P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA

DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz ŚMIŁOWO (314)

Warszawa 2005

Autorzy: Władysław Ślusarek ** , Jerzy G ągol ** , Anna Pasieczna ** , Aleksandra Dusza ** , Izabela Bojakowska ** , Hanna Tomassi-Morawiec ** , Gra żyna Hrybowicz *

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska **

Redaktor regionalny: Barbara Radwanek-Bąk**

Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska **

* Przedsi ębiorstwo Geologiczne w Warszawie „Polgeol” SA

** Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis tre ści I. Wst ęp (W. Ślusarek) ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (W. Ślusarek) ...... 4 III. Budowa geologiczna (W. Ślusarek) ...... 7 IV. Zło ża kopalin (J. G ągol, W. Ślusarek) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (W. Ślusarek) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (W. Ślusarek) ...... 12 VII. Warunki wodne (W. Ślusarek) ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 18 1. Gleby (A. Pasieczna, A. Dusza) ...... 18 2. Osady wodne (I. Bojakowska) ...... 20 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 23 IX. Składowanie odpadów (G. Hrybowicz) ...... 25 X. Warunki podło ża budowlanego (W. Ślusarek) ...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (W. Ślusarek) ...... 33 XII. Zabytki kultury (W. Ślusarek) ...... 36 XIII. Podsumowanie (W. Ślusarek, G. Hrybowicz) ...... 37 XIV. Literatura...... 38

I. Wst ęp

Arkusz Śmiłowo Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Pa ń- stwowym Instytucie Geologicznym Oddział Świ ętokrzyski w Kielcach. Map ę wraz z obja śnie- niami wykonano zgodnie z instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski (Instrukcja, 2005) na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych 1942. Mapa obejmuje 6 grup tematycznych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopali, wody, warunki podło ża budowlanego oraz ochron ę przyrody, krajobrazu i zabytków kultury, ochro- nę powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów). Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do wykonania niniejszej mapy wykorzystano materiały archiwalne do Mapy geologiczno-gospodarczej Polski 1:50 000, ark. Śmiłowo (Trzepla, Drozd, 2001). Poszczególne elementy mapy opracowano na podstawie: analizy materiałów archiwalnych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w Delegaturze Wielkopolskiego Urz ędu Woje- wódzkiego w Pile, oraz urz ędach miast i gmin. Dane dotycz ące złó ż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych, opracowa- nych dla komputerowej bazy danych zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Śmiłowo okre ślaj ą współrz ędne od 16º45’ do 17º00’ długo ści geograficznej wschodniej i od 53º00’ do 53º10’ szeroko ści geograficznej północnej. Znajduje si ę on w obr ębie trzech makroregionów: Pojezierza Południowopomorskiego, Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej i Pojezierza Wielkopolskiego oraz mezoregionów: Doli- ny Gwdy, Pojezierza Kraje ńskiego, Doliny Środkowej Noteci i Pojezierza Chodzieskiego. Wymienione makroregiony wchodz ą w skład podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich (Kondracki, 2001) (Fig. 1).

Fig. 1 Poło żenie arkusza Śmiłowo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001). 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 3 - jeziora Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Południowopomorskie Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka Pojezierze Wielkopolskie Mezoregiony: 314.64 Pojezierze Wałeckie 315.33 Kotlina Gorzowska 315.53 Pojezierze Chodzieskie 314.65 Równina Wałecka 315.34 Dolina Środkowej Noteci 315.54 Pojezierze Gnie źnie ńskie 314.68 Dolina Gwdy 314.69 Pojezierze Kraje ńskie Dolina Gwdy jest szerokim obni żeniem otwieraj ącym si ę na pradolin ę Toru ńsko– Eberswaldzk ą. Obni żenie to wykorzystuje rzeka Gwda. Płaskie przewa żnie dno obni żenia, gdzie wysoko ści bezwzgl ędne wynosz ą 82–90 m n.p.m., urozmaicaj ą wzgórza o ró żnej genezie, kraw ędzie dolin rzecznych i rynny jeziorne. Wysoko ści wzgl ędne wzgórz dochodz ą do 25 m. Pojezierze Kraje ńskie to wysoczyzna morenowa, na opisywanym obszarze przewa żnie falista. Na powierzchni wysoczyzny wznosz ącej si ę od około 15 do blisko 100 m ponad terenem Doliny Gwdy widoczne s ą liczne drobne zagł ębienia zaj ęte cz ęsto przez jeziora, podmo- kło ści i drobne cieki. Wysoko ści bezwzgl ędne w opisanym mezoregionie wynosz ą 100– 186 m n.p.m.

Dolina Środkowej Noteci ma charakter szerokiej, płaskiej równiny, wyra źnie odgrani- czaj ącej si ę od Doliny Gwdy i obni żonej w stosunku do niej o 20–30 m. Opisana jednostka osi ąga wysoko ść bezwzgl ędn ą 58–61 m n.p.m. Urozmaiceniem powierzchni s ą niewielkie wysoczyzny (tarasy) o wysoko ści dochodz ącej do 25 m. Od obszaru Pojezierza Kraje ńskiego Dolin ę Środkowej Noteci oddziela pasmo wzgórz wznosz ących si ę ponad jej dnem na wysoko ść 40–100 m. Obszar Pojezierza Chodzieskiego wznosi si ę około 40-50 m nad Dolin ą Środkowej No- teci. Ma on charakter wysoczyzny falistej. Wysoko ści bezwzgl ędne wynosz ą tu 90– 109 m n.p.m. Według podziału administracyjnego kraju arkusz Śmiłowo le ży w cało ści w wojewódz- twie wielkopolskim. Obejmuje on swym zasi ęgiem fragmenty powiatów: pilskiego i chodzieskiego. W obr ęb arkusza wchodz ą miasta i gminy: Piła, Uj ście, Kaczory, Miasteczko Kraje ń- skie i Wysoka nale żą ce do powiatu pilskiego oraz Chodzie ż z powiatu chodzieskiego. Pod wzgl ędem gospodarczym opisywany obszar ma charakter przemysłowo-rolniczy. Najwi ększym o środkiem przemysłowym jest miasto Piła, której wschodnia cz ęść le ży na obszarze arkusza. Skupiaj ą si ę tu zakłady przemysłu elektrotechnicznego, maszynowego, meta- lowego, chemicznego, meblarskiego i spo żywczego. Przemysł spo żywczy istnieje tak że w Śmiłowie, Kaczorach, Rzadkowie i Chodzie ży. S ą to: mleczarnie, gorzelnie, przetwórnie owoców i warzyw oraz zakłady mi ęsne. O środkami przemysłu materiałów budowlanych s ą: Piła, Kaczory, Byszki, Milcz, Kamionka, Strzelce. Rolnictwo to przewa żnie gospodarstwa dobrze wyposa żone technicznie o du żym areale, spółdzielcze lub prywatne. Wi ększo ść gruntów u żytkowanych rolniczo to ł ąki i pastwiska. Grunty orne z upraw ą zbó ż i ro ślin pastewnych zajmuj ą około 20% powierzchni arkusza. Lasy zajmuj ą prawie po- łow ę obszaru arkusza. Rosn ą tu przewa żnie bory sosnowe z kilkuprocentowym udziałem d ę- bu i brzozy, a w dolinach rzek wyst ępuj ą ł ęgi olchowo-jesionowe. Teren arkusza znajduje si ę w obr ębie dwóch dzielnic klimatycznych – w strefie przej- ściowej pomi ędzy chłodn ą i wilgotn ą dzielnic ą pomorsk ą, a cieplejsz ą i bardziej such ą dzielnic ą wielkopolsk ą. Intensywno ść opadów atmosferycznych jest zró żnicowana. Najmniejsz ą ilo ść opadów otrzymuje obszar pradoliny – rz ędu 480 mm/rok. Najwi ększe ilo ści opadów otrzymuj ą lesiste obszary w rejonie Kaczor – Śmiłowa, rz ędu 640 mm/rok. Średnia ilo ść opa- dów z wielolecia dla posterunku w Chodzie ży wynosi 566 mm/rok, a z Piły 587 mm/rok. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,6ºC. Liczba dni z pokryw ą śnie żną wynosi od 40 do 60 dni. Długo ść okresu wegetacyjnego wynosi 210-220 dni (Wo ś, 1999). ˚

