiger van het Drentse erfgoed erfgoed in de provincie te zijn zowel meer beleidsmatig van in de brede zin van het woord. benoemd. Voor ons als grootste aard als over projecten op het monumentenbeheerder, en enige gebied van restauratie en herbe- POM-status monumentenbeheerder met een stemming. De Provincie Drenthe Nadat in 2015 voor de tweede door het Rijk verleende POM- is onze belangrijkste partner op maal (na 2013) een aanvraag status (zie verder), was dit een dit punt. Restauratie- en her- voor de status van Professionele teleurstellende uitkomst. Via een bestemmingsprojecten dienen Organisatie voor Monumenten- schriftelijke verklaring en een naast economische belangen behoud (POM) was ingediend mondelinge toelichting in (werkgelegenheid in de bouw, bij het Rijk, werden de stichting Provinciale Staten is hiervoor de recreatiesector en het MKB), in 2016 eindelijk beloond voor aandacht gevraagd. In de de- ook belangen op het gebied van haar inspanningen. De erken- finitieve cultuurnota is de rol scholing (leerlingstelsel, ontwik- ning liet lang op zich wachten, van Het Drentse Landschap wel keling restauratiedeskundig- vooral omdat er vragen waren benoemd, maar het ontbreekt heid) en behoud van ruimtelijke gerezen over het zogenaamde aan concrete voorstellen voor kwaliteit en identiteit. Op deze vijfjaarcriterium. Dit betekent samenwerking en wederzijdse thema’s vallen de belangen van dat een monumentenbeheerder versterking. Het Drentse Land- de Provincie Drenthe en onze moet kunnen aantonen dat de schap zet haar kennis en ervaring stichting samen. professionele wijze van werken graag in om samen met de in de afgelopen vijf jaar consis- Provincie en andere organisaties In het najaar is een delegatie tent was. Een criterium dat zich in Drenthe tot concrete resulta- van cultuurambtenaren door Het moeilijk laat beoordelen, temeer ten te komen, die ten dienste Drentse Landschap ontvangen op daar professionaliteit onder meer staan van het behoud van het Oldengaerde. Medewerkers van betekent dat je als organisatie Drents cultureel erfgoed. de stichting hebben een toelich- voortdurend in beweging bent ting gegeven op de wijze waarop als het gaat om het ontwikkelen Zowel bestuurlijk als ambtelijk de stichting met erfgoed omgaat. en verbeteren van kennis, kunde, vond er frequent overleg met Zowel vanuit de rol als beheerder processen, etc. In de afgelopen

22 jaren zijn er op het vlak van Luchtwachttoren Schoonebeek bestaan van het pand, dat helaas erfgoed binnen Het Drentse Het Drentse Landschap heeft in geen formele monumentenstatus Landschap de nodige stappen 2016 ondersteuning geboden bezit. Met deze groep is kennis gezet op het gebied van ken- aan de Stichting Drents Monu- gedeeld over verwerving, her- nis- en organisatieontwikkeling, ment, die zich onder meer inzet bestemming en beheer. Andere procesverbetering en kwaliteits- voor restauratie en instandhou- objecten waarvoor advies en borging. Die stappen hebben het ding van de luchtwachttoren bij voorlichting is gegeven betreffen Rijk er uiteindelijk van overtuigd Schoonebeek. Deze bijzondere onder meer een monumentale dat Het Drentse Landschap de toren, gebouwd in de jaren ‘50 boerderij in Elp en een monumen- POM-status waardig is. Een feit van de vorige eeuw als onderdeel taal woonhuis te Smilde. waar we als stichting uiteraard van een verdedigingswerk tijdens erg trots op zijn. de Koude Oorlog, is zeldzaam Geheugen van Drenthe en cultuurhistorisch van grote In het voorjaar van 2016 is de 1e Orvelte waarde. De toren verkeert echter fase van het project Geheugen Met de belangenverenigingen in in slechte staat van onderhoud. van Drenthe opgeleverd dat Het Orvelte en de Stichting Orvelte Door Monumentenadvies Noord Drentse Landschap samen met Poort zijn gesprekken gevoerd is een restauratieplan opgesteld. het Drents Museum in opdracht om na te gaan of de Orvelte Op basis van dit plan is door van de Provincie Drenthe uit- Poort als culturele stichting zich Stichting Drents Monument, met voert. Naast het actualiseren van in bestuurlijke zin zou kunnen ondersteuning van Het Drentse de Drentse encyclopedie is ook verbreden, zodat ook de andere Landschap, gewerkt aan het vin- een deel van de erfgoedinforma- belangen daar deel van uit kun- den van financiële dekking voor tie nu ontsloten. In de volgende nen gaan maken. Dit overleg de uitvoering hiervan. fase moeten ondernemers en heeft helaas niet tot het be- historische verenigingen ermee oogde resultaat geleid, hoewel Advies en voorlichting aan de slag gaan. In het najaar de gesprekken de verschillende In het afgelopen jaar is er op di- werden hiervoor een aantal ses- partijen wel dichter bij elkaar verse manieren de stichting advies sies belegd die overwegend goed hebben gebracht. Dat is een en voorlichting gegeven aan eige- werden bezocht. belangrijk gegeven, waarop naren en organisaties over de in- voortgebouwd kan worden. standhouding van erfgoed. Zowel Steunpunt Erfgoed Drenthe vanuit het kantoor als op locatie Het Steunpunt Erfgoed Drenthe Vanuit de Gemeente is het initi- hebben medewerkers hun kennis (SED) voerde in 2016 haar acti- atief ontstaan om te werken aan en ervaring met eigenaren en viteiten uit vanuit het kantoor een masterplan voor Orvelte, een belanghebbenden gedeeld. Een van Het Drentse Landschap. Deze door het dorp ontwikkelde visie voorbeeld hiervan is de kerkboer- werkzaamheden zijn eind 2016 op Orvelte in de toekomst. Het derij in Hoogeveen. Er bestonden beëindigd, conform de afspraken Drentse Landschap heeft samen plannen om het pand, met een die hierover met de Provincie met andere organisaties deel- historisch waardevol voorhuis, te Drenthe waren gemaakt. De genomen aan een werkgroep verkopen. Een groep belangheb- kosten van de SED werden door om de totstandkoming van de benden vreesde voor het voort- de Provincie betaald. dorpsvisie in gang te zetten. De Gemeente is trekker in dit proces, maar de ideeën en de invulling moeten van onderop, uit het dorp zelf, komen.

Monumentenwacht Het Drentse Landschap is de grootste abonnee van de Monu- mentenwacht, die onze relatie bijzonder maakt. De Monumen- tenwacht verzorgt samen met Monumentenadvies Noord voor alle gebouwen van Het Drentse Landschap een inspectie van de bouwkundige staat. Deze gegevens worden verwerkt in het vastgoedbeheersysteem O Prog- nose, waardoor het onder andere mogelijk wordt onderhoudswerk- zaamheden op een planmatige wijze uit te voeren.

23 Projectontwikkeling

Stichting Het Drentse Landschap is jaarlijks betrokken bij initi- maar voor de molen in Norg lag atieven of neemt zelf initiatieven die in sommige gevallen tot er de uitdaging een molenaar te nieuwe, concrete projecten leiden. Een beknopt overzicht van de vinden die de molen kon laten belangrijkste projecten van het afgelopen jaar. draaien. Inmiddels draait de molen weer volop, in de handen van een jonge molenaar. Voor de Veenhuizen te Norg en de ‘Paiser Meul’ te begane grond van de molen in Met de Provincie Drenthe en Peize. Met de Gemeente is een Peize is een nieuwe huurovereen- met het Rijk zijn gesprekken bruidsschat overeengekomen, die komst aangegaan met de bakker, gevoerd over een eventuele rol in de loop van twintig jaar wordt die naast de molen zijn brood en voor Het Drentse Landschap bij uitgekeerd. De middelen uit de banket bakt. het behoud van Veenhuizen. bruidsschat zijn ondergebracht De stichting heeft verkennende in de nieuw opgerichte Stichting Molens Coevorden gesprekken gevoerd met de Ne- Fonds Onrendabele Monumen- Met de Gemeente Coevorden derlandse Monumentenorganisa- ten Drenthe. Het fonds is speci- zijn gesprekken gevoerd over de tie (NMo) om hier samen in op te fiek bedoeld voor monumenten mogelijke overdracht van een ze- trekken. Het behoud van Veen- in bezit van Het Drentse Land- vental molens. Het mag duidelijk huizen is complex en kostbaar schap die geen mogelijkheid in zijn dat de discussie zich vooral en de stichting wil niet het risico zich dragen om vanuit exploitatie toespitst op de gevraagde bruids- lopen zich aan een niet haalbare middelen te genereren waarmee schat bij overdracht. Maar ook opdracht te verbinden. Gelukkig de beheer- en onderhoudslasten de fasering van de overdracht, zien Rijk en Provincie deze risico’s kunnen worden afgedekt. Het dus in welke termijn(en) de evenzeer. betreft onrendabele monumen- molens worden overgedragen, ten als molens, kerken, grote vormt hierin een onderwerp van Molens Noordenveld boerderijcomplexen, etc. gesprek. In het voorjaar was het zover: de drie molens van de Gemeente Na de overdracht is begonnen Sluiswachterswoning Noordenveld werden overgedra- met het organiseren van het In 2016 kwam de sluiswachters- gen aan Het Drentse Landschap. beheer en het gebruik van de woning bij Borger in het bezit Het betreft de molen Woldzigt molens. In Roderwolde was er al van Het Drentse Landschap. Het te Roderwolde, molen De Hoop sprake van een actieve stichting, pand was onderdeel van een strategische aankoop in het kader van de ontwikkeling van het Hunzedal. De sluiswachterswoning is gebouwd in 1927 en bezit diverse karakteristieke kenmerken. Door de vorige eigenaar werd het pand verhuurd als vakantiewoning. Het Drentse Landschap heeft het pand tijde- lijk in gebruik via leegstandsbe- heer, in afwachting van verdere plannen.

24 Gebouwenbeheer

In 2016 is wederom hard gewerkt aan de instandhouding van de alleen het bijwerken van het cultuurhistorisch waardevolle gebouwen en gebouwde objecten schilderwerk, zoals bij de hospice van de stichting, door onderhoud en restauratie uit te voeren en te Eesinge, keuterij De Kiefte en gebouwen op een passende wijze te verhuren. In deze paragraaf landgoed Diependal. In andere een overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen. gevallen was er sprake van groot- schaliger werk, zoals aan het bouwhuis van Oldengaerde, waar Algemeen kan het onderhoud op een plan- het nodige houtrotherstel moest Met gedeputeerde Bijl is ge- matige wijze worden beheerd, worden uitgevoerd voordat het sproken over de Cultuurnota wat de kwaliteit ten goede komt. verfsysteem kon worden opgezet. 2017-2020. Als belangrijkste Ook de havezate De Havixhorst erfgoedorganisatie van Drenthe Naast de implementatie van O werd geschilderd, met bijzondere vond Het Drentse Landschap dat Prognose zijn diverse andere aandacht voor het rococo hout- haar taken onderbelicht waren stappen gezet om het erfgoedbe- snijwerk van de entreepartij. De in de cultuurnota. Tijdens de heer professioneler te laten wer- molen te Gieterveen kreeg ook te statencommissievergadering ken. Zo is de digitale documenta- maken met schilderwerk, waarbij over dit onderwerp, heeft de tie verbeterd, is het projectmatig de wieken een behandeling met stichting haar standpunt ook nog werken binnen de sector Erfgoed lijnolie hebben gekregen. mondeling toegelicht. Tegelijk versterkt, zijn rollen en taken van hebben we de Provincie de hand medewerkers van de sector tegen In Orvelte werden diverse pan- toegestoken om samen met Het het licht gehouden en waar den geschilderd, zoals de hallen- Drentse Landschap onder andere nodig aangepast, en is er geïn- huisboerderij aan de Dorpsstraat de grote restauratieopgave en vesteerd in kennisontwikkeling, 1, de 19e -eeuwse boerderij met het beheer van de havezate vooral op het gebied van restau- voormalige houtzagerij aan de Oldengaerde op te pakken. ratietechniek en bouwhistorie. Dorpsstraat 7 en de museale smederij aan de Dorpsstraat 9. Om betere sturing te krijgen over Onderhoud Ook de Wilm’s Boo bij Nieuw- het beheer van de omvangrijke In 2016 is er aan diverse panden Schoonebeek, de molenaars- en groeiende portefeuille aan regulier onderhoud uitgevoerd. woning te Gieterveen en de gebouwen is O Prognose geïm- Schilderwerk speelt hierin een vervenerswoning te Valthermond plementeerd. Met deze software belangrijke rol. Soms was het werden geschilderd.

25 havezate De Havixhorst en de fraaie Jugendstilboerderij De Lindenhorst.

De huurders van de boerderij op Rheebruggen 8 moesten vanwege financiële redenen de huur noodgedwongen opzeggen. Nadat het erf onder handen was genomen en er in het pand een aantal onderhoudswerkzaam- heden waren uitgevoerd, kon de sleutel in het najaar aan de nieuwe huurders worden overgedragen. Ook de vervenerswoning te Valthermond verwisselde van huurder. Ook hier moesten enkele renovatiewerkzaamheden worden uitgevoerd.

In het najaar was de sleutelover- dracht van de woning in het voorhuis van het ‘steenhuis’ Huis ter Hansouwe nabij Peize. Er was veel belangstelling voor deze woning, die via een makelaar werd aangeboden. Voordat tot verhuur werd overgegaan is het middendeel van het pand, waar de slaapkamers zich bevinden, volledig gerenoveerd. Hierdoor is het comfort, de energiezuinig- heid en bouwkundige kwaliteit van het pand vergroot. Ook is er Wat betreft rietwerk werden den er in diverse panden nieuwe voor gekozen om de vakantiewo- werkzaamheden verricht aan cv-ketels geïnstalleerd. ning in het achterste deel van het Dorpsstraat 7 en het ‘gereed- pand apart te verhuren via de schap schuurtje’ te Orvelte, de Een bijzondere onderhoudsklus Buitenlevenformule. keuterij te Midlaren, Wilm’s Boo was in 2016 het herstellen van bij Nieuw-Schoonebeek, keuterij het vastgelopen binnenwerk Nadat de huur van de Bruntin- ‘t Haantje nabij Ruinen en de van de molen De Eendracht in gerhof te Orvelte eind 2015 was Brugstraat 2 te Orvelte. In enkele Gieterveen. Een specialistische opgezegd is in 2016 getracht een gevallen is het riet vervangen, in klus. Het vervangen van het nieuwe huurder te vinden. Dat is andere gevallen ging het om her- parkeersysteem op de parkeer- helaas niet gelukt, vooral omdat stelwerk of het vervangen van de terreinen in Orvelte bleek een het pand beperkt geschikt is voor rietrol, het gedeelte bovenop de ingewikkeld en lastig project. nieuwe vormen van gebruik. Juist nok van het rieten dak, dat het Dit leidde in het begin van het de bijzondere en waardevolle ka- meest door weer en wind wordt toeristische seizoen tot de nodige rakteristieken van dit Rijksmonu- beïnvloed. problemen maar gelukkig kon- ment, zoals de enorme omvang, den die in de loop van het jaar de aanwezigheid van lemen Andere onderhoudswerkzaam- goed opgelost worden. vloeren, het gesloten dakvlak heden betroffen onder meer zonder dakramen en het gro- het aanbrengen van nieuwe Verhuur tendeels ontbreken van isolatie goten aan de schaapskooi op het In het voorjaar kon eindelijk, na en verwarming maken het pand Hijkerveld, de dakrenovatie van een korte maar intensieve reno- lastig te verhuren. Er zijn enkele het pand Rheebruggen 8, het vatie, de voormalige boerderij initiatieven de revue gepasseerd, opschonen en herinrichten van ‘De Braemscamp’ aan de Schip- maar deze bleken niet passend. het erf van molen Paiser Meul te horsterweg in het buurtschap De Peize, de dakrenovatie van de Schiphorst worden verhuurd. De Projecten houtzagerij achter de Dorpsstraat Braemscamp is nu in gebruik als Net als in voorgaande jaren was 7 te Orvelte en het herstel van woonboerderij, prachtig gelegen ook 2016 een jaar waarin vele de vloer en de inrichting van de in het Reestdal en in de nabij- projecten op het gebied van Melkfabriek te Orvelte. Ook wer- heid van de Rijksmonumentale renovatie, restauratie en her-

26 bestemming door Het Drentse peld middels een glazen corridor. bestaande assortiment toe te Landschap werden voorbereid en Vanuit de corridor is rondom voegen, zodat de hotelfunctie uitgevoerd. zicht op de binnentuinen, die zou worden versterkt. verfraaid zijn met een drietal Landgoed Oldengaerde bronzen beelden (portretten). De De bouw verliep helaas niet Voor het Landgoed Oldengaerde nieuwbouw is vanaf de zomer zonder tegenslagen. Zo kwamen is in 2016 de planvorming, die verhuurd aan Landschapsbeheer er onvoorziene constructieve mede dankzij een bijdrage van Drenthe. problemen aan het licht tijdens de Provincie tot stand kwam, de bouw en kreeg de aannemer afgerond. In overleg met de De Lindenhorst te maken met een faillissement Rijksdienst voor het Cultureel Op basis van nadere overwegin- en doorstart, waardoor er vertra- Erfgoed (RCE), Provincie en gen is er voor gekozen de her- ging optrad. Ondanks het moei- Gemeente is er voor gekozen een bestemming van De Lindenhorst zame verloop kon het project integraal plan te maken en in te voorlopig aan te houden. Het eind 2016 worden opgeleverd, dienen voor het hele complex. eerder ontwikkelde concept voor naar tevredenheid van de betrok- Vanwege het feit dat op deze een woon-zorgcomplex bleek te ken partijen. De Provincie en de wijze alle onderdelen van het risicovol. Tegelijkertijd heeft de Nationale Postcode Loterij heb- complex in relatie met elkaar huidige huurder, die het complex ben bijgedragen aan de realisatie worden bezien. Zo heeft bijvoor- uitbaat als groepsaccommodatie, van dit project. beeld herbestemming van de aangegeven de komende jaren gebouwen invloed op de wijze wel door te willen gaan met de Kerk en pastorie Bovensmilde waarop de tuin wordt gebruikt exploitatie. In 2016 vond de restauratie en en ingericht. herbestemming van de pastorie Keuterij Violier te Bovensmilde plaats. Mede Vervolgens is de omgevingsver- In 2016 is de keuterij Violier dankzij steun van de Provin- gunning aangevraagd. Helaas te Uffelte gerenoveerd. Uiter- cie en de Nationale Postcode werd de vergunning in 2016 nog aard is bij de verbouwing zoveel Loterij kon dit Rijksmonument, niet verleend. Vooral de Rijks- mogelijk rekening gehouden met dat samen met de naastgelegen dienst voor het Cultureel Erfgoed de cultuurhistorische waarden kerk een bijzonder ensemble (RCE) plaatste kanttekeningen van het gebouw, die onder meer vormt, worden aangepakt. Het bij onderdelen van het plan, tot de keuze heeft geleid om de pand werd qua interieur geschikt wat voor vertraging zorgde. kleine voorkamer, waar de tijd gemaakt voor een nieuw gebruik Omdat er voor is gekozen een heeft stil gestaan, ongemoeid te als kantoorruimte, terwijl aan de integraal plan in te dienen, is het laten. De historische situatie is buitenzijde de nodige herstel- niet mogelijk om alvast enkele hier als het ware bevroren, zodat werkzaamheden werden uitge- deelprojecten, zoals de gewenste ook toekomstige generaties de voerd. Onder meer de schijnvoeg renovatie van de daglonerswo- historie kunnen blijven beleven. van dit pand met de typerende ning, naar voren te halen. De schuur, die naast de keuterij eclectische bouwstijl is op een stond en in slechte staat ver- prachtige wijze hersteld. In het voorjaar vond er een keerde, kon niet meer worden Aan het eind van het jaar kon informatieavond plaats voor om- gerestaureerd. Mede vanuit de ook gestart worden met de wonenden. De avond werd goed wens om de schuur als atelier- werkzaamheden aan de kerk. bezocht. Ook zijn er met enkele ruimte te gebruiken, is er voor Gestart werd met de sloop van omwonenden ‘keukentafelge- gekozen de schuur te vervangen de aanbouw, die in slechte staat sprekken’ gevoerd. Voorafgaand door een nieuwe schuur. Deze is verkeerde. aan de indiening van het plan qua ontwerp ondergeschikt aan zijn er nog de nodige contacten de keuterij en sober in detail- De Braemscamp geweest met de familie Willinge, lering. Aan het begin van het jaar werd de Gemeente, Provincie en de de gerenoveerde boerderij in het RCE. De Havixhorst Reestdal opgeleverd. Deze boer- In het afgelopen jaar heeft de derij, die geen monumentensta- Kloosterstraat Assen verbouwing van de zolderver- tus bezit maar cultuurhistorisch In het voorjaar werd de uitbrei- dieping van de havezate plaats- gezien wel waardevol is, heeft ding van het kantoor aan de gevonden. Er bestond al langere een woonbestemming gekregen. Kloosterstraat 9/11 opgeleverd. tijd de noodzaak om de kap te Het ontwerp van architect Cor restaureren, de isolatie van de Boerderij De Bloemberg Kalfsbeek toont vanaf de zijde zolder ter hand te nemen en een Aan de Bloemberg te Veeningen van de singel het ingetogen lift aan te brengen zodat het ligt op een dekzandhoogte langs beeld van een schuur, met een pand voor minder valide gebrui- de Reest een vervallen boerde- eenvoudige detaillering en don- kers beter toegankelijk wordt. rij, waarvan het bouwhistorisch ker gekleurde gevelbetimmering. Daarnaast was het wenselijk onderzoek heeft aangetoond dat De nieuwbouw is aan de be- om een aantal hotelkamers op deze uit 1721 stamt. Vanwege staande kantoorruimten gekop- een ander prijsniveau aan het de zeer slechte staat waarin

