ქართველურ ენათა სტრუქტურის საკითხები XIII Issues of the Structure of Kartvelian Languages
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ივ . ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი არნ . ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტი Iv. Javakhishvili Tbilisi State University Arn. Chikobava Institute of Linguistics ქართველურ ენათა სტრუქტურის საკითხები XIII Issues of the Structure of Kartvelian Languages თბილისი 201 5 Tbilisi მთავარი რედაქტორი Editor-in-Chief გიორგი გოგოლაშვილი Giorgi Gogolashvili სარედაქციო კოლეგია Editorial Board ავთანდილ არაბული Avtandil Arabuli თეა ბურჭულაძე (სწავლული მდივანი) Tea Burchuladze (scientific secretary) მურმან სუხიშვილი Murman Sukhishvili თედო უთურგაიძე Tedo Uturgaidze ვაჟა შენგელია Vazha Shengelia იზა ჩანტლაძე Iza Chantladze მერაბ ჩუხუა Merab Chukhua მისამართი : A d d r e s s : 0108 თბილისი , ინგორო Kვას ქ. 8 0108 Tbilisi, Ingorokva str. 8 არნ . ჩიქობავას სახელობის Arn. Chikobava Institute ენათმეცნიერების ინსტიტუტი of Linguistics E-mail: [email protected] © არნ . ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტი Arn. Chikobava Institute of Linguistics ISBN ქართველურ ენათა სტრუქტურის საკითხები . XIII . 2015 სოფიკო ბერულავა, მარინა ჯღარკავა გამოსაცემად მომზადებული ლაზური ტექსტების შესახებ 2009 წელს საქართველოს ეროვნული სამეცნიერო ფონდის მიერ და- ფინანსდა ახალგაზრდა მეცნიერთათვის პრეზიდენტის სამეცნიერო სა- გრანტო პროექტი „ლა ზუ რი ტექ სტე ბის ელექ ტრო ნუ ლი არ ქი ვი “, რომე- ლიც ითვალისწინებდა არნ. ჩიქობავას ენათმეცნიერების ინსტიტუტის არ- ქივში შემონახული მე-20 საუკუნის 60-იან წლებში სოფ. სარფში ბაბინებ- ზე ჩაწერილი ლაზური ტექსტების გაშიფრვას, ახალი მასალის მოპოვებას თურქეთის ლაზეთში, ძველი და ახალი ჩანაწერების შედარებას, დამუშა- ვებული მასალის განთავსებას დიალექტური ტექსტების კორპუსში. პროექტის ფარგლებში თურქეთში განხორციელებული მივლინებე- ბის დროს მოგვეცა საშუალება, ჩაგვეწერა ლაზურის სხვადასხვა კილოკა- ვის ნიმუშები. მოპოვებული მასალა გაიშიფრა, შესრულდა