O río Sil en Covas. Foto: Xabier Roo

XABIER ROO ABRIL diferentes traballos de investigación

sobre a nosa lingua, toponimia e

O Barco de , (1971). etnografía. Na actualidade exerce a

docencia no ensino secundario,

Licenciado en Filoloxía Galego- impartindo clases de Lingua e

Portuguesa pola Universidade de Literatura Galega no Colexio “Paulo

Santiago de Compostela.Técnico no VI” (A Rúa de Valdeorras).

Servicio de Normalización Lingüís- Membro da Asociación Cultural “Vía tica do Concello do Barco de Nova” e presidente da A.C. “A

Valdeorras (2000-2002). Autor de Figueiriña-Lanchas do Sil “. EMBARCACIÓNS TRADICIONAIS NA TERRA DE VALDEORRAS

Texto: Xabier Roo Abril Debuxos: Lolo Docampo Fotografías: Xabier Roo / Lolo Docampo

Achegarse ao estudio e coñecemento As barcas do Sil: dade ata ben avanzado o século das embarcacións tradicionais na apuntamento histórico XVII. Como testemuña desta etapa comarca de Valdeorras é descubrir ao e etnográfico1 orixinaria, a vila do Barco aínda tempo un xeito de vida fortemente mar- conserva dentro do seu pequeno e cado pola relación das poboacións da As primeiras referencias documen- maltratado casco histórico un ribeira co contorno fluvial inmediato, tais sobre a existencia de embarca- modesto embarcadoiro construído relación só en parte adormecida nos últi- cións no Sil, principal curso fluvial sobre as penas e coñecido como O mos tempos ao verse alterada por uns da comarca, sitúannos directamente Porto da Barca. usos pouco respectuosos co medio natu- na localidade barquense de Viloira, ral e o crecente deturpamento do con- onde hai constancia da barca xa na Os poucos investigadores que ata texto sociocultural. Non deberiamos segunda metade do século XVI, hoxe se teñen interesado polo tema esquecer que nesta parte do país dicir segundo recolle un padrón local do consideran a barca de Viloira-O “río” vén sendo o equivalente a dicir Sil ano 1575 no que aparece Barco como unha das máis impor- ou, máis ben, e para lle facermos xusti- “Domingo Rodríguez, barqueiro”. tantes na navegación transversal do za á denominación cotiá, o Río, con Este paso da barca que unía Viloira río Sil e, con toda seguridade, a de maiúsculas. Esa íntima conexión entre o coa marxe dereita do Sil sería o xer- maior volume de tráfico e prestixio home valdeorrés e o seu río maniféstase molo para o nacemento dun novo na zona. Os diferentes contratos de en múltiples e variadas facetas, das núcleo de poboación nas primeiras arrendamento e construcción que cales expoñemos unha pequena mostra décadas do século XVI, O Barco de coñecemos, e nomeadamente a par- nas liñas que seguen. Viloira, nome que manterá a locali- tir do s. XVIII, pódennos dar unha

1. Parte dos datos que recollemos neste epígrafe é o resultado da implicación doutras persoas na tarefa de recompilar información sobre as embar- cacións existentes na comarca. Por isto facemos chegar o noso recoñecemento e gratitude a Antonia González, Lolo Docampo, Eduardo Ojea, Fernando Rodríguez Díaz, Gustavo Docampo, Celestino López, así como a todos os informantes anónimos que amabelmente atenderon as nosas con- sultas.

37 ~ Barca no porto de Penouta. En primeiro termo, con chaleco e a faltriqueira para os cartos, o barqueiro Marcial Santalla. 1955 ca. (Foto: Rufino).