27 het gebouw zich bevindt, is het Het Drentse Landschap beheert in totaal: niet mogelijk het pand geheel te behouden en te restaureren. • 32 archeologische objecten en terreinen (hunebedden, terreinen met grafheuvels) Daarom wordt er voor gekozen met een Rijks monumentale status het pand te herbouwen, met • 3 schansen met een Rijk monumentale status behoud en gebruikmaking van zoveel mogelijk oorspronkelijke • 2 historische tuinen/parken met een Rijks monumentale status (Havixhorst en materialen en elementen. In 2016 Oldengaerde) is hiertoe een Programma van • 266 gebouwde objecten die als volgt zijn in te delen: Eisen opgesteld en is gestart met het ontwerp. – 245 gebouwen – 23 overige gebouwde objecten, zoals hekken, bruggen, etc. Huis Landweer Voor het huisje aan de Hoofdweg – 83 hiervan zijn Rijksmonument in Roderesch is eind 2016 ge- – 8 provinciaal monument start met de planvorming. Door middel van herontwikkeling zal – 4 gemeentelijk monument op deze plek een vakantiehuisje verrijzen dat zeer duurzaam is, een zogenaamde ‘ecolodge’. De om het pand geschikt te maken In 2015 was al zichtbaar dat de architect heeft opdracht gekre- als vakantiewoning. Zo werd verbeterde verhuur en marketing gen om een ontwerp te maken op de verdieping een nieuwe zorgden voor hogere bezettings- dat recht doet aan de karakteris- badkamer toegevoegd. De va- graden en een hoge klanttevre- tieken van het bestaande huisje. kantiewoning Huis ter Hansouwe denheid. De gemiddelde bezet- was grotendeels al bestaand, ting viel in 2016 wel iets lager uit Vakantiewoningen Buiten maar werd in het verleden door dan in 2015 (afgerond 71% resp. leven de huurder van het voorhuis zelf 74%), maar dat kan worden ver- Het Drentse Landschap heeft in als vakantiehuis verhuurd. Het klaard door het feit dat de twee 2016 twee nieuwe vakantiewo- Drentse Landschap heeft de wo- nieuwe vakantiewoningen rela- ningen ingericht, waardoor het ning, na een beperkte renovatie, tief lage bezettingspercentages aantal vakantiewoningen acht toegevoegd aan de Buitenleven- lieten zien. Nieuwe vakantiewo- bedraagt. In het voorjaar werd formule. ningen hebben vaak in het begin de vakantiewoning De Meiers- lage bezettingspercentages. plaats te Rheebruggen, nabij Het beheer van de vakantiewo- De bezoeker moet nog bekend Ansen, in gebruik genomen. ningen wordt door de stichting raken met het nieuwe aanbod. Rond de zomer volgde de vakan- zelf uitgevoerd. Denk aan het Daarnaast blijkt in de praktijk dat tiewoning Huis ter Hansouwe onderhoud van huis, de inrich- de kleine huisjes (voor vier perso- nabij Peize. Deze laatste bevindt ting en het aanvullen van de nen) hogere gemiddelde bezet- zich in de dwars geplaatste inventaris. Bepaalde diensten, tingspercentages kennen dan de schuur aan de achterzijde van zoals schoonmaak en tuinonder- wat grotere woningen, waartoe het gebouw. Het voorhuis wordt houd, worden uitbesteed. Door ook De Meiersplaats en Huis ter verhuurd als woning. een groot deel van het beheer in Hansouwe behoren. eigen huis uit te voeren, houden De inrichting van beide vakan- we een vinger aan de pols, ook al Met een gemiddelde klanttevre- tiewoningen is in eigen beheer wordt de verhuur en marketing denheid van 8,3 in 2016 wordt uitgevoerd. Vooral bij De Meiers- feitelijk door Buitenleven BV het cijfer van 2015 (8,4) net niet plaats was een verbouwing nodig uitgevoerd. geëvenaard, maar het verschil is niet significant te noemen. Al met al een mooi resultaat, waar Ontwikkeling gebouwenbezit Het Drentse Landschap we op voort kunnen bouwen. 300

250

200

150

100

0 1 20 1 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2006 2007 2008 2009 2010 2012 2013 2015 2016 2017 1975 2005 1984 2014 1964 1974 1994 2004

28 Cultuur(historie) en kunst

Het Drentse Landschap houdt zich niet alleen bezig met het be- zijn er herstelwerkzaamheden heer van natuurgebieden en gebouwen maar zet zich ook in voor uitgevoerd bij de Emmerschans. het landschap, archeologie en kunst. In deze paragraaf worden de Hier vindt de schade voorname- belangrijkste activiteiten op dit gebied kort toegelicht. lijk plaats door mountainbikers die over de schans fietsen. Samen met de aangrenzende eigenaar Archeologie Schansen Staatsbosbeheer zal naar een Op basis van de maandelijkse In juni was er een theatervoor- oplossing worden gezocht om dit inspectierapporten van de plaat- stelling nabij de Zwartendijkster te voorkomen in de toekomst. selijke toezichthouders van de Schans te Een, opgevoerd door hunebedden worden jaarlijks on- leden van de toneelverenigingen Beeldenpark De Havixhorst derhoudswerkzaamheden uitge- uit Een, Zevenhuizen en De tentoonstelling ‘Op poten’ die voerd. Enkele informatiepanelen Haulerwijk. Alle drie de avonden het afgelopen jaar in het Beel- zijn opnieuw bevestigd omdat waren goed bezet. Het Drentse denpark De Havixhorst was te de panelen los lieten. Daarnaast Landschap stimuleert de samen- zien, is met zo’n 30 duizend be- zijn reguliere werkzaamheden werking met de Stichting zoekers goed bezocht. Grote en uitgevoerd zoals het opruimen Cultureel Verschanst. De plan- kleine dieren, de meeste in brons van afval en het maaien van de ning is dat eens in de vijf jaar gegoten, waren te zien op deze terreintjes rond de hunebedden. een dergelijke activiteit georga- gratis te bezoeken expositie met In de Hunebedden-beheergroep niseerd zal worden in deze een overzicht van de mooiste is gesproken om bij elk hunebed schitterende ambiance. dierenbeelden van Nederland. een gegraveerde steen te plaat- In 2017 is er een overzichtsten- sen met het oorspronkelijke D Vanwege erosie van diverse toonstelling te bezichtigen van nummer. In 2017 moet dit verder wallen bij de schansen zijn de Eric Claus die onlangs 80 jaar is uitgewerkt worden. Op basis van schapen verwijderd. De wal- geworden. Het Beeldenpark is de door de Monumentenwacht len worden uitgerasterd om dit een initiatief van Het Drentse Noord-Nederland opgestelde in- verval in de toekomst te voorko- Landschap en de exploitant van spectierapporten zijn de grafheu- men. In samenwerking met de De Havixhorst. Het wordt gerund vels op Kampsheide vrijgesteld archeoloog van de Monumen- door uitsluitend vrijwilligers. van opslag. Ook de grafheuvels tenwacht heeft de reclassering op het Hijkerveld zijn gemaaid. de Katshaarschans hersteld. Ook Galerie Lemferdinge In 2016 waren er in galerie Lemferdinge 3 thema-exposities, een foto-expositie, de overzichts- expositie van de Kunstroute en de verkoopexpositie Kunst Kado. Daarnaast vonden er diverse activiteiten van de Culturele Raad Eelde plaats, zoals een lezing door cultuurhistoricus Marinke Steenhuis over de maakbaarheid van het Nederlandse landschap en een lezing van prof. dr. Rien Herber over de aardbevingen in Groningen.

29 Stichting Oude Drentse Kerken

Stichting Oude Drentse Kerken valt onder verantwoordelijkheid Kerk Eext van Het Drentse Landschap. In dit hoofdstuk staan we stil bij In 2016 is de nieuw opgerichte belangenbehartiging, de activiteiten van de stichting en de zoge- plaatselijke commissie voorzichtig noemde plaatselijke commissies die het dagelijkse beheer uitvoe- van start gegaan. Er zijn enkele ren van diverse kerken. activiteiten georganiseerd, maar de participatie vanuit het dorp bleek vooralsnog gering te zijn. Kerk Bovensmilde zoektocht gestart naar vrijwil- De Open Monumentendagen Tegelijk met de start van de ver- ligers die samen een plaatselijke werden wel goed bezocht. bouwing van de kerk (zie kopje commissie kunnen vormen om Beheer) is een begin gemaakt culturele activiteiten te organise- Kerk Odoorn met het maken van afspraken ren in de kerk. Vanaf september Nadat er in december 2015 een met de PKN Bovensmilde over 2018 is de kerk weer beschikbaar akkoord was gesloten met de het gebruik van het gebouw voor voor zowel diensten als andere vrijzinnig hervormde gemeente erediensten en andere kerkelijke activiteiten. Odoorn over de overdracht van activiteiten. Tegelijkertijd is de de kerk, is in het voorjaar de overdracht voorbereid en gerealiseerd. Na de overdracht zijn er gesprekken gevoerd met de Stichting Oringer Kerk en Cultuur (SOKC), de stichting die al langere tijd allerlei culturele activiteiten in het gebouw organiseerde. Beide partijen waren er vanaf het begin van overtuigd dat het een mooie uitkomst zou zijn als de SOKC de rol van plaatselijke commissie zou gaan vervullen. Op basis van prettige en open gesprekken zijn afspraken gemaakt, die uiteindelijk zijn vastgelegd in een gebruiksovereenkomst.

Kerk Gieterveen De plaatselijke commissie van ’t Kleine Kerkje in Gieterveen heeft in het afgelopen jaar zo’n 13 activiteiten georganiseerd waaronder concerten, lezingen en exposities. Ook was de kerk tijdens Open Monumentendag geopend. Het gebouw wordt ook steeds vaker verhuurd voor vergaderingen en workshops. Ruim 500 bezoekers hebben de activiteiten bezocht.

Synagoge Zuidlaren De bekendheid van de synagoge neemt gestaag toe. Dit blijkt uit de aanvraag voor rondleidingen maar ook verzoeken om het gebouw te mogen huren voor diverse doeleinden. Naast de georganiseerde activiteiten hebben ook verschillende groepen de synagoge bezocht zoals Vrouwen van Nu uit Slochteren en Delfzijl, vereniging van oud-leraren van het Alfa-college, bijbelkring uit Kropswolde en kinderen die een speciale dienst PKN-kerk bijwoonden.

30 Schoolklassen hebben in het ka- graafplaatsen ontwikkeld. In ting Oude Drentse Kerken ook der van een educatieprogramma totaal zijn er nu 10 bustochten jaarlijks meerdere activiteiten over religie de synagoge bezocht die door verschillende delen van georganiseerd. Het grootste deel en de basisschool De Lichtkring Drenthe gaan. De tochten heb- wordt zoals hierboven beschre- heeft in april weer een krans ben een trouwe achterban; veel ven gehouden in de kerken van gelegd met een ontvangst in de deelnemers gaan met meerdere de stichting. Daarnaast zijn er synagoge. tochten mee zowel in Drenthe als nog verschillende samenwerkin- De synagoge wordt ook regelma- Groningen en Friesland. gen geweest zoals de Drentse tig verhuurd voor vergaderingen, Naast deze bustochten is er nu Kerkendag die i.s.m. de Magnus- workshops, stemlokaal of een ook een Tour d’Havezathe, een kerk in Anloo en de dorpskerk burgerlijk huwelijk. Ruim 1000 bustocht die in samenwerking in Gieten tweejaarlijks plaats- bezoekers werden er in 2016 met het Drents Archief wordt vindt. In totaal hebben zo’n geteld. aangeboden. Hier staat vooral de 400 mensen meegedaan aan dit geschiedenis van de havezaten evenement waar ze op de fiets PR en Communicatie centraal. Ook in 2017 staan er de kerken bezochten en daar weer nieuwe bustochten op het konden genieten van allerlei Bustochten langs kerken en be- programma. activiteiten. graafplaatsen In 2016 waren er 31 activiteiten In samenwerking met Arriva Overige activiteiten met in totaal 2556 bezoekers. Touring is er in 2016 een nieuwe Naast de succesvolle bustoch- bustocht langs kerken en be- ten worden er vanuit de Stich-

31 Stichting Drentse Boerderijen

Het Drentse landschap wordt gekenmerkt door een plattelands- kan worden. Vooral het project cultuur. Hier vind je een rijke boerengeschiedenis die het waard Geheugen van Drenthe biedt is om te bewaren. Daar zet de Stichting Drentse Boerderijen zich waarschijnlijk mogelijkheden om onder andere voor in. Verder maakt de stichting zich sterk voor het materiaal voor een breder het behoud van de bouwhistorie van de Drentse boerderijen, de publiek te ontsluiten. De werk- bijgebouwen en de erven. Er zijn 2 werkgroepen bij de stichting groep levert verder elk kwartaal die zich hier vooral mee bezig houden. De activiteiten van deze een artikel over een aspect van werkgroepen wordt hieronder op hoofdlijnen beschreven. het boerenleven voor het kwartaalblad.

Werkgroep Boerderij en Erf zo een vergelijking te kunnen Werkgroep Boerenerven In 2016 heeft de werkgroep vier maken en na te gaan of en welke interviews gehouden met boeren regionale verschillen er zijn in Activiteiten en boerinnen uit verschillende het boerenleven. Een volgende In 2016 zijn er 3 excursie gehou- delen van Drenthe. De gesprek- stap is om uit te zoeken wat den, te weten in Hijken, Loon ken worden nu uitgewerkt om er met dit materiaal gedaan en Nieuw-Amsterdam. In totaal

32 hebben zo’n 90 mensen hieraan deelgenomen. Tijdens de wan- deling wordt ingegaan op het landschapstype en de boerderijen. Ook wordt historisch beelden kaartmateriaal getoond. De discussies onderweg leveren vaak veel op, vooral als bewoners meelopen die kennis hebben van de bewoningsgeschiedenis. Voor de Gemeente Midden- Drenthe werd een teambuilding- sochtend over Zwiggelte ver- zorgd voor 20 ambtenaren van afdeling Bouwen en Wonen. In 2016 is een lezing gegeven bij Probus in Coevorden. De werkgroep heeft hiervoor een power- pointlezing beschikbaar.

Cursus De boerenervencursus wordt jaarlijks in februari/maart georganiseerd. In 2016 was dat in Dwingeloo. Er waren 14 cursisten uit verschillende plaatsen uit Drenthe. Naast 2 cursusavonden gaan de deelnemers ook altijd op de fiets langs verschillende boerenerven.

Adviezen Regelmatig ontvangt de werkgroep vragen om een erfadvies. In 2016 werd er advies gegeven voor de herinrichting van het erf van het Ottenshoes in Orvelte. Er is een start gemaakt met het uitvoeren van de voorgestelde werkzaamheden. In 2017 moet de herinrichting klaar zijn. Daar- naast was er een tuinadvies voor een oud boerderijtje in Gasteren en adviezen voor boerderijen in Dwingeloo, Broekhuizen, Gieterveen en Odoorn.

Overige activiteiten Op verzoek van de Gemeente Midden-Drenthe heeft de Steunpunt Erfgoed Drenthe werkgroep informatie gegeven De werkgroep neemt deel aan op een bijeenkomst voor monu- het overleg van het Steunpunt menteneigenaren en organisa- Erfgoed Drenthe. In 2016 is er ties die bij het onderhoud van een bijeenkomst geweest voor monumenten betrokken zijn. vrijwilligers van erfgoedorgani- De Gemeente Midden-Drenthe saties. Aansluitend was er een heeft ook informatie over de boerenervenexcursie door Eext. werkgroep verspreid op enkele Het Steunpunt is eind december markten waar duurzaamheid opgeheven. De Werkgroep Boe- centraal stond. renerven hoopt op een nieuwe start, zodat de uitwisseling tussen de erfgoedorganisaties kan worden voortgezet.

33 Verankering in de samenleving

In het afgelopen jaar heeft Het Drentse Landschap er weer vier erfgoedlocaties met een publieksfunctie bij gekregen en werd geparticipeerd in het Duurzaamheidscentrum in Assen. Hierdoor is zowel het activiteitenaanbod als het aantal vrijwilligers aanzien- lijk toegenomen. In dit hoofdstuk aandacht voor de belangrijkste ontwikkelingen op het gebied van projecten, steun, activiteiten en vrijwilligers.

34 Projectontwikkeling

Het Drentse Landschap participeert jaarlijks in vele projecten. Dit nu gewerkt aan een publiek- kunnen projecten zijn die op eigen initiatief zijn gestart maar ook suitgave waarin de leukste projecten van derden. speelplekken voor kinderen in een natuurlijke omgeving staan vermeld. Deze plekken kunnen in Boeken ste wandelroutes via smartphone een stad, dorp of de natuur zijn. of tablet downloaden. De routes In 2017 moet dit gratis boekje Neanderthalers blijven ook op papier via een PDF gereed zijn. Na alle aandacht in de landelijke beschikbaar. en regionale persmedia en de Pluk en het verdwenen grote internationale belangstel- Natuurspeelplekken schaap ling voor de ontdekkingen in Drie jaar geleden besloten Het Hijkerveld en de schaaps- de omgeving van Assen is het Stichting Het Drentse Landschap, kudde waren wekenlang het nu tijd voor een boek over de Stichting Springzaad, Landschaps- decor voor de filmopnamen oudste bewoning van Noord- beheer Drenthe en IVN Drenthe voor de kinderserie “Pluk en het Nederland (circa 130.000-35.000 dat het tijd was om speelnatuur verdwenen schaap” die later in jaar geleden). Om dit te rea- binnen de provincie Drenthe op 2016 door de KRO werd uitge- liseren heeft Stichting STONE de kaart te zetten. Samenwerken zonden. De opnamen worden (Steentijd Onderzoek Neder- was daarbij het credo, het kind ook gebruikt voor een educatief land) het initiatief genomen om en de natuur stonden centraal. programma. De film wordt daar- samen met Stichting Het Drentse Als aftrap werd er gekozen voor naast vertoond in het Duurzaam- Landschap een publieksboek te een symposium ‘Speelnatuur heidscentrum in Assen. realiseren. In het boek wordt Werkt’. Als vervolg hierop wordt onder meer de geschiedenis van het onderzoek naar de oudste bewoning van Noord-Nederland beschreven. Niet alleen de vind- plaats in de omgeving van Assen passeert de revue maar ook alle andere belangrijke vindplaatsen, evenals de mensen die de loop van de geschiedschrijving hebben bepaald. Het slaat daarbij een brug tussen archeologie waarin de mens centraal staat, de natuur en het landschap in heden en verleden.

Hondsrug Samen met het Geopark wordt onderzocht of het mogelijk is om een publieksboek te realiseren waarin het bijzondere verhaal van het Hondsruggebied centraal staat. Het laatste overzichtsboek stamt uit 1970, dat is dus intussen 47 jaar geleden. In de tussentijd zijn er wel allerlei deelboeken, routeboekjes en andere publicaties gemaakt maar geen boek waarin het grote verhaal wordt verteld.