Przez opisywany obszar przebiegaj ą linie kolejowe: Bydgoszcz–Kostrzyn i Pozna ń–Ko- szalin oraz szlaki drogowe: Pozna ń–Koszalin i Bydgoszcz–Szczecin. Szlaki drogowe i kolejowe zbiegaj ą si ę w Pile. Rzeka Note ć spełnia wa żną rol ę w systemie transportu wodnego Polski.

III. Budowa geologiczna

Wi ększo ść obszaru arkusza Śmiłowo le ży w obr ębie jednostki tektoniczno–strukturalnej zwanej antyklinorium pomorskim. Południowo-wschodnia cz ęść arkusza wchodzi w skład antyklinorium kujawskiego. Jednostki te rozdzielone uskokiem o kierunku południowy za- chód – północny wschód ró żni ą si ę od siebie głównie mi ąż szo ści ą pokrywy permo- mezozoicznej. W pokrywie tej mo żna wyró żni ć struktury antyklinalne o kierunkach osi pół- nocny zachód - południowy wschód. Na opisywanym obszarze s ą to antykliny Piły i Nakła. Najstarsze rozpoznane wierceniami osady opisywanego obszaru nale żą do jury. Mo żna przy- puszcza ć, i ż podobnie jak na terenach s ąsiednich arkuszy pod osadami jury le żą utwory: triasu, permu i karbonu (Depowski, 1975; Pokorski, Wagner, 1975). Te ostatnie buduj ą wary- scyjsk ą struktur ę zwan ą blokiem Czaplinka. Utwory dolnej jury reprezentowane s ą przez piaski, żwiry i mułki pochodzenia: rzecznego, deltowego i lagunowego (Listkowska, i inni, 1978, 1980). Mi ąż szo ść osadów jurajskich wynosi prawdopodobnie około 1100 m. Trzeciorz ęd1 wyst ępuje na całym obszarze arkusza. Mi ąż szo ść jego osadów dochodzi do 250 m. Na południe od Piły zalegaj ą morskie piaski z glaukonitem, fosforytami, burszty- nem i szcz ątkami fauny (głównie mał ży) zaliczane do eocenu. Ponad nimi wyst ępuj ą osady lądowo–brakiczne i morskie oligocenu – piaski kwarcowe z glaukonitem, mułki i iły z wkładkami w ęgla brunatnego. Na wi ększo ści powierzchni podczwartorz ędowej wyst ępuj ą osady miocenu. Wyró żniono w nich jednostki litostratygraficzne: warstwy rawickie, ścinaw- skie, adamowskie, środkowopolskie i seri ę pozna ńsk ą. Warstwy rawickie reprezentuj ą dolny miocen. Tworz ą je piaski z w ęglem brunatnym. Warstwy ścinawskie, adamowskie i środko- wopolskie nale żą do miocenu środkowego. S ą to piaski i mułki piaszczyste z pokładami w ę- gla brunatnego. Seria pozna ńska z górnego miocenu jest reprezentowana przez szare iły oraz iły z glaukonitem i iły pstre z wkładkami piasków. Górna cz ęść profilu serii pozna ńskiej jest zaliczana do pliocenu (Dyl ąg, Górzy ński, 1982; Listkowska, i inni, 1980).

1 W zwi ązku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Mi ędzynarodow ą Uni ę Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tek ście obja śniaj ącym do arkusza zachowuje si ę dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzeciorz ędu) sygnalizowane s ą w nawiasach.

Fig. 2 Poło żenie arkusza Śmiłowo na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorz ęd, holocen: 1 – mady, iły, piaski ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy; 2 – piaski akumulacji eolicznej; Czwartorz ęd, plejstocen: 3 – piaski ze żwirami akumulacji rzecznej; 4 – piaski i mułki akumulacji jeziornej; 5 – iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 6 – piaski ze żwirami akumulacji rzecznolodowcowej; 7 – piaski i żwiry kemów; 8 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowolodowcowej 9 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej; Trzeciorz ęd: 10 – kry utworów trzeciorz ędowych, 11 – jeziora

Cała powierzchnia opisywanego arkusza pokryta jest osadami czwartorz ędowymi (Fig. 2). Najstarszymi osadami s ą prawdopodobnie gliny zwałowe zlodowace ń południowo- polskich le żą ce w dnie szerokiego obni żenia biegn ącego przez północn ą cz ęść obszaru arkusza. Ich mi ąż szo ść wynosi około 5 m. Ponad glinami wyst ępuj ą osady piaszczysto-żwirowe o mi ąż szo ści dochodz ącej do 80 m w dolinie Noteci. S ą to prawdopodobnie osady wodnolodowcowe zlodowace ń środkowopolskich. W północnej i południowo-zachodniej cz ęś ci opisywanego obszaru osady podło ża czwartorz ędu le żą na wysoko ści 25–35 m n.p.m. Dolina

Noteci wcina si ę na gł ęboko ść około 90 m w osady trzeciorz ędowe. Gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich le żą na piaszczysto-żwirowych osadach wodnolodowcowych poza dolin ą Noteci. Mi ąż szo ść glin zwałowych jest zmienna. Najwi ększa jest na północy obszaru, gdzie dochodzi do 25 m. Gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich przykryte s ą osadami piaszczysto-żwirowymi o mi ąż szo ści do 35 m. S ą to prawdopodobnie osady wodnolodowcowe zlodowaceń północnopolskich. Ponad nimi wyst ępuj ą gliny zwałowe o mi ąż szo ści do 12 m, nale żą ce do fazy leszczy ńskiej. Przykryte one s ą osadami wodnolodowcowymi i zasto- iskowymi fazy pozna ńskiej. Gliny zwałowe tej fazy ukazuj ą si ę na powierzchni opisywanego obszaru, w jego północnej i południowo-wschodniej cz ęś ci. Jedynie w obni żeniach spotyka si ę osady wodnolodowcowe o mi ąż szo ści kilku metrów. W dolinie Noteci bezpo średnio na piaszczysto-żwirowych osadach zlodowace ń środkowopolskich le żą osady wodnolodowcowe fazy pomorskiej. Wzgórza obrze żaj ące dolin ę Noteci zbudowane s ą z zaburzonych glacitek- tonicznie osadów lodowcowych z porwakami utworów trzeciorz ędowych. W zachodniej cz ęś ci arkusza, w dolinie Gwdy na powierzchni wyst ępuj ą osady rzeczne. Są to plejstoce ńskie piaski i żwiry buduj ące tarasy nadzalewowe. Ich mi ąż szo ść dochodzi do 7 m. Holoce ńskie torfy wyst ępuj ą na tarasie zalewowym doliny Noteci. Z pokrywami wodnolodowcowymi zwi ązane jest wyst ępowanie osadów eolicznych. Rozproszone wydmy wyst ępują na północy i południowym zachodzie obszaru arkusza Śmiłowo (Listkowska, i inni, 1978, 1980).

