Redactie N. Bouma De porseleinfabriek van J. de Mol in Oud-Loosdrecht rapport 2974 De porseleinfabriek van J. de Mol in Oud-Loosdrecht van De porseleinfabriek onder redactie van N. Bouma De porseleinfabriek en kosterswoning van dominee Joannes de Mol aan de Oud-Loosdrechtsedijk in Oud-Loosdrecht, gemeente Wijdemeren Een archeologische opgraving Onder redactie van N. Bouma Auteurs: N. Bouma J. van Dijk (Archeoplan Eco) N.L. Jaspers J.F.P. Kottman M.J.A. Melkert C. Nooijen S. Ostkamp J. Verweij (Van Welleer) Colofon ADC Rapport 2974 De porseleinfabriek en kosterswoning van dominee Joannes de Mol aan de Oud-Loosdrechtsedijk in Oud-Loosdrecht, gemeente Wijdemeren Een archeologische opgraving Onder redactie van: N. Bouma In opdracht van: Gemeente Wijdemeren Directievoering: RAAP Archeologisch Adviesbureau b.v. Foto’s en tekeningen: ADC ArcheoProjecten, tenzij anders vermeld © ADC ArcheoProjecten, Amersfoort, januari 2012 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. ADC ArcheoProjecten aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. Autorisatie: E. Jacobs ISSN 1875-1067 ADC ArcheoProjecten Postbus 1513 3800 BM Amersfoort Tel 033 299 8181 Fax 033 299 8180 Email [email protected] Inhoudsopgave Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied 4 Samenvatting 5 1 Inleiding (N. Bouma) 7 1.1 Algemeen 7 1.2 Vooronderzoek 8 1.2.1 Inleiding 8 1.2.2 Korte historische schets 9 1.3 Doel van het onderzoek en onderzoeksvragen 15 1.4 Opzet van het rapport 15 2 Methoden (N. Bouma) 17 3 Resultaten 20 3.1 Fysisch geografisch onderzoek (N. Bouma) 20 3.1.1 Inleiding 20 3.1.2 Methoden 20 3.1.3 Resultaten en interpretatie 21 3.2 Sporen en structuren (N. Bouma) 22 3.2.1 Algemeen 22 3.2.2 14e- en 15e-eeuwse sporen van bewoning en menselijke activiteiten 23 3.2.3 De kosterswoning van dominee Joannes De Mol 24 3.2.4 Sporen van houtwerk en houten constructies in werkput 2 30 3.2.5 Restanten van een gebouw in werkput 3 33 3.2.6 Sporen uit de periode na de porseleinfabriek: 19e en 20e eeuw 35 3.3 Vondstmateriaal 36 3.3.1 Aardewerk (N.L. Jaspers en S. Ostkamp) 36 3.3.2 De glasvondsten (J.F.P. Kottman) 49 3.3.3 Metaal (C. Nooijen) 51 3.3.4 Leer (J. Verweij, Van Welleer) 52 3.3.5 Natuursteen en keramisch bouwmateriaal (M.J.A. Melkert) 53 3.3.6 Het archeozoölogische onderzoek naar dierlijk botmateriaal uit een 17e/18e-eeuwse ophogingslaag te Oud-Loosdrecht (J. van Dijk) 62 4 Synthese (N. Bouma) 65 4.1 Algemeen 65 4.2 Beantwoording van de onderzoeksvragen 68 5 Conclusie (N. Bouma) 69 Literatuur 70 Lijst van afbeeldingen 80 Lijst van tabellen 81 Bijlage 1 Sporenoverzicht noordelijke deel werkput 1 82 Bijlage 2 Sporenoverzicht zuidelijke deel werkput 1 vlak 1 83 Bijlage 3 Sporenoverzicht werkput 2 84 Bijlage 4 Detailoverzicht noordoosthoek werkput 2 85 Bijlage 5 Sporenoverzicht werkput 3 86 Bijlage 6 Sporenlijst 87 Bijlage 7 Vullinglijst 89 Bijlage 8 Vondstenlijst 91 Bijlage 9a – Tellijst EVE’s per Deventer-systeemtype 93 Bijlage 9b – Verklaring bakselcodes Deventer-systeem 95 Bijlage 9c – Middeleeuwse archeologische periodes 95 Bijlage 9d – Basisgegevens aardewerk 96 Bijlage 10 Glas 120 Bijlage 11 Catalogus: Aardewerk en glas uit de opgraving aan de Oud-Loosdrechtsedijk te Oud-Loosdrecht 121 Bijlage 12 Oud-Loosdrecht, Wijdemeren: de skeletelementverdeling bij de zoogdieren 124 Bijlage 13 Oud-Loosdrecht, Wijdemeren: leeftijdsbepaling bij de zoogdieren 124 Verklarende woordenlijst 125 Afkortingen in de database 126 Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied Provincie: Noord-Holland Gemeente: Wijdemeren Plaats: Oud-Loosdrecht Toponiem: Oud-Loosdrechtsedijk Kaartblad: 31F Coördinaten: NW 133.784,8/468.798,9 NO 133.820,9/468.790,7 ZO 133.794,8/468.739,9 ZW 133.778,9/468.786,9 Projectverantwoordelijke: Drs. N. Bouma Bevoegde overheid: Gemeente Wijdemeren Mevr. D. Cramers en dhr. E.A.H. van der Biezen Directievoerder: RAAP Archeologisch Adviesbureau b.v. Mevr. P. Kloosterman ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer (CIS-code): 42903 ADC-projectcode: 4120902 Complex en ABR codering: Nederzetting onbepaald (NX) Economie industrie/nijverheid (EIX) Periode(n): Late Middeleeuwen tot en met vroegmoderne tijd 14e tot en met 19e eeuw KNA versie: 3.2 Geomorfologische context: Veenontginning met petgaten NAP hoogte maaiveld: Direct ten zuiden van de Oud-Loosdrechtsedijk tussen 0 en 0,20 m +NAP Centrale deel van het terrein ca. 0,40 m +NAP Zuidoostelijke deel van het terrein ca. 0,40 m -NAP Maximale diepte onderzoek: Ca. 2 m -NAP Uitvoering van het veldwerk: 20 tot en met 27 september 2010 Beheer en plaats documentatie: Provinciaal Depot voor Bodemvondsten Noord-Holland e-depot link: http://persistent-identifier.nl/?identifier=urn:nbn:nl:ui:13-g6w1-2t 5 Samenvatting Inleiding In opdracht van de gemeente Wijdemeren heeft ADC ArcheoProjecten een definitief archeologisch onderzoek in de vorm van een vlakdekkende opgraving uitgevoerd in het plangebied Oud- Loosdrechtsedijk ter hoogte van de voormalige porseleinfabriek en kosterswoning van dominee Joannes de Mol. Het archeologisch onderzoek is uitgevoerd van 20 tot en met 27 september 2010. Doel en reden van het onderzoek In de nabije toekomst zal het onderzoeksterrein worden ontwikkeld voor onder andere woningbouw met ondergrondse parkeerkelder. De voorgenomen nieuwbouwplannen hebben tot gevolg dat bepaalde delen van het plangebied tot grote diepte zullen worden geroerd en verstoord. Op de gemeentelijke bestemmingsplankaart is het terrein evenwel aangeduid als archeologisch waardevol gebied. Binnen het plangebied zijn namelijk resten aanwezig van een 18e-eeuwse porseleinfabriek alsook van de (kosters)woning van de eigenaar daarvan, dominee De Mol. De voorgenomen nieuwbouwplannen zullen tot gevolg hebben dat deze archeologisch waardevolle resten worden verstoord en mogelijk zelfs geheel worden vernietigd. Doel van het hier besproken archeologisch onderzoek betrof behoud ex situ van de door de geplande inrichting bedreigde archeologische resten en informatie door middel van een vlakdekkende opgraving. Door middel van deze opgraving, die zich beperkte tot het bedreigde deel van het archeologisch waardevolle terrein, is de wetenschappelijke informatie(waarde) van de vindplaats voor het nageslacht veiliggesteld. Resultaten De belangrijkste