RondjeominDrenthe De wandelen fietsroutes op de website voldeden niet meer aan de huidige criteria. Daarom heeft Het Drentse Landschap in 2016 een groot deel van haar routes in een nieuw systeem overzet. Via de website www. eindjeomindrenthe.nl kunnen nu wandelaars en fietsers de mooi-

35 Steun

Het Drentse Landschap zag in 2016 haar achterban weer licht afne- dat de vereniging Nieuwe Wil- men. Toch ziet de stichting dat de belangstelling voor haar werk dernis jaarlijks organiseert. nog steeds toeneemt. Vooral voor de erfgoedactiviteiten is veel belangstelling. Bedrijfsleven Het Drentse Landschap mag zich al jarenlang verheugen in een Beschermers De stichting ontving ook steun brede steun vanuit het Drentse Net als in 2015 heeft de stichting voor gerichte projecten als het bedrijfsleven. In 2016 kon de ook dit jaar weer een wervings- beheer van het Ooster- en Wes- stichting weer vier nieuwe campagne gehouden. Hierdoor terzand, behoud van het Drentse bedrijven verwelkomen. Naast heeft de stichting ruim 300 nieu- heideschaap en schaapskudden. een vermelding op de achterkant we beschermers kunnen werven. Daarnaast werd een bijdrage van het kwartaalblad worden de Helaas was dit niet voldoende ontvangen die besteed moet bedrijven ook 2 keer per jaar uit- om het aantal opzeggers te com- worden aan ons cultureel en/of genodigd voor een lezing en een penseren. Op 31 december 2016 natuurlijk erfgoed. bezoek aan een natuurgebied. steunden 16.350 beschermers het De zakelijk directeur Onderzoek werk van de stichting. en Onderwijs van Naturalis Biodi- Fondsen versity Center te Leiden nam af- Erfenissen, legaten en schen- scheid en van zijn ‘afscheidsgeld’ Nationale Postcode Loterij kingen werd een stukje natuurgebied in Het Drentse Landschap wordt al Het Drentse Landschap heeft in het Ronde Veen bij Vries gekocht. jaren gesteund door de Natio- 2016 een bedrag van € 588.284,-- Van de Stichting Natuurbescher- nale Postcode Loterij. Dankzij ontvangen uit erfenissen, legaten ming Het Hollandsche Veld werd deze steun kunnen we veel extra en schenkingen. De giften die het overgebleven saldo ontvan- doen voor de Drentse natuur en werden ontvangen zijn om vele gen omdat de stichting stopte erfgoed. De Nationale Postcode uiteenlopende redenen gegeven met haar werk. Ter gelegenheid Loterij heeft in 2016 laten weten zoals verjaardagen, huwelijken, van het afscheid van de directeur dat ze de samenwerking weer afscheid, kerstpakket, verkoop van de Stichting Heidehof werd met 5 jaar verlengt. De stichting boeken, verhuizing, uit een erfe- een bijdrage ontvangen voor het is ontzettend blij met dit vertrou- nis of bedankjes voor excursies of project Bos/Natuur, een scholen- wen van de Nationale Postcode adviezen. project voor kinderen in Drenthe Loterij.

36 Aantal beschermers en hun bijdragen 1993 - 2016

18000 405

16000 360

14000 315

12000 270

10000 225

8000 180 Aantal begunstigers € x 1000

6000 135

4000 90

2000 45

0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Jaar

Aantal beschermers

Bijdrage x € 1000,-

Provincie Drenthe Rheebruggen, het Oude Diep toegezegd aan de realisatie Van de Provincie Drenthe werd, en Landgoed Vossenberg werd van het project Littekens in het naast de jaarlijkse subsidie, een in totaal € 11.500,-- ontvangen. Landschap dat samen met de bijdrage ontvangen voor de Bond Heemschut en het Drents schaapskudden van het Hijker- Stichting Albino Archief wordt uitgevoerd. Van veld en het Doldersummerveld/ Deze stichting draagt bij in het de Gemeenten Assen, Meppel, Wapserveld. tot stand komen van het boekje Tynaarlo en Westerveld ontving Voor PR-activiteiten werd een ‘Mooiste natuurspeelplaatsen in de stichting bijdragen voor het bijdrage ontvangen voor de Drenthe’. Het blijft jammer dat boekje met de mooiste natuur- realisatie van de Loop langs de deze stichting die ons in het verle- speelplaatsen in Drenthe voor Hunebedden en de 100% Dren- den zo gesteund heeft bij diverse kinderen. In dit project wordt the reisgids. Beide publicaties projecten, in 2017 zichzelf opheft. samengewerkt met IVN Drenthe, verschenen in 2016. Het Drentse Landschap wil op Landschapsbeheer Drenthe en Voor zaken betrekking hebbend deze wijze de bestuursleden van Stichting Springzaad. op het cultureel erfgoed werd de Stichting Albino danken voor een bijdrage ontvangen voor de het vertrouwen dat men aan onze Stichting Denktank Dwingeloo planvorming voor herbestem- stichting heeft gegeven. Voor het maken van een infopa- ming en restauratie van Land- neel bij de prachtige buitenplaats goed Oldengaerde en de plan- Bredius Stichting Oldengaerde heeft deze stichting vorming Kerk Bovensmilde. Deze stichting gaf € 5.000,-- voor ons een bijdrage gegeven. broedbiologisch onderzoek door Prins Bernhard Cultuurfonds de Werkgroep Grauwe Kiekendief NAM-fonds Het Drentse Landschap kan al ja- in het Lofar-gebied (Hunzedal). Het Drentse Landschap ontvangt renlang rekenen op de steun van jaarlijks een bijdrage van de NAM het Prins Bernhard Cultuurfonds, Drentse gemeenten voor diverse communicatieprojec- zowel van de afdeling Drenthe In 2016 werden van diverse ten. De bijdrage van 2016 werd als van het landelijke fonds. gemeenten bijdragen voor onder andere besteed aan het ont- projecten ontvangen. De Ge- wikkelen van informatiepanelen. Stichting Dinamo Fonds meenten Assen, Aa en Hunze, Voor de aankoop van een 2-tal Borger-Odoorn, Midden-Drenthe, Overige bosjes in de Mandelanden Noordenveld en Westerveld Stichting Oude Drentse Kerken en bosjes op het Landgoed hebben hun medewerking ontving via een legaat € 5.000,--.

37 Maatschappelijk draagvlak

Het Drentse Landschap merkt dat het verwerven van nieuwe erf- diverse kinderactiviteiten ontwik- goedlocaties ook impact heeft op haar activiteitenaanbod. In 2016 keld. Hierbij waren medewerkers was er met name in deze activiteiten een groei te zien. Ook de van Het Drentse Landschap nauw samenwerking met de Gemeente Assen in het Duurzaamheidscen- betrokken. trum zorgt voor meer activiteiten en meer bezoekers en deelnemers. Naast de activiteiten wordt hieronder aandacht besteed aan Een deel van de gezinsactivi- onderwijsprojecten en recreatieve voorzieningen. teiten wordt ontwikkeld en uitgevoerd door vrijwilligers van het kinderteam van Het Drentse Activiteiten willigers variëren van gastheer- Landschap. Zij zorgen voor de Het Drentse Landschap heeft in schap, het geven van lezingen, uitvoering en bepalen voor een 2016 ruim 800 publieksactivitei- ontwikkelen van activiteiten voor deel ook de inhoud. Daarnaast ten georganiseerd, waarbij niet gezinnen met kinderen, houden huurt de organisatie in toene- alle activiteiten in het Duurzaam- van excursies voor volwassenen mende mate ook particuliere heidscentrum zijn meegerekend. tot het beheren van de tuin van bedrijfjes in. Onder de publieksactiviteiten het Duurzaamheidscentrum. De meest succesvolle activiteiten vallen excursies, lezingen, open waren: KinderBuitenFestival, dagen, voorlichtingsbijeenkom- In Drenthe leveren jaarlijks vele lammetjesdag, zomerfestival, sten, interviews, educatieve acti- enthousiaste vrijwilligers een kerstwandeling. Ook werd met viteiten én promoties. Een deel bijdrage aan het mooi houden diverse activiteiten op verschil- van deze activiteiten organiseren van onze provincie. Daar zijn wij lende locaties meegedaan aan we in nauwe samenwerking met als groene organisaties ontzet- Oktobermaand-Kindermaand. kleine bedrijfjes. tend trots op. Als dank hebben In 2016 hebben we voor de derde IVN Drenthe, Landschapsbeheer Educatie scholen keer het KinderBuiten Festival Drenthe, Natuurmonumenten, In 2016 heeft Het Drentse gehouden bij boerderij Kamps Staatsbosbeheer en Het Drentse Landschap 44 schoolgroepen in Rolde. Ruim 1600 ouders en Landschap de dag ‘Groen bezocht met een totaal van 1.042 kinderen bezochten het festival. Drenthe’ georganiseerd met al- leerlingen. Dit is lager dan het Ook in 2017 wordt het festival lerlei lezingen en workshops. jaar daarvoor. Dit had verschil- weer gehouden. Het traditionele vrijwilligers- lende oorzaken. Enkele projecten De activiteiten in het Duurzaam- uitje vond dit jaar eind septem- gingen op het laatste moment heidscentrum worden goed ber plaats. Dit keer is een be- niet door, scholen gaven daar- bezocht. Ook het informatiecen- zoek gebracht aan havezate naast aan minder tijd te hebben trum wordt veelvuldig bezocht Mensinge in Roden. Vrijwilligers voor extra schoolactiviteiten en en de beschreven wandelroutes van deze havezate leidden onze het betrof een jaar van het ont- vinden gretig aftrek. Er zijn in vrijwilligers rond en wisselden wikkelen van nieuwe projecten. 2016 rond de 100.000 bezoekers ervaringen met elkaar uit. Ook En dit laatste vergt tijd. geweest. werd er een lezing gegeven over oude Drentse gebruiken. Tot slot Een nieuw aangetrokken edu- Vrijwilligers genoten de vrijwilligers van een catief medewerker gaat zich Vrijwilligers zijn onmisbaar heerlijk diner. bezighouden met de acquisitie voor Het Drentse Landschap. en de uitvoering van diverse Mede dankzij hun inzet kan Het Educatie en jeugdactiviteiten onderwijsprojecten. In de laatste Drentse Landschap in de toe- De educatie van Het Drentse drie maanden van 2016 zijn er 33 komst haar doelen op het gebied Landschap is globaal verdeeld in schoolgroepen bezocht met in van natuur, landschap en erfgoed twee soorten activiteiten: 1. Edu- totaal 820 leerlingen. blijven realiseren. catie gericht op gezinnen met Het aantal vrijwilligers is toege- jonge kinderen en 2. Educatie ge- In de tweede helft van 2016 is nomen van 272 vrijwilligers in richt op schoolgroepen uit zowel begonnen met het aanbieden 2015 naar 324 op 31 december basis- als voortgezet onderwijs. van drie onderwijsthema’s: de 2016. Das (belang ecologische hoofd- De toename wordt veroorzaakt Gezinsactiviteiten structuur, faunapassages, eco- door nieuwe vrijwilligersteams, In 2016 zijn 59 activiteiten geor- ducten), Bevers (nieuwe natuur, zoals die van het Duurzaamheids- ganiseerd specifiek voor gezin- herintroductie dieren, rol dieren centrum Assen. In 2016 werden nen met kinderen. Hieraan heb- in beheer natuurterreinen) en hiervoor de eerste vrijwilligers ben ongeveer 22.800 deelnemers De Groene Snelweg (belang van aangesteld. De Gemeente Assen meegedaan. Vergeleken met Drentse landschapselementen, en Het Drentse Landschap wer- 2015 is het aantal activiteiten zoals houtwallen voor mens en ken hierin intensief samen om er gelijk gebleven, maar het totaal dier en het onderhoud daarvan). allerlei activiteiten op het gebied aantal deelnemers is wederom De Groene Snelweg – bij leer- van duurzaamheid, erfgoed, na- toegenomen. Dit zijn getallen krachten beter bekend als het tuur en landschap te organiseren. exclusief het Duurzaamheidscen- ‘egelproject’ – is een nieuw pro- De werkzaamheden van de vrij- trum Assen. Voor dit centrum zijn ject. Dit doet Het Drentse Land-

38 schap in nauwe samenwerking Met IVN Consulentschap Drenthe Website en sociale media met Landschapsbeheer Drenthe. hebben we weer een onder- De website van Het Drentse Een educatief medewerker ver- wijsproject uitgevoerd met het Landschap, www.drentsland- zorgt de gastles in de klas en de thema Bodem. Dit keer waren schap.nl, is gedurende 2016 natuurspeurtocht bij een houtwal scholen in de Gemeente Assen verder uitgebouwd en verbeterd. als een extra optie. Landschaps- aan de beurt. In het Asserbos Dit op basis van ervaringen van beheer Drenthe gaat vervolgens werden door zeven school- gebruikers en medewerkers van met dezelfde schoolgroepen aan groepen allerlei bodemproefjes Het Drentse Landschap. Zo is de de slag met het onderhouden gedaan. In totaal deden hieraan vindbaarheid van veel pagina’s van deze houtwallen. 187 leerlingen mee. verbeterd en zijn vooral het In 2016 hebben het IVN Con- aantal wandelen fietsroutes en Op ons verzoek hebben het IVN sulentschap en Het Drentse pagina’s over onze erfgoedobjec- Consulentschap en het Nationaal Landschap ook de intentie ten verder uitgebreid. Park Drents-Friese Wold een tas uitgesproken om nauwer met ontwikkeld voor schoolgroepen elkaar samen te gaan werken. In 2016 heeft de website, exclu- en gezinnen met kinderen. Met Zeker nu beide partijen ook bij sief de winkel, 149.191 unieke behulp van deze tas kunnen het Duurzaamheidscentrum zijn bezoekers gehad. Dit is minder tijdens de korte wandelroute bij betrokken. dan in 2015. Een belangrijke de schaapskooi Doldersum leer- reden voor de daling is dat de va- lingen van scholen of individuele Enkele andere onderwijsactivitei- kantiewoningen van Het Drentse kinderen diverse opdrachten ten waar Het Drentse Landschap Landschap nu via een andere doen die te maken hebben met aan mee heeft gedaan is Bos website (Buitenleven Vakanties) het beheer van de heide. Ze leren Natuurlijk in het NP Drents-Friese worden aangeboden. Ook werd iets over biodiversiteit en over Wold georganiseerd door de de website enkele keren gehackt het belang van een gescheperde Nieuwe Wildernis en de Natuur waardoor de site minder goed kudde. Het project is onder an- Fietscarrousel georganiseerd vindbaar en bereikbaar was. De dere met steun van het Nationale door IVN Norg. webwinkel noteerde wel een Park gerealiseerd. toename van bijna 2000 bezoekers: 13.227 in totaal.

39 Overzicht activiteiten 2017 2015 2015 2016 2016 Activiteit aantal deeln/bez aantal deeln/bez

Activiteiten waarbij HDL betrokken is* 563 81.040 789 64.948 Aanvragen op verzoek derden** 80 4.488 120 4.836 Excursies & lezingen op verzoek Lofar 13 1306 8 163 Open dagen 12 2.130 15 4.762 SODK-activiteiten 22 1258 31 2.256

Kinderactiviteiten in gezinsverband 60 6.936 59 22.822 Educatieve activiteiten 73 2.313 44 1.042 Informatiestands/ PR-activiteiten 26 23.947 10 6.6110 Informatiecentra*** 7 115.000 7 263.900 Verstuurde persberichten 103 n.v.t. 122 n.v.t. Interviews voor radio, tv en krant 34 n.v.t. 46 n.v.t. Bezoekers website 260.230 n.v.t. 149.191 n.v.t. Bezoekers webwinkel (unieke 11.406 n.v.t. 13.227 n.v.t. bezoekers) Vrienden facebook 3.762 n.v.t. 5.307 n.v.t. Twitter 1.580 n.v.t. 2.091 n.v.t. LinkedIn (volgers) n.v.t. n.v.t. 147 n.v.t.

* Dit zijn zowel eigen activiteiten, als samenwerkingen en bevat niet alle activiteiten in het Duurzaamheidscentrum. ** Dit is exclusief aanvragen voor vergunningen (activiteiten van derden in natuurgebieden HDL). *** Exclusief bezoekers Egberts Lent en inclusief bezoekers Duurzaamheidscentrum.

40 Sinds 2016 maken we gebruik van Recreatieve voorzieningen Google Adwords. Hierbij kan Het Het Drentse Landschap stelt voor bezoekers de volgende recreatieve voorzieningen Drentse Landschap als non-profit ter beschikking: organisatie gebruik maken van advertentiemogelijkheden om • Wandel- (58), fietsen struinroutes (19) het websiteverkeer en verkopen • 4 lange afstandsroutes: de Loop van de Reest, Loop van het Oude Diep, te stimuleren. Al snel bleek dit Loop van de Drentsche Aa en de Loop langs de Hunebedden een succes en werd het volledige gesponsorde budget gebruikt. • Exposities (2) • Infopanelen (65) Facebook Sinds mei 2012 heeft Het Drentse • Informatiecentra (7) Landschap een eigen Facebook- • Oriëntatietafels (2) pagina (facebook/drentslandschap). De laatste nieuwtjes, • Gemarkeerde wandelroutes (31) aanbiedingen en leuke activiteiten worden op deze pagina • Picknickplaatsen (3) geplaatst. Aan het einde van het • Knapzakroutes (63) jaar telde Het Drentse Landschap 5300 vrienden. • Kinderknapzakroutes (2) • 200 km infrastructuur (zandwegen) Twitter Sinds de zomer van 2013 maakt • Schaatsbanen (4) Het Drentse Landschap naast • Kijkheuvels (2) Facebook ook gebruik van Twit- ter (twitter.com/drentslandschap). • Vogelkijkhut (1) en uitkijktorens (2) Het gaat vooral om korte bericht- jes rondom actualiteiten van de • 7 vakantiewoningen stichting. Er is qua inhoud overlap • Galerie Lemferdinge met Facebook, maar de informatie hierop is iets uitgebreider • 400 parkeerplaatsen en overzichtelijker te bekijken. Aan het einde van 2016 telde de Twitter-pagina 2091 volgers. 100% Drenthe Klachtenregeling LinkedIn In het voorjaar verscheen 100% In 2016 heeft Het Drentse Land- In het najaar van 2016 is Het Drenthe: een reisgids die de lezer schap twee klachten ontvangen. Drentse Landschap begonnen naar plekken in Drenthe brengt Een ging over het snoeibeleid met een eigen bedrijfspagina waar vele anderen niet komen. van de stichting en de andere op LinkedIn. De bedoeling is dat 100% Drenthe werd in opdracht over het gebruik van een paar- meer werk gerelateerd nieuws, van Het Drentse Landschap ge- denweide. De laatstgenoemde zoals actuele vacatures, op deze produceerd door Mo’media die klacht heeft geresulteerd in een bedrijfspagina komen. Rond de wereldwijd dergelijke reisgidsen rechtszaak waarin Het Drentse jaarwisseling had deze bedrijfs- maakt. De gids is de opvolger van Landschap in het gelijk werd pagina 147 volgers. het traditionele handboek dat na gesteld. 10 jaar aan vernieuwing toe was. Recreatie Duurzaamheidscentrum Assen Nieuwe LAW In het Duurzaamheidscentrum In de serie succesvolle lange- is een informatiepunt ingericht afstandswandelingen langs de waar bezoekers o.a. informa- Reest, de Drentsche Aa en het tie kunnen vinden over duur- Oude Diep heeft Het Drentse zaamheid en het werk van Het Landschap nu een toegevoegd Drentse Landschap. In de filmzaal die écht heel lang is: De Loop worden ook films vertoond over langs de Hunebedden. Deze de Drentse natuur. In december route gaat langs alle 52 hune- werd een boeiende expositie bedden van Drenthe plus dat ene over de Wolf geopend. Vanuit Groninger hunebed en is meer het Duurzaamheidscentrum star- dan 300 kilometer lang gewor- ten diverse wandelen fietsrou- den. De 1e druk van 1500 exem- tes van Het Drentse Landschap. plaren was binnen driekwart jaar uitverkocht.

41 Personeel en Organisatie

De belangrijkste ontwikkelingen op het gebied van personeel en bedrijfsvoering worden in dit hoofdstuk besproken. In 2016 waren er veel personeelswisselingen en is het personeelsbestand licht gegroeid.

42 Organisatieontwikkelingen

In 2016 is verder gewerkt in de richting van een toekomstbesten- receptie en incidenteel wordt dige organisatie. Het budgethouderschap per sector is ingevoerd, samengewerkt in projecten. Er en het nieuwe relatiebeheersysteem is door de medewerkers in is momenteel een verkenning gebruik genomen. Ook is er een nieuwe telefooncentrale geïnstal- gaande op welke vlakken de sa- leerd die beter past bij de huidige tijd. menwerking nog verder geïnten- siveerd kan worden.

Kernprocessen Samenwerking met Er is de afgelopen jaren veel Landschapsbeheer Drenthe aandacht en energie besteed aan In juli is Landschapsbeheer het verbeteren van onze admi- Drenthe verhuisd naar de kan- nistratieve organisatie en meer toorpanden van de stichting in focus op bedrijfsmatig werken. Assen. Na een verbouwing is Dit heeft geresulteerd in de Kloosterstraat 11 en deels ook 9 beschrijving van 12 kernproces- voor hen ingericht. Er is gestart sen. Het betreffen hier met name met een samenwerking bij de procedures op het gebied van financiën. Dit heeft geleid tot meer inzicht in de uitgaven en de inkomsten per sector. De sector- hoofden hebben hierdoor, ook in combinatie met de ingevoerde budgettering, meer controlemo- gelijkheden gekregen.

Relatiebeheer Er wordt sinds 2014 gewerkt met CRM Dynamics, een nieuw relatiebeheersysteem. Dit is in fases ingevoerd. Het systeem wordt op dit moment gebruikt voor beschermers en marketingacti- viteiten. In 2016 is een proef ge- draaid met het verwerken van de pachtcontracten. In 2017 wordt dit geëvalueerd. Verder wordt onderzocht of het systeem wel- licht uitgebreid kan worden met de modules voor contractbeheer en projectadministratie. In 2017 staat sowieso een migratietraject gepland naar een nieuwe versie. Naast de optimalisatie van het CRM systeem zal de stichting in het komende jaar verder gaan met het moderniseren van de totale ICT omgeving. Het doel hiervan is een toekomstbestendig ICT-landschap dat de organisatie optimaal ondersteunt. Hiervan is een speerpuntbeleid gemaakt. De werkgroep Relatiebeheer gaat ondertussen door met het opstellen van procesbeschrij- vingen die de interne en externe procesgang verder moeten stroomlijnen.

