Botanik Tarihi CBT 1473 /12 Haziran s 2015 15

daha temel bir rol oynar çünkü bu bilimlerde Botanik biliminin bir numaralı hanımefendisini kaybettik! sistematik (yani taksonların tanıma ve tanımla- ma) tarihi bilinmeden, yeni teşhisler ve tanım- (İstanbul, 27 Mart 1920 - lamalar yapmak, yani biyoçeşitlilikteki bilgi gelişmesini ve/veya tür oluşumu veya tür kay- İstanbul, 18 Şubat 2015) bı sonucu meydana gelen gerçek değişmeleri Asuman Baytop öğrenmek mümkün değildir. Ancak Baytop’un botanik tarihi ile ilgisi sadece sistematik tarihi atandı. Heilbronn Türkiye’de modern botani- Fakültesi Farmasötik Botanik Anabilim Dalı A. M. Celal Şengör, ile sınırlı kalmamıştır. Kendisi, yerli ve yaban- ğin kurucusudur ve Cumhuriyet tarihinde ilk içinde kurduğu herbaryuma çocuğu gibi baktı- cı bitki toplayıcılarının Türkiye’nin bitki örtüsü İTÜ Avrasya Yerbilimleri Enstitüsü ve Maden ciddi herbaryumu yaratmıştır. Heilbronn’dan ğını söylerler. Ord. Prof. Dr. Heilbronn’un Fen bilgisine yaptıkları katkılar yanında onların ya- Fakültesi Jeoloji Bölümü, Ayazağa 34469 İs- öğrendiği herbaryum kurma ve geliştirme me- Fakültesi içinde kurduğu herbaryumun korun- şamlarını tanıtan makaleler, ülkemizde Botanik tanbul, [email protected] rakı, Asuman Hanım’ın tüm hayatı boyunca duğu binanın İstanbul Üniversitesi’nin elinden eğitiminde kullanılan kitaplar ve İstanbul Üni- onun araştırma konularını karakterize etmiş ve alınarak İstanbul Müftülüğü’ne (!) verileceğini versitesi içerisinde botanik eğitiminin tarihine 8 Şubat 2015 günü Türkiye büyük bir kendisi Türkiye bitkilerinin öğrenilmesi, toplan- bilmeden bu dünyadan ayrılması, onun için bir ayrılmış makaleler de kaleme almıştır. bilim insanını, İstanbul Üniversitesi en kıy- ması ve tanıtılması için bir ömür boyu büyük bir şans olmuştur. Asuman Baytop ayrıca bitkilere verilen ye- metli öğretim üyelerinden birini, Türkiye gayretle çalışmıştır. A. Baytop 1952’de doçent, 1953’te ev- 1 rel isimlere de meraklıydı ve bunların toplanıp eczacıları ve botanikçileri yaşayan en büyük lendiği sevgili eşi ve meslektaşı Turhan Baytop yayımlanması için de gayret sarf etti. “Bitkileri- hocalarını ve toplumumuz örnek bir Hanıme- (1920-2002) ile aynı yılda, 1963’te profesör 150 GEZİ, 23 BİN BİTKİ ÖRNEĞİ mizin yerli adları” adını verdiği bir dizi makale fendisini, Prof. Dr. rer. nat. Dr. h. c. Asuman olmuştur. Asuman Hanım’ın bilimsel yaşamı Asuman Hanım, meslek yaşamı boyunca yazmıştır. 1968-1994 arasında yayımladığı 6 Baytop’u (1920-2015) kaybetti. son derece verimliydi. Yayınlanan eserlerinin 150 küsur arazi gezisi yapmıştır. Bu senede makale içinde 450 kadar yerel bitki adı tanıt- Ben Asuman Hanım’ı bir defa, o da kızı toplamı 268 olup bunların sadece beşi ders ortalama iki geziden fazlaya gelmektedir. mıştır. Feza Günergun’un evinde görerek kendisiyle kitabı, ikisi de birer sözlük olan kaynak kitap- Bu gezilerin 50 tanesi Trakya’da, 25 tanesi Vefatından bir ay sonra, kendisini anmak tanışmak şerefine nail olmuştum. İlerlemiş yaşı- tır. Gerisinin büyük çoğunluğu orijinal araştır- İstanbul hariç Marmara’da, diğer 50 küsuru için İ.