IV. Zło ża kopalin

Na obszarze arkusza Śmiłowo wyst ępuj ą tylko zło ża kopalin pospolitych – torfu, kruszywa naturalnego i kopalin ilastych do produkcji ceramiki budowlanej (tabela 1). Złoże kopalin ilastych „Wawel” le żą ce we wschodniej cz ęś ci miasta Piła zostało udokumentowane w formie karty rejestracyjnej. Jego powierzchnia wynosi 0,97 ha. Pod nakła- dem piasku i żwiru o grubo ści do 4,1 m wyst ępuj ą czwartorz ędowe iły i mułki zastoiskowe o mi ąż szo ści do 13,6 m. W iłach tych zawarto ść marglu wynosi od 0,05 do 0,68%, skurczli- wo ść wysychania wynosi średnio 4%, warto ść wody zarobowej 20,0%, optymalna temperatura wypału 950ºC, wytrzymało ść na ściskanie tworzywa wypalonego wynosi 11,21 MPa. Su- rowiec nadaje si ę do produkcji cegły pełnej (Wróbel, 1962). Zło że kruszywa naturalnego „Miasteczko Kraje ńskie-Huby” o powierzchni 5,2 ha zo- stało udokumentowane w formie karty rejestracyjnej. Udokumentowano tu piaski i piaski ze żwirem o mi ąż szo ści 7,1-12 m. Niewielki nadkład stanowi gleba. Punkt piaskowy wynosi średnio 78,7%, a średnia zawarto ść pyłów 1,9%. Zło że jest niezawodnione (Chuchro, 1989).

Zło że kruszywa naturalnego „Krzewina” udokumentowane w formie karty rejestracyjnej ma powierzchni ę 6,5 ha. Kopalin ę stanowi ą piaski i żwiry wodnolodowcowe fazy pomorskiej. Mi ąż szo ść kopaliny przy braku nadkładu, wynosi 10,2 – 17,7 m. Punkt piaskowy wynosi średnio 67,2 %, a zawarto ść pyłów 2,3 – 8,4 %. Surowiec ten nadaje si ę dla budownictwa i drogownictwa. Zło że jest niezawodnione (Chuchro, 1982; Marciniak, Kinas, 2002). Zło że piasku „Kamionka II” stanowi fragment stoku plejstoce ńskiego pagórka kemo- wego. Zostało ono udokumentowane w kategorii C 1. Powierzchnia zło ża wynosi 2,4 ha. Ko- palin ę stanowi ą piaski średnioziarniste o mi ąż szo ści 1,3 – 13,1 m, wyst ępuj ące pod nadkła- dem o grubo ści od 0,3 do 1,8 m. Punkt piaskowy wynosi średnio 92,5 %, a zawarto ść pyłów średnio 1,3 %. Piaski te nadaj ą si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie. Zło że jest niezawodnione (Kinas, 1997). Na północ od niego znajduje si ę teren byłego zło ża „Ka- mionka”, które w 2002 roku skre ślono z ewidencji zasobów kopalin. Zło że torfów „Byszki” le żą ce na południe od Dziembówka zostało udokumentowane w kategorii C 2. Powierzchnia zło ża wynosi 6,12 ha, mi ąż szo ść kopaliny zmienia si ę od 0,55 m do 2,2 m. Zawarto ść popiołu waha si ę od 12,46 % do 22,45 % i średnio wynosi 16,21%. Torfy ze zło ża „Byszki” o odczynie kwasowo ści pH 6,6 zawieraj ą 24,86 – 55,52 % kwasów humusowych. Nadaj ą si ę do zastosowania w rolnictwie jako nawóz organiczny (Sli- wo ńczuk, Chuchro, 1994). Klasyfikacj ę sozologiczn ą przeprowadzono ze wzgl ędu na ochron ę złó ż i ochron ę śro- dowiska zgodnie z wytycznymi (Zasady…, 1999), (tabela 1). Z punktu widzenia ochrony złó ż, nale żą do powszechnie wyst ępuj ących (klasa 4). Ze wzgl ędu na ochron ę środowiska zło ża „Miasteczko Kraje ńskie-Huby”, „Krzewina” i „Kamionka II” zaliczono do klasy A jako małokonfliktowe mo żliwe do eksploatacji. Zło że torfów „Byszki” poło żone w obszarze wyst ępowania gleb chronionych na podło żu organicznym zaklasyfikowano jako konfliktowe (klasa B). Natomiast zło że „Wawel” (Piła) do klasy C jako bardzo konfliktowe ze wzgl ędu na konflikt z zagospodarowaniem terenu (zlokalizowane na terenie miasta Piła).

10 Tabela 1 Zło ża kopali n i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Wiek kom- geologiczne Kategoria Stan zagospodaro- Wydobycie Zastosowanie Przyczyny pleksu litolo- bilansowe rozpozna- Klasyfikacja złó ż Nazwa zło ża Rodzaj kopaliny 3 wania zło ża (tys. t) kopaliny konfliktowo ści a na mapie giczno- (tys. m , nia ż zło ża surowcowego *tys. t)

Nr zło wg stanu na 31.12.2003 (Przeniosło, 2004) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Wawel (Piła) i (ic) Q 76 C1* Z - Scb 4 C Z 2 Miasteczko

Kraje ńskie - p, p ż Q 1053* C1* N - Skb 4 A - Huby 11

3 Byszki t Q 79 C2 N - Sr 4 B GL,*

4 Krzewina pż Q 222* C1* G - Skb, Sd 4 A -

6 Kamionka II p Q 294* C1 G 11 Skb, Sd 4 A - Kamionka p Q ZWB - Rubryka 3: i (ic) – iły ceramiki budowlanej, p – piaski, p ż – piaski i żwiry, t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: C1*– zasoby zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło ża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZBW – zło że wykre ślone z Bilansu Zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszywa budowlane, Sd – kruszywa drogowe, Scb – ceramiki budowlanej, Sr – rolnicze Rubryka 10: zło ża: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło ża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, Z – konflikt zagospodarowania terenu, * - obszar specjalnej ochrony – Natura 2000

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Spo śród złó ż znajduj ących si ę na obszarze arkusza Śmiłowo eksploatowane s ą zło ża „Krzewina” i „Kamionka II”, dla których ustanowiono obszary i tereny górnicze. Ze zło ża „Krzewina” eksploatuje si ę piaski i żwiry u żywane w drogownictwie. Eksplo- atacja ma charakter okresowy. Odbywa si ę sposobem odkrywkowym, systemem przedsi ę- biernym. Nie prowadzi si ę uszlachetniania urobku i przeróbki kopaliny. Eksploatacja zło ża rozpocz ęła si ę w 1982 r., koncesja na eksploatacj ę udzielona w 1997 r. obowi ązuje przez 20 lat. Zło że „Kamionka II” jest eksploatowane od roku 1999. Sposobem odkrywkowym wy- dobywa si ę tu piaski wykorzystywane w budownictwie i drogownictwie. Koncesja na eksploatacj ę obowi ązuje do 2013 roku. Według planu zagospodarowania gminy po zako ńczeniu wydobycia przewiduje si ę utworzenie składowiska odpadów. Zło że „Wawel” (Piła) zlokalizowane na terenie miasta Piła, było eksploatowane od ko ńca XIX w. do ko ńca lat 60. XX w. Na bazie omawianego zło ża pracowały trzy cegielnie w Pile. Obecnie stare wyrobiska s ą wypełnione wod ą. Według planu zagospodarowania miasta Piła obszar przeznaczony jest jako tereny wód otwartych. Zło że „Kamionka” było eksploatowane od pocz ątku lat osiemdziesi ątych do 1996 r. Od 2002 roku zło że jest wykre ślone z krajowego bilansu zasobów. W wyrobisku poeksploatacyj- nym urz ądzono składowisko odpadów dla miasta i gminy Chodzie ż. Przed rokiem 1990 w bezpo średnim s ąsiedztwie zło ża „Byszki” była prowadzona eksploatacja torfu z nierozpoznanych geologicznie obszarów o powierzchni około 180 ha w okolicy Dziembówka. Po eksploatacji pozostały rozległe wyrobiska zalane wod ą. Zasoby wyeks- ploatowane szacuje si ę na około 2 mln m 3 (Ostrzy żek, Dembek, 1996).