noitiña dun 27 de decembro do ano 1959. Para alén do seu forte impac- to emocional, entre outras cousas pola perda dunha vida humana, o suceso supuxo un auténtico contra- tempo para os veciños de ambas as dúas beiras do río que de súpeto ficaron incomunicados. En canto as autoridades da época non arranxa- idea aproximada das características a construcción da ponte de San ban un amaño de urxencia –solución desta barca. Así sabemos que era Fernando, inaugurada no 1902 coa que había chegar primeiramente da compartida polos veciños de Viloira apertura da estrada Ponferrada- man dos soldados “pontoneiros” e, e O Barco, aínda que na metade Ourense, aínda que xa era utilizada de seguido, coa construcción dunha correspondente a Viloira tres cuartas polos peóns dende había unha déca- pasarela peonil- cumpría facerlle partes pertencían á poderosa familia da. Debeu ser neste período, a finais fronte á situación. O mestre carpin- dos , señores do pazo ou do século XIX, cando se introducen teiro Eduardo Ojea lembra como se “Casa Grande” deste lugar. A barca as barcas de menor tamaño e tipolo- viu obrigado polas circunstancias a faise de novo cada catro ou cinco xía constructiva sensibelmente dife- exercer de barqueiro nunhas condi- anos, máis ou menos, e un protocolo rente ao presentaren xa unha proa cións certamente reviradas. Escoitalo datado no 1756 fornécenos datos apuntada, modelo que, con lixeiras narrar como el e outros tiveron que relativos ás súas dimensións: pouco variacións, vai chegar ata os nosos pasar coa lancha ateigada de xente, máis de tres metros de ancho, unha días. Estoutras barcas de tres a catro primeiro cara a Viloira e logo de lonxitude ao redor dos seis metros e metros de lonxitude, máis acaídas a volta ao Barco, aínda hoxe arrepía o a altura sobre o metro, se ben estas novos usos como o recreo ou de ele- corpo. Conta Eduardo que para isto medidas poderían variar en función mento auxiliar na pesca2, van reco- aproveitaban “o retorno” que facía o das necesidades do momento, coa brar o seu protagonismo coincidindo río, remontándoo sen esforzo varios fabricación de cada nova embarca- coa caída da emblemática ponte, metros á altura do Porto da Barca, ción. Esta barca prestou servicio ata acontecemento que se produciu na para despois encarar a corrente no medio dun Sil furioso naqueles días e deixarse arrastrar ata O Areal de Landras Viloira, o que demostra unha enorme no Sil destreza no manexo destas embar- no núcleo cacións, habilidade que sería impo- histórico síbel desenvolver sen un profundo do Barco. coñecemento do río. Tarxeta postal de Tamén nas tarefas de construcción principios do s. XX da ponte nova (1962-1970) partici- (Bazar del paron as lanchas. Algunha delas Siglo). chegou a acadar un tamaño consi- derábel –hóuboas mesmo de seis remos– como proba a documenta-

2. As funcións da barca ou lancha en relación coas artes de pesca tradicional ían na liña de facilitar o acceso dos pescadores ás zonas escollidas ou, en casos moi puntuais, favorecer a entrada “en seco” aos caneiros, desaparecidas construccións para a captura das anguías. Nalgunhas ocasións –poucas- empregaban a barca para botar as nasas ou estender as redes (o trasmallo, o berxel...), aínda que estas operacións adoitaban facelas dende terra ou “metidos no río” , dependendo da época do ano.

38 ~ Lolo Docampo tomando anotacións sobre as características das barcas de Covas. (Foto: Xabier Roo)

ción gráfica conservada, sendo moi útiles para o transporte de materiais e ferramentas ata o lugar de traba- llo ou para achegar operarios e téc- nicos ao pé da obra.

Para o coñecemento dos demais pasos da barca existentes na comar- ca resulta fundamental a información que nos achega o Catastro de Ensenada (1752). A obra sinala a existencia nesa altura dun total de cinco embarcacións, atendidas por oito barqueiros, distinguindo asema- de entre barcas e os chamados “bar- cos pequenos”. Sen embargo, por diferentes informes realizados algúns anos máis tarde semella que o núme- ro de embarcacións dispoñíbeis para cruzar o Sil aumentou na segunda metade do século XVIII e comezos do XIX. Paga a pena facermos un repa- so máis polo miúdo da localización destas barcas e comprobar como moitas delas prestaron servicio –algunha aínda o fai hoxe– neses López (1797) e mais no de Madoz Sil. A barca tornou deste xeito en mesmos lugares non hai tantos anos. (1847). Con todo, o grande salto paso obrigado non só para moitos para a actividade da barca de viaxeiros do tren senón tamén para Quereño, localidade do concello de Quereño vai coincidir coa chegada importantes cargas de castañas, con- Rubiá estremeira coas terras do do camiño de ferro, dentro da liña chos (noces), froitas, xamóns ou mel Bierzo, é un deses puntos historica- Palencia-A Coruña, no ano 1883. procedentes da beira esquerda do Sil. mente vencellados co paso da Este feito, que supuxo un auténtico Especial relevancia acadou o trans- barca3. A súa presencia está docu- acontecemento para as localidades porte da lousa extraída nas primeiras mentada mesmo antes da realiza- situadas ao longo do itinerario ferro- explotacións artesanais, fundamental- ción do coñecido Catastro de viario, tería unha incidencia moi mente da zona de San Pedro (A Ponte Ensenada, segundo reza nun proto- forte no desenvolvemento comercial de Domingo Flórez) para a súa factu- colo de arrendamento datado no e na valorización de Quereño como ración na estación do ferrocarril. En ano 1627. Nela atravesa o río o punto estratéxico ao se converter de sentido contrario, o touciño e, sobre Padre Sarmiento na viaxe que fai á feito a súa estación na “saída natu- todo, o viño valdeorrés colleitado Galiza contra a metade do século ral” de moitos dos productos da nesta estrema do país cruzaban o río XVIII, aparecendo tamén citada nos parte máis oriental da comarca de no lombo da embarcación para cubrir informes para a elaboración do Valdeorras e mais da zona leonesa a escaseza que os veciños cabreire- Diccionario Geográfico de Tomás da Cabreira, na marxe contraria do ses tiñan deste producto.