Ü. Eczacılık Fakültesi’nin düzenlediği na rağmen vücudunun nispeten dinç olmasına ma makaleleridir. 70 yaşından sonra botanik Anadolu’da ve geri kalanları da İstanbul çev- güzel bir toplantıda (19.03.2015), Asuman ama her şeyden evvel zekâsının berraklığına tarihi araştırmalarına başlamış ve 71 makale resinde ve yurt dışında olmuştur. Bu gezilerin Hanım’ın öğrencilerinin onun hakkında söyle- hayran olmuştum. Daha sonra, 2010 yılın- yayımlamıştır ki sadece bu rakam, hele ülke- ürünü Asuman Hanım’ın İstanbul Üniversitesi diklerini dinlemek imkânını buldum. Söylenen- da, A. Baytop’un 90. Yaşı için bir armağan mizde, pek çok bilim insanının bir ömür boyu Eczacılık Fakültesi Herbayumu’na (ISTE) ka- ler bana herkesten önce kendi hocam İhsan kitabına katkıda bulunmaya davet edilmiş ol- yayınlayabildiği bilimsel makale sayısından zandırdığı 23.000 yeni örnek olmuştur. Emekli Ketin’i hatırlattı: Bütün öğrencileri öncelikle mam, beni hem çok sevindirmiş hem de çok epey fazladır. olduğu 1987 yılında ISTE’de 58.000 örnek Asuman Hanım’ın gerçek bir Hanımefendi ol- onurlandırmıştı. Orada, Feza’nın yardımlarıy- Asuman Hanım’ın ilk çalışmaları Farma- vardı. Bu yazının yazıldığı Nisan 2015’te ise, duğu üzerinde birleşiyorlardı. la, Türkiye’nin ilk bağımsız jeoloji kitabının kognozi üzerineydi ve bitkilerdeki uçucu yağ- herbaryumdaki toplam bitki örneği hazinesi (1852) bize, Osmanlı’nın entelektüel dünyası Öğrencilerinden, şimdi İstanbul Üniversite- 106.524 adetti. Yani Asuman hakkında verdiği bilgileri tartışmıştım. si Eczacılık Fakültesi Dekan Yardımcısı ve Tur- Hanım bugünkü koleksiyonun han Baytop’un Eczacılık Fakültesi’nde kurduğu Osmanlı, ondokuzuncu yüzyılın ortasında dörtte biri gibi bir miktarı bizzat Eczacılık Tarihi Müzesi’nin de sorumlusu olan bilimde Avrupa’nın o kadar gerisindeydi ki, toplamıştı! Prof. Dr. Afife Mat bize şu anısını anlattı: Ken- benim tanıttığım bu ilk jeoloji kitabının ya- Bu kolleksiyon Türkiye’nin disi bir gün hocası Turhan Baytop ile odasında yınlanması 1852’de ülkede önemli bir olay çiçekli bitki ve eğreltilerinin yak- görüşürken Asuman Hanım’ın odaya gelmiş, olmuş, başta sadrazam olmak üzere yedi dev- laşık % 80’ini oluşturmaktadır. ancak Turhan Bey’in bir öğrencisiyle konuştu- let büyüğü kitabın başına medhiyeler yazmış- Trakya ve İstanbul için bu yüzde, ğunu gördüğünde kendilerini rahatsız etmek lardı. Hâlbuki çevrilen kitap, Fransa’da halk doksanlara varmaktadır. Bunla- istemediğini dile getirerek sessizce odadan için yazılmış basit ve küçük bir kitabın üstelik rın içinde 11 yeni tür ve alttür Asuman Baytop ve çıkmıştı. Öğrencilerinden Prof. Dr. Ekrem Se- Kahire’de yapılan Arapça tercümesinin Türkçe vardır. 