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Śmiłowo był terenem prac geologiczno-poszukiwawczych za zło żami węgla brunatnego, kruszywa naturalnego, piasków szklarskich, surowców ilastych ceramiki budowlanej, kredy jeziornej oraz torfów. Dla omawianego arkusza nie okre ślono perspektyw wyst ępowania kopalin podstawo- wych. Na podstawie danych z obszarów s ąsiednich i opracowa ń regionalnych mo żna spo- dziewa ć si ę ewentualnych wyst ąpie ń na opisywanym obszarze w ęglowodorów, soli kamien- nych i potasowych, silnie st ęż onych solanek oraz wód leczniczych i termalnych (Depowski, 1975; Dowgiałło, i inni, 1969; Płochniewski, 1987; Pokorski, Wagner, 1975). Jednak że badania i poszukiwania tych surowców nie były prowadzone. Dla w ęgla brunatnego w północno-

zachodniej cz ęś ci terenu arkusza, w okolicy Piły prowadzono prace poszukiwawcze, które dały wynik negatywny (Dyl ąg, Górzy ński, 1982). W ęgiel brunatny na zbadanym obszarze wyst ępuje, lecz znajduje si ę pod zbyt du żym nadkładem. Perspektywy dla kopalin pospolitych wyznaczono w oparciu o istniej ące opracowania i sprawozdania z poszukiwa ń. Prawie cał ą dolin ę Noteci w zasi ęgu arkusza Śmiłowo, o powierzchni około 6300 ha uznano za obszar perspektywiczny dla torfów. Maj ą one tu mi ąż szo ść 2,75–6,0 m. Ich popielno ść wynosi 13,3–20,4 %, a stopie ń rozkładu 28–33 % (Ostrzy żek, Dembek, 1996). Zasoby i jako ść kopaliny zostały zbadane wst ępnie. Okre ślenie jej przydatno ści do ró żnych celów (rolniczych, leczniczych) wymaga dalszych, szczegółowych bada ń.

Wewn ątrz obszaru perspektywicznego dla torfu udokumentowano w kat. D 1+D 2 kred ę jeziorn ą (Siliwo ńczuk, 1993). Cało ść zasobów uznano za perspektywiczne. Ma on powierzchni ę w granicach obszaru arkusza około 2100 ha. Mi ąż szo ść le żą cej tu kredy jeziornej waha si ę od 2,4 m do 12,3 m. Wilgotno ść kopaliny wynosi średnio 58,7 %, a zawarto ść CaO 51,75 %. Nadkład stanowi ą torfy o mi ąż szo ści 0,3–3,8 m. Kopalina ta mo że mie ć zastosowanie w przemy śle chemicznym lub w rolnictwie. Obszarów prognostycznych nie wyznaczono ze wzgl ędu na wyst ępowanie kopaliny w granicach obszarów chronionych i pod chronionymi glebami pochodzenia organicznego. Dla kopalin ilastych wyznaczono obszar prognostyczny nr I, II, III (tabela 2) na zachód od Miasteczka Kraje ńskiego. Fragmenty dwóch obszarów przechodz ą na s ąsiedni arkusz. Zbadano tu trzeciorz ędowe iły plioce ńskie (zwane pozna ńskimi) tkwi ące w formie porwaków w piaskach i glinach zwałowych czwartorz ędu. Wyst ąpienie iłów stwierdzono w obr ębie trzech pól, dla których zasoby szacunkowe wynosz ą w sumie 2481 tys. m 3. Pod nadkładem piasków i glin zwałowych o mi ąż szo ści od 0,1 do 5,4 m le żą iły pstre o średniej mi ąż szo ści 10,3 m. Przewidywano ich wykorzystanie do produkcji keramzytu, ale maj ą one cechy rów- nie ż surowca ceramiki budowlanej (Marciniak, 1979). Natomiast wynik negatywny dały poszukiwania surowców ilastych w okolicy Piły (Foltyniewicz, 1991b). Za prognostyczny dla kruszyw naturalnych uznano obszar nr IV w pobli żu zachodniej granicy zło ża „Krzewina”. Ma on powierzchni ę 8,4 ha. Wyst ępuj ą tu piaski i żwiry o mi ąż- szo ści do 5,7 m. Zawarto ść pyłów wynosi średnio 1,8%, a punkt piaskowy 47,4 %. Zasoby obliczane s ą na 540 tys. t. (Morawska, Herkt, 1971). Na mapie zaznaczono równie ż obszary o wynikach negatywnych prac geologiczno- poszukiwawczych. Poszukiwania kruszywa naturalnego prowadzone były w okolicy Piły i Motylewa, na północ od Brodna, na wschód od Jeziorek oraz w okolicach: Śmiłowa,

Dziembowa, Morzewa, Rzadkowa, Zacharzyna, Kamionki i Chodzie ży. Dały one wynik negatywny ze wzgl ędu na du żą zawarto ść frakcji pyłowej oraz niewielk ą mi ąż szo ść (Foltynie- wicz, 1991a, b; Morawska, Herkt, 1971). Równie ż negatywny był wynik poszukiwa ń piasków szklarskich w okolicy Dziembówka i Byszek (Foltyniewicz, 1991b). Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych

Grubo ść kom- Średnia Zasoby

pleksu litolo- grubo ść w kategorii D 1 Zastosowanie

ny Parametry jako ściowe giczno- 3 [ha] nadkładu [tys. m ] kopaliny mapie mapie surowcowego [m] *[tys. ton] Powierzchnia surowcowego Nr Nr obszaruna od – do [m] Rodzaj kopali- Wiek komplek- su litologiczno- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 współczynnik p ęcznienia i (ir) 3,0 - 11,6 śr. 7,1 I 8,4 Pl 1,1 4,2 - 26,3 941 Sb i (ic) interwał p ęcznienia 80-280°C współczynnik p ęcznienia i (ir) 4,3 – 9,5 śr. 6,9 II 10 Pl 0,9 3,0 – 29,4 1278 Sb i (ic) interwał p ęcznienia 80-280ºC współczynnik p ęcznienia i (ir) 3,0 – 7,8 śr. 5,5 III 3,7 Pl 0,2 4,2 – 11,8 262 Sb i (ic) interwał p ęcznienia 80-280ºC punkt piaskowy 47,4%, IV 8,4 pż Q 1,1 2,4 - 5,7 540* Sb zawarto ść pyłów 1,8% Rubryka 3: pż – piaski i żwiry, i (ir) – iły o ró żnym zastosowaniu (do produkcji keramzytu), i (ic) – iły ceramiki budowlanej Rubryka 4: Pl – pliocen, Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sb – kopaliny budowlane