43 Personeel

Het Drentse Landschap wil een goede werkgever zijn. Individuen Stagiaires en leerlingen moeten hun talenten kunnen ontwikkelen en de arbeidsomstan- Het Drentse Landschap biedt digheden moeten goed zijn. Wij vinden dat medewerkers van cru- jaarlijks stagiaires van verschil- ciaal belang zijn voor het goed functioneren van de stichting. Hun lende opleidingen stageplekken gedrevenheid, creativiteit, productiviteit en competenties zijn aan. Naast diverse kortere stages nodig om verder te gaan in de richting van een efficiënte, dynami- in de buitendienst zijn er bij de sche en ondernemende organisatie. sectoren Erfgoed en Communi- catie ook studenten werkzaam geweest. Directiewissel Tevens in maart is gestart een Voor het eerst is er een leerling In het voorjaar van 2016 heeft nieuwe ecologisch medewerker. aangesteld in de buitendienst. Eric van der Bilt als directeur af- Zijn voorganger is in 2015 met Het betreft een jongeman die de scheid genomen van de stichting. pensioen gegaan. opleiding Bos en Natuurbeheer Na een dienstverband van 37 jaar Door de invoering van CRM is volgt, en eerder als stagiaire was het tijd om te gaan genieten er op meer permanente basis heeft kennis gemaakt met de van een welverdiend pensioen. behoefte ontstaan aan onder- stichting. Hij werkt vier dagen Bij zijn afscheid is zowel intern steuning bij de beschermersadmi- in de week in het terreinbeheer als extern uitgebreid stilgestaan; nistratie. Hiervoor is een mede- en doet zo de praktijkervaring hij heeft een duidelijk stempel werker aangetrokken voor één op die de opleiding voorschrijft. gedrukt op de ontwikkeling van dag in de week. Daarnaast gaat hij één dag in de de stichting en het realiseren van Met het oog op de toenemende week naar school. Door gebruik de doelen waar we voor staan. druk op de twee rayonbeheer- te maken van twee subsidies kan In mei is zijn opvolger, Erwin van ders is een extra rayonbeheerder de organisatie deze extra kracht Liempd MSc, gestart als nieuwe aangesteld in september van het financieren. directeur-bestuurder. jaar. Daarnaast is in dezelfde periode een educatief medewerker Arbo Medewerkers begonnen. Het ziekteverzuim is in 2016 iets In 2016 zijn diverse nieuwe Met de komst van Landschapsbe- gestegen ten opzichte van het medewerkers verwelkomd. Zo is heer Drenthe is besloten om de jaar daarvoor. In 2016 was het er een HR-adviseur voor één dag schoonmaak (grotendeels) uit te totale verzuimpercentage 2,8% per week aangetrokken. Daar- besteden. Dit heeft ertoe geleid (2015:2,3% ). Dit bestond voor voor was personeelszaken bij het dat een van de twee schoon- het overgrote deel (1,9%) uit hoofd bedrijfsvoering onderge- maaksters in dienst is gekomen langdurig verzuim van 2 weken bracht. De groei van de organi- bij het schoonmaakbedrijf; zij of langer van 3 medewerkers. satie en de complexiteit van het kan zo haar werkzaamheden Er is een Preventief Medisch vakgebied waren de belangrijk- continueren. De andere schoon- Onderzoek (PMO) gehouden ste motivaties achter dit besluit. maakster heeft niet voor deze onder alle medewerkers. Dit Mede door afspraken met de optie gekozen. is uitgevoerd door Stigas. Het Gemeente Assen betreffende Eind 2016 is ook afscheid geno- PMO bestond uit een vragenlijst de samenwerking in het Duur- men van de senior medewer- en een aanvullend lichamelijk zaamheidscentrum is in 2015 ker bedrijfsvoering. Door wat onderzoek. Hier hebben 29 gestart met de werving van een verschuivingen binnen de sector medewerkers aan mee gedaan. Coördinator Events, Marketing wordt deze functie niet één op De eindrapportage is gedeeld en Communicatie. In maart is de één weer ingevuld. Er is gekozen met de medewerkers en de aan- medewerker begonnen met haar om hiervoor een vacature uit te dachtspunten worden aangestipt werkzaamheden. zetten voor een administrateur. in de functioneringsgesprekken in 2017. Er heeft een herhalingscursus Bedrijfshulpverlening (BHV) plaats gevonden. Medewerkers in de buitendienst hebben een herhalingsinstructie voor levens- reddende handelingen gevolgd.

44 Jaarrekening 2016 Inclusief accountantsverklaring

Dit jaarverslag en de hierin opgenomen geconsolideerde jaarrekening zijn opgesteld overeenkomstig de Richtlijn Verslag geving Fondsenwervende Instellingen (de Richtlijn) van de Raad voor de Jaarverslaggeving. De Richtlijn vormt een essentieel onderdeel van de beoordelingen die worden verricht door het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF) in het kader van de Erkenningsregeling. 6

45 De Richtlijn stelt dat een jaar- verslaglegging antwoord moet geven op de volgende vragen: • Welk deel van de giften blijft over voor het doel? • Worden de middelen daad- werkelijk besteed of wordt het geheel of gedeeltelijk vastgezet in reserves? • Worden de middelen daad- werkelijk besteed aan het bij de werving aangeven doel?

De jaarrekening 2016 bestaat uit de volgende onderdelen: • Balans per 31 december 2016 • Staat van baten en lasten • Toelichting op de balans en de staat van baten en lasten, inclusief de geconsolideerde balans en staat van baten en lasten en een toelichting hierop.

De geconsolideerde cijfers betreffen Stichting Het Drentse Land- schap, Stichting Oude Drentse Kerken, Stichting Drs. A.V.J. den Hartogh Fonds, Stichting Fonds Onrendabele Monumenten en Beheerboerderijen Het Drentse Landschap B.V.

Financiën

Beleid m.b.t. fondsenwerving Uitgangpunt bij het werven van fondsen is dat de kosten niet meer dan 25% van de baten mogen bedragen. aankopen natuurterreinen en digd) werkkapitaal en belegbaar Beleid m.b.t. kosten Beheer en gebouwen. kapitaal (beleggingsportefeuille). Administratie De Financiële Auditcommissie Het beleggingsdoel is gericht op Het beleid van Het Drentse Land- heeft de normstelling voor de een stabiele waardegroei van schap is er uiteraard op gericht kosten Beheer en Administratie het belegd vermogen bij een om deze kosten zo laag mogelijk in relatie tot bovengenoemde verantwoorde risicograad. In sep- te houden. Maar kostenbeper- reguliere baten vastgesteld op tember 2010 heeft de Raad van king is geen doel op zich want 13%. Toezicht een nieuw beleggings- dit kan ten koste gaan van de statuut vastgesteld. De stichting kwaliteit van het beheer en de Beleid m.b.t. reserves streeft op lange termijn naar een bedrijfsvoering. Wij hebben De jaarlijkse overschotten c.q. gemiddeld rendement van ca. 4 er voor gekozen om de kosten tekorten worden toegedeeld aan % op jaarbasis. Om - zo veel als van Beheer en Administratie in de continuïteits- of bestemmings- mogelijk - te voorkomen dat in relatie tot de totale baten te wil- reserve. De Raad van Toezicht is enig jaar het rendement lager len weergeven. Dit percentage bevoegd te bepalen waarvoor de dan 0 % is, zal minimaal 75% wordt echter sterk beïnvloed reserves worden ingezet. Dit ge- van de beleggingsportefeuille in door de (financiële) omvang van beurt op advies van de Financiële risicomijdende beleggingscatego- projecten en gronden gebou- Auditcommissie. rieën worden belegd (obligaties wenaankopen. Wij hebben en liquiditeiten). daarom als norm gekozen voor Beleggingsbeleid Daarnaast zal maximaal 25% het uitdrukken van de kosten Het beleggingsbeleid van Het van de beleggingsportefeuille voor Beheer en Administratie in Drentse Landschap is primair worden belegd in risicodragende een percentage van de reguliere gericht op beleggingen voor beleggingscategorieën met baten. Dit zijn de jaarlijkse baten de langere termijn (5 jaar en een risicoprofiel van defensief exclusief de baten uit bijdragen langer). In de praktijk wordt on- (aandelen, onroerend goed en projecten en subsidies overheden derscheid gemaakt tussen (beno- grondstoffen).

46 De beleggingsportefeuille wordt gingsportefeuille via een kwar- jaar) in de vergaderingen van de belegd overeenkomstig de richt- taalverslag. Deze rapportage Raad van Toezicht worden be- lijnen van de GDN (Goede Doelen bevat naast een vermogensverge- sproken in aanwezigheid van de Nederland) en voldoet aan de in- lijking, een portefeuilleoverzicht directeur/bestuurder en de leden zichtvereisten zoals bedoeld in de en een transactieoverzicht. van het managementteam. erkenningsregeling van het CBF. Minimaal éénmaal per jaar zal de De leden van de Raad van Naast financiële criteria zullen vermogensbeheerder in een per- Toezicht worden benoemd door de beleggingen gedaan wor- soonlijke toelichting bij de Finan- Raad van Toezicht. Voor leden den op basis van niet-financiële ciële Auditcommissie uitgebreid is statutair een zittingsduur (duurzame) criteria met aandacht de resultaten en het gevoerde en bepaald van vier jaar, met een voor het beleggen in duurzame te voeren beleid bespreken. maximum van drie termijnen. De fondsen. De Raad van Toezicht wordt bestuursleden treden af conform via de Financiële Auditcommis- een rooster van aftreden. Er wordt een voorzichtig beleg- sie door de directie minimaal gingsbeleid gevolgd. Ter dekking tweemaal per jaar op de hoogte Het functioneren van de direc- van de lopende uitgaven is het gesteld van de ontwikkelingen teur/bestuurder wordt in een niet noodzakelijk dat de beleg- en de performance van de beleg- jaarlijks functioneringsgesprek gingen jaarlijks direct rendement gingsportefeuille. geëvalueerd door de Raad van (door dividend, couponrente Toezicht. Het functioneren van en/of uitloting van obligaties) Eind 2012 is de notitie ‘Evaluatie de Raad van Toezicht wordt aan geven. Beleggingsbeleid Stichting Het het einde van het jaar geëvalu- Drentse Landschap 2007-2012’ eerd. Het strategisch beleggings- in de Raad van Toezicht behan- De Raad van Toezicht legt door beleid wordt concreet ge- deld. De Raad van Toezicht kon middel van het jaarverslag en de maakt in een mandaat voor de zich vinden in de conclusies en is jaarrekening verantwoording af vermogensbeheerder(s) dat door akkoord gegaan met de voorge- aan de begunstigers en de subsi- Stichting Het Drentse Landschap stelde bijstelling van het beleg- dieverstrekkers. en de vermogensbeheerder gingsbeleid o.a. op het punt van wordt ondertekend. de duurzaamheid. Effectiviteit en efficiency van bestedingen Het tactisch beleggingsbeleid Verantwoordingsverklaring Door het vaststellen van het betreft de keuze(s) voor de korte meerjarenbeleidsplan en de termijn (tot 12 maanden) inzake Code Goed Bestuur voor daaruit voortvloeiende jaarplan- de verdeling binnen de diverse Goede Doelen nen en begrotingen geeft de beleggingscategorieën en is af- De Raad van Toezicht van Raad van Toezicht vorm aan de hankelijk van de rendementsver- Stichting Het Drentse Landschap doelstellingen van Het Drentse wachtingen van de verschillende onderschrijft de Code Goed Landschap. In het meerjarenbe- beleggingscategorieën op korte Bestuur voor Goede Doelen en leidsplan staan richtinggevende termijn. Dit beleid wordt jaarlijks handelt overeenkomstig. In deze doelstellingen geformuleerd. In vastgesteld door de Directie ui- verantwoordingsverklaring legt de jaarlijkse werkplannen wor- teraard binnen de kaders van het de Raad van Toezicht verant- den per product doelstellingen strategisch beleggingsbeleid. woording af over drie algemeen geformuleerd. geldende principes: De (externe) vermogens Het monitoren en evalueren van beheerder(s) is de dagelijkse Onderscheid de functies toezicht de uitvoering van processen en uitvoerder(s) van het operatio- houden, besturen en uitvoeren activiteiten vindt plaats door nele beleggingsbeleid. Onder Optimaliseer de effectiviteit en een kritische beoordeling van het operationeel beleggingsbe- efficiency van bestedingen het jaarverslag door de Raad leid wordt verstaan de aan- en Optimaliseer de omgang met van Toezicht, waarbij het jaar- verkoop van individuele obli- belanghebbenden verslag ook getoetst wordt aan gaties, eigen huisfondsen en het Meerjarenbeleidsplan en het ‘beleggingsfondsen van derden’: Onderscheid toezicht, bestu- jaarwerkplan. dit is een continu proces. De ren en uitvoeren activiteiten op dit beleidsniveau Het Drentse Landschap is een Monitoring en evaluatie van de dienen binnen de kaders van stichting met een Raad van uitvoering van activiteiten en het strategisch beleggingsbe- Toezicht en directeur/bestuurder. interne processen vindt plaats op leid en het tactisch beleggings- De Raad van Toezicht heeft een basis van bespreking en verslag- beleid te blijven. De (externe) voorzitter. De belangrijke taken legging vanuit de afdelingen vermogensbeheerder(s) is verant- van de Raad van Toezicht zijn het en bespreking in het manage- woordelijk voor het operationele toezicht houden op het door de mentteam. Overige relevante beleggingsbeleid. directeur/bestuurder gevoerde onderwerpen worden behandeld beleid, grondaankopen, begro- in de wetenschappelijke advies- De directie van Het Drentse Land- ting, jaarverslag en jaarrekening. commissie, redactiecommissie en schap wordt éénmaal per kwar- De Raad van Toezicht oefent het Personeelsvertegenwoordiging taal op de hoogte gebracht van toezicht uit op basis van stukken, met terugmelding in de Raad van de performance van de beleg- die periodiek (circa 10 keer per Toezicht. Een en ander is als het

47 website, persberichten, digitale nieuwsbrieven, sociale media en door deelname aan diverse overlegorganen en samenwer- kingsverbanden geïnformeerd. Het communicatiebeleid van de stichting is vastgelegd in het meerjarenbeleidsplan. Het beleid is erop gericht om optimale relaties te hebben met belanghebbenden en hen gericht te informeren, bijvoorbeeld over natuur- en landschapsbelangen en de activiteiten van de stichting, de ontwikkelingen in de natuurgebieden, de instandhouding van het cultureel erfgoed en de besteding van de ontvangen gelden.

De informatieverstrekking vindt door de verantwoordelijke afdeling plaats via verschillende uitingen zoals beleidsnotas, publicaties, overleggen met overheden, deelname aan netwerken en overlegorganen. Om daarnaast goed te kunnen voorzien in de informatiebehoeften van de belanghebbenden, zijn de diverse algemene communicatie-uitingen zoals het kwartaalblad, de fol- ders, website en de sociale media ondergebracht bij de sector Com- ware een continue proces met ding geven tot aanpassing van municatie. De middelen worden globaal onderstaande frequen- werkwijzen en procedures. ingezet om elkaar te versterken. ties: Belanghebbenden kunnen daar- • Managementteamvergade- Omgang met belanghebben- naast op 1 telefoonnummer en ring 1 x per 4 weken den 1 algemeen emailadres terecht. • Financiële Auditcommissie 2 à Het Drentse Landschap streeft 3 x per jaar naar een open dialoog met De stichting beschikt over een • Raad van Toezicht vergade- belanghebbenden die zijn onder vastgelegde procedure om even- ring 10 x per jaar te verdelen in vrijwilligers, toe- tuele klachten correct af te han- • Wetenschappelijke advies- zichthouders en medewerkers, delen. Door middel van enquêtes commissie 3 à 4 x per jaar beschermers, schenkers, relaties, en evaluaties wordt regelmatig • Redactiecommissie 4 x per bedrijven, overheden, particulie- de mening van belanghebben- jaar ren, natuur- en milieuorganisa- den gepolst. • Personeelsvertegenwoordi- ties, waterschappen, fondsen en ging 2 x per jaar andere betrokkenen.

Onderwerpen die sowieso jaar- De inhoud en kwaliteit van de lijks aandacht krijgen zijn: verstrekte informatie wordt door • Jaarverslag en jaarrekening de leidinggevenden gewaar- • Bedrijfsevaluaties van beheer- borgd. Het stroomlijnen en opti- boerderijen, vakantiewonin- maliseren van de externe com- gen en vleesverkoop municatie wordt gedaan door de • Evaluatie van natuur- en ge- sector Communicatie. bouwenbeheer De specifieke doelgroepen wor- De leerpunten uit de monitoring den met diverse communicatie- en evaluaties worden zo met middelen zoals het kwartaalblad, elkaar gedeeld en kunnen zo het jaarverslag en de samen- worden benut of mede aanlei- vatting van het jaarverslag, de

VERSCHILLEN-ANALYSE JAARREKENING 2016 VERSUS BEGROTING 2016 Samenvatting van de uitkomsten van de geconsolideerde jaarrekening 2016

Staat van Baten en Lasten De jaarrekening sluit met een nadelig saldo van € 160.892. Dit saldo is op basis van een directiebesluit als volgt in de jaarrekening verwerkt:

Onttrokken aan: Bestemmingsreserve Nationale Postcode Loterij 420.472 1 Toegevoegd aan: Bestemmingsreserve St. Oude Drentse Kerken 187.025 2 Bestemmingsreserve St. Drs. A.V.J. den Hartogh Fonds 10.823 3 Bestemmingsreserve onrendabele monumenten 34.704 4 Bestemmingsreserve natuurbeheer en grondverwerving 27.028 5

1. Betreft de overbesteding in 2016 ten opzichte van het bedrag dat als bate in de staat van baten en lasten is opgenomen. 2. Exploitatiesaldo van de Stichting Oude Drentse Kerken. 3. Exploitatiesaldo van de Stichting Drs. A.V.J. den Hartogh Fonds. 4. Exploitatiesaldo van de Stichting Fonds Onrendabele Monumenten. 5. Exploitatiesaldo van de Stichting Het Drentse Landschap en Beheerboerderijen Het Drentse Landschap B.V. na correctie met bovenstaande onttrekkingen en toevoegingen.

De begroting over 2016 sluit met een saldo nihil.

Dat betekent een nadelig verschil ten opzichte van de begroting van € 160.892.

Globale analyse van het resultaat ten opzichte van de begroting: Een saldo in onderstaand overzicht betekent een saldo van baten en lasten.

Omschrijving Nadelig Voordelig Saldo aankopen natuurterreinen en gebouwen 166.000 Saldo overige eigen fondsenwerving 594.000 Saldo beheer natuurterreinen 165.000 Saldo beheer gebouwen 343.000 Saldo beleggingen 220.000 Saldo voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartiging 23.000 Hogere kosten beheer en administratie 28.000 Saldo projecten 626.000

Totaal 1.163.000 1.002.000

Per saldo nadelig 161.000

Saldo aankopen natuurterreinen en gebouwen De belangrijkste ( > € 50.000) verwervingen in 2016 zijn: – percelen landbouwgrond en natuurgrond grenzend aan het Hijkerveld in Beilen € 622.000 – percelen cultuurgrond in de Bronnegermaden (Hunzedal) € 248.000 – percelen natuur bij het Scharreveld in Westerbork € 51.000.

Daarnaast is onder projectkosten nog de volgende verwerving opgenomen: – percelen landbouwgrond en natuurgrond grenzend aan het Hijkerveld in Beilen € 681.000.

Saldo overige eigen fondsenwerving Betreft voornamelijk de volgende gerealiseerde opbrengsten, die P.M. worden begroot, vanwege hun onvoorspel- bare karakter: – negen legaten ad € 502.000 – het ontvangen bedrag aan schenkingen en giften bedroeg € 87.000 waaronder een schenking van € 50.000.

Voor bijdragen donateurs en bedrijfssponsoren werd resp. € 320.000 en € 86.500 begroot en resp. € 343.000 en € 67.000 ontvangen.

49 Saldo beheer natuurterreinen De baten beheer natuurterreinen zijn per saldo hoger door een subsidie van het RVO voor bebossing van een natuurterrein dat al eerder is aangekocht ( € 37.000), hogere bedrijfstoeslag ( € 37.000), hogere subsidie voor de schaapskudden (€ 17.000), lagere pachtopbrengsten ( € 21.000), lagere SNL subsidie dan hetgeen begroot (€ 52.000).

De per saldo lagere kosten beheer natuurterreinen zijn het gevolg van enerzijds hogere kosten voor bemesten, oogsten, begrazing en bosbeheer (€ 99.000), de afsluitende kosten van de verbouwing van boerderij De Veldkamp (€ 39.000) en hogere kosten voor infrastructuur (€ 19.000). Anderzijds is er sprake van lagere kosten bij de aankoop en onderhoud van machines (€ 20.000), lagere waterschapslasten (€ 181.000), lagere ruilverkavelingsrente (€ 101.000) en lagere kosten diensten De12landschappen (€ 17.000).