6 tür ve alttürü de Asu- Turhan Baytop zik doktorasını Turhan Bey’in yanında yapmış çevrisiydi ve pek önemli olmayan, popüler bir man Hanım adlandırmıştır. Bitki olmasına rağmen, Asuman Hanım’ın da “dok- bilim kitabıydı. Osmanlı, bunun bile farkında toplamayı Asuman Hanım o ka- tora annesi” olduğunu söyledi (Sezik, doktora- larının incelenmesine adanmıştı. İlâç hazırla- değildi. Daha sonra 20. yy sonunda ve 21. yy. dar ciddiye almıştır ki, şehirde her dolaşmaya sındaki orkideleri Asuman Hanım ile çalışmış): mada ilkel madde olarak kullanılmak üzere başında bu kitap hakkında Türk bilim tarihçileri çıktığında yol kenarlarından, parklardan bile “Kızdığı zaman bu belli olurdu, ama bunu bile kurutulmuş bitki veya bitki kısımlarının, yani tarafından öyle yanlış bilgiler verilmişti ki, Asu- bitki toplarmış. son derece nazikçe dile getirirdi” dedi Ekrem drogların anatomik olarak teşhis edilebilmesi man Hanım için yazdığım makalede bunların Trakya gezileri esnasında topladığı iki Bey toplantıda. için bir atlas hazırlamıştır. altını çizmek zorunda kaldım. bitkinin bilim için yeni türler olduğu belirlen- Asuman Baytop’un şahsında Türkiye önem- İşte genç Asuman Berk, Atatürk’ün yeni- miştir: Bunlar, Tripleurospermum baytopianum Asuman Baytop’un bilimsel faaliyetini her li bir botanik araştırıcısını ve hocasını, fakat den hayat verdiği İstanbul Üniversitesi’nin Fen ve Cirsium baytopiae’dir. Anadolu gezilerinde şeyden önce ülkesinin florası için, yani bitki bence daha da önemlisi örnek bir bilim insa- Fakültesi’nde 1940’lı yılların başında okurken dünya bilim hazinesine eklediği 8 tür ve 3 alt örtüsü için bir envanter çalışması olarak ka- nını kaybetmiştir. Eğer Türkiye günün birinde amacı, bu koyu cehaleti yırtarak ülkesinin uf- tür de şunlardır: Roemeria carica, Gypsophi- rakterize edebiliriz. Bu çerçevede A. Baytop, uygar ülkeler kervanına katılacaksa, bu, hiç kunu açmak isteyen bir avuç gençten biriydi. la baytopiorum, Lycium anatolicum, Stachys yurtdışında da Türkiye florası üzerinde çalışan- şüpheniz olmasın ki, Asuman Baytopların art- Kendisini tanıdığım zaman gördüğüm o gü- baytopiorum, Allium eldivanense, Allium siva- ların en yakın mesai arkadaşı olmuş, onlara masıyla mümkün olabilecektir. zel ve gülümsemeli yüzü, Asuman Hanım’ın sicum, Asphodeline damascena subsp. gigan- yardım etmiş, araştırmalarına katılmış ve yön Asuman Baytop’un Yayın Listesi: Asuman çoğumuzun tersine, Türkiye için ümidini tüm tea, Asphodeline damascena subsp. ovoidea, vermiştir. Peter Hadland Davis (1918-1992) Baytop’un yayın listesi Feza Günergun tara- olumsuzluklara karşın kaybetmemiş olduğunu Crocus baytopiorum, Crocus speciosus subsp. tarafından önce 9 cilt (1966-1985) sonra da fından Osmanlı