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Teren arkusza Śmiłowo le ży w cało ści w dorzeczu Odry. Przez południowo-zachodni rejon przebiega dział wodny III rz ędu rozdzielaj ący dorzecza Noteci i Wełny. Główn ą rzek ą i osi ą hydrograficzn ą arkusza, a zarazem główn ą baz ą drena żu wód powierzchniowych i podziemnych jest Note ć, płyn ąca równole żnikowo w kierunku zachodnim. W środkowej cz ęś ci arkusza przyjmuje ona lewy dopływ – Bolemk ę – wypływaj ącą z jeziora Chodzieskie- go (jezioro poza arkuszem). Note ć płynie środkiem pradoliny – w zachodniej cz ęś ci arkusza zbli żaj ąc si ę do jej południowej kraw ędzi. Przepływaj ąca przez Pił ę rzeka Gwda, ma charakter silnie meandruj ący, uchodzi do Noteci pod Uj ściem (poza arkuszem), a jej zredukowane meandry tworz ą niewielkie starorzecza. Naturalne jeziora zgrupowane w północnej cz ęś ci arkusza maj ą przewa żnie charakter rynnowy. Najwi ększym zbiornikiem jest dwudzielne jezioro Kopcze, o ł ącznej powierzchni

29,4 ha, poło żone w lasach na północ od miejscowo ści Kaczory. Zbiornik wodne znajduj ące si ę w rejonie miasta Chodzie ż to osadniki i stawy hodowlane. Badania wód powierzchniowych prowadzone na opisywanym obszarze w 4 punktach przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu wykazały ponadnormatywne zanieczyszczenie wód w rzekach: Note ć, Gwda i Bolemka (Raport, 2004). Cytowana wy żej klasa czysto ści wód dotyczy trzystopniowej klasyfikacji stosowanej do 2004 r. Obni żenie jako ści wód spowodowane jest zrzutem ścieków komunalnych, spływem powierzchniowym z pól uprawnych (nadmiar nawozów sztucznych i środków ochrony ro ślin).

2. Wody podziemne

Na omawianym obszarze stwierdzono wyst ępowanie trzech u żytkowych pi ęter wodono- śnych: jurajskiego, trzeciorz ędowego i czwartorz ędowego (Ziółkowski, 2004). Jurajskie pi ętro wodono śne zwi ązane jest z piaskami i piaskowcami poziomu liasowego, połączonego hydraulicznie z poziomem oligoce ńskim. S ą one ujmowane w okolicy Piły najcz ęś ciej wraz z wodami oligoce ńskimi. Mi ąż szo ść warstwy poł ączonych poziomów wodono śnych wynosi 30 m, współczynnik filtracji 15 m/d. Przewodno ść wynosi 450 m 2/d dzi ęki dużej mi ąż szo ści struktury wodono śnej. W obr ębie pi ętra trzeciorz ędowego wyró żnia si ę dwa poziomy wodono śne zwi ązane z osadami piaszczysto-mułkowymi i piaszczystymi oligocenu, cz ęś ciowo eocenu oraz osadami piaszczysto-żwirowymi miocenu. Pi ętro trzeciorz ędu na tym terenie reprezentuje poziom oligoce ński – wyst ępuj ący na znacznej gł ęboko ści około 120 m. Poziom oligoce ński w rejonie Piły wykazuje ł ączno ść hydrauliczn ą z poziomem liasowym pi ętra jurajskiego, co przes ą- dza o bardzo korzystnych warunkach hydrogeologicznych i artezyjskim zwierciadle wód. Mi ąż szo ść warstwy wodono śnej poziomu oligoce ńskiego wynosi około 27 m, współczynnik filtracji od 5 do 18 m/d, a przewodno ści na ogół przekraczaj ą 400 m 2/d. Mioce ński poziomu wodono śny jest najlepiej rozpoznany w południowej cz ęś ci arkusza. Mi ąż szo ść warstwy wodono śnej wynosi od kilkunastu do ponad 30 m. Warunki ci śnie- niowe s ą artezyjskie, lecz parametry hydrogeologiczno-eksploatacyjne tego poziomu s ą nie- wysokie. Struktury wodono śne miocenu s ą tu dobrze izolowane glinami morenowymi o mi ąż szo ści ponad 50 m. Współczynniki filtracji s ą bardzo niskie rz ędu kilku m/d, a przewodno ści poni żej 100 m 2/d. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Piły poziom mioce ński, ujmowany jest sporadycznie, ze wzgl ędu na podwy ższon ą barw ę wody. Cały obszar pradoliny jest terenem wyst ępowania wód gruntowych, zwierciadło wody zalega tu na gł ęboko ści do 2 m. W okresach intensywnych opadów i wysokich stanów znacz-

ne obszary pradoliny bywaj ą podtapiane. Cech ą charakterystyczn ą pradoliny jest poł ączenie wód gruntowych z głównym u żytkowym poziomem wodono śnym czwartorz ędu o mi ąż szo ściach przekraczaj ących 40 m. Przewodno ści mieszcz ą si ę w przedziale od 500 do 1000 m 2/d. Na północ od pradoliny w obr ębie wysoczyzny główny poziom u żytkowy tworz ą rozle- głe struktury wodono śne (mi ędzyglinowe i podglinowe) czwartorz ędu. Warstwy wodono śne o mi ąż szo ściach od 10 do ponad 40 m, zalegaj ą pod zmiennym nadkładem glin, posiadaj ą współczynniki filtracji rz ędu 30 m/d, i przewodno ść zmienn ą od 100 do 1000 m 2/d. Na południe od pradoliny, wyst ępuje poziom wodono śny mi ędzyglinowy o do ść zró żni- cowanej izolacji. Mi ąż szo ść warstw wodono śnych wynosi przeci ętnie kilkana ście metrów, a przewodno ść w granicach od 200 do 500 m 2/d. Poziom plejstoce ński jako podrz ędny ujmowany jest przez niektóre zakłady przemy- słowe miasta Piły. Jako ść wód podziemnych jest do ść zró żnicowana. Wi ększa cz ęść obszaru posiada wody mieszcz ące si ę w klasie IIb, głównie ze wzgl ędu na ponadnormatywne zawarto ści Fe i Mn. Zdecydowanie najlepsz ą jako ść wody wykazuje poziom oligoce ńsko-liasowy rejonu Piły. Wody tego poziomu odpowiadaj ą tam klasie Ia. Równocze śnie współwyst ępuj ący w tej jed- nostce poziom plejstoce ński wykazuje jako ść zdecydowanie mniej korzystn ą, lecz odpowiadaj ącą jeszcze klasie IIb. Wody poziomu mioce ńskiego s ą jako ściowo niekorzystne i znajduj ą si ę na granicy klasy IIb i III, głównie ze wzgl ędu na barw ę wody. W wodach pi ętra czwartorz ędowego (obszar pradoliny) w rejonie Strzelec rozpoznano wysokie zawarto ści siarczanów, a na północ od Chodzie ży stwierdzono podwy ższon ą zawarto ść chlorków, co spowodowało zaliczenie tych wód do klasy III. Podwy ższon ą barw ę stwierdzono w znacznej cz ęś ci uj ęć zarówno w pi ętrze trzeciorz ędowym, jak i czwartorz ędowym. Najwi ększa koncentracja przemysłu i obiektów potencjalnie uci ąż liwych znajduje si ę w Pile. Wody poziomów: mioce ńskiego, oligoce ńskiego i liasowego s ą dobrze izolowane, st ąd stopie ń zagro żenia dla tych obszarów okre ślono jako bardzo niski. Dla czwartorz ędo- wych struktur mi ędzyglinowych przyj ęto stopnie zagro żenia: średni i niski. Stopie ń zagro że- nia dla całego obszaru pradoliny okre ślono jako wysoki. Według Kleczkowskiego (1990) (Fig. 3) na terenie arkusza wyst ępuje główny zbiornik trzeciorz ędowych wód podziemnych zwany Subzbiornikiem (Tr) Złotów – Piła – Strzelce Kraje ńskie (nr 127) oraz główne zbiorniki czwartorz ędowych wód podziemnych: Pradolina Toru ń–Eberswalde (Note ć) (nr 138), Wałcz – Piła (nr 125) oraz zbiornik Dolina kopalna

Smogulec – Margonin (nr 139). Żaden ze zbiorników nie posiada szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej. Opracowania regionalne wskazuj ą na mo żliwo ść wyst ępowania na opisywanym obszarze wód termalnych o temperaturze do 50 oC zwi ązanych ze skałami permu i triasu (Płoch- niewski, 1987). Równie ż w tych skałach, jak te ż w utworach miocenu mog ą wyst ępowa ć silnie zmineralizowane wody chlorkowe z jodem (Dowgiałło, i inni, 1969).