3. No tocante á caracterización da barca de Quereño foi fundamental a información achegada polo historiador valdeorrés Antonio Castro Voces, a quen agradecemos a súa colaboración na elaboración deste apartado do presente traballo.

39 ~ ano entra xa en funcionamento, augas abaixo dos pasos anteriores, A barca de Quereño unha ponte apta para os vehículos (Rubiá) nunha imaxe que é a que chega ata a actualidade. tomada ao redor Entrementres, pasarela e barca repar- do ano 1900. ten as súas funcións durante un tempo, ata a desaparición definitiva da embarcación aló polos derradei- ros anos da década de 1950. Logo da súa perda pola acción dunha enchente do Sil, hoxe a penas fican pegadas da existencia da barca: o camiño de acceso ao río, a argola de amarre e o microtopónimo Porto da Barca na paraxe onde navegaba. Na actualidade a asociación cultural Aluveire de Quereño traballa na ela- boración dun proxecto que faga posí- bel a construcción dunha réplica desta barca e a súa colocación outra volta no río.

Outro punto da comarca no que se rexistra a presencia dunha embar- cación mesmo antes da realización do célebre Catastro de Ensenada, sinaladamente no 1729, é a aldea de Penouta (Vilamartín de Valdeorras). O devandito catastro do 1752 fai referencia ao “barco” existente neste lugar, propiedade do Convento dos freires Trinitarios de Lancha de remos grosos en Penouta, Vilamartín de Valdeorras. 1957. Correxais que o tiñan arrendado. (Foto: Rufino). Fontes posteriores fálannos dun “barco pequeno” para atravesar o Polo derradeiro tramo do século XIX cunha pendente nos dous estremos río no mesmo enclave; augas abai- debeuse facer, xa que logo, a substi- ou testeiros para facilitar o abeira- xo e a pouca distancia do anterior tución dos tradicionais remos por un mento da embarcación, así como a aparecen as barcas de Valencia do sistema de cabo fixo, procedemento entrada e saída dos viaxeiros, do Sil, tamén no concello de Vilamartín. de impulso que mantería ata a súa gando ou, especialmente, dos carros desaparición, e a máis que probábel que transportaba. “Entraban dous Xa en tempos máis recentes, a barca mudanza nas dimensións da embar- carros coas súas parellas de bois e de Penouta presentaba unhas carac- cación para facela máis acaída ás todo”, é un dos comentarios máis terísticas que a achegan bastante á novas esixencias. Cando menos iso é empregados para nos dar unha idea tipoloxía sinalada para a de o que suxire a escasa documentación do tamaño e da capacidade de Quereño, segundo describen as dife- gráfica que coñecemos e que mostra carga da embarcación. Por outra rentes informacións recollidas: a o uso deste método xa nos primeiros banda, os laterais podían presentar mesma forma rectangular, idéntico anos do século XX. As propias foto- cadansúa barda na parte central, xeito de propulsión por medio dun grafías e algúns apuntamentos tira- unha especie de “defensas” ou pro- sistema de cabo fixo, as mesmas dos do testemuño dos barqueiros axú- longacións en altura, seguramente ramplas nos testeiros para facilitar a dannos a reconstruír as dimensións para maior seguridade dos usuarios. entrada e a saída da embarcación e aproximadas da barca de Quereño. unha capacidade aproximada de De planta rectangular, a lonxitude Preto do asentamento da barca cons- carga semellante, ou sexa, “dous total sería duns sete metros, por catro truíuse unha pasarela peonil no ano carros cargados coas súas parellas”. de ancho. Os laterais viñan sendo 1932 que prestaría os seus servicios Nótese tamén neste caso a proximi- duns oitenta centímetros de alto, aproximadamente ata o 1970. Neste dade do paso da barca co camiño

40 ~ de ferro e a existencia dunha esta- ción na capitalidade do concello, Vilamartín, na outra beira do río.