Saldo beheer gebouwen De baten zijn lager als gevolg van lagere reguliere huuropbrengsten (€ 151.000) en hogere opbrengsten uit verhuur vakantiewoningen (€ 61.000). De kosten zijn hoger door hogere onderhoudskosten (€ 87.000), hogere kosten restauratie en renovatie van € 93.000 (renovatie van Huis ter Hansouwe en De Braemscamp), hogere kosten vakantiewoningen als gevolg van meer verhuur (€ 36.000) en naheffingsaanslagen verhuurdershef- fing (€ 20.000).

Ten gunste van de onderhoudskosten 2016 is gebracht 1/10e van de, in 2013, getroffen Voorziening Oldengaerde in verband met vrijval van dat deel van de voorziening door tijdsverloop. De voorziening was getroffen in verband met de beschikbaarstelling, zonder huuropbrengst, van een woongedeelte van het landgoed voor een periode van 10 jaar. Deze beschikbaarstelling heeft plaatsgevonden in het kader van de schenking van het landgoed Oldengaerde aan Het Drentse Landchap.

Saldo beleggingen De grote voordelige afwijking van de begroting komt voort uit het feit dat de baten voorzichtig (€ 50.000) zijn begroot, mede in het licht van de voortdurende onzekere economische situatie. De baten 2016 bestaan uit voordelige koersresultaten tot een bedrag van € 125.000 en opbrengst van rente en dividend tot een bedrag van € 155.000. De kosten van dit vermogensbeheer bedroegen € 60.000 en liggen daarmee € 10.000 boven de begroting.

Saldo voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartiging De baten bleven € 13.000 achter bij de begroting voornamelijk door lagere opbrengst van activiteiten. De kosten zijn € 36.000 lager dan begroot door lagere toegerekende personeelskosten (€ 43.000).

Kosten beheer en administratie De hogere kosten zijn met name veroorzaakt door hogere kosten personele verzekeringen (€ 12.000) en hogere representatiekosten (€ 15.000). Het gaat hier met name om incidentele kosten als gevolg van het vertrek van de directeur.

Saldo projecten Het resultaat op projecten is € 627.000 lager dan begroot. De bedragen tussen haakjes zijn ook hier saldo’s van baten en lasten. Het lagere resultaat is ontstaan door een verbouwing van De Havixhorst in de Wijk (€ 286.000), aankoop natuur nabij het Hijkerveld (€ 99.000), uitgave boek 100% Drenthe (€ 85.000), investering in zonnepanelen (€ 27.000), nieuwbouw en verbouw Kloosterstraat (€ 76.000) en renovatie keuterij Violier (€ 68.000).

De bijdrage van de Nationale Postcode Loterij wordt besteed aan projecten welke hier als bate is opgenomen. In 2016 zijn de volgende projecten gefinancierd met NPL gelden: aankoop gronden aansluitend aan het Hijkerveld (€ 583.000), onderhoud landgoed De Havixhorst in De Wijk (€ 200.000), renovatie keuterij Violier (€ 75.000) en uitgave boek 100% Drenthe (€ 30.000).

50 Balans De financiële positie van de stichting is verder versterkt.

De continuïteitsreserve is ongewijzigd en bedraagt per 31 december 2016 € 3.174.000.

Het totaal van de bestemmingsreserves bedraagt per 31 december 2016 € 10.465.000 tegen € 10.245.000 per 31-12-2015. De toename is het gevolg van het geconsolideerde resultaat en ontvangen bruidsschatten voor de overname van kerk in de Odoorn en de molens in de Gemeente Noordenveld.

De vorderingen en de overlopende activa zijn nagenoeg stabiel gebleven. De effecten zijn in waarde gestegen als gevolg van behaalde koersresultaten. De kortlopende passiva namen af met 1,5 miljoen euro voornamelijk doordat nog te betalen aankopen natuur terreinen en gebouwen per 31-12-2015 in 2016 zijn afgewikkeld.

51 BALANS PER 31 DECEMBER 2016 (in euro’s / na verwerking resultaat)

31-12-2016 31-12-2015 ACTIVA

Financiële vaste activa 95.000 95.000

Vorderingen en overlopende activa 1.195.498 1.220.849

Effecten 5.430.931 5.319.704

Liquide middelen 8.628.402 10.101.965

15.349.831 16.737.518

PASSIVA

Reserves en fondsen

Continuïteitsreserve 3.174.090 3.174.090 Bestemmingsreserves 10.464.894 10.244.724

13.638.984 13.418.814

Langlopende schulden -

Voorziening 105.000 258.750

Kortlopende schulden 1.605.847 3.059.954

15.349.831 16.737.518

52 STAAT VAN BATEN EN LASTEN OVER 2016 (in euro’s)

Werkelijk Begroting Werkelijk 2016 2016 2015 BATEN

Baten uit eigen fondsenwerving Baten uit bijdrage projecten, instanties en particulieren 18.560 20.000 572.887 Baten uit overige eigen fondsenwerving 997.657 406.500 1.768.895

Totaal baten uit eigen fondsenwerving 1.016.217 426.500 2.341.782

Baten uit acties van derden 937.500 937.500 937.500

Subsidies van overheden - Subsidie projecten 917.776 315.000 413.590 - Subsidie aankopen natuurterreinen en gebouwen 113.795 p.m. 325.871 - Subsidie beheer 3.097.066 3.107.000 3.090.251

Totaal subsidies van overheden 4.128.637 3.422.000 3.829.712

Overige baten beheer natuurterreinen 1.148.497 1.119.000 943.090

Baten beheer gebouwen 1.168.677 1.269.000 1.229.664

Baten uit beleggingen 280.241 50.000 337.064

Overige baten 28.282 41.000 31.564

SOM DER BATEN 8.708.051 7.265.000 9.650.376

LASTEN Besteed aan de doelstellingen A. Kosten aankopen natuurterreinen en gebouwen 1.031.436 752.000 1.841.892 B. Kosten beheer natuurterreinen 2.403.217 2.549.000 2.522.701 B. Kosten beheer gebouwen 1.209.327 967.000 1.364.988 C. Kosten projecten 2.829.311 1.601.000 1.273.304 D. Kosten voorlichting, promotie, educatie en belangen behartiging 471.943 508.000 445.013

Totaal besteed aan de doelstellingen 7.945.234 6.377.000 7.447.898

Werving baten Kosten eigen fondsenwerving 51.646 54.000 45.216 Kosten van beleggingen 59.912 50.000 49.452

Totaal werving baten 111.558 104.000 94.668

Beheer en administratie Kosten beheer en administratie 812.151 784.000 665.194

Totaal beheer en administratie 812.151 784.000 665.194

SOM DER LASTEN 8.868.943 7.265.000 8.207.760 Resultaat 160.892- - 1.442.616

Bestemming van het resultaat: Van Bestemmingsreserve NPL-gelden i.v.m. overbesteding 420.472 - - Naar Bestemmingsreserve NPL-gelden i.v.m. onderbesteding - -511.070 Naar bestemmingsreserve SODK -187.025 - -9.281 Naar bestemmingsreserve, St. Drs. A.V.J. den Hartogh Fonds -10.823 - -36.578 Naar bestemmingsreserve, reserve natuurbeheer en grondverwerving -27.028 - -535.687 Bestemmingsreserve onrendabele monumenten -34.704 - -350.000

53 GRONDSLAGEN

Grondslagen voor consolidatie Consolidatie heeft voor 100% plaatsgevonden en er zijn geen minderheidsbelangen. De geconsolideerde jaarrekening is opgemaakt conform de Richtlijn Verslaggeving Fondsenwervende instellingen. In consolidatie zijn onder- genoemde stichtingen opgenomen. De cijfers van deze stichtingen zijn volgens genoemde richtlijnen vastgesteld. De besturen van deze stichtingen bestaan uit dezelfde leden.

Stichting Het Drentse Landschap gevestigd te Assen Doelstelling: het bevorderen van het behoud, de ontwikkeling en het scheppen van hetgeen in natuur en landschap in de provincie Drenthe waardevol te achten is in natuurwetenschappelijke, geografisch, structureel, cultuurhistorisch of visueel opzicht. Alsmede het verwerven, restaureren, onderhouden, beheren en exploiteren van (rijks)monumenten. Het geven van voorlichting en het verzorgen van educatie met betrekking tot vorenstaande doelstelling aan derden om daarmee de bewustwording, attitudeverandering en gedragsverandering bij deze te bewerkstelligen. En voorts al hetgeen met één en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin van het woord.

Stichting Oude Drentse Kerken gevestigd te Assen Doelstelling: het bevorderen van het behoud van historische kerkgebouwen in de provincie Drenthe, alsmede het bevorderen van de belangstelling voor die gebouwen. Het geven van voorlichting en het verzorgen van educatie met betrekking tot vorenstaande doelstelling aan derden om daarmee de bewustwording, attitudeverandering en gedragsverandering bij deze derden te bewerkstelligen. En voorts al hetgeen met één en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin van het woord.

Stichting Drs. A.V.J. den Hartogh Fonds te Assen Doelstelling: het financieel ondersteunen van natuurontwikkelingsprojecten, landschapsonderhoud, informatiecentra en toeristische-recreatieve voorzieningen, welke ondersteuning functioneel dient te zijn. En voorts al hetgeen met één en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin van het woord.

Stichting Drentse Boerderijen te Assen Doelstelling: het bevorderen van het behoud van karakteristieke verschijningsvormen van Drentse boerderijen en hun erven, alsmede het bevorderen van een landschappelijke verantwoorde bouwstijl. Alsmede het verwerven, onderhouden, beheren en exploiteren van (rijks)monumenten. Het geven van voorlichting en het verzorgen van educatie met betrekking tot vorenstaande doelstelling aan derden om daarmee de bewustwording, attitudeverandering en gedragsverandering bij deze derden te bewerkstelligen. En voorts al hetgeen met één en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin van het woord.

Stichting Fonds Onrendabele Monumenten te Assen Doelstelling: het financieel ondersteunen van de Stichting Het Drentse Landschap en de Stichting Oude Drentse Kerken voor het behoud casu quo exploitatie van onrendabele objecten in de provincie Drenthe, zijnde objecten die onvoldoende opbrengend vermogen hebben om duurzaam in stand gehouden te kunnen worden, waaronder begrepen, doch niet beperkt tot molens, kerken, industrieel erfgoed, landhuizen en grote boerderijen.

Stichting beheerboerderijen Het Drentse Landschap B.V. te Assen Deze stichting is in 2016 opgericht en is derhalve alleen in 2016 meegenomen in de consolidatie. Doelstelling: het exploiteren van de door Stichting Het Drentse landschap in gebruik gegeven landbouwgronden en bedrijfsgebou- wen in de ruimste zin van het woord.

54 Grondslagen voor de balanswaardering en voor de bepaling van het resultaat

Algemeen Zowel de balanswaardering als de resultaatbepaling geschiedt, voor zover hieronder niet anders vermeld, op basis van historische kosten (aanschafwaarde min subsidies) en zijn conform de Richtlijn Verslaggeving Fondsenwer- vende instellingen. In 2012 is, in de staat van baten en lasten, de rubricering van de baten enigszins gewijzigd ten opzichte van voorgaande jaren, om ook op dit punt te voldoen aan Richtlijn 650 Fondsenwervende instellingen.

Balanswaardering (waardering activa en passiva)

Effecten De effecten worden gewaardeerd op de marktwaarde per balansdatum.

Voorzieningen De voorziening Oldengaerde is bepaald op basis van de contante waarde van de gederfde huurinkomsten. Bij diverse te onderscheiden posten van activa en passiva zijn de waarderingsgrondslagen vermeld. In geval er geen vermelding plaatsvindt, is de betreffende actief- of passiefpost gewaardeerd tegen nominale waarde.

Nalatenschappen De hoogte van de door een notaris toegezegde nalatenschappen wordt voor 80% meegenomen op de balans. Reden hiervan is om te voorkomen dat door bijkomende kosten de uitgekeerde nalatenschappen lager zijn dan aanvankelijk is opgenomen.

Resultaatbepaling Alle baten en lasten worden verantwoord in de staat van baten en lasten. De baten en lasten worden toegere- kend aan het jaar waarop ze betrekking hebben, met uitzondering van de Subsidie Natuur en Landschapsbeheer en Bedrijfstoeslag. Laatstgenoemde twee vergoedingen worden verantwoord in het eerste jaar na afloop van het boekjaar, omdat de ontvangst van die vergoedingen meestal in dat jaar ligt. De bijdragen van donateurs worden met ingang van 2012 volgens het kasstelsel verantwoord. Het resultaat wordt bepaald op het verschil tussen de baten en lasten met inachtneming van de vermelde waarderingsgrondslagen.

De nog niet bestede of teveel bestede gelden van de jaarlijks ontvangen NPL bijdrage worden via de resultaat bestemming toegevoegd aan de betreffende bestemmingsreserve of onttrokken aan de betreffende bestemmingsreserve.

55 TOELICHTING OP DE BALANS PER 31 DECEMBER 2016 (in euro’s)

ACTIVA

Materiële vaste activa

Bedrijfsmiddelen, benodigd voor de bedrijfsvoering Dit betreft het kantoorgebouw aan de Kloosterstraat te Assen en de inrichting ervan alsmede de inventarissen, installaties en machines die gebruikt worden bij exploitatie en beheer van de terreinen/ gebouwen.

De materiële vaste activa benodigd voor de bedrijfsvoering zijn verworven met subsidies, bijdragen, donaties e.d. Deze subsidies, bijdragen, donaties e.d. zijn in mindering gebracht op de investeringen.

Direct in gebruik voor de doelstelling Dit betreft aangekochte natuurterreinen, landerijen, bos e.d. al of niet met opstallen als boerderijen, schuren, landhuizen e.d., alsmede het vee.

De materiële vaste activa direct in gebruik voor de doelstelling zijn verworven met subsidies, bijdragen, donaties e.d. Deze subsidies, bijdragen, donaties e.d. zijn in mindering gebracht op de investeringen.

2016 2015

Aankopen gronden en gebouwen 1.732.007 1.749.054

Totaal aankopen gronden en gebouwen 1.732.007 1.749.054

Financiële vaste activa

31-12-2016 31-12-2015

Verstrekte geldleningen 95.000 95.000

Totaal financiële vaste activa 95.000 95.000

Betreft een, in 2015, verstrekte geldlening aan Coöperatie Energiekansen, voor het plaatsen van van zonnepanelen op het dak van Rheebruggen 3A. Deze lening is verstrekt in het kader van de intentie van de Coöperatie om het gebied Ansen energieneutraal te laten zijn. Looptijd van de lening: 20 jaar, met annuïtaire aflossing; rentepercentage: 3,5%

Vorderingen en overlopende activa De vorderingen worden gewaardeerd tegen de nominale waarde, onder aftrek van noodzakelijk geachte voorzieningen voor dubieusheid, aangehouden voor de bedrijfsvoering.

31-12-2016 31-12-2015

Debiteuren volgens saldilijst per 31 december 145.557 141.215 Te ontvangen aankoopsubsidies - 321.729 Te ontvangen projectsubsidies 164.874 128.715 Te ontvangen omzetbelasting -84 1.210 80% van toegezegde legaten 632.000 280.000 Overige bedragen nog te ontvangen 225.913 347.980 Vooruitbetaalde bedragen 27.238 -

Totaal vorderingen en overlopende activa 1.195.498 1.220.849

56 Voorziening debiteuren De voorziening voor dubieusheid betreffende de debiteuren is aangepast van € 69.518 tot € 17.400. Deze voorziening is verwerkt in de post debiteuren.

Beleggingen In september 2010 heeft de Raad van Toezicht een nieuw beleggingsstatuut vastgesteld. Hierin is onder andere opgenomen dat maximaal 25% van de beleggingsportefeuille wordt belegd in risicodragende beleggingscatego- rieën met een risicoprofiel van inkomensgericht of defensief. De effecten zijn gewaardeerd tegen de marktwaarde per 31 december volgens opgave van de banken. Deze bedragen worden aangehouden als belegging. 31-12-2016 31-12-2015

Aandelen 1.591.148 1.532.882 Obligaties 3.454.506 3.403.322 Overige waarden 385.277 383.500

Totaal beleggingen 5.430.931 5.319.704

Liquide middelen 31-12-2016 31-12-2015 De liquide middelen worden gewaardeerd tegen de nominale waarde en aangehouden voor de bedrijfsvoering.

Kas 13.783 3.213 ABN-AMRO bank 8.775 3.778 Rabobank 2.241.600 206.286 Spaarrekeningen 5.574.719 9.151.320 Vermogensbeheerrekeningen 789.526 737.368 Depositorekening - -

Totaal liquide middelen 8.628.403 10.101.965

57 PASSIVA

Reserves en fondsen 31-12-2016 31-12-2015

Continuïteitsreserve Stichting Het Drentse Landschap 3.124.090 3.124.090

Continuïteitsreserve Stichting Oude Drentse Kerken 50.000 50.000

Saldo per 31 december 3.174.090 3.174.090

De continuïteitsreserve heeft de functie van buffer voor onverwachte tegenvallers en is te beschouwen als een vrij besteedbare reserve. Deze reserve is beschikbaar voor besteding aan de doelstelling. Deze reserve mag , naar de mening van Bestuur en Raad van Toezicht, maximaal 1½ maal het bedrag van de jaarlijkse exploitatielasten zijn, exclusief aankopen en projecten.

58 Bestemmingsreserves 31-12-2016 31-12-2015

Bestemmingsreserve voor projecten Saldo per 1 januari 1.990.623 1.990.561 Bij: nog te besteden NPL-gelden boekjaar Af: over bestede NPL-gelden boekjaar

1.990.623 1.990.561

Bestemmingsreserve Nationale Postcode Loterij Saldo per 1 januari 1.809.377 1.298.306 Bij: nog te besteden NPL-gelden boekjaar 511.071 Af: overbestede NPL-gelden boekjaar -420.472

1.388.905 1.809.377

St. Drs. A.V.J. Den Hartogh Fonds Saldo per 1 januari 921.731 935.153 Af: naar Bestemmingsreserve Onrendabele monumenten -50.000 Bij: saldo uit resultaatverdeling 10.823 36.578

Saldo per 31 december 932.554 921.731

Reserve Stichting Oude Drentse Kerken Saldo per 1 januari 293.386 454.105 Bij: saldo uit resultaat verdeling 187.025 9.281 Af: : naar Bestemmingsreserve Onrendabele monumenten -170.000

Saldo per 31 december 480.411 293.386

Reserve Stichting Oud Drenthe Saldo per 1 januari en 31 december 70.245 70.245

Reserve afkoop erfpacht Saldo per 1 januari en 31 december 679.893 679.893

Reserve groot onderhoud Saldo per 1 januari 1.695.680 1.895.680 Bij: saldo uit resultaat verdeling - Af: naar Bestemmingsreserve Onrendabele monumenten -200.000

Saldo per 31 december 1.695.680 1.695.680

Reserve Natuurbeheer en grondverwerving Saldo per 1 januari 2.013.851 1.478.164 Bij: saldo uit resultaatverdeling 27.028 535.687

Saldo per 31 december 2.040.879 2.013.851

Reserve Onrendabele monumenten Saldo per 1 januari 770.000 - Bij: afkoopsom kerk Odoorn en jaarlijkse termijn molens Noordenveld 381.000 Bij: saldo uit resultaatverdeling 34.704 350.000 Bij: van Reserve groot onderhoud 200.000 Bij: van Reserve Stichting Oude Drentse Kerken 170.000 Bij: van Reserve St. Drs. A.V.J. Den Hartogh Fonds 50.000

Saldo per 31 december 1.185.704 770.000

Saldo per 31 december totaal 10.464.894 10.244.724

59 Bestemmingsreserve voor projecten Dit deel van het vermogen is c.q. zal voor diverse daartoe aan te wijzen projecten worden bestemd. De reserve wordt gevormd door overschotten op projecten (toegewezen budgetten aan projecten minus bestedingen).

Reserve afkoop erfpacht Het is beleid van de stichting om incidenteel gebouwen in erfpacht uit te geven, waarbij de erfpachters soms grote investeringen plegen in het door hen gepachte object. Contractueel is met deze erfpachters overeengekomen dat zij bij het verbreken van de erfpacht een vergoeding voor de door hen gepleegde investeringen zullen ontvangen ter hoogte van het investeringsbedrag onder aftrek van jaarlijkse afschrijvingen.

Reserve groot onderhoud De materiële vaste activa met betrekking tot natuurterreinen en gebouwen is in de balans p.m. gewaardeerd, omdat deze zijn verworven met subsidiegelden. Er is geen voorziening voor onderhoud gevormd. De handelswijze van de stichting is, dat jaarlijks de uitgaven voor onderhoud direct ten laste van de exploitatie worden gebracht. De Raad van Toezicht heeft een deel van het vermogen afgezonderd als buffer voor de situatie dat in enig jaar de onderhoudslasten naar haar mening te zwaar op de exploitatie drukken. In 2010 is een beeld verschaft inzake de te verwachten kosten voor het opheffen van groot onderhoud aan de panden inclusief de noodzakelijke investeringen voor een rendabele exploitatie. Indien dat op korte termijn tegelijkertijd zou moeten geschieden betreft dat een bedrag van 7,48 miljoen euro. Het voornemen bestaat om de Reserve groot onderhoud in 2017 te actualiseren.

