T. C. Đstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo Televizyon Sinema Anabilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi
Türk Sinemasında Çingenelerin Temsili
Musa Emre Yürüktümen 2501050487
Tez Danı manı: Yrd. Doç. Dr. Murat Đri
Đstanbul 2010
ÖZ
Bu çalı mada Türk Sinemasında Çingene temsilleri incelenmi tir. Đlk bölümde Çingene tarihi ve ya am tarzı her yönüyle detaylı olarak ele alınmı ; etnik grup, etnik kimlik, aidiyet gibi kavramlar açıklanmı tır.
Çalı manın ikinci bölümünde Çingene müzi ği, edebiyatı ve sinemasından belli ba lı örnekler verilmi ve Aksanlı Sinema kavramı irdelenmi tir. Üçüncü bölümde Çingenelerin Türk Sineması içindeki temsilleri, ayrı dönemlere ait üç film üzerinde yapılan metin analizleriyle incelenmi tir. Çalı manın sonuç kısmında Çingenelerin Türk Sinemasındaki varlıkları, karakter analizi ve sosyal yapılanma gibi ölçütler ı ığında de ğerlendirilmi ; Çingenelerin Türk Sinemasında nasıl temsil edildikleri ve temsillerin dönemlere göre nasıl de ği im gösterdi ği tartı ılmı tır.
ABSTRACT
In this study, the representations of the Romani people in Turkish Cinema have been examined. In the first chapter of the study, the background of Romani people and their life styles are taken in hand in detail and the concepts such as ethnic group, ethnic identity and the state of belonging are explained.
In the second chapter, notable examples of the Romanis’ music, literature and cinema are given and the concept of Accented Cinema is explicated. In the third chapter of the study, the representations of the Romani people in Turkish Cinema are analyzed through three films which have been selected from the different ages of the Turkish Cinema. In the conclusion of the study, the presence of the Romani people in Turkish Cinema is evaluated under the criterions such as character analysis and social organism and it is discussed how the representations of the Romanis in Turkish Cinema are being held and how it has been changed in years.
iii ÖNSÖZ
Çingeneler, etnik kimlikleri ve dünyaya kendilerine has bakı larının sosyal hayatlarına ve bir üyesi oldukları baskın toplum içindeki sosyoekonomik ve kültürel statülerine etkilerinden ötürü, dünyanın neredeyse her yerinde ‘farklı görülmü ’ bir topluluk olagelmi lerdir. Kültürlerini ve tarihlerini ço ğunlukla sözlü anlatımla aktaran bu topluluk, birçok alandaki yoksun bırakılmı lıklarının bir sonucu olarak sinema sanatına da uzak kalmı lar ve yine ço ğunlukla baskın toplum üyeleri tarafından sinemaya aktarılmı lardır.
Ulusal sinemamızdan Çingene filmi örneklerini metin analizi yöntemiyle inceledi ğim tezimde Türk Sinemasında Çingenelerin nasıl temsil edildiklerini, bu temsillerin dönemlere göre gösterdi ği de ği imleri ve Çingenelerin sorunlarını vurgulama noktasında bir önceliklerinin olup olmadığını ortaya koymaya çalı tım. Sa ğlıklı sonuçlara ula abilmek adına, öncelikle ‘Çingenelerin tarihlerini, kökenlerini, ya ayı tarzlarını, sosyal yapılanmalarını’, gerek dünya gerekse Türkiye özelinde ele aldım.
Türk Sineması oldukça geni bir yelpazeye sahip zengin bir sinemadır ve azınlıklarla ilgili filmlerin sayısı özellikle son dönemlerde belirgin bir artı göstermektedir. Tezimde, bir etnik grup olarak Çingenelerin Türk Sinemasında konu edildi ği filmleri belirleyerek, içlerinden seçti ğim, farklı dönemlere ve türlere ait üç filmi detaylı olarak inceledim. Bu incelemeyi, birinci bölümde ele aldı ğım Çingenelerin toplumsal ve kültürel özellikleri do ğrultusunda yaptım.
Bu ara tırmayı yapmamda bana yol gösteren, katkılarını esirgemeyen de ğerli hocam, tez danı manım Yrd. Doç. Dr. Murat Đri’ye en içten te ekkürlerimi, sevgi ve saygılarımı sunarım.
Aynı ekilde, sadece bu tezi tamamlamamda de ğil, tüm yüksek lisans eğitimim boyunca sorun ya adı ğım her anda yardımlarıyla yanımda olan bölüm ba kanım Prof. Dr. Ne e Kars’a ve tezimin ba langıç a amasında fikirlerini benden esirgemeyen, ö ğrencisi olmaktan mutluluk duydu ğum de ğerli hocam Doç. Dr. Battal
iv Odaba ’a, birbirinden de ğerli bölüm hocalarıma; bana okuldaki en keyifli anlarımı ya atan, kendisinden çok ey ö ğrendi ğim O ğuzhan Tercan’a; yüksek lisans hayatıma ba ladı ğımdan bu yana beni en samimi hisleriyle kucaklayan bölüm arkada larım Berk, Mehmet, Selda ve Cem’e, en sıkıntılı anlarımda, destekleriyle beni çalı mamı tamamlamaya iten Ceren’e, Zeynep’e ve aileme sonsuz te ekkürlerimi sunuyorum.