სიტყვასიტყვი- თი თარგმანი, მიმდინარეობს დამუშავებული ჩანაწერების ეტაპობრივი ინტეგრირება ქართული დიალექტური ტექსტების კორპუსში. გაშიფრუ- ლი და თარგმნილი ტექსტები მზადდება გამოსაცემად. ტექსტების უმეტე- სი ნაწილი არის გაბმული მეტყველება, თხრობა, დიალოგი. მათი თემატი- კა მრავალფეროვანია: ძველი ტრადიციების, რიტუალების აღწერა; მოგო- ნებები ბავშვობიდან, თამაშობები; რუსეთ-თურქეთის ომის შემდგომი პე- რიოდის ცხოვრების აღწერა; სიყვარულის ისტორია; კულინარია; მეურნე- ობასთან დაკავშირებული საკითხები და სხვა. ვაქვეყნებთ არქაბში ჩაწერილი საუბრის ნაწილს, რომელსაც პირობი- თად „მი მი ნო თი ნა დი რო ბა “ დავარქვით. ტექსტი წარმოადგენს ნაწყვეტს არდაშენელ ირ ფა ნ ალექ სი ვა სა და არქაბელ ოს მან შა ფაქ ბუ იუქ ლუს შორის დიალოგისა, რომელიც ეხება ნადირობასა და თევზჭერას. ეს ორი დარგი უძველესი დროიდან პოპულარული იყო ლაზეთში, მაგრამ დღეს, როგორც უხუცესი ლაზები აღნიშნავენ, მივიწყებას ეძლევა, ვინაიდან ახალგაზრდე- ბი არ იჩენენ სათანადო ინტერესს. შუახნის მამაკაცები მაინც ცდილობენ შეინარჩუნონ მამა-პაპათა ტრადიციები და გადასცენ შემდგომ თაობებს. ტექსტებს ბოლოში დაერთვის თემატური ლექსიკონი. მი მი ნო თი ნა დი რო ბა 1. – ნამ კინჩეფე ჭოფუმტით? 2. – კინჩკახი, თიფიშ კინჩი. 3. ჭუტა ჩერგეფე ბიქომტით, ჰემუთე მზესქუ, მსიუდა, ჰეთეფე პჭოფუმტით. 4. ჭუტა მობირდი შკულე ტუჶეღი დობიქაჩი ხეს. 5. ვითოხუთ წანეჲ ბორტიში, ტუჶეღი დობიქაჩი. 6. 4 ს. ბერულავა, მ. ჯღარკავა ტუჶეღითე კინჩიშ ოილუშა ბიდი. 7. ჰემ ოას მუფი კინჩეფე ტუ იშთე, მსი- უდა ტუ, მზესკუ ტუ. 8. ჩქვა იშთე, მციქა ნა იძიენ, კინჩეფეთი ქო რტუ. 9. ჰეთეფე პილომტით.10. რაგითე პჭოფუმტით. 11. – წკაქოთუმე? 12. – წკარქოთუმეთი, (რ)ეე, ტკაშ ქოთუმე, წკარქოთუმეთი პილომ- ტით. 13. ჰეა, ღალეფე ნა ენ, სვაფეს ივეტუ. 14. ჲანი, ჩქვა სვაფეს ვა ივეტუ. 15. წყარქოთუმე ღალეფეში სვა ივეტუ. 16. ჰექ ჯუმაჩქიმიშ კალა ბულუ- ტით, კინჩი პილომტით.17. მეთანუნითე მუთუნფე ბიმერტით. 18. სეჲ მე- ბუთანამტით კინჩის. 19. კინჩის თოლის თე მატაში, ვა ოხანკანეტუ. 20. ზათენ ილეისთერ ტუ. 21. ტუჶეღი გილებოტკვაცინამტით, დოპილომ- ტით. 22. – ოტრიკიშა ულუტითი, ოტრიკე? 