Reserve natuurbeheer en grondverwerving In het kader van de onzekerheid rond de subsidiëring door de overheid is in 2011 deze reserve gevormd, om de minimaal noodzakelijk geachte natuurbeheertaken en grondverwervingen te kunnen continueren.

Voorziening 31-12-2016 31-12-2015 Voorziening Oldengaerde 105.000 120.000 Voorziening belastingen 138.750

Totaal voorzieningen 105.000 258.750

In verband met de afgesloten overeenkomst, waarin is bepaald dat een woongedeelte in het landgoed Olden- gaerde 10 jaar lang zonder huurbetaling mag worden bewoond, is in 2013 een voorziening gevormd voor de te maken kosten in die periode aan het betreffende woongedeelte. In verband met tijdsverloop is in 2014 van deze voorziening 1/10 vrijgevallen.

Kortlopende schulden Schulden worden gewaardeerd tegen de nominale waarde. Schulden met een looptijd langer dan 1 jaar als schulden op lange termijn verantwoord. Schulden met een looptijd korter dan 1 jaar zijn schulden op korte termijn.

31-12-2016 31-12-2015

Crediteuren volgens saldilijst per 31 december 456.216 670.344 Nog te betalen aankopen natuurterreinen, gebouwen en erfpacht - 1.016.914 Belastingdienst af te dragen loonheffing 70.148 62.256 Colland, af te dragen premies 25.069 19.931 Te betalen verlofuren en reservering vakantiegeld 309.627 364.360 Diverse nog te betalen bedragen 247.967 61.173 Vooruit ontvangen erfpacht 4.388 4.993 Vooruit ontvangen subsidies/bijdragen 405.082 703.422 Vooruit ontvangen/-gefactureerd diversen 87.350 156.561

Totaal kortlopende schulden 1.605.847 3.059.954

60 Niet in de balans opgenomen verplichtingen

Meerjarige financiële verplichtingen De stichting heeft een aantal huur- en pachtcontracten met een looptijd van meerdere jaren afgesloten. De jaarlijks te betalen huur en pacht bedraagt ca. € 25.000.

Voorwaardelijke verplichtingen Voor subsidies geldt in het algemeen dat er een terugbetalingsverplichting kan bestaan indien en voor zover naar de mening van de subsidiegever in onvoldoende mate is voldaan aan de door haar gestelde subsidievoorwaarden. Per balansdatum zijn er geen indicaties dat subsidies zouden moeten worden terugbetaald.

Investeringsverplichtingen Per balansdatum bestaan er investeringsverplichtingen. De betreffende investeringen zijn afgedekt met toegezegde subsidies af andere financieringen.

61 TOELICHTING OP DE STAAT VAN BATEN EN LASTEN 2016 (in euro’s)

BATEN Werkelijk Begroting Werkelijk 2016 2016 2015 Baten uit eigen fondsenwerving Baten uit eigen fondsenwerving projecten Instanties en particulieren 18.560 20.000 572.887

Totaal baten eigen fondsenwerving projecten 18.560 20.000 572.887

Baten uit overige eigen fondsenwerving Bijdragen donateurs 342.656 320.000 317.069 Bijdragen bedrijfssponsoren 66.717 86.500 74.749

409.373 406.500 391.818 Nalatenschappen 501.708 p.m. 1.332.463 Schenkingen en giften 86.576 p.m. 44.614

Totaal baten uit overige eigen fondsenwerving 997.657 406.500 1.768.895

Totaal baten uit eigen fondsenwerving 1.016.217 426.500 2.341.782

Baten uit acties van derden

Bijdrage Nationale Postcode Loterij 937.500 937.500 937.500

Subsidies overheden projecten

Rijk - p.m. 260.750 Provincie Drenthe 891.854 315.000 143.340 Gemeenten 25.922 p.m. 9.500

Totaal subsidies overheden projecten 917.776 315.000 413.590

Subsidies overheden aankopen natuurterreinen en gebouwen

Subsidie / bijdragen aankopen natuurterreinen 113.795 p.m. 325.871 Subsidie / bijdragen aankopen gebouwen p.m.

Totaal subsidies overheden aankopen Natuurterreinen en gebouwen 113.795 p.m. 325.871

62 BATEN

Werkelijk Begroting Werkelijk 2016 2016 2015 Baten beheer natuurterreinen

Subsidies overheden beheer algemeen Subsidie Natuur- en Landschapsbeheer 1.948.653 2.000.000 1.948.653 Bijdrage Provincie Drenthe 810.659 811.000 813.444

Totaal subsidies overheden beheer algemeen 2.759.312 2.811.000 2.762.097

Subsidies overheden beheer specifiek Subsidies vee via bedrijfstoeslag 156.511 120.000 119.055 Subsidies schaapskudden 92.107 75.000 92.313 Subsidies hunebedden 31.650 31.000 31.165 Subsidie Nationaal Restauratiefonds 57.453 70.000 79.103 Diverse subsidies / bijdragen gebouwen 33 - 6.518

Totaal subsidies overheden beheer specifiek 337.754 296.000 328.154

Totaal subsidies overheden beheer 3.097.066 3.107.000 3.090.251

Totaal subsidies van overheden 4.128.637 3.422.000 3.829.712

Overige baten beheer natuurterreinen Opbrengsten verkopen landbouwproducten 42.834 50.000 24.080 Opbrengsten verkopen vee en veeproducten 288.380 279.000 225.851 Opbrengsten pachten 729.406 750.000 633.493 Opbrengsten jachthuren 20.923 20.000 19.805 Overige opbrengsten 66.954 20.000 39.861

Totaal overige baten beheer natuurterreinen 1.148.497 1.119.000 943.090

Baten beheer gebouwen Opbrengsten huren gebouwen 1.088.430 1.178.000 1.137.276 Opbrengsten erfpachten 80.247 91.000 90.915 Schade-uitkering verzekeringen - - 1.473 Diverse subsidies / bijdrage overige - - -

Totaal baten beheer gebouwen 1.168.677 1.269.000 1.229.664

Baten uit beleggingen Opbrengsten dividend en rente 155.239 - 220.060 Koersverschillen 125.002 50.000 117.004

Totaal baten uit beleggingen 280.241 50.000 337.064

Overige baten Opbrengsten activiteiten/ bijdrage lezingen/ excursies 4.849 17.500 9.713 Opbrengsten verkopen (web)winkel 21.876 20.500 19.134 Opbrengsten galerie 430 1.000 896 Opbrengsten diversen overige verkopen 1.127 2.000 1.821

Totaal overige baten 28.282 41.000 31.564

63 LASTEN Werkelijk Begroting Werkelijk 2016 2016 2015 BESTEED AAN DE DOELSTELLINGEN

Kosten aankopen natuurterreinen en gebouwen Aankopen en verwerving Aankopen natuurterreinen 975.514 700.000 1.070.204 Aankopen gebouwen 5.963 p.m. 722.288

981.477 700.000 1.792.492 Uitvoeringskosten eigen organisatie

Personeelskosten 49.959 52.000 49.400

Totaal kosten aankopen natuurterreinen en gebouwen 1.031.436 752.000 1.841.892

Kosten beheer natuurterreinen en gebouwen

Verstrekte subsidies en bijdragen

Diensten Milieufederatie Drenthe 9.269 9.000 12.269 Diensten De12landschappen 54.333 71.000 62.771

Totaal verstrekte subsidies en bijdragen 63.602 80.000 75.040

Uitbesteed werk

Directe kosten beheer natuurterreinen Bosbeheer (voornamelijk onderhoud) 75.445 37.000 31.526 Begrazing natuurterreinen (verzorging schapen e.d.) 96.840 72.000 53.387 Akkerbouw (bemesten, gewasbescherming, oogsten) 43.936 38.000 36.101 Bemest grasland (bemesten, oogsten, rasteren) 30.414 22.000 18.271 Schraalland (oogsten, rasteren) 158.997 150.000 87.841 Rundveebeheer (verzorging Limousins en Hooglanders) 147.735 136.000 113.380

Totaal directe kosten beheer natuurterreinen 553.367 455.000 340.506

Algemene kosten beheer natuurterreinen Nieuwbouw beheer boerderij Rheebruggen 39.088 - 238.448 Machines en gereedschappen (aankoop en onderhoud) 78.801 99.000 187.830 Bedrijfsauto’s 18.672 25.000 23.147 Tractoren 69.572 72.000 61.705 Infrastructuur (wegen, waterlopen, bebording) 147.107 128.000 106.070 Waterschapslasten 96.106 130.000 11.289 Overige (huur, pacht, hunebedden) -62.235 199.000 84.378

Totaal algemene kosten beheer natuurterreinen 387.111 653.000 712.867

64 LASTEN Werkelijk Begroting Werkelijk 2016 2016 2015

Kosten beheer gebouwen Onderhoud gebouwen 566.764 480.000 599.065 Renovatie gebouwen 243.100 150.000 417.274 Gas/water/elektriciteit 82.072 80.000 38.242 Verzekeringen gebouwen 72.054 75.000 68.890 Fondsvorming verzekering 2.087 2.000 1.551 Onroerendgoedbelasting 47.309 50.000 46.567 Gemeentelijke belastingen 35.349 18.000 17.430 Overige 160.592 112.000 175.969

Totaal kosten beheer gebouwen 1.209.327 967.000 1.364.988

Totaal uitbesteed werk 2.149.805 2.075.000 2.418.631

Huisvestingskosten Huisvestingskosten 17.879 26.000 27.089

Totaal huisvestingskosten 17.879 26.000 27.089

Kantoorkosten Kantoorkosten 266.520 247.000 218.143

Totaal kantoorkosten 266.520 247.000 218.143

Algemene kosten Algemene kosten 59.410 50.000 47.094

Totaal algemene kosten 59.410 50.000 47.094

Uitvoeringskosten eigen organisatie Personeelskosten 1.055.328 1.038.000 1.101.962

Totaal uitvoeringskosten eigen organisatie 1.055.328 1.038.000 1.101.962

Totaal kosten beheer natuurterreinen en gebouwen 3.612.544 3.516.000 3.887.689

Kosten projecten

Uitgaven aan diverse projecten 2.557.462 1.337.000 1.036.536

Uitvoeringskosten eigen organisatie Personeelskosten 271.849 264.000 236.768

Totaal kosten projecten 2.829.311 1.601.000 1.273.304

65 LASTEN Werkelijk Begroting Werkelijk 2016 2016 2015

Kosten voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartiging

Voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartiging Kosten pr / voorlichting 24.298 25.000 14.889

Kosten media en pers 16.272 12.000 14.825 Kosten werving en advertenties - - 1.744 Kosten informatiecentra / informatiepanelen 13.910 15.000 13.665 Kosten inkopen webwinkel 5.845 8.000 18.665 Kosten website 1.556 4.000 2.384 Kosten educaties 4.636 4.000 1.294 Kosten activiteiten 24.200 20.000 25.404 Kosten vrijwilligers 14.974 12.000 17.360 Kosten huren - - - Kosten klachtenregeling en overige kosten -2.045 - -607 Kosten kwartaalblad 98.568 95.000 89.792

Uitvoeringskosten eigen organisatie Personeelskosten 263.729 307.000 239.598 Kantoorkosten 6.000 6.000 6.000

Totaal kosten voorlichting, promotie, educatie, belangenbehartiging 471.943 508.000 445.013

TOTAAL BESTEED AAN DE DOELSTELLING 7.945.234 6.377.000 7.447.898

WERVING BATEN

Kosten eigen fondsenwerving Wervingskosten 20.963 27.000 21.068

Uitvoeringskosten eigen fondsenwerving Personeelskosten 30.683 27.000 24.148

Totaal kosten eigen fondsenwerving 51.646 54.000 45.216

In % van de baten uit overige eigen fondsenwerving 5,2% 13,3% 2,6%

66 LASTEN Werkelijk Begroting Werkelijk 2016 2016 2015 Kosten van beleggingen Kosten beleggingen 59.912 50.000 49.452

Totaal kosten van beleggingen 59.912 50.000 49.452

TOTAAL WERVING BATEN 111.558 104.000 94.668

Kosten beheer en administratie Kosten opleiding en scholing 23.330 20.000 16.617 Reis- en verblijfkosten 66.771 65.000 61.777 Kosten personele verzekeringen 101.496 90.000 84.518 Overige kosten derden 86.923 63.000 56.925

Uitvoeringskosten eigen organisatie Personeelskosten 533.631 546.000 445.357

Totaal kosten beheer en administratie 812.151 784.000 665.194

TOTAAL BEHEER EN ADMINISTRATIE 812.151 784.000 665.194

67 Specificatie en verdeling kosten naar bestemming

Bestemming Doelstelling Doelstelling Doelstelling Doelstelling Werving Werving Beheer/ Rekening Begroting Rekening baten baten administratie 2016 2016 2015 A B C D A B A Subsidies en bijdragen - 63.602 - - - - - 63.602 80.000 75.040 Aankopen en verwervingen 981.477 ------981.477 700.000 1.792.492 Uitbesteed werk - 2.149.805 2.557.462 - - - - 4.707.267 3.412.000 3.454.897 Publiciteit & communicatie - - - 202.214 20.963 - - 223.177 222.000 220.483 Personeelskosten 49.959 1.055.328 271.849 263.729 30.683 - 812.151 2.483.699 2.472.000 2.317.070 Huisvestingskosten - 17.879 - - - - - 17.879 26.000 27.089 Kantoorkosten - 266.520 - 6.000 - - 272.520 253.000 224.143 Algemene kosten - 59.410 - - - - - 59.410 50.000 47.094 Rente - - - - - 59.912 - 59.912 50.000 49.452

Totaal 1.031.436 3.612.544 2.829.311 471.943 51.646 59.912 812.151 8.868.943 7.265.000 8.207.760

Gemiddeld aantal werk- 1 28 2 4 nemers per doelstelling

In % totaal besteed aan de doelstelling ten opzichte van de totale baten 91,24%

Doelstelling A Kosten aankopen en verwerving natuurterreinen en gebouwen

Doelstelling B Kosten beheer natuurterreinen en gebouwen Doelstelling C Kosten projecten Doelstelling D Kosten voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartiging

Werving baten A Kosten eigen fondsenwerving Werving baten B Kosten van beleggingen Beheer en administratie A Kosten beheer en administratie

De financiële administratie is ingericht naar doelstellingen.

68 Specificatie en verdeling kosten naar bestemming

Totaal 1.031.436 3.612.544 2.829.311 471.943 51.646 59.912 812.151 8.868.943 7.265.000 8.207.760

Gemiddeld aantal werk- 1 28 2 4 nemers per doelstelling

69 Werkelijk Begroting Werkelijk Overzicht salariskosten inclusief werkgeverslasten 2016 2016 2015

Bruto salarissen, inclusief uitbetaalde vakantiegelden 1.696.793 1.641.000 1.520.641 Premies werkgever BPL, Sazas, etc. 215.417 209.000 187.333 Premies werkgever WW, WIA, etc. 352.667 365.000 326.078 Excedentregeling pensioen en overige verzekeringen 101.497 90.000 84.518 Uitkering bij ziekte -16.755 -19.217 Verlofmutatie -55.768 13.120

Totaal kosten salarissen incl. werkgeverslasten, 2.293.851 2.305.000 2.112.473

Gemiddelde personele bezetting in fte’s 35,5 34,7 33,0 Gemiddelde kosten per fte 63.799 63.833 61.638

In genoemde gemiddelden zijn niet meegenomen: stagiaires en ‘nul-urencontracten’.

Salariskosten directeur De directeur ontvangt een bezoldiging conform salarisschaal 12 van de CAO Bos en Natuur en blijft daarmee ruim- schoots onder de VFI-norm. Er wordt aan de directeur geen leaseauto beschikbaar gesteld. Tevens worden er aan de directeur geen leningen, voorschotten of garanties verstrekt.

Functie Directeur Nieuwe directeur Dienstverband Aard onbepaalde tijd bepaalde tijd Uren per week 34 36 Fte percentage 92% 97% Periode t/m 31-12-2016 v/a 02-05-2016

Beloning in euro´s Jaarinkomen: Bruto loon 81.134 50.409 Vakantiegeld 10.232 -

Totaal jaarinkomen 91.366 50.409

SV lasten werkgeversdeel 11.406 8.080 Pensioenlasten werkgeversdeel 7.354 5.226 Belaste km-vergoeding 527 443

Totaal overige lasten en vergoedingen 19.287 13.749

Vrijval verlofsaldo -59.199

Totale lasten beloning 2016 51.454 64.158

Totale lasten beloning 2015 123.058 -

Bezoldiging Raad van Toezichtleden De leden van de Raad van Toezicht ontvangen geen bezoldiging. Zij komen alleen in aanmerking voor een reiskos- tenvergoeding van € 0,19 per kilometer of kosten van openbaar vervoer. Er zijn geen leningen, voorschotten en garanties aan hen verstrekt.

70 BEGROTING 2017 (in euro’s) Werkelijk Begroting Begroting 2016 2016 2017 BATEN

Baten uit eigen fondsenwerving Baten uit bijdragen projecten, instanties en particulieren 18.560 20.000 18.000 Baten uit overige eigen fondsenwerving 997.657 406.500 425.000

Totaal baten uit eigen fondsenwerving 1.016.217 426.500 443.000

Baten uit acties van derden 937.500 937.500 937.500

Subsidies van overheden - Subsidies projecten 917.776 315.000 220.000 - Subsidies overheden aankopen natuurterreinen en gebouwen 113.795 p.m. p.m. - Subsidie beheer 3.097.066 3.107.500 3.281.000

Overige baten beheer natuurterreinen 1.148.497 1.119.000 1.234.000

Baten beheer gebouwen 1.168.677 1.269.000 1.351.000

Baten uit beleggingen 280.241 50.000 60.000

Overige baten 28.282 41.000 27.000

SOM DER BATEN 8.708.051 7.265.500 7.553.500

LASTEN

Besteed aan de doelstellingen A. Kosten aankopen natuurterreinen en gebouwen 1.031.436 752.000 752.000 B. Kosten beheer natuurterreinen 2.403.217 2.549.000 2.574.000 B. Kosten beheer gebouwen 1.209.327 967.000 1.097.000 C. Kosten projecten 2.829.311 1.601.000 1.999.500 D. Kosten voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartiging 471.943 508.000 507.000 ______Totaal besteed aan de doelstellingen 7.945.234 6.377.000 6.929.500

Werving baten Kosten eigen fondsenwerving 51.646 54.000 43.000 Kosten van beleggingen 59.912 50.000 60.000

Totaal werving baten 111.558 104.000 103.000

Beheer en administratie Kosten beheer en administratie 812.151 784.000 786.000

Totaal beheer en administratie 812.151 784.000 786.000

SOM DER LASTEN 8.868.943 7.265.000 7.818.500

Resultaat -160.892 - -265.000

71 72 Accountantsverklaring

73 74 75 Bijlagen Bijlage 1 Samenstelling bestuur en WAC

Samenstelling per 31 december 2016

Stichting Het Drentse Landschap

Raad van Toezicht • P. Bennema, Oude Willem (vicevoorzitter) (neven)functies: Eigen bureau voor Communicatie, PR en Ruimtelijke Ordening • Mevrouw A. Edelenbosch, Gasselternijveenschemond (voorzitter) (neven)functies: Bestuurslid Je Maintiendrai Fonds Bestuurslid LandschappenNL Voorzitter Technische Commissie Bodem VROM • Mevrouw G. Bijlsma, Makkinga (neven)functies: Notaris • N. Vanderveen, Assen (neven)functies Warenhuis Vanderveen Assen (directeur) Stichting Vrienden van het Drents Archief (bestuurslid) Theaterspektakel “Het Pauperparadijs”(CvA-lid) Binnenstadsvereniging MKB Assen (secretaris) Brancheorganisatie INretail (lid) Stichting Gebiedsfonds Drentsche Aa (CvA-lid) Drenthe in Transitie (Arenalid) • M. van den Dungen, Annen (neven)functies Groningen Seaports N.V. (Adviseur Overheid en Milieu)

Bestuurder • E.E.A.A. van Liempd

Stichting Drentse Boerderijen • P. Bennema, Oude Willem • Mevrouw A. Edelenbosch, Gasselternijveenschemond (voorzitter) • Mevrouw G. Bijlsma, Makkinga • Mevrouw M. van den Dungen, Annen • N. Vanderveen, Assen

Stichting Oude Drentse Kerken • P. Bennema, Oude Willem • Mevrouw A. Edelenbosch, Gasselternijveenschemond (voorzitter) • Mevrouw G. Bijlsma, Makkinga • Mevrouw M. van den Dungen, Annen • N. Vanderveen, Assen

Stichting Drs. A.V.J. den Hartogh Fonds • P. Bennema, Oude Willem • Mevrouw A. Edelenbosch, Gasselternijveenschemond (voorzitter) • Mevrouw G. Bijlsma, Makkinga • Mevrouw M. van den Dungen, Annen • N. Vanderveen, Assen

Wetenschappelijke Adviescommissie • U. Vegter, Hoofd Onderzoek & Planning Het Drentse Landschap (voorzitter) • E. J. M. Arnolds, Beilen • J. W. Grotenhuis, Westerbork • B. J. Jenster, Westerbork • G.W. de Vries, Tweede Exloërmond • E. Wanders, Gieten • S. Bootsma, Oldemarkt