Esta barca de Penouta prestou os seus servicios ata ben entrada a década de 1960, desaparecendo trala construcción da pasarela para peóns que coñecemos hoxe. Tamén hai constancia da existencia de embarcacións máis pequenas de remos, iguais ás lanchas tradicionais do Barco, agora felizmente recupe- radas na cabeceira da comarca.

Ao noso xuízo, un dos lugares de maior interese agora mesmo para o estudio das embarcacións é a peque- na localidade de Covas, no concello Grupo cruzando o Sil na barca de Quereño, 1950 ca. de Rubiá. Esta fermosa aldea, empra- zada xusto onde o río Sil entra en terras galegas a través da impresio- contra, é recta e leva un traveseiro lidade podemos atopar só unha nante paraxe do Estreito, fornécenos ou varanda a uns corenta centíme- barca na Cancela, aínda en uso e varias mostras de barcas ben conser- tros do borde superior. A madeira bo estado de conservación gracias vadas e construídas seguindo as for- normalmente empregada na cons- ao agarimo e aos coidados que lle mas tradicionais deste río. As refe- trucción da barca é o castiñeiro, presta o seu dono. rencias documentais, malia seren agás no piso, parte que adoita serodias en relación cos restantes facerse de amieiro ou chopo “a Parécenos lícito imaxinar que as pasos fluviais da comarca, fálannos media cura” por seren especies demais embarcacións coñecidas dun núcleo cun vencello particular máis resistentes ao contacto perma- dentro da comarca de Valdeorras, e coa barca. Así, as primeiras citas tex- nente desta zona coa auga. Os das cales só temos referencias apro- tuais que coñecemos deste elemento remos constrúense nunha única ximadas, respondesen á mesma datan da primeira década do século peza e traballan inseridos en tipoloxía constructiva. Tal é o caso, XIX. Mais é tamén nos primeiros anos cadanseu canamón de ferro. por exemplo, da barca que comuni- desta centuria cando a parroquia á caba os núcleos de Coedo e As que nos vimos referindo aparece en Houbo tamén en Covas barcas de Cortes (O Barco), documentada a documentos baixo a denominación maior tamaño, coas mesmas formas comezos do século XIX. Máis anti- de *Cobas de las Barcas. Isto é indi- e idénticas características ás ante- gas son as alusións ao paso entre cativo, sen dúbida, da importancia riores, empregadas para o paso do Pumares e San Xusto (Carballeda que o medio de transporte tivo para gando cara á labranza situada na de Valdeorras), concretamente de esta poboación asentada ao carón marxe esquerda do río. Nelas finais do XVIII e baixo a denomina- das augas, hoxe encoradas, do prin- “entraban dúas parellas”, sendo o ción de “barco pequeno” nesta altu- cipal afluente do Miño. tamaño estimado polos informantes ra. A barca de Pumares desapare- “o dobre” das barcas que coñece- ceu trala construcción do encoro As barcas nas que aínda podemos mos arestora. que leva o nome da mesma locali- navegar e cruzar o Sil á altura de dade. As noticias que recollemos Covas son de forma rectangular, de Augas arriba da parroquia de San sobre o período final desta embar- tres metros de longo e metro e Salvador de Covas, lugares como A cación, a década de 1960, permí- medio de ancho, aproximadamen- Barosa, A Cancela ou A Valiña, xa tennos achegar unha curiosidade: a te. A altura dos laterais vén sendo en terras do Bierzo -a toponimia barca non a manexaba un barquei- duns sesenta centímetros. Na dian- real non pode agachar a verdadei- ro, coma nos outros casos coñeci- teira a embarcación presenta unha ra filiación lingüística e cultural da dos, senón unha barqueira. Efecti- inclinación, o peito ou peitoril, zona- coñeceron embarcacións que vamente, unha moza de pouco máis igual cás grandes barcas de carga, con cambios a penas salientábeis de vinte anos era a encargada de para abeirar mellor e entrar ou saír reproducen o modelo descrito para poñer en comunicación os veciños con facilidade. A traseira, pola a localidade valdeorresa. Na actua- das dúas beiras nesta parte do río.