23. – ოტრიკეშეთი ბულუტი. ოტრიკეშე ბულუტით. 24. ოტრიკე, ჰე- თი სეის ბჭოფუმტით ოტრიკე. დღალეჲ ათმაჯათი. ათმაჯა - სიჶთერი. 25. – თქვა მუ უწუმერთ? 26. – დადულიწი. 27. – ვარ, ჰაქო მუ? 28. – ჰა, მა „მამულიწი“ ბუწუმერ დო ჰაქ ათმაჯა უწუმელან. სიჶთე- რი ვა უწუმელან დო. 29. – ათმაჯა? 30. – ბიჭი მუშის მამულიწი ნა ითქვენსთეი, მაჟუანისი დადულიწი ითქვენ. დადულიწითი ბუწუმეთ. 31. – მუჭო ჭოუმტით? 32. – მა სიჶთერიშენ მერაქლი ვა ბორტი. 33. – სი ჩხომიში მერაქლი რტი? 34. – ჩხომიში მერაქლი. ჩქვა კინჩეფეშე მერაქლი ბორტი. ბაბაჩქიმი მერაქლი ტუ. 35. – სიჶთერიში? 36. – იშთე, ამა მათი სიჶთერი ოჭოფუშა მენდემიხთიმუნ. 37. იფთი ღვაპა პჭოფუმთ. 38. ღვაპა თურქული მუში ოთქუ ვა ონუ, ქოგიჩქინან. 39. ჰეა წკაითენ ღომაფეშენ გამაბოონამტით. 40. ჰემუთე რაგის მეშაბდუმეტით დო რაგის ღაჭო პჭოფუმტით -ათმაჯაში ოჭოფუში კინჩი. 41. რაგის ღაჭო პჭოფუმტით. 42. ნა პჭოფუმთ რაგის ღაჭო, ონჯე, იფთი კეტის გებოკოამ- ტით, ჰეა ბოსტეამტით, გებოგამტით. ხორცი ოჭკომუშა გეფუთხინუს-ეფუ- თხინუს. 43. უკაჩხე სიჶთერი მოთ ძიომტასმა დო თოლიში ჟინ მეჩინი მუ- ჭაბამტეს. 44. ცაშე ნა მულუნ დიდი კინჩი, მოთ ძიომტაზჲა დო, ჰეა ძიას ნა, ღაჭო ჩქარ ვა ოხინკანამს, ქოიაჭაბენ ნა ენ ჲეის შქურინათენ. 45. ჰემუშე- ნი ჟინ თოლის ჰეა იჭაბეტუ, მეშინი. 46. ჰეა ქოგეჲგა შკულე, იშთე მოსა, ოჭკომალე, ღაჭო ეკებიკიდამტით, გერმაფეშე ეშებიღამტით, მაღალა გერ- მაფეშე, სიჶთერ ნა გოლულუნ, ათმაჯა ნა გოლულუნ. 47. მაღალა გერმა- ფეშექი გზა ან, ჲეი ენ ჰამუში. 48. მაღალაშენ გოლულუნ ათმაჯა, თაფალა- შენ ვარ ოლუნ. 49. ჰეა, არ ეშო მემსქვანეი არ სვას მოსა ქოგებდგიმტით, ჲა- ნის ჩერგე ქელებუდგინამტით, ჰექ ქომეშაფხედუტით ტკობინეჲ, ჩუნქი ათმაჯაქ სი ვა გძირასენ. 50. გძია ნა, ვა გმულუნ. 51. ათმაჯა მენდრაშენ ქი- ძირუი, თაამო-თამო ღაჭოს ნუსტეა, ღაჭო კეტიშენ გეფუთხინა-ოფუთხი- გამოსაცემად მომზადებული ლაზური ტექსტების შესახებ 5 ნააქი, ათმაჯაქ ჰეა ძიას. 52. ქოძიუი, დოლიკიდენ ცაში არ დუდიშენ, მსვა- ფე ოკოთუმეს მოსაშკელე კინჩი ოჭოფუშენი, ღაჭო ოჭოფუშენი ქოდოლი- კოენ. 53. მოხთაში, კინჩი გოწუსტვინამ, მოთ ნაკაპეტას, კინჩი მოთ მეგიშ- ქინამტას დო კინჩი გოწუსტვინამ. 