Bugüne kadar bana emek veren de ğerli hocam Prof. Dr. Suat Gezgin’e, Đstanbul Üniversitesi Đktisat Fakültesi hocalarıma ve çalı mamda en büyük ilham kayna ğım olan, büyülü insan Tony Gatlif’e de te ekkürü borç bilirim.
Emre Yürüktümen Đstanbul, 2010
v ĐÇĐNDEK ĐLER
ÖZ - ABSTRACT ...... iii ÖNSÖZ ...... iv ĐÇĐNDEK ĐLER ...... vi EK ĐL L ĐSTES Đ ...... viii RES ĐM L ĐSTES Đ ...... viii GĐRĐ ...... 1
1. YERS ĐZ YURTSUZ DÜNYA VATANDA LARI OLARAK ÇĐNGENELER ...... 6 1.1. Dünyada ve Türkiye’de Çingenelere Verilen Đsimler ...... 6 1.2. Bir Etnik Grup Olarak Çingenelerin Kökenleri ...... 9 1.3. Osmanlı Döneminde Anadolu’daki Çingeneler ...... 12 1.4. Türkiye Çingenelerine Genel Bakı ...... 14 1.4.1. Sosyal Yapılanma ...... 14 1.4.2. Yerle ik Düzen ...... 16 1.4.3. U ğra tıkları Meslekler ...... 17 1.4.4. Dillerinin Özellikleri ...... 19 1.4.5. Bir Đfade ekli Olarak Giyim-Ku amları ...... 20 1.4.6. Falcılık ve Büyücülük ...... 21 1.5. Günümüz Türkiye’sinde Çingenelerin Durumu ...... 22 1.5.1. Çingenelere Yönelik Olumsuz Đfadeler ...... 23 1.5.2. Kentsel Dönü üm ve Đlerleme Raporları ...... 25
2. DÜNYADA ve TÜRK ĐYE’DE Ç ĐNGENE MÜZ ĐĞĐ , EDEB ĐYATI ve SĐNEMASI ...... 27 2.1. Dünya ve Türkiye Çingenelerinin Müzik ve Edebiyatla Đli kileri ...... 27 2.1.1. Vazgeçilmez Öğe Müzik ...... 27 2.1.2. Türk Edebiyatından Örnekler ...... 29 2.1.3. Çingene Manileri ve iirleri ...... 31
vi 2.2. Dünya Sinemalarında Çingeneler ve Aksanlı Sinema ...... 34 2.2.1. Aksanlı Sinema Kavramı ve Tony Gatlif ...... 35 2.2.2. Emir Kusturica’nın Çingene Dünyası ...... 39 2.2.3. Dünya Sinemasından Örnek Filmler ...... 41 2.3. Türk Televizyon ve Filmlerinde Çingeneler ...... 43 2.3.1. Türk Televizyonlarında Çingeneler ...... 44 2.3.2. Türk Sinemasında Çingene Filmleri ...... 47 2.3.3. Yeni Türk Sinemasında Çingeneler ve Yersiz Yurtsuzluk ...... 59
3. TÜRK S ĐNEMASINDA Ç ĐNGENE TEMS ĐLLER ĐNĐN UYGULAMA ÖRNEKLER Đ ...... 61 3.1. Ate li Çingene: Klasik Ye ilçam Anlatısındaki Göçebe Çingeneler ...... 61 3.1.1. Bir Paprika Uyarlaması Olarak Ate li Çingene ...... 62 3.1.2. Dı Görünüm, Dil ve Köken Üzerinden Karakterler ...... 63 3.1.3. Filmsel Söylem: Müzik, Kurgu ve I ık...... 65 3.1.4. Fiziksel/ Toplumsal Çevre ...... 66 3.1.5. Filmin Kurdu ğu Çingene Đmgesine Bakı ı ...... 66 3.1.6. Film Sonu De ğerlendirme...... 71 3.2. Gırgıriye: Zararsız ve Apolitik Etniler Olarak Çingeneler ...... 73 3.2.1. Dı Görünüm, Dil ve Köken Üzerinden Karakterler ...... 74 3.2.2. Filmsel Söylem: Müzik, Kurgu ve I ık...... 75 3.2.3. Fiziksel/ Toplumsal Çevre ...... 76 3.2.4. Filmin Kurdu ğu Çingene Đmgesine Bakı ı ...... 77 3.2.5. Film Sonu De ğerlendirme...... 81 3.3. Ağır Roman: Çingenelerin Mekânla Đmtihanı ...... 82 3.3.1. Dı Görünüm, Dil ve Köken Üzerinden Karakterler ...... 84 3.3.2. Filmsel Söylem: Müzik, Kurgu ve I ık...... 84 3.3.3. Fiziksel/ Toplumsal Çevre ...... 85 3.3.4. Filmin Kurdu ğu Çingene Đmgesine Bakı ı ...... 86 3.3.5. Film Sonu De ğerlendirme...... 89 SONUÇ ...... 94 KAYNAKÇA ...... 97
vii EK ĐL L ĐSTES Đ