41 ~ A barca e o río Sil en Covas, co nivel do encoro moi baixo a finais do verán do 2002. (Foto: Xabier Roo).

desta barca as terras de Seadur, no concello valdeorrés de Larouco. Quizais a utilidade máis valiosa da embarcación chegase co tempo da vendima en que, segundo as teste- muñas, “cruzaba o río cunha carga de doce cestos de uvas”.

Non nos resistimos a pechar este apartado sen facermos referencia a un suceso tráxico, acontecido preci- samente nesta zona estremeira das provincias de e Ourense. Referímonos ao afundimento da barca que facía o paso do río Bibei entre a aldea dos Casares, no conce- llo de Ribas de Sil, e a de Anguieiros, no de Quiroga. O accidente ocorrido pola altura do ano 1942 saldouse coa morte de trece persoas e supuxo un tremendo impacto que deixou pegada no subconsciente colectivo. Ao parecer, a causa desta auténtica Aínda habería que completar a desfeita debeuse ao exceso de pasa- relación engadindo novas citas, xe da embarcación que, aínda por informacións recollidas a caba- riba, debía navegar nunha paraxe lo entre os séculos XVIII e XIX complicada de seu, entre O Cachón que inclúen os pasos situados e O Porto. A afluencia dunha morea en Arnado, San Miguel do de xente ás festas do San Tirso nos Outeiro, Valencia... entidades Casares, o 28 de xaneiro, as présas de poboación pertencentes ao por atravesar o río nese momento sen concello de Vilamartín. decatarse do perigo evidente que supuña a grande sobrecarga provo- Nos lindeiros máis occidentais da pola feitura como polo tamaño sina- caron o desastre. Este feito, aínda Terra de Valdeorras, dentro xa da lados. Neste caso interésanos ade- lembrado en todo o contorno, aca- provincia de Lugo pero con intensas mais pola referencia aos servicios baría por se converter case que nun relacións cos termos ourensáns da prestados para o laboreo da vide, tema tabú para moitas familias da Rúa e Larouco, tiñamos a barca de concretamente nos bacelos situados localidade. O saber popular, sempre San Martiño (Quiroga). As descri- a ámbalas dúas beiras do Sil, atento, deu en crear unha imaxe que cións da embarcación apuntan mesmo anos máis tarde da cons- resume atinadamente a dimensión do para a súa identificación cun mode- trucción do encoro. Daquela, cóm- que ocorreu: “aquel día baixaba lo semellante ao de Covas, tanto pre incluírmos na área de influencia negro o río...”

42 ~ Barca de Covas, Rubiá. (Foto: Xabier Roo).

A experiencia do obra- teiro de ribeira” ao ter instalado o mente ameazada ao non quedar a doiro de construcción seu obradoiro a poucos metros do penas dúas ou tres embarcacións de barcas tradicionais río Sil e en pleno centro urbano da neste tramo do Sil, algunha en con- do Concello do Barco de localidade. Das súas instalacións dicións de deterioro moi avanzado. Valdeorras saíron boa parte das barcas que Precisamente a aprendizaxe das arrequeceron a paisaxe ribeirá e técnicas constructivas da embarca- No mes de agosto do ano 2001 animaron o tempo de lecer no Barco ción de río tradicional no Barco, ou botaba a andar unha interesante ini- e noutras vilas valdeorresas, ata un a recuperación para o tempo de ciativa promovida dende a número que o mestre sitúa “ao redor lecer dunha actividade como o Concellería de Formación Ocupa- das cen lanchas”. Da abundancia paseo en barca eran algúns dos cional e Participación Cidadá do de embarcacións, así como do bo obxectivos enunciados polos orga- Concello do Barco, o primeiro Curso facer de Eduardo, dan fe testemuños nizadores no intre de dar a coñecer de Fabricación de Barcas como o seguinte, recollido dun octo- esta proposta entre a cidadanía. Tradicionais do río Sil, no que os xenario veciño do casco antigo do aspectos organizativos correron por Barco: “nesta zona do Barco case A expectación coa que se viviron conta da Asociación “Porto da todo o mundo tiña unha lancha; bai- as xornadas previas ao comezo do Barca” que aglutina os veciños do xabamos ao río directamente dende curso axiña virou nunha intensa casco histórico da localidade. A per- a casa e deixabámola aí amarrada, actividade no obradoiro de carpin- soa escollida para dirixir o curso e ao fondo das escaleiras (...). Moitos tería, instalado nos sotos do pavi- impartir as sesións prácticas foi un faciamos nós mesmos a barca, con llón polideportivo de Calabaguei- dos últimos artesáns fabricantes de catro táboas e de calquera xeito. ros, ata se converter nun auténtico barcas que quedaban na comarca e Mais as do Eduardo... estaban moi fervedoiro de xente. Alumnos, cola- en condicións de enfrontar unha ben feitas, aquilo era outra cousa”. boradores, ou simplemente veciños empresa deste tipo: o mestre carpin- movidos pola curiosidade, segui- teiro Eduardo Ojea Dacal. Este arte- Así e todo, nos últimos tempos a mos atentamente as evolucións do sán, cunha traxectoria profesional continuidade dun elemento como mestre, o artesán Eduardo Ojea, na vila do Barco que abrangue este, fortemente caracterizador da sen perdermos detalle dos diferen- practicamente a segunda metade do paisaxe valdeorresa e da identida- tes pasos nin das súas indicacións século XX, foi un auténtico “carpin- de das súas xentes, vírase seria- na elaboración da primeira barca,