Fig. 3 Poło żenie arkusza Śmiłowo na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – granica GZWP w o środku porowym; 2 - Obszar Najwy ższej Ochrony (ONO); 3 - Obszar Wysokiej Ochrony (OWO); 4 - jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 125 – Zbiornik mi ędzymorenowy Wałcz–Piła, czwartorz ęd (Q); 126 – Zbiornik Szczecinek, czwartorz ęd, trzeciorz ęd (Q, Tr); 127 – Subzbiornik Złotów – Piła – Strzelce Kraje ńskie, trzeciorz ęd (Tr); 133 – Zbiornik mi ędzymorenowy Młotkowo, czwartorz ęd (Q); 138 – Pradolina Toru ń – Eberswalde (Note ć), czwartorz ęd (Q); 139 – Dolina kopalna Smogulec – Margonin, czwartorzęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszcze ń oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 314-Śmiłowo zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawarto ść metali, lecz ta ich cz ęść , której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc słabo zwi ązana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90°C, w ci ągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Ato- mic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spec- trometry ) z u życiem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS- 100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy za- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych Warto ści dopuszczalne st ęż eń w glebie warto ści ci ętnych (me- (median) w glebach lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra w glebach na dian) w glebach obszarów niezabudo- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) arkuszu 314- na arkuszu 314- wanych Polski 4) Metale Śmiłowo Śmiłowo N=6522 N=10 N=10 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa Grupa B 2) Grupa C 3) <2 mm <1 mm Grupa A 1) Mineralizacja – woda Mineralizacja królewska HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7-247 22,5 27 Cr Chrom 50 150 500 2-5 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 11-61 26,5 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1-7 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 1-4 2 3 Pb Ołów 50 100 600 5-26 12,5 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,07 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 314-Śmiłowo 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszcze ń a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 10 ru po ddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 9 1 Prawo wodne, Cr Chrom 10 b) obszary poddane oc hronie na podstawie przepisów Zn Cynk 10 o ochronie przyrody; je żeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 10 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 10 żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Mied ź 10 tych st ęż enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 10 2) Pb Ołów 10 grupa B - grunty zaliczone do u żytków rolnych z wy- łączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowa- Hg Rt ęć 10 mi, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, nie- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru użytki, a tak że grunty zab udowane i zurbanizowane z arkusza 314-Śmiłowo do poszczególnych grup zanie- wył ączeniem terenów przemysłowych, u żytków kopal- czyszcze ń (ilo ść próbek) nych oraz terenów komunikacyjnych,

3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tereny komunikacyjne, 9 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie punktowej.

Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i C (zgodnie z Rozporz ądzeniem z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści wi ększo ści badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą ni ższe lub zbli żone do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Pol- ski. Wy ższe nieco warto ści zanotowano jedynie dla ołowiu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 9 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy C zaliczono próbk ę gleby w punkcie 8, z uwagi na wzbogacenie w bar. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi oraz wie- lopierścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz WWA i PCB w osadach wydobywanych podczas

regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę większ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś próbki osadów z jezior pobierane s ą z gł ęboczków. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni ż 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w plazmie indukcyjnie sprz ęż onej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia za- wartości rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u życiu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas, a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zbadane zostały osady Gwdy pobrane w Uj ściu oraz osady jeziora Kopcze. Osady jeziora Kopcze charakteryzuj ą si ę nieznacznie podwy ższon ą w porównaniu do tła geochemicznego zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pierwiastków, ale s ą to st ęż enia ni ższe ni ż dopuszczalna zawarto ść w osadach wg rozporz ądzenia M Ś oraz ni ższe ni ż ich warto ści PEL , powy żej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady Gwdy tak że charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami oznaczanych pierwiastków. Osady Gwdy zawieraj ą podwy ższone ilo ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w stosunku do zawarto ści spotykanych w osadach rzecznych, ale s ą to st ęż enia ni ższe od st ęż eń, przy których obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy bytuj ące w środowisku wod- nym oraz dopuszczalnych wg rozporz ądzenia M Ś z dnia 16 kwietnia 2002 r. Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka, wielopier ścieniowych w ęglo- wodorów aromatycznych lub polichlorowanych bifenyli. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych i rzecznych (mg/kg)

Gwda Rozporz ądzenie ** Kopcze Pierwiastek * PEL Tło geochemiczne Uj ście MŚ (2000 r.) (2005 r.) Arsen (As) 30 17 <5 5 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 12 10 Cynk (Zn) 1000 315 73 89 61 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 0,9 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 15 8 Nikiel (Ni) 75 42 6 15 6 Ołów (Pb) 200 91 11 33 12 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,093 0,053 WWA *** 5,683 2,156 WWA **** 8,5 0,982 PCB 0,3 0,189 <0,0007 Rubryka 2: * - Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dz. U. Nr 55 z 14.05.2002 r., poz. 498. Rubryka 3: ** - zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. *** - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (Fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 22 do około 48 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco ni ższa od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu ż profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od około 15 do około 42 nGy/h przy przeci ętnej warto ści wynosz ącej tak że około 30 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza Śmiłowo buduj ą utwory o niskich warto ściach promieniowania gamma. S ą to przede wszystkim plejstoce ńskie piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe. W dolinach rzek wyst ępuj ą plejstoce ńskie i holoce ńskie osady rzeczne: piaski, żwiry i mułki. W dolinie Noteci do ść liczne s ą wyst ąpienia torfów.

i. Znezscei ge pewatai promieni pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4 Fig. 314W PROFIL ZACHODNI 314E PROFIL WSCHODNI

rz Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5891866 5886627

5890671 5884771

m 5889599 m 5882744

5888622 5880875

5881683 5876766

0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 nGy/h nGy/h 24 24

otwórczymi na obszarze arkusza arkusza obszarze na otwórczymi St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5891866 5886627

5890671 5884771

m 5889599 m 5882744

5888622 5880875

5881683 5876766

0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 0 0.5 1 1.5 2 2.5

2 2 Ś kBq/m kBq/m miłowo (na osi osi (na miłowo

Najwy ższymi dawkami promieniowania w profilu zachodnim (35-45 nGy/h) cechuj ą si ę gliny zwałowe, a tak że osady rzeczne doliny Gwdy: mułki, piaski i żwiry rzeczne wieku plejstoce ńskiego oraz holoce ńskie piaski i żwiry rzeczne. W profilu wschodnim najwy ższe dawki promieniowania (>35 nGy/h) zwi ązane s ą z wyst ąpieniami torfów i glin zwałowych. St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę w przedziale od około 0,1 do około 3,7 kBq/m 2 wzdłu ż profilu zachodniego, a wzdłu ż profilu wschodniego – od około 0,1 do około 2,3 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.01.62.628) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo żliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró żnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo żna lokalizowa ć składowisk odpadów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu żb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i skarp potencjalnych składowisk.