Bilimi Araştırmaları dergisinin gösteriyordu. Ömrünün son günlerine kadar ilgazensis, Iris purpureobractea. Asuman iki ilave cildi (editörler Peter Davis, R. Miller 11. cildinde (2009-2010) ss. 5-34 arasında bilimsel olarak faal kalıp bitki toplamaya ve Hanım’ın herbaryuma gönderdiği son bitkiler- ve Kit Tan, 1988; editör Adil Güner, 2001) yayımlanan özgeçmişinde mevcuttur. İlgile- yetiştirmeye devam etmesi ve bilimsel yazılar bunları kendisi toplamamış olsa da- İspanya ve ile beraber toplam 11 ciltte yayımlanan anıtsal nenlerin o yayına bakmalarını öneririm. 2010 yayımlaması, kendisinin bilim cephesinin siper- Yemen’dendir ve 2013 tarihlidir, yani kendisi Flora of Turkey and the East Aegean Islands sonrasında yazdığı 8 makale, Osmanlı Bilimi lerinden çekilmeğe hiç de niyetli olmadığını 93 yaşındayken! (Edinburgh University Press) adlı eserin 8. cildi Araştırmaları dergisinde yayımlanmıştır. gösteriyordu. Asistan Asuman Berk, 1947’de İsviçre’nin bizzat P. H. Davis tarafından Asuman ve Tur- Ödülleri: II. Uluslararası Balkan Flora ve 27 Mart 1920’de İstanbul’da dünyaya ge- Zürih’teki ünlü Federal Teknik Üniversitesi’nin han Baytop’a ithaf edilmiştir. Bu esere Asuman Vejetasyonu Sorunları Sempozyumu Gümüş len Asuman Berk ilk ve orta öğrenimini Sainte- (Eidgenössische Technische Hochschule) Ecza- Hanım 8 bahisle (Nonea, Solanaceae, Typha- Onur Madalyası (İstanbul, 1978); Eskişehir Pulchérie Fransız Kız Orta Okulu’nda görerek cılık Enstitüsü’ne gitmiş, orada Prof. Dr. Hans ceae, Phalaris, Molinia, Arundo, Phragmites, Anadolu Üniversitesi Onursal Eczacılık Bilim- ilk defa, ilk elden Avrupa uygarlığını tanıdı. Li- Flück’ün (1901-1985) yanında Farmakognozi Cortaderia) katkıda bulunmuştur. Bu önemli leri Doktoru (Eskişehir, 1991); TÜBİTAK Hiz- seyi Şişli Terakki Mektebi’nde okudu. 1943’te doktorası yapmıştır. Türkiye’ye 1949 yılında kitap içerisinde Asuman Baytop’un topladığı met Ödülü (Ankara, 1999); Eczacılık Ödülle- İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Eczacı dönerken yanında İsviçre’den topladığı 601 1876 örnek tanıtılmıştır. ri 2005’ Onur Ödülü (İstanbul, 2005); Türk Mektebi’nden mezun oldu ve büyük Alman bitki örneğini de beraberinde getirerek İstan- Asuman Baytop’un bilimsel faaliyetinin Eczacıları Birliği Eczacılık Akademisi Hizmet botanikçi Ord. Prof. Dr. Alfred Heilbronn’un bul Üniversitesi’ne hediye etmiştir. ikinci cephesi Türkiye’de botanik biliminin ta- Ödülü (İstanbul, 2006); İlaç Endüstrisi İşveren- (1885-1961) başında bulunduğu Farmako- Baytop’un bugün profesör veya şirket mü- rihine yaptığı katkılardır. Bilim tarihi biyoloji- ler Sendikası ‘Şükran Havanı’ (İstanbul, 2006); botanik ve Genetik Kürsüsü’ne asistan olarak dürü olmuş birçok öğrencisi, onun, Eczacılık de, fizik veya kimya gibi bilimlerdekinden çok Türkiye Florası Madalyası (Eskişehir, 2007)