54. მოსას ქომატენ. ქომატაში, მოსაში ჟინ ნა ან კეტი, მელამს, მოსას ქომელიკოემს. 55. მელიკოაშა ათმაჯა ოჲჭო- ფენ. 56. ამა ათმაჯა ართიქ დიდო ჩქვადოჩქვა ჯოხო ონი. 57. ათმაჯაფე რენ, იშთე: მჭითა, უჩა, უჩა-კარა, აჩიქ-კიზილი. დიდო ენ. 58. ეთეფეში კაი ნა ან, გოშიონენ. ნა ვა(რ) იფელენ. 59. – ნამუ კაი ენ? 60. – ნამუ კაი ენ, ჰეკოთი ვა მიჩქინ, ამა ისპირ უწუმენან, ქჩე ათმაჯა. 61. ჰეა დიდო კაი ენჲა, იტუნან, ამა მა ვა მიძიამუნ, ქჩე. ჰეა მა ვა მიძირა- მუნ. 62. ათმაჯა ოჭოფაშკულე ვა იფელს-ნა, ოფუთხინამ, ნაშქუმე. 63. ნა იფელენ ათმაჯა ენ-ნა, ჰეა ეზდიმ, მენდილის მელაკო(რ)უმ. 64. არ, ჟურ, სუმ, ნაკო გინონ ნა, ჭოფუმ, გერმაშენ გოიქთეტაში ქოგეიმერ ოხოიშა. 65. ოხოიშე მოიღაშ ჰეა, თამო-თამო ა დიდი ხვანის ქოიოკოამ კუჩხეთენ, შქაში ოშიბალე ნუკიდამ ქი, ფუთხაში, დიკიდაში შქა მოთ გამულამტასჲა დო. 66. შქას ოშიბალე უღუნ ჰემუს, ჰეა ნუკუიამ კუჩხესთი მოთ დოლაწილე- ტასჲა დო ნუკეფე, 67. თოკი მოთ დოლაწილეტასჲა დო მეჩინი ნუკოამან ქი დიდო მოთ დოლაწილეტას ნოკეფეა და. 68. ჰეა თამო-თამო, იფთი, კო- ჩეფე ძიასი, ემკუთუნ, ფუთხუნ. 69. კოჩეფე თამო-თამო გეაგაში, ოფუთხი- ნუ ნაშქუმეს. (ანნე, ა ჭუტა თამო!) 70. თამო-თამო კოჩეფეშ ქოგაჲგუი, არ- თუქ, კოჩიშ ძიაში, ვა ეფუთხუნ. 71. ეა კალაბალუღი ნა ენ ჲეის, კოჩეფე დიდო ნა ენ ჲეის, ოონაა ქი, კოჩისთი მოჲაგასენ ჲანი, კოჩის გჲაგასენ, ვა ეფუთხას, ვა ემკუთასენ. 72. ჰეა ქოგეგაშკულე, ჰემინდოშკალა, მჭიფეშ კინ- ჩი, ვანათი, იშთე, ხრაცქინეი ოტრიკეთე ოჭოფუს გეიგენ. 73. თოკითე ნო- კოამ, მესელა, ოხროცქინეი ნა ვა ან კინჩი, მჭიფე თოკი ნუკიდამ დო ჲოფუ- თხინამ. 74. ათმაჯა ჰემუს ნოტკომე. 75. ნოტკომე, თამო-თამო ოჭოფინუს გჲაგინ ათმაჯა. 76. ჰემინდოშკულა ართუქ ჰემუსთი ვით მეტრე ნოკეფე ნუკიდამ ქი, ჰემუთე ხეს გოქაჩუნ. 77. ოტრიკეში ოჭოფუს ქოგეიგინენ. 78. ოტრიკეშ ოჭოფუს ქოგინდგინაში, ოტრიკეში ორა მოხთუნ, ართუქ მტკა- ლეფუნას, თიფეფუნას გოხთიმუს... 79. ჯოღოითი ქოგიონუნ ნა, ჯოღოი- თეთი იჭოფენ. 80. ვანა დიდი ა ჭეფხე გიღუნ მტკაფეს დოლოვრატკამ. 81. ოტრიკე ჲანდან ეფუთხუნ. 82. ეფუთხაში, ათმაჯა ნოტკომე. 83. ოჭოფუმს გეგაფინეი ნა ანშენი, ნა ჭოფუმს ჲეის ქოდოხედუნ. 