Bestuur Werkgroep Boerenerven • Mevrouw H. Tonckens (voorzitter) • Mevrouw J. Oudega (secretaris/penningmeester) • Mevrouw J. Muffels • A. Ruiter • R.Vos

77 Bijlage 2 Samenstelling personeel

Samenstelling per 31 december 2016

Rentambt

Directie E.E.A.A. van Liempd Directeur/ bestuurder M.H. Buruma Senior beleidsadviseur Mw. S.S. van der Meer Hoofd communicatie/ plv. directeur A.H.B. Wortelboer Hoofd bedrijfsvoering Mw. E.C. de Jong Bestuurssecretaris/directiesecretaresse Mw. A. Bosma HR adviseur

Sector Natuur en Landschap U. Vegter Hoofd natuur en landschap B. Zoer Medewerker onderzoek en planning Mw. A.G. Stroetinga Medewerker beheeradministratie R. Huizing Medewerker GIS Afdeling terreinbeheer T.W.M. Bezuijen Hoofd terreinbeheer

Noord J. Hellinga Rayonbeheerder G.H. van Sluis Terreinmedewerker J. Timmer Terreinmedewerker F.J. Heuker Schaapherder

Midden J. Enting Rayonbeheerder H.A.J. Gillis Terreinmedewerker

Zuid H.E. de Graaff Rayonbeheerder A.J.G. Gillis Terreinmedewerker F. Nevels Terreinmedewerker A. Ekkels Bedrijfshoofd G.H. Schuurhuis Bedrijfshoofd F.J. van de Vegte Bedrijfshoofd C. Homan Schaapherder

Sector Erfgoed F.J.R. van der Velden Hoofd erfgoed A. Kooistra Projectleider J.S. Tappel Medewerker beheer en onderhoud W. Grit Bouwkundig medewerker L. Schuurman Bouwkundig medewerker Mw. H. Rijkens Steunpunt Erfgoed Drenthe S. Dijkstra Steunpunt Erfgoed Drenthe

Sector Communicatie J.G. Colpa Medewerker communicatie & vrijwilligerszaken Mw. H. Schipper-Seton Medewerker communicatie Mw. E. Sanders-Smit Administratief medewerker Mw. A. Kasper Coördinator marketing, events Mw. X. Doevendans Medewerker educatie

Sector Bedrijfsvoering W. van Haren Coördinator bedrijfsvoering F. Nijhuis Medewerker bedrijfsvoering Mw. S. Hoving Medewerker bedrijfsvoering Mw. M. Koops-Oosterveen Interieurverzorger

78 Informatiecentra Mevrouw J. de Vries Interieurverzorger informatiecentrum Hijkerveld B. Denneman/Mw. O. de Lange Beheerder Informatiecentrum ‘t Ende

Toezichthouders c.q. kuddeverzorgers H.R. Auwema Gasterse Duinen L.J. den Bleker Smilder Oosterveld E. Bossinga Hunzedal, Drouwenerzand, Gasterse Duinen en Kampsheide R. Brandsma Assistent schaapherder Hijkerveld G. van de Bruinhorst Steenberger Oosterveld J.C. Dillerop Hijkerveld, Groote en Witte Zand, Smilder Oosterveld en Kampsheide G. Drogt Uffelter Binnenveld G.M. Dunning Reestdal - Bloemberg G. Ekkels Bouwersveld, Koelingsveld L. Gritter Orvelterzand D. J. Haanstra Hijkerveld-Diependal B. Hofstee Hondstong K. Jansen Scharreveld K. Kanis Hunzedal en Gasterse Duinen W.A. Kievit Bongeveen J. Koops Kampsheide D. Langenburg Landgoed Vossenberg T.G. Mensink Nijensleekerveld E. Nijboer Hunzedal en Drouwenerzand J. Santing Hunzedal en Drouwenerzand Mw. M. Schut en dhr. F. Rozendaal Stroeten W. v.d. Velde Ooster- en Westerzand J.S. Waninge Boerenveensche Plassen en Nuilerveld K. E. J. Waninge Boerenveensche Plassen, Kremboongbos, Oude Diep, Nuilerveld, Land- goed Vossenberg en Veeningerplas G. Wendeling Elper Westerveld Mevrouw P. Wijtmans Assistent Schaapherder Hijkerveld

Toezichthouders bezoeken regelmatig de natuurgebieden en houden zo nodig toezicht op het vee. Ze ontvangen hiervoor een vergoeding.

79 Bijlage 2a Organisatieschema Stichting Het Drentse Landschap per 1 januari 2017

Managementteam bestaat uit: • directeur/bestuurder • sectorhoofd bedrijfsvoering • sectorhoofd communicatie • sectorhoofd erfgoed • sectorhoofd natuur & landschap • seniorbeleidsadviseur

Raad van Toezicht

Directeur/bestuurder

Senior beleidsadviseur aankopen/ ruimtelijke ordening

Sector erfgoed Sector natuur& landschap vastgoedexploitatie projectmanagement trustorganisatie regulier onderhoud onderzoek en planning beheer/projectorganisatie

Terreinbeheer

Rayon noord Rayon zuid

terreinbeheer beheer natuurgebieden schaapskudden eigen bedrijven

80 Sector communicatie Sector bedrijfsvoering

PR, voorlichting, educatie financiële zaken

marketing, communicatie personeelszaken

vrijwilligersorganisatie facilitaire diensten bestuurssecretariaat, receptie automatisering

beschermersadministratie projectadministratie

81 Bijlage 3 Oppervlakte Natuurgebieden in hectaren

Per 31 december 2016

In Eigendom In Beheer

Kloosterstraat 0,1297 ha ha Kampsheide 30,5339 ha 9,1645 ha Scharreveld 300,1162 ha 9,9833 ha De Palms 26,2920 ha ha Bongeveen 48,5200 ha ha Takkenhoogte 119,9855 ha 27,4675 ha Hondstong 80,3676 ha 37,0485 ha Reestdal 772,5457 ha 3,2859 ha Stroeten 71,6335 ha ha Kleibosch 148,7317 ha ha Hijkerveld 980,7447 ha 34,1388 ha Gasterse Duinen 77,4561 ha ha De Slagen 119,9445 ha 55,1390 ha Smilder Oosterveld 144,9127 ha ha Nijensleekerveld 30,1760 ha ha Dalerpeel 199,4525 ha 9,1560 ha Elper Westerveld 39,4220 ha ha Landgoed Vledderhof 110,0125 ha 7,3700 ha Landgoed Vossenberg 431,6217 ha 19,8042 ha Drouwenerzand 228,3938 ha 4,4724 ha Bouwersveld 91,9017 ha 0,6280 ha Kremboong 72,9478 ha ha Doldersummerveld 465,6477 ha ha Uffelter Binnenveld 117,4847 ha ha Heidenheim 45,3902 ha 6,7990 ha Landgoed Rheebruggen 310,7372 ha 14,5260 ha Nolderveld 32,4815 ha ha Nuilerveld 61,7991 ha ha Steenberger Oosterveld 102,7992 ha ha Het Groote Zand 166,4909 ha 13,6530 ha Orvelterzand 122,1830 ha ha Esbosjes Zuidwolde 72,1709 ha 15,5678 ha Boerenveensche Plassen 552,8516 ha 13,1600 ha Hollandsche Veld 235,9878 ha 0,9795 ha Hunzedal 1.596,9318 ha 381,8249 ha Zuidoost Drenthe 0,2167 ha ha Lemferdinge 2,8322 ha ha Veenhuizen 2,4170 ha ha Hunebedden, Schans, e.a. 14,3050 ha 22,5550 ha Stichting Oude Dr.Kerken 0,0318 Ruilgrond Hunze 6,6280 ha ha

Sub.totaal 8.035,1963 ha 686,7551 ha

In Eigendom en beheer 8.721,9514 ha

82 Bijlage 4 Overzicht archeologische objecten

Hunebedden

Nummer Naam Gemeente Opp. in ha D1 Steenbergen Gemeente Noordenveld 2,88.45 D2 Westervelde Gemeente Noordenveld 0,07.85 D3,D4 Midlaren Gemeente Tynaarlo 0,06.80 D9 Annen Gemeente Aa en Hunze 0,03.99 D10 Gasteren Gemeente Aa en Hunze 0,59.15 D12 Eexteres Gemeente Aa en Hunze 0,85.60 D13 Eexter Grafkelder Gemeente Aa en Hunze 0,47.10 D14 Eexterhalte Gemeente Aa en Hunze 1,25.50 D16 Balloo Gemeente Aa en Hunze 0,69.47 D17,D18 Rolde-N, Rolde-Z Gemeente Aa en Hunze 0,82.59 D19,D20 Drouwen-W, Drouwen Gemeente Borger-Odoorn 2,33.90 D21,D22 Borger Gemeente Borger-Odoorn 0,20.20 D23,D24 en D25 Borger Gemeente Borger-Odoorn 1,59.80 D27 Borger Gemeente Borger-Odoorn 0,83.47 D28,D29 Buinen-N, Buinen-Z Gemeente Borger-Odoorn 0,23.85

Cultuurhistorische en oudheidkundige monumenten

Nummer Naam Gemeente Opp. in ha 1. Spieker Dwingeloo Gemeente Westerveld 0,43.01 2. Hunenkerkhof Gemeente Coevorden 0,27.05 3. SteenkistenheuvelGasselte Gemeente Borger-Odoorn 0,07.80 4. Grolloërholt Gemeente Aa en Hunze 4,64.70 5. Balloërkuil Gemeente Aa en Hunze 0,44.70 6. Tumulibos Rolde Gemeente Aa en Hunze 2,70.22 7. Kleibosch-Tichelwerk Gemeente Noordenveld 2 veenterpen 8. Landgoed Rheebruggen Gemeente Westerveld 1 motteheuvel

Grafheuvels 9. Kampsheide 45 grafheuvels Celtic Field 10. Gasterse Duinen 1 grafheuvel 11. Hijkerveld urnenveld bestaande uit 34 elementen Celtic Field 2 grafheuvels 12. Landgoed Hooghalen 18 grafheuvels 13. Landgoed Vossenberg 2 grafheuvels 14. Uffelter Binnenveld 1 grafheuvel 15. Boerenveensche Plassen 1 grafheuvel 16. Tumulibos/Kampsheide 30 grafheuvels 17. Landgoed Vledderhof 2 grafheuvels 18. Bouwersveld/Koelingsveld 6 grafheuvels

Schansen

Naam Gemeente Opp. In ha Zwartendijksterschans Gemeente Noordenveld 3,50.85 Katshaarschans Gemeente Coevorden 9,35.15 Emmerschans Gemeente Emmen 2,44.80

83 Bijlage 5 Overzicht beelden en zwerfstenen in eigendom

Nationaal Beeldenpark Havixhorst

Naam beeld kunstenaar sinds in bezit ontvangen van Tabita Eddy Roos 2000 Kees Schmalz Majoor O. Jos van Riemsdijk 2001 Ed Budelman Jan Buys Piet Esser 2001 HDL A. Alberts Bertus Sondaar 2006 Aleid Rensen A. Roland Holst Charlotte van Pallandt 2006 HDL (afscheid A.Rensen) Bertus Sondaar Pieter d’Hont 2006 HDL Simon Wiesenthal Eric Claus 2007 J.G. den Boer en Eric Claus Europa en de stier Eric Claus 2008 Han van Hagen Ro Morgendorff Piet Esser 2009 Nalatenschap H. Koops van ’t Jagt en H.Boersma Ro Morgendorff Charlotte van Pallandt 2008 St. A.V.J. den Hartogh Fonds Liesbeth Eddy Roos 2008 St. A.V.J. den Hartogh Fonds Mama Natasja Bennink 2012 HDL Willem Sandberg Nel van Lith 2015 Nalatenschap Dames Reyns-Goud

Beeld tuin Lemferdinge

Naam beeld kunstenaar sinds in bezit ontvangen van Doorkijk Gerard Höweler 2007 Mw. W. Janssen en M.E. Maas

Beelden Rentambt Assen

Naam beeld kunstenaar sinds in bezit ontvangen van Meta Kreeft Charlotte van Pallandt 2015 Nalatenschap Fam. De Meza Maud Bsse v.Heemstra-Whital Charlotte van Pallandt 2015 Nalatenschap Mw. I. van Dixhoorn-Vrielink Esgo Kuiper Nel van Lith 2015 Nalatenschap Mw. C.M. van Dorsser

Zwerfstenenbeelden op de Drentse Hondsrug In eigendom sinds april 2002

Naam beeld kunstenaar locatie De Gewichtheffer Ton Kalle Nabij Drouwen Steen met vierkant gat Gerard Howeler In centrum dorp Ees Ode aan de zon Rob Schreefel In het schapenpark van het Odoornerveld Mental Map Petra Boshart In het Hunzebos, nabij recreatiepark Hunzebergen

84 Bijlage 6 Gebouwen

Stichting Het Drentse Landschap Naam Adres Plaats Soort Boerderij De Veldkamp Rheebruggen 3 Ansen Boerderij Boerderij De Veldkamp Rheebruggen 3 Ansen Potstal Boerderij De Meiersplaats (R) Rheebruggen 6 Ansen Boerderij Bouwhuis Rheebruggen (R) Rheebruggen 8 Ansen Boerderij Bouwhuis Rheebruggen Rheebruggen 8 Ansen Kapschuur Boerderij De Horst Rheebruggen 10 Ansen Boerderij Boerderij De Horst Rheebruggen 10 Ansen Kapschuur Boerderij De Horst Rheebruggen 10a Ansen Schaapskooi Tuinmanswoning (R) Kloosterstraat 3 Assen Woonhuis Hoofdkantoor HDL (G) Kloosterstraat 5 Assen Woonhuis Hoofdkantoor HDL (P) Kloosterstraat 7 Assen Woonhuis Hoofdkantoor HDL (P) Kloosterstraat 9 Assen Woonhuis Kantoor (G) Kloosterstraat 11 Assen Woonhuis NH Kerk (R) Hoofdweg 186 Bovensmilde Kerk Pastorie Hoofdweg 185 Bovensmilde Pastorie Woning Bronnegerveen Gasselterstraat 5 Bronnegerveen Woonhuis Rode Schuur Steigerwijk 88 Dalen Schuur Zwarte Schuur Steigerwijk 23 Dalerpeel Schuur Camping De Havixhorst Schiphorsterweg 9a De Schiphorst Bedrijfsgebouw Boerderij De Broekhorst Schiphorsterweg 11 De Schiphorst Boerderij Boerderij De Lindenhorst (R) Schiphorsterweg 13 De Schiphorst Boerderij De Lindenhorst (R) Schiphorsterweg 15 De Schiphorst Boerderij Arbeiderswoning Schiphorsterweg 17 De Schiphorst Woonhuis Drieling Woning Schiphorsterweg 19 De Schiphorst Woonhuis Drieling Woning Schiphorsterweg 23 De Schiphorst Woonhuis Boerderij De Braemscamp Schiphorsterweg 20 De Schiphorst Boerderij Boerderij De Braemscamp Schiphorsterweg 20 De Schiphorst Kapschuur Boerderij De Lokkenkamp Schiphorsterweg 24 De Schiphorst Boerderij Tuinmanswoning (R) Schiphorsterweg 32 De Schiphorst Woonhuis Tweeling Woning Schiphorsterweg 32a De Schiphorst Woonhuis Tweeling woning Schiphorsterweg 32b De Schiphorst Woonhuis Tweeling woning Schiphorsterweg 32a/b De Schiphorst Kapschuur De Havixhorst (R) Schiphorsterweg 34-36 De Schiphorst Havezate De Havixhorst Schathuis (R) Schiphorsterweg 34-36 De Schiphorst Schathuis De Havixhorst Koetshuis (R) Schiphorsterweg 34-36 De Schiphorst Koetshuis Boerderij De Lokkerij Schiphorsterweg 28 De Schiphorst Boerderij Lutje Havixhorst Schiphorsterweg 28 De Schiphorst Keuterij Boerderij ‘t Ende (R) Stapelerweg 20 De Wijk Boerderij Boerderij ’t Ende Stapelerweg 20 De Wijk Open kapschuur Boerderij ‘t Ende Stapelerweg 20a De Wijk Boerderij Het Schultehuus (R) Brink 7 Diever Woonhuis Beheerboerderij Sophia Hoeve Huenderweg 2 Doldersum Boerderij Beheerboerderij Sophia Hoeve Huenderweg 2 Doldersum Kapschuur Uitkijktoren Doldersummerveld Boylerstraat 2 Doldersum Kijktoren Boerderij Huender Hoeve Huenderweg 1 Doldersum Boerderij Boerderij Huender Hoeve Huenderweg 1 Doldersum Schaapskooi Boerderij Huender Hoeve Huenderweg 1 Doldersum Open kapschuur Landgoed Oldengaerde (R) Westeinde 57 Dwingeloo Havezate Kerk Eext (R) Kloosterstraat 2 Eext Kerk Pomphuis Eexterveen Elzenmaat Eexterveen Pomphuisje Brugwachterswoning (R) Semsstraat 2 Eexterveenschekanaal Woonhuis Boerderij Tichelwerk Moleneind 4 Foxwolde Boerderij Werkschuur Gasteren Oosteinde 5 Gasteren Schuur De Mulderij (P) Broek 62 Gieterveen Molenaarswoning De Eendracht (R) Broek 64 Gieterveen Molen Kerk Gieterveen (P) Broek 2 Gieterveen Kerk Landgoed Diependal Oranjekanaal NZ 48 Hijken Woonhuis

85 Vakantiewoning Witte Huisje Oranjekanaal NZ 50 Hijken Woonhuis Schaapskooi Hoogersmilde Vaartweg Hoogersmilde Schaapskooi Schaapskooi Ensink Hijkerweg Hooghalen Schaapskooi Kapschuur Hijkerveld Hijkerweg Hooghalen Kapschuur Bezoekerscentrum Hijkerveld Hijkerweg Hooghalen Hooikiep Landgoed Hooghalen Hijkerweg 10 Hooghalen Boerderij Het Hertenhuisje Hijkerweg 12 Hooghalen Vakantiewoning De Scheperij Hijkerweg 14 Hooghalen Bedrijfswoning De Scheperij Hijkerweg 14 Hooghalen Kapschuur Keuterij De Kiefte Schrapveen 13 Linde Keuterij Boerderij Eesinge (G) Hoogeveenseweg 27 Meppel Boerderij/Schuur Keuterij Midlaren (R) Schutsweg 40 Midlaren Keuterij Keuterij Midlaren (R) Schutsweg 40 Midlaren Kapschuur Egberts Lent (R) Hunzeweg 30 Nieuw Annerveen Boerderij Wilms Boo Europaweg 76 Nieuw Schoonebeek Woonhuis Wilms Boo Europaweg 76 Nieuw Schoonebeek Vakantiewoning Margaretha Kerk Valtherweg 1 Odoorn Kerk Vogelkijkhut Oranje Oranje 60 Oranje Kijkhut Pomphuis Leemdijk Leemdijk Oranje Pomphuisje Pomphuis Oranjekanaal Oranjekanaal Oranje Pomphuisje Kinderactiviteiten centrum (R) Brugstraat 2 Orvelte Boerderij Kinderactiviteiten centrum Brugstraat 2 Orvelte Kapschuur Toiletten Orvelte Brugstraat 3 Orvelte Schuur Woning Brugstraat Brugstraat 15 Orvelte Woonhuis Werkplaats/kantoor Orvelte Brugstraat 17 Orvelte Bedrijfsgebouw De Drenthehof (R) Dorpsstraat 1 Orvelte Boerderij De Drenthehof (R) Dorpsstraat 1 Orvelte Schaapskooi De Tingieterij (R) Dorpsstraat 2 Orvelte Boerderij Het Ottenshuus (R) Dorpsstraat 3 Orvelte Boerderij Het Ottenshuus (R) Dorpsstraat 3a Orvelte Bijschuur De Pottenbakker Dorpsstraat 5 Orvelte Boerderij De Houtzagerij (R) Dorpsstraat 7 Orvelte Boerderij De Houtzagerij Dorpsstraat 7 Orvelte Kapschuur De Smederij (R) Dorpsstraat 9 Orvelte Smederij Het Tolhuisje (R) Dorpsstraat 10 Orvelte Tolhuis Brandweerschuur Orvelte Flintenweg Orvelte Brandweerschuur Het Hoolhuus (R) Flintenweg 2 Orvelte Boerderij Het Hoolhuus Flintenweg 2 Orvelte Varkensstal Het Hoolhuus (R) Flintenweg 2 Orvelte Schaapskooi De Börckerhof II (R) Flintenweg 4 Orvelte Boerderij De Börckerhof III Flintenweg 4a Orvelte Schaapskooi De Börckerhof I (R) Flintenweg 6 Orvelte Boerderij De Bruntingerhof (R) Flintenweg 8 Orvelte Boerderij De Bruntingerhof (R) Flintenweg 8 Orvelte Bakspieker De Nieuwe Tingieterij Flintenweg 10 Orvelte Schuur De Houtsnijder Melkwegje 1 Orvelte Boerderij Het Jachthoes (R) Melkwegje 2 Orvelte Boerderij/Voorhuis De Melkfabriek (R) Melkwegje 3 Orvelte Melkfabriek De Melkfabriek (R) Melkwegje 3 Orvelte Bijschuur Grafisch Proeflokaal Melkwegje 5 Orvelte Schuur Gereedschapschuur Orvelte Melkwegje Orvelte Gereedschapschuur Evenementen Podium Schapendrift Orvelte Podium Schaapskooi I Schapendrift 2 Orvelte Schaapskooi Schaapskooi II (R) Schapendrift 2 Orvelte Schaapskooi De Schapendrift Schapendrift 3 Orvelte Restaurant De Garmingehof (R) Schoolstraat 1 Orvelte Boerderij Cafe Warmolts (R) Schoolstraat 2 Orvelte Café / Woning Grafisch Centrum (R) Schoolstraat 3 Orvelte Boerderij De Maalderij Schoolstraat 6 Orvelte Boerderij Lemferdinge (R) Lemferdingelaan 2 Paterswolde Schathuis Huis ter Hansouwe (R) De Horst 21 Peize Boerderij Boerderij Kamps (R) Kamps 1 Rolde Boerderij Keuterij ’t Haantje Anholt 10 Ruinen Vakantiewoning Keuterij ’t Haantje Anholt 10 Ruinen Bijgebouw Keuterij Ghysselte Gijsselterweg 11 Ruinen Vakantiewoning