Na mapie, w nawi ązaniu do powy ższych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo żliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo żliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- że wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyró żni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło ża – odpowiadaj ących wyró żnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony (b - zabudowy mieszkaniowej, obiektów u żyteczno- ści publicznej, z – obszar prognostyczny, w – wód podziemnych). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąż szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie: − warunków izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tabeli 5),

− zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąż szo ści do 2,5 m, mi ąż szo ść lub jedno- rodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro żenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wier- ce ń, których profile geologiczne (tabela 6) wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Profile te przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ęboko ści 5 m poni żej stropu pierw- szej warstwy wodono śnej poło żonej pod utworami izoluj ącymi. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Śmiłowo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ziółkowski, 2004). Stopie ń zagro żenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale tak że czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parame- trem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te ż obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro żeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Śmiłowo bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: − obszar zwartej zabudowy Piły (siedziby Starostwa Powiatowego, Urz ędu Miasta i Gminy) oraz miejscowo ści Kaczory (siedziby Urz ędu Gminy) i Chodzie ży (siedziby Starostwa Powiatowego, Urz ędu Miasta i Gminy), − obszar specjalnej ochrony NATURA 2000 - siedlisk „Dolina Noteci” i ptaków: „Dolina środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego” oraz „Puszcza nad Gwd ą” (Sha- dow List), − obszary le śne o powierzchni powy żej 100 hektarów wyst ępuj ące w cz ęś ci północnej i południowo-zachodniej, − rezerwat przyrody „Torfowisko Kaczory”,

− powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Noteci, Bolemki, Gwdy, Radacznicy i mniejszych cieków, − strefy (250 m) od brzegów jezior, − tereny obni żeń (podmokłe) oraz obszary ł ąk na gruntach organicznych, − tereny o spadkach powy żej 10 0 – Góry Morzewskie, Czubatka, północne i połu- dniowe zbocza doliny Noteci oraz jezior rynnowych. Najwi ększe wył ączenia bezwzgl ędna zwi ązane s ą z dolin ą Noteci i Gwdy oraz z kompleksami lasów. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni ż 2,5 m p.p.t. Na analizowanym obszarze najlepsze własno ści izolacyjne maj ą czwartorz ędowe gliny zwałowe zlodowace ń północ- nopolskich i środkowopolskich tworz ące wysoczyzn ę falist ą wznosz ącą si ę około 40-50 m nad dnem doliny Noteci. W rejonach wyst ępowania tych glin wyznaczono potencjalne obszary dla składowania odpadów obojętnych. Gliny zlodowace ń północnopolskich (fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej), maj ące znaczne rozprzestrzenienie na powierzchni terenu s ą na ogół piaszczyste, miejscami ilaste, żółtobr ą- zowe i br ązowe. Zawieraj ą liczne głaziki i otoczaki, lokalnie przewarstwione s ą osadami wodnolodowcowymi, niekiedy wyst ępuj ą wkładki mułków. W cz ęś ci południowo wschodniej, koło Chodzie ży i Studzie ńca, odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich. S ą to silnie zwarte, ciemnoszare i szaro żółte gliny z du żą zawarto ści ą frakcji ilastej. Obszary wyznaczone pod składowanie odpadów oboj ętnych maj ą najwi ększe rozprzestrzenienie mi ędzy Dzi ębowem, Kaczorami, Rzadkowem i Morzewem oraz mi ędzy Now ą Wsi ą Ujsk ą i Nietuszkowem. Mi ąż szo ści glin s ą zró żnicowane od 1,5 m do prawie 40 m, ale średnio wynosz ą kilkana ście metrów. W obr ębie wyznaczonych obszarów dokonano podziału na rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) składowania odpadów na podstawie zalecanych ogranicze ń warunkowych. Na analizowanym obszarze ograniczenia warunkowe stanowiły:

− zwarta zabudowa Kaczorów i Chodzie ży, − obszary chronionego krajobrazu: „Dolina Noteci” i „Pojezierze Wałeckie i Dolina Gwdy”, − strefa wysokiej ochrony zbiornika nr 125 oraz najwyższej ochrony zbiornika nr 138 W obr ębie wyznaczonych obszarów wła ściwo ści izolacyjne glin zwałowych s ą zgodne z wymaganiami dla składowania odpadów oboj ętnych, chocia ż w pojedynczych otworach (nr 1, 2, 5) wyst ępuje nadkład utworów piaszczystych o grubo ści do 1,5 m. Poniewa ż nie jest znane rozprzestrzenienie tych utworów (nie ma Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000), nie mo żemy wskaza ć obszarów o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych. Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Jedynym składowiskiem odpadów na tym terenie jest składowisko odpadów komunalnych w Kamionce w gminie Chodzie ż, usytuowane w wyrobisku po eksploatacji zło ża „Ka- mionka”. Poło żone jest na obszarze mo żliwej lokalizacji składowisk, ale nieposiadaj ącym naturalnej bariery izolacyjnej. W obszarze tym u żytkowym poziomem wodono śnym s ą piaski mioce ńskie, dobrze izolowane od powierzchni. W rejonie miejscowo ści Strzelce w odwierconym otworze hydrogeologicznym stwierdzono wyst ępowanie 20 m warstwy iłów przykrytej 4,0 m nadkładem gliniastym. Rejon ten, po wykonaniu dodatkowych bada ń ustalaj ących rozprzestrzenienie i wła ściwo ści izolacyjne iłów mo że by ć rozpatrywany pod k ątem składowania odpadów komunalnych. W bezpo średnim s ąsiedztwie otworu wykonanego w Nowej Wsi Ujskiej, gdzie w profilu wyst ępuje 18,7 m iłów czwartorz ędowych, po wykonaniu dodatkowych bada ń geologiczno–in żynierskich mo że zaistnie ć mo żliwo ść posadowienia składowiska odpadów komunalnych. Korzystne wła ściwo ści izolacyjne spełniaj ące wymagania dla składowania odpa- dów komunalnych mog ą posiada ć gliny zwi ęzłe (ilaste) zlodowace ń środkowopolskich wyst ępuj ące w południowo-wschodniej cz ęś ci terenu obj ętego arkuszem. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najkorzystniejsze warunki geologiczno-geomorfologiczne dla posadowienia składowisk odpadów wyst ępuj ą w cz ęś ci południowo-zachodniej z uwagi na du żą mi ąż szo ść glin zwało- wych (20-40 m) oraz małe deniwelacje powierzchni terenu. Obszary predysponowane do składowania odpadów wyznaczone w tej cz ęś ci znajduj ą si ę w strefie o średnim stopniu zagro żenia wód poziomu u żytkowego (czwartorz ędowego). Na pozostałych wytypowanych obszarach mi ąż szo ści glin s ą zdecydowanie mniejsze, ale warunki hydrogeologiczne korzystne – izolacja u żytkowych poziomów wodono śnych (mioce ńskiego i oligoce ńskiego) jest bardzo dobra (niski i bardzo niski stopie ń zagro żenia poziomów).