conclusie die op basis van het uitgevoerde archeologische onderzoek kan worden getrokken, is dat er belangrijke en aanvullende informatie over de historische bewoning en bebouwing ter plaatse van het plangebied aan het licht is gekomen. Er wordt over het algemeen gedacht dat archeologisch onderzoek van de vroegmoderne tijd weinig kan toevoegen aan de historische gegevens die daarover bekend zijn. Van het huidige plangebied, en dan met name van de porseleinfabriek uit 1774-1784, zijn echter nauwelijks uitvoerige historische bronnen of afbeeldingen beschikbaar. Van de porseleinfabriek is niet één tekening of plattegrond bekend. Ook is er nog maar weinig bekend over de inrichting van de porseleinproductie ter plaatse. Archeologisch onderzoek is hiervoor nog de enige informatiebron die aanvullende en nieuwe informatie op kan leveren. Tevens vormen de archeologische vondsten tastbare overblijfselen van de historische bewoning in het plangebied. Het archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat er zeker al vanaf de 18e eeuw maar mogelijk al eerder sprake is van twee percelen die van elkaar gescheiden waren door een perceelssloot. Op het westelijke perceel was de porseleinfabriek gesitueerd. Op het oostelijke perceel zijn de resten aangetroffen van twee gebouwen. Eén van deze gebouwen kan worden toegeschreven aan de kosterswoning van dominee Joannes de Mol, eigenaar en oprichter van de Loosdrechtse porseleinfabriek. Uit het onderzoek is naar voren gekomen dat de kosterswoning nieuw is gebouwd en dat er geen sprake is geweest van een verbouwing of restauratie van een ouder, reeds bestaand gebouw. Het onderzoek heeft ook aangetoond dat het huidige plangebied al vanaf de 14e eeuw bewoond moet zijn geweest en vanaf deze periode continu in gebruik moet zijn geweest tot in onze tijd. Op basis van historisch kaartmateriaal blijkt dat de veenwinning zich vrijwel beperkt heeft tot het land achter de percelen waar de bewoning zich op bevond. Ook is het opvallend dat de Loosdrechtse plassen zoals wij die nu kennen in de 19e eeuw veel kleiner waren. Pas in de loop van de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw nemen de Loosdrechtse plassen hun huidige vorm en omvang aan. Het aangetroffen vondstmateriaal, dat hoofdzakelijk uit de periode 1650 tot 1850 dateert, vormt dan ook voornamelijk de neerslag van de historische bewoning ter plaatse. 6 Tabel 1. Overzicht van de verschillende (pre)historische perioden. Periode Tijd in jaren Nieuwe tijd 1500 - heden Nieuwe tijd C 1850 - heden Nieuwe tijd B 1650 - 1850 na Chr. Nieuwe tijd A 1500 - 1650 na Chr. Middeleeuwen: 450 – 1500 na Chr. Late Middeleeuwen B / Late Middeleeuwen 1250 - 1500 na Chr. Late Middeleeuwen A / Volle Middeleeuwen 1050 - 1250 na Chr. Vroege Middeleeuwen 450 - 1050 na Chr. Romeinse tijd: 12 voor Chr. – 450 na Chr. IJzertijd: 800 – 12 voor Chr. Bronstijd: 2000-800 voor Chr. Neolithicum (Jonge Steentijd): 5300 – 2000 voor Chr. Mesolithicum (Midden-Steentijd): 8800 – 4900 voor Chr. Paleolithicum (Oude Steentijd): tot 8800 voor Chr. Bron: Archeologisch Basis Register 1992 BUSSUMBUSSUMBUSSUM NIGTEVECHTNIGTEVECHTNIGTEVECHT