86 Boerderij Pol’s Stee (R) Dr. Larijweg 124 Ruinerwold Boerderij Keuterij De Kosterij Dijkhuizen 114 Ruinerwold Boerderij ’t Vennegien Wijsterseweg 18-9 Spier Vakantiewoning Het Kleinste Huisje Secteweg 36 Stuifzand Vakantiewoning De Amshof Wijsterseweg 154 Stuifzand Woonhuis Boerderij De Nije Camp (R) Anserweg 8 Uffelte Boerderij Keuterij Violier Schapelsteeg 9 Uffelte Keuterij Vervenershuis Valthermond (R) Zuiderdiep 22 Valthermond Boerderij Klein Soestdijk (R) Hoofdweg 118 Veenhuizen Bedrijfsgebouw Essererf (R) Hospitaallaan 48 Veenhuizen Boerderij De Pieperij (P) Pieperij 7 Veeningen Boerderij De Bloemberg Bloemberg 3 Veeningen Boerderij Schuur Vledderhof Vledderhof 2 Vledder Schuur Het Schepershuisje Pieterbergweg 24 Westerbork Vakantiewoning Beheercentrum De Pieterberg Pieterbergweg 26 Westerbork Kantoor/werkplaats De Vossenberg Hamveld 1 Wijster Woonhuis Landhuis De Vossenberg Hamveld 3 Wijster Landhuis Eveline Hoeve Hamveld 5 Wijster Boerderij Boerderij Witte Venen Hamveld 8 Wijster Woonhuis Bezoekerscentrum De Blinkerd Vamweg 7 Wijster Bedrijfsgebouw Boerderij Kerkweg 2 Yde Boerderij Voorm. Synagoge Zuidlaren (R) Zuiderstraat 1 Zuidlaren Kerk Boerderij Rabbinge Rabbinge 1 Zuidwolde Boerderij Boerderij De Holtberg Rabbinge 3 Zuidwolde Boerderij Boerderij De Zwarte Kaat Rabbinge 4 Zuidwolde Boerderij Beh. boerderij De Uilenburcht (P) Rabbinge 7 Zuidwolde Boerderij Beheerboerderij De Uilenburcht Rabbinge 7 Zuidwolde Kapschuur Boerderij De Wildenberg Wildenberg 1 Zuidwolde Boerderij Bijgebouw De Wildenberg Wildenberg 1 Zuidwolde Vakantiewoning

(R) = Rijksmonument (P) = Provinciaal monument (G) = Gemeentelijk monument

87 Bijlage 7 Deelname aan overlegstructuren

Het Drentse Landschap participeert in een groot aan- • DE LANDSCHAPPEN.NL tal reguliere overleggen. - Algemeen Bestuur Hieronder volgt een overzicht: - Directeur Rentmeester Overleg - Voorlichters Overleg • Aankopersoverleg - Oecologen beheerdersoverleg • Begeleidingscommissie Cultuurtoerisme - Rentmeestersoverleg • Beheerdersoverleg SNL - Prass-verzekeringen • Bestuur Stichting Beeldenpark De Havixhorst • Molenstichting Drenthe • Bestuur Stichting FaunaBeheerEenheid Drenthe • Monumentenwacht Drenthe/Archeologische Mo- • Bestuurlijk Overleg Gedeputeerde numentenwacht Drenthe • Bestuurlijk Overleg Hunze en Aa’s • Natura 2000 • Bestuurlijk Overleg Noorderzijlvest - Gebiedsgroep Drouwenerzand Natura 2000 • Bestuurlijk Overleg Drents Overijsselse Delta - Gebiedsgroep Havelte Oost Natura 2000 • Boermarke Midlaren - Gebiedsgroep Drents-Friese Wold • Bond Heemschut - Overleg terreinbeheerders en NMFD Natura • Buitenleven Vakanties BV 2000 • Commissie Onderzoek Natuurlijk milieu in Drenthe - Projectgroep Drents-Friese Wold • Convenant overleg TT-partners - Projectgroep Zuidlaardermeer • Culturele Raad Eelde - Adviesgroep opstellen beheerplannen Natura • Directeuren Overleg Drenthe (DOD) 2000 - Personeelsconsulenten • Nederlandse Fokkersvereniging voor het Drents - Communicatieadviseurs en Schoonebeker Heideschaap • Drents Actie Overleg (DAO) • Nederlandse Vereniging Schaapskuddes • Gebiedsproces Uffelte-Ruinen • Noordelijk Communicatieoverleg Natuurorganisa- • Gezondheidsdienst voor dieren (GD) ties • Federatie Instandhouding Monumenten (FIM) • Noordelijk Overleg (Drents Landschap/Fryske Gea/ • Hunebedden Beheer Groep Groninger Landschap) • Gebiedscommissies Reest & Zuidwest Drenthe: • Orvelte - Gebiedscommissie - Stichting Orvelte Poort - Projectgroep - VABO • Geopark de Hondsrug - OPO - Stuurgroep • Voeten op Tafel Overleg Drenthe (samen met - Projectgroep MFD, NM, SBB, IVN, LS beheer) • Hunzedal: • Overleg Stroomgebiedvisies Noord-Nederland - Stuurgroep • Plaatselijke Commissie kerk Gieterveen (PC SODK) - Projectgroep • Plaatselijke Commissie kerk Eext (PC SODK) - Kavelruil adviescommissie Hunze • Platform Natuur- en milieucommunicatie - Projectgroep introductie Bever Hunzedal • Project Natuurlijke Recreatie (NMFD/Recron) - Projectgroep Tusschenwater • Projectgroep Kleibosch - Overleg Informatiecentrum Hunzevallei • Project- en stuurgroep Robuust Witterveld - Partnersoverleg Noordma • Projectwerkgroep evaluatie visstandbeheer Hunze - Projectgroep Achterste Diep • Provinciale Commissie Landelijk Gebied (CLG) - Projectgroep Torenveen • Provinciaal SNL overleg - Projectgroep Gorecht West • RCE - Projectgroep Noordma/Oude Weer/Manden- • Regionaal Landschap Drents Friese grens streek landen - Stuurgroep - Werkgroep Recreatie & Toerisme Hunzedal - Redactiecommissie Bladwijzer en Natuurkrant - Werkgroep Marketing & Promotie Hunzedal - Werkgroep Educatie & Voorlichting - Werkgroep Natuurbeleving & Educatie Hunze- - Werkgroep Beheer en Onderzoek dal - Werkgroep Recreatie - Werkgroep LOFAR-tafel - Werkgroep Verdroging/Hydrologie • IVN consulentschap • Regulier Overleg ROB en provinciaal archeoloog • Jeneverbesgilde • Stichting Archeologie en Streek • Landinrichtingscommissies: • Stichting De Eendracht Gieterveen - RVK Laaghalen • Stichting De Nieuwe Wildernis - RVK Odoorn • Stichting Drenthe Plus - Bestuurscommissie Zuidwolde Zuid/Zuidwolde • Stichting Grafisch Erfgoed Noord/Beneden Egge • Stichting Molen Woldzigt - Herinrichting Roden Norg • Stichting Oringer Kunst en Cultuur • Stichting Oude Groninger Kerken • Stichting Zeldzame Huisdierrassen • Stimuleringsprogramma biodiversiteit • Toeristisch Platform Reestdal

88 • Taakgroep Gebouwen (SODK) • Verdrogingsforum • Vereniging Behoud Synagoge Zuidlaren (SODK) • Vleermuizenwerkgroep Drenthe • Vlinderstichting Drenthe - Project Stuifduinen: Komma- en Heivlinder - Project Heide- en Veenvlinders - Project Gentiaanblauwtje • Waterbeheer 21e Eeuw - Kaderrichtlijn Water - Droge Voeten 2050 • Werkgroep Aankopen • Werkgroep Amfibieën en Reptielen Drenthe (WARD) • Werkgroep Ecohydrologie Reestdal • Werkgroep Erfgoed à la Carte - Provinciale commissie Nationale Boomfeest- dag • Werkgroep Florakartering Drenthe (WFD) • Werkgroep Harry de Vroome Penning • Werkgroep Natte Natuur • Werkgroep Prehistorie • Zoogdierenvereniging

89 Bijlage 8 Bedrijfssponsoren per 31 december 2016

Arcadis, Assen Astron – LOFAR, Dwingeloo Attero, Wijster Bork Sloopwerken B.V. , Stuifzand Bouwbedrijf Bruins Slot V.O.F., Linde Buro Hollema, Rolde Buysrogge Safe BV, Assen Compusystems, Hoogezand Concordia Bouwmaterialenhandel, Meppel Caraad Belastingadviseurs, Groningen Cooperatie TVM, Hoogeveen N.V. Waterleidingmaatschappij “Drenthe” , Assen Op- en Overslag Meppel BV, Meppel Dunnewind Groep, Ommen Eelerwoude Noord, Oosterwolde Elton B.V. , Roden Friesland Campina Domo, Beilen De Friesland Zorgverzekeraar, Leeuwarden Drukkerij Van Gorcum, Assen Groenvoorziening Hilko Bakker BV, Eursinge Harwig Installatiegroep, Emmen Chateauhotel en Restaurant De Havixhorst, De Wijk Hofstra Hulshof Bouw BV, Nieuw-Buinen Hoornstra Aannemingsbedrijf N.V., Nieuw Buinen Buro Hollema, Rolde JMFonds, Groningen MACG Management & Advies Collectief, Groningen Nederlandse Aardolie Maatschappij B.V., Assen Nationale Postcode Loterij, Amsterdam Oosterhuis B.V., Nijeveen Polytec Nederland BV, Assen Bouwbedrijf Poortman, Veeningen PBCF, Amsterdam Rietdekkersbedrijf J.G. Kappe, Diever Roelofs B.V., Den Ham De Roo Drenthe B.V., Bedum Vandersalm, Bouwkundig ontwerp- en adviesburo, Dwin- geloo Installatiebedrijf Dick Sjabbens, Diever Sweco Nederland BV, Groningen Visser Assen, Assen VNO-NCW Noord, Groningen VSB fonds, Groningen Warenhuis Vanderveen, Assen NV Waterbedrijf Groningen, Groningen Schildersbedrijf Westerbeek, Zuidwolde

90 Bijlage 9 Lijst met afkortingen

ACCOORT : Project Actie en Coördinatiepunt Recre- GIS : Geografisch informatie systeem atie en Toerisme GS : Gedeputeerde Staten ADE : Annermoeras, Duunsche Landen, Elzen- HBD : Herinrichting Bijzondere Doelstelling maat HBG : Hunebedbeheergroep AMW : Archeologische Monumentenwacht HDL : Het Drentse Landschap ASTRON : Astronomisch onderzoek in Nederland HIP : Hippisch Innovatief Platform ASV : Algemene Subsidieverordening (Provin- HISWA : Nederlandse Vereniging van onderne- cie Drenthe) mingen in de bedrijfsvak watersport AVN : Stichting toerisme en recreatie AVN; I & R : Identificatie - en registratie van runderen samenwerkingsverband ICT : Informatie-en Communicatie Technolo- BBL : Bureau Beheer Landbouwgronden gie BHV : Bedrijfs Hulpverlening IGOD : Integrale Gebiedsontwikkeling Oude BIP : Beheers- en Inrichtingsplan Diep BIM : Bedrijfsinterne(e) milieuzorg(systeem) ILG : Investeringsprogramma Landelijk Gebied BMP : Broedvogel Monitoring Plot IP : Integraal Plan BOA : Buitengewoon Opsporingsambtenaar IPO : Interprovinciaal Overleg BOC : Breed Overleg Cultuurhistorie ISM : Instituut Service Management BOKD : Brede Overleggroep Kleine Dorpen ISP : Integraal Structuur Plan BRIM : Besluit Rijkssubsidiering Instandhouding IPR : Investeringspremieregeling regionale Monumenten projecten BRTN : Beleidsvisie Recreatie Toervaart Neder- IVN-NME : IVN Natuur - en Milieueducatie land JMFonds : Je Maintiendrai Fonds CAVO : Culturele Activiteitenvereniging Orvelte IVOM : Instituut voor Volksgezondheid en Maat- CBF : Centraal Bureau Fondsenwerving schappelijke Ontwikkeling CBS : Centraal Bureau voor de Statistiek CDA : KITS : Premieregeling kleine investeringen in Christen Democratisch Appèl de toeristische sector CLG : Commissie Landelijke Gebieden KNHM : Koninklijke Nederlandse Heidemaat- CLG-AFLO : Commissie Landelijke Gebieden – Advies- schappij commissie voor de Fysieke Leefomgeving KNNV : Koninklijke Nederlandse Natuurhistori- COND : Commissie Onderzoek Natuurlijk Milieu sche Vereniging Drenthe Kompas : Kompas voor de toekomst, ruimte voor CRE : Culturele Raad Eelde de ontwikkeling van Noord-Nederland CRM : Costumer Relationship Management KRW : Kader Richtlijn Water DAO : Drents Actie Overleg KWR : Watercycle Research Institute DFW : Drents Friese Wold Nationaal Park KUN : Katholieke Universiteit Nijmegen DGC : Drenthe Golf Carrousel KWR : Motorcycle Research Institute DLG : Dienst Landelijk Gebied (LNV) LEADER : Europees programma voor plattelands- DOD : Directeuren Overleg Drenthe ontwikkeling DPM : Drentse Participatie Maatschappij LNV : Ministerie van Landbouw, Natuur en DRO : Directeuren Rentmeesters Overleg Voedselkwaliteit EDR : Eems Dollard Regio LTO : Land - en tuinbouw organisatie EGM : Effect gerichte maatregelen LOFAR : Low Frequency Array EHS : Ecologisch Hoofdstructuur MER : Milieu Effect Rapportage EIS : European Invertebrate Study MKB : Midden - en kleinbedrijf EOGFL : Europees Oriëntatie- en Garantiefonds MOS : Monumentenoverleg Stichtingen voor de Landbouw MPD : Mobiliteitsplan Drenthe EOGFR : Europees Oriëntatie- en Garantiefonds N 2000 : Natura 2000 voor de Recreatie NAM : Nederlandse Aardolie Maatschappij EFRO : Europees Fonds voor Regionale Ontwik- NBL-Visie : Natuur - Bos en Landschapsvisie keling NBP : Natuurbeleidsplan ELFPO : Europees LandbouwFonds voor Platte- NBBT : Nederlands Bureau voor Toerisme landsontwikkeling NELIS : Natuur en Landschapsinformatie Systeem EU : Europese Unie NHI : Nationaal Hunebed Informatiecentrum

FACE : Stichting Forests Absorbing CO2 Emmis- NHI : Nieuwe Hanze Interregio sion NIOO : Nederlands Instituut voor Oecologisch FLORON : Stichting Floristisch Onderzoek Neder- Onderzoek land NIVON : Nederlands Instituut voor Volksontwik- FSC : Forest Stewardship Council keling en Natuurvriendenwerk GD : Gezondheidsdienst voor dieren NM : Vereniging Natuurmonumenten GeBeVe : Gebiedsgerichte Bestrijding Verdroging NMFD : Natuur en Milieufederatie Drenthe GGOR : Gewenst Grond- en Oppervlaktewater NNBT : Noord-Nederlands Bureau voor Toerisme Regime NO : Natuurontwikkeling GGOS : Gebieds Gericht Onderzoeks Systemen NOM : Noordelijke Ontwikkelingsmaatschappij

91 NOM : Noordma, Oudeweer, Mandelanden SOVON : Samenwerkende Organisatie Vogelon- NORT 2000 : Noordelijke Ondernemers Recreatie en derzoek Nederland Toerisme TBO : Terrein Beherende Organisatie NP : Nationaal Park TOWO : Toeristische ontsluiting waardevolle oud- NPL : Nationale Postcode Loterij heidkundige objecten OBN : Overlevingsplan Bos en Natuur TPD : Toeristisch Platform Drenthe OCW : Ministerie van Onderwijs, Cultuur & We- TROP : Toeristisch-recreatief ontwikkelingsplan tenschappen TT-circuit : Tourist Trophy PABK : Provinciale Adviescommissie Beeldende VAM : Vuil Afvoer Maatschappij Kunsten VABO : Vereniging Algemeen Belang Orvelte PB : Programma Beheer VCA : Veiligheid, Calamiteiten en Omstandig- PBCF : Prins Bernhard Cultuurfonds heden PC : Plaatselijke Commissie VDG : Vereniging van Drentse gemeenten PCO : Provinciale Commissie Omgevingsbeleid VFI : Vereniging Fondsen verwervende Instel- PEB : Provinciaal Economisch beleidsplan ling PKN : Protestantse Kerk in Nederland VLO : Voorlichters Overleg PIP : Periodiek Instandhoudingsplan VNO-NCW : Ondernemingsorganisatie PMJP : Provinciaal MeerJaren Programma VOFF : Vereniging voor Onderzoek Flora en POG : Provinciaal Overleg Gehandicaptenbeleid Fauna POP : Provinciaal Omgevingsplan VROM : Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimte- POP : Plattelands Ontwikkelingsplan lijke Ordening en Milieubeheer PSN : Provinciale Subsidieregeling Natuurbe- VSB : Verenigde Spaarbanken heer VZZ : Zoogdiervereniging (Vereniging voor PvdA : Partij van de Arbeid Zoogdierkunde en Zoogdierbescher- PVVV : Provinciale Vereniging voor Vreemdelin- ming) gen Verkeer Drenthe WABO : Wet Algemene Bepaling Omgevingsver- PVT : Personeelsvertegenwoordiging gunning RACM : Rijksdienst voor Archeologie, cultuur- WAC : Wetenschappelijke Adviescommissie landschap en monumenten (HDL) RAK : Ruilverkaveling met Administratief Ka- WAD : Werkgroep Avifauna Drenthe rakter WARD : Werkgroep Amfibieën en Reptielen RAVON : Reptielen, Amfibieën, Vissen Onderzoek Drenthe Nederland WB21 : WaterBeheer 21e eeuw RCBB : Regionaal College voor de Behandeling WCL : Waardevol Cultuur Landschap van Beheerszaken WFD : Werkgroep Florakartering Drenthe RDMZ : Rijksdienst voor de Monumentenzorg WILG : Wet Inrichting Landelijk Gebied RVK : Ruilverkaveling WMD : Waterleiding Maatschappij Drenthe RWS : Rijksdienst voor Wegverkeer WNF : Wereld Natuurfonds RECRON : Vereniging van recreatieondernemers WOM : Water Op Maat project Nederland WRN : Werkgroep Roofvogels Nederland REONN : Ruimtelijk -Economische Ontwikkelings- WRO : Wet Ruimtelijke Ordening visie Noord-Nederland WUR : Wageningen Universiteit ROB : Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek ROM : Ruimtelijke ordening, water en milieu RTV : Radio Televisie Drenthe RUG : Rijksuniversiteit Groningen RvA : Raad van Advies RvT : Raad van Toezicht RVZ : Raad voor Volksgezondheid & Zorg RVZ : Robuuste Verbindings Zone SAN : Subsidieregeling Agrarisch Natuurbeheer SBB : Staatsbosbeheer SBI : Standaard Bedrijfsindeling SBKGD : Stichting Behoud Kerkelijke gebouwen Groningen-Drenthe SER : De Wolden SGB : Subsidie Gebiedsgericht Beleid SGP : Sociaal en Cultureel Planbureau SN : Subsidieregeling Natuurbeheer SNL : Subsidieregeling Natuur & Landschap SNN : Samenwerkingsverband Noord-Neder- land SNP : Samenwerkingsverband Nationale Par- ken SODK : Stichting Oude Drentse Kerken

Inhoud

Grafische verzorging Drukkerij Van Gorcum

HDL_jaarverslag_2016_omslagg.indd 2 23-05-17 08:14 Jaarverslag 2016 Stichting Het Drentse Landschap

HDL_jaarverslag_2016_omslagg.indd 1 23-05-17 08:14