43 ~ Calabagueiros, actuacións musi- cais, unha cea de clausura co mes- tre, organizadores e colaborado- Lanchas construi- res do curso, ou a entrega de das no obradoiro diplomas. de embarcacións tradicionais Logo a asociación enfrontaría novos amarradas no retos, como a elaboración dunha “Porto da Barca”, unidade didáctica sobre o obradoi- O Barco de ro de fabricación das barcas, a visi- Valdeorras. Marzo, 2002. ta aos centros de ensino público da (Foto: Xabier Roo). vila para lles ensinar aos máis novos os pormenores da iniciativa, a orga- nización das festas locais no mes de maio ou a participación, cunha pre- sencia moi notábel, no II Encontro de Embarcacións Tradicionais de Río celebrado a finais de xuño na cidade de Lugo. Xa no mes de setembro, coincidindo coas Festas do Cristo, “A Figueiriña-Lanchas do Sil” organizou a I Xuntanza de Embarcacións Tradicionais, enchen- do o tramo urbano do río co colori- do e a vistosidade que achegaron unha dorna das Rías Baixas, os batuxos do Concello de Lugo feitos por iniciativa da Asociación Barcas do Minho (), ou a gamela coa que adoitan desprazarse os a que logo habería de servir como xeral, polo noso río. Condición que, amigos de Barcos do Norte- modelo para as seguintes. Pouco e por outra banda, expresa o nome Associacão para a Preservação, pouco, guiados por unha man escollido para o novo colectivo, o Defesa e Estudo do Património experimentada e paciente, novas microtopónimo A Figueiriña, fermo- Marítimo de Portugal ( do formas irían xurdindo do piñeiro, sa creación para nomear un espa- Castelo). Sen esquecérmonos, claro do carballo e do eucalipto, ata cio de ribeira intimamente ligado á está, da práctica totalidade das rematarmos as dezaoito lanchas memoria colectiva dos barquenses. embarcacións locais ou da estrea na que finalmente foron ao seu encon- As historias dos avós, ao reviviren casa da réplica dun modelo de tro coa auga. as noutrora farturentas xornadas de Meixide-Sacardebois (Parada de pesca, transmiten unha especial Sil), feita no mesmo obradoiro da Mais a cousa non ficou aí e, pase- conexión afectiva, unha sorte de asociación valdeorresa. niño, foise estendendo o campo de agarimo singular por este recanto, actuación do obradoiro: fotografí- quizais en agradecemento por tanta No momento de lle dar remate a as, anotacións e filmación en vídeo xenerosidade. estas liñas estase a desenvolver o II das distintas fases do proceso de Curso de Fabricación de Barcas construcción, achegamento de A culminación do obradoiro che- Tradicionais (febreiro-abril, 2003), novas persoas, contactos con colec- gou, sen dúbida, coa celebración organizado xa desta volta pola tivos afíns, reproducción á escala das Xornadas de botadura das A.C. “A Figueiriña-Lanchas do Sil” do modelo das barcas do Sil... Toda novas embarcacións, dous días –9 e contando, do mesmo xeito que na esta animada dinámica interna foi e 10 de marzo do 2002- vividos edición anterior, co respaldo do un estímulo de cara á constitución con emoción e intensidade polos Concello do Barco. Na actividade formal da Asociación Cultural “A participantes no obradoiro e acom- participaron de maneira estábel ao Figueiriña-Lanchas do Sil”, na que o pañados de actividades paralelas, redor dunhas vinte persoas, dirixi- eixo referencial é claro: aproveitar como unha exposición de maque- das de novo polo mestre Eduardo ao máximo a paixón que os inte- tas de barcas fluviais, o descubri- Ojea e co apoio de membros da grantes sentimos polas barcas e, en mento dunha placa conmemorativa asociación. Nesta altura podemos instalada na lancha ornamental de confirmar con agrado que outras 44 ~ Batuxo do concello de Lugo e gamela da Asociación “Barcos do Norte” –Viana do Castelo, Portugal– na “I Xuntanza de embarcacións tradicionais”. O Barco de Valdeorras, Setembro do 2002. (Foto: Lolo Docampo)

trece embarcacións de madeira están practicamente a punto para colleren o camiño do río.