84. ჰეა ნა დოხუნ, ჲეი ოხოწონამ. ოხოწონუშენითი კუდელი ონწკიანონი ნუკიდამან. 85. ჲანი, სო ენ ვა გაძიენ ნა, ნა ვაძირუნ ჲეის ვა ენ ნა და ჰემუში სესი ოგნამ დო ონწკია- ნუნი სო ენ ათმაჯა ო სესთენ ემუშენ მეგასიმადენ. 86. ოჭოფა შკულე ქოგ- ჲამხვენ. 87. თამო-თამო ულუ. 88. ხეშენ ქეუზდამ, ამა ჰეა იუზდაში ოტრი- კე, მუთუ მეჩაი ქი არ ჶარა, მაჟუან ჶარა ჭოფაშისი, სი მექჩას ჲა და ოჭკო- მუს ქოგჲოჭკამს. 89. ოჭკომუს მოოგუ უნონ. 90. ჲანი, ოჭკომუს მოოგუ უნონ სი მექჩასენ. 91. მაქვალი, გუბეი მაქვალი, მუთუნ მეჩამ, ჰეშოთე გჲო- გამ. 92. ქიმი კოჩეფექ ათმაჯა არ-ჟურ წანას შინახუმან. 93. ჰეა მოლოხუნა- მან ოხოის. 94. ინორას ოხოეფეს შინახუმან დო ორა მუში მოხთაში, ოტრი- კეშ ორა მოხთაში, ხოლოთი საქლი ათმაჯა, შინახეი ათმაჯა ენჲა დო გამო- ონამან. 6 ს. ბერულავა, მ. ჯღარკავა 1. – რომელ ჩიტებს იჭერდით? 2. – სკვინჩა, თივის ჩიტი. 3. პატარა ბადეებს ვაკეთებდით, იმით შაშვს, შოშიას ამათ ვიჭერდით. 4. ცოტა რომ წამოვიზარდე (გაზრდის შემ- დეგ), თოფი დავიკავე ხელში. 5. თხუთმეტი წლის რომ ვიყავი, თოფი და- ვიკავე. 6. თოფით ჩიტის მოსაკლავად წავედი. 7. იმ დროს რა (როგორი) ჩი- ტები იყო, აი, პატარა შაშვი იყო. შაშვი იყო. 8. სხვა აი, პატარა რომ ჩანს, ჩი- ტებიც იყო. 9. იმათ ვკლავდით. 10. ხაფანგით ვიჭერდით. 11. – წყლის ქათამი (ბეკასი)? 12. – წყლის ქათამიც, ტყის ქათამი, წყლის ქათამსაც ვკლავდით.13. ის, ღელეები რომ არის, იმ ადგილებში იყო. 14. აქ, სხვა ადგილებში არ იყო (არ იქნებოდა). 15. ბეკასი ღელეების მიდამოებში იყო. 16. იქ ჩემს ძმასთან ერთად დავდიოდით, ჩიტს ვკლავდით. 17. მისანათებელი რაღაცებით ავაფრენდით. 18. ღამე მივუნათებდით ჩიტს. 19. ჩიტს თვალში სინათლე რომ ეცემოდა, ვერ ინძრეოდა. 20. მაინც ფართხალებდა. 21. თოფს ვესრო- დით, მოვკლავდით. 22. – მწყერზე სანადიროდ დადიოდით? მწყერი. 23. – მწყერზე სანადიროდაც დავდიოდი. მწყერზეც დავდიოდით. 24. მწყერი, ამასაც ღამე ვიჭერდით, მწყერი. დღისით მიმინოთი. მიმინო _ „სიჶთერი“. 25. – თქვენ რას ეძახით? 26. – „დადულიწი“. 27. – არა, აქ რას... 28. – ჰა. მე „მამულიწის“ ვამბობ და აქ „ათმაჯას“ ამბობენ. „სიჶთერს“ არ ამბობენ. 29. – მიმინო? 30. – მამრი (ბიჭი მისი) „მამულიწი“