Tipoloxía da lancha do Sil popa) e 1,50 metros de manga A barca que coñecemos no Barco e aproximadamente. Con todo, no na Terra de Valdeorras nas últimas Barco houbo lanchas de maior décadas, a lancha, responde a un tamaño e moitas delas contaban modelo de embarcación de tipo con catro remos, chegando algun- mariñeiro, concretamente á chala- has a contar con seis. Unha gran na da ría de . As característi- barca, moi lembrada na vila, cas da chalana ou lancha (fondo mesmo tiña unha curiosa talla na plano, sen quilla –como todas as parte dianteira, sendo coñecida embarcacións fluviais-; bancos; como “O Dragón” por lucir esta amplos corredores, etc.) fana ideal figura no mascarón de proa. para manobrar con facilidade nos ríos, así como para os usos que os habitantes das beiras do Sil preci- saban: transporte de persoas e, en menor medida, mercadorías; ele- mento auxiliar na pesca; recreati- vo... Non sabemos con seguridade en que tempo foi introducido este modelo de embarcación na comar- ca, aínda que, á vista da docu- mentación gráfica, podemos dedu- cir que debeu ser cara ao primeiro cuarto do século XX. Ata a segunda década do s. XX as barcas de paseo eran de dimensións máis reducidas cás actuais, cun aspecto xeral máis basto e moi semellantes ás existentes en vilas galegas pró- ximas, como Monforte de Lemos, coas que compartían a presencia dunha curiosa varanda na metade posterior.

As dimensións da nosa lancha son variábeis; o máis habitual é que Peza dunha “Costela”da barca. Peza do “Punteiro” da barca. estean comprendidas entre os 3,90 (Debuxo de Lolo Docampo) (Debuxo de Lolo Docampo) e 4,10 metros de eslora (da proa á 45 ~ nadas para que as táboas vaian collendo a forma e non rachen.

Despois vén a preparación e crava- do da peza que forma a traseira ou cu da lancha (popa) e a continua- ción o cosido das dúas táboas de cada lateral. Agora remátase de colocar a totalidade das costelas da embarcación e, de seguido, faise o calafateado botando un cordón por todo o perímetro interno do fondo da barca; coa mesma, crávanse as táboas que van formar o piso, colo- cándoas en sentido transversal. Logo o fondo refórzase por ambas as dúas caras cun listón ou nervio central que percorre a lancha da proa á popa.

A colocación dos bancos, a cuberta e mailos corredores é unha fase que leva o seu tempo porque hai que facer bastantes medicións e axustes. Remátase a lancha poñendo os lis- tóns que recobren os cantos dos late- Peza da “Traseira” da barca. rais do punteiro á traseira e, final- (Debuxo de Lolo Docampo) mente, prepáranse os toletes ou bases para os remos. Despois líxa- se, co que a lancha queda lista para O proceso de vatura propia da barca. Isto esixe lle dar un tratamento, xeralmente de construcción da lancha ter moito tino coa disposición dos minio, e a continuación píntase de nós ao longo dos taboleiros para cores. Antes de botala ao río aínda Antes de comezar a construcción da evitar que estes acaben rachando. haberá que facer os remos e escoller lancha propiamente dita cómpre un nome para lle pór á barca. Nas facer ben a escolla da madeira que Logo da marcaxe e do recorte das denominacións adóitase empregar se vai empregar. Para isto, o mestre dúas pezas que van formar cada un formas femininas, quer nomes pro- carpinteiro ten en conta a forma dos costados ou laterais da lancha pios de persoa na honra dun fami- natural dos troncos e, nomeada- (en madeira de piñeiro ou eucalip- liar ou achegado, quer formas rela- mente, a dirección da veta procu- to), e da colocación das primeiras cionadas coa fauna do medio ou rando así aproveitar mellor a resis- costelas, estes crávanse ao punteiro mesmo coa toponimia fluvial, como tencia das fibras. Agás naquelas ou cabeza (de carballo), que é a Andoriña, A Capitana ou Saldoira. pezas que precisaren unha especial peza que forma a proa da lancha e resistencia –caso, por exemplo, do da que vai depender que o resto da O proceso finaliza co mergullado punteiro da embarcación- as madei- embarcación colla o xeito correcto. das embarcacións para provocar o ras comunmente empregadas son A seguir dóbranse as pezas dos inchado da madeira e selar así as as de eucalipto ou piñeiro en verde, laterais para lles dar a forma curva fendas existentes entre as táboas, por mor da súa maleabilidade. O característica das embarcacións. garantindo deste xeito a estanqui- primeiro ten a vantaxe de combinar Este é o momento máis crítico e deli- dade e maila flotabilidade das lan- dureza e unha alta flexibilidade, cado da construcción da barca; a chas. Se o estado da madeira é aínda que resulta bastante pesado e operación faise con cordas e coa normal, xeralmente abonda cun custoso no traballo; o piñeiro, pola axuda dun sistema de nós corredi- tempo de afundimento que pode ir contra, é moito máis lixeiro e doado zos que apertan os laterais cara ao das corenta e oito ás setenta e de traballar, aínda que adoita pre- interior da barca na zona que vai dúas horas para que a nova barca sentar problemas á hora de “obri- formar a popa. Normalmente este estea en perfectas condicións para gar” a madeira para darlle a cur- paso realízase en dúas ou máis xor- navegar.

46 ~ Os debuxos representan, de xeito esquemático e moi resumido, as principais fases no proceso de fabricación dunha lancha do Sil. (Debuxos de Lolo Docampo)

BIBLIOGRAFÍA: CASTRO VOCES, A.: Valdeorras a Peymar Artes Gráficas, S.L., O Barco, Valdeorras, 1997. mediados del siglo XVIII según el 2002. LORENZO FERNÁNDEZ, X.: A Terra, Catastro del Marqués de la Ensenada, FIDALGO SANTAMARIÑA, X. A.: Os Galaxia, Vigo, 1982. I.E.V., Caderno monográfico 15, O saberes tradicionais dos galegos, LORENZO FERNÁNDEZ, X.: Os Oficios, Barco de Valdeorras, 1993. Galaxia, Vigo, 2001. Galaxia, Vigo, 1983. CASTRO VOCES, A.: “O Barco, a barca e GALLEGO DOMÍNGUEZ, O.: As barcas PÉREZ LÓPEZ-BOTO, A. / GONZÁLEZ O Porto da Barca”, no Programa das Festas e os barcos de pasaxe da provincia de CARRERA, V.: Álbum del Bierzo, Junta de do Cristo, Concellería de Cultura / Peymar Ourense no Antigo Réxime, Boletín Castilla y León, Salamanca, 19962. Artes Gráficas, S.L., O Barco, 2002. Auriense, anexo 24, Deputación ROO ABRIL, X.: “Esquecidos caneiros do DOCAMPO PARADELO, G. (recompila- Provincial, Ourense, 1999. río Sil”, no Programa das Festas do ción e notas): Cen anos de O Barco nas GÓMEZ VIDAL, M. F. / GÓMEZ VIDAL, Cristo, Concellería de Cultura / Peymar fotos, Concello de O Barco, Depar- J. M.: O río Sil e as barcas tradicionais, Artes Gráficas, S.L., O Barco, 2000. tamento de Cultura, O Barco, 1990. Unidade Didáctica, Concellería de VÁZQUEZ RODRÍGUEZ, X. M.: FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A.: “La Educación / A. C. “A Figueiriña-Lanchas “Embarcacións fluviais no país dos enco- barca y O Barco”, en O Sil, especial do Sil” / AA. VV. “Porto da Barca”, O ros”, en Lucensia, Biblioteca Seminario maio-Santa Rita, O Barco, 2002. Barco, 2002. Diocesano, nº 22, vol. XI, Lugo, 2001. FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A.: “La carre- LÓPEZ CANEDA, R.: Imagen de VV.AA.: A ponte de San Fernando, 30 tera y el puente (un centenario olvidado) y Valdeorras a través de los inventarios anos despois, (coord. Gustavo Docampo), Manuel Quiroga”, no Programa das post mortem (1800-1826)., I.E.V., Concello de O Barco, Departamento de Festas do Cristo, Concellería de Cultura / Caderno monográfico 23, O Barco de Cultura, O Barco, 1989.

47 ~