Teren obj ęty arkuszem Śmiłowo znajduje si ę w zasi ęgu czterech głównych zbiorników wód podziemnych, trzech czwartorz ędowych i jednego trzeciorz ędowego. S ą to zbiorniki: nr 125 – mi ędzymorenowy Wałcz – Piła; nr 138 – Pradolina Toru ń – Eberswalde (Note ć); nr 139 – Dolina Kopalna Smogulec – Margonin (czwartorz ędowe) i trzeciorz ędowy subzbiornik nr 127 Złotów – Piła – Strzelce Kraje ńskie (Kleczkowski, 1990). Najlepsze własno ści izolacyjne skał podło ża i ścian bocznych ma obszar wyznaczony w gminie Uj ście koło Nowej Wsi Ujskiej i Chrustowa w gminie Chodzie ż. Wykonane tu otwory wiertnicze potwierdziły wyst ępowanie pakietów glin zwałowych o du żej mi ąż szo ści (24,2–38,9 m). W otworze wykonanym w Nowej Wsi Ujskiej od powierzchni wyst ępuje 18,7 m warstwa iłów. Jest to równocze śnie do ść szeroki, w miar ę płaski teren, o niewielkich deniwelacjach. Istotn ą spraw ą zwi ązan ą z gospodark ą odpadami jest konieczno ść ochrony wód podziemnych i powierzchniowych w obr ębie współczesnej doliny Noteci. Płytko wyst ępuj ące wody podziemne pozbawione warstwy izolacyjnej s ą zagro żone zanieczyszczeniem z powierzchni terenu. Cały rejon doliny Noteci znajduje si ę w obszarze o wysokim i bardzo wysokim zagro żeniu wód czwartorz ędowego poziomu wodono śnego, a przez kontakt hydrau- liczny tak że wód poziomów mioce ńskiego i oligoce ńskiego. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska odpowiednie do ewentualnego zagospodarowania w ramach gospodarki od- padowej znajduj ą si ę w okolicach miejscowo ści Krzewina, na obszarze pozbawionym warstwy izolacyjnej. S ą one zwi ązane z eksploatacj ą kruszyw naturalnych w obr ębie zło ża „Krzewina” (czynnego i posiadaj ącego koncesj ę do 2017 roku) oraz miejsc „dzikiej” eksploatacji. Wyrobi- ska po wydobyciu niekoncesjonowanym s ą płytkie (około 2 m) i suche. Korzystne warunki posiada tak że wyrobisko zło ża „Krzewina”, a jego gł ęboko ść b ędzie zapewne wi ększa (mi ąż- szo ść serii zło żowej dochodzi do 6,5 m). Wszystkie trzy wyrobiska maj ą jednak ograniczenia warunkowe zwi ązane z ochron ą wód podziemnych i przyrody (obszar chronionego krajobrazu). Po odpowiednim zabezpieczeniu ścian bocznych i podło ża istniej ące wyrobiska mog ą by ć rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró żnio- nych typów odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano-

wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno–in żynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie ż na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło żu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło żonych gł ębiej poziomów wodono śnych. Przy wyznaczaniu obszarów predysponowanych do składowania odpadów uwzgl ędnio- no profile 9 otworów (tabela 6). Tabela 6 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych Gł ęboko ść do zwiercia- dła wody podziemnej Profil geologiczny wyst ępuj ącego pod ąż ść Nr otworu Mi szo warstw ą izolacyjn ą Archiwum na mapie warstwy [m p.p.t.] i nr otworu dokumen- izolacyjnej tacyjnej strop war- [m] Litologia zwierciadło zwierciadło stwy i wiek warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 nasyp 1,5 glina piaszczysta 1,5 3,0 torf BH 1 6,0 ił pylasty 3140043 12,0 glina zwałowa Q 22,0 ił Ng 40,1 50,0 piasek drobnoziarnisty 60,0 piasek średnioziarnisty, kwarc 60,0 0,0 gleba 0,5 piasek gliniasty 1,0 glina zwałowa, otoczaki 16,0 muły 15,0 28,0 H 25,8 glina zwałowa, otoczaki 2 3140036 28,0 glina zwałowa , otoczaki 34,2 piasek drobnoziarnisty Q 34,2 37,0 piasek drobnoziarnisty, w ęgiel Ng brunatny 48,0 piasek gruboziarnisty

1 2 3 4 5 6 7 8 0,0 gleba 0,6 glina piaszczysta 1,4 2,0 żwir BH 3 5,0 glina piaszczysta 3140037 6,0 glina zwałowa 40,0 ił 44,3 47,0 piasek drobnoziarnisty Q 47,0 0,0 gleba 0,6 piasek drobnoziarnisty 1,1 glina piaszczysta 2,0 glina zwałowa 38,9 BH 4 40,0 piasek drobnoziarnisty 3140056 43,0 glina zwałowa 46,5 piasek drobnoziarnisty 48,5 piasek drobnoziarnisty 48,5 48,5 61,5 piasek średnioziarnisty Q 0,0 gleba 0,3 glina 3,0 glina, otoczaki 24,2 24,5 otoczaki 26,0 glina, otoczaki BH 5 36,0 piasek pylasty 3140057 49,0 glina, otoczaki 51,0 52,0 otoczaki 53,2 glina 55,0 piasek średnioziarnisty 55,0 64,0 piasek gruboziarnisty Q 0,0 gleba 0,5 glina piaszczysta 6,0 glina zwałowa 19,5 20,0 piasek drobnoziarnisty 23,0 piasek średnioziarnisty BH 6 24,0 glina zwałowa 3140074 37,5 muły 41,0 ił warwowy 46,0 glina zwałowa 47,1 54,0 piasek drobnoziarnisty 54,0 62,0 piasek średnioziarnisty Q 0,0 gleba 0,6 glina piaszczysta BH nie nie 7 2,7 glina 13,4 3140017 nawiercono nawiercono 14,0 pył 46,0 ił pylasty Q

Obja śnienia: BH – Bank HYDRO Q – czwartorz ęd, Ng - neogen b.d. – brak danych

X. Warunki podło ża budowlanego

W obr ębie obszaru arkusza Śmiłowo warunków podło ża budowlanego nie okre ślano dla: obszarów wyst ępowania gleb chronionych (klasy I–IVa), ł ąk na podło żu organicznym, terenów le śnych, zwartej zabudowy miejskiej Piły i Chodzie ży oraz terenów wyst ępowania złó ż kopalin w strefie przypowierzchniowej.

Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa charakteryzuj ą si ę wyst ępowaniem gruntów spoistych: zwartych i półzwartych oraz gruntów sypkich średnio zag ęszczonych, w których gł ęboko ść do zwierciadła wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Rejony o warunkach geologiczno-in żynierskich korzystnych dla budownictwa wyst ępu- ją w okolicy Śmiłowa na piaszczysto–żwirowych osadach wodnolodowcowych. Wyznaczenie obszaru korzystnego dla budownictwa mi ędzy Dziembowem, Kaczorami i Rzadkowem uza- sadnione jest istnieniem na tym terenie mi ąż szej pokrywy małoskonsolidowanych glin zwa- łowych zlodowace ń północnopolskich cz ęś ciowo przykrytych piaskami wodnolodowcowymi tego samego wieku. Warunki korzystne w dolinach Gwdy i Noteci wyznaczono kieruj ąc si ę występowaniem niezawodnionych, średniozag ęszczonych osadów piaszczystych pochodzenia wodnolodowcowego i rzecznego tarasów nadzalewowych. Rejony o warunkach geologiczno-in żynierskich utrudniaj ących budownictwo znajduj ą si ę głównie w dolinach rzek Noteci i Gwdy oraz w pobliżu jezior i zagł ębie ń bezodpływo- wych. Wyst ępuj ą tu: piaski i żwiry rzeczne, piaski humusowe, namuły, torfy, piaski i gliny deluwialne, piaski i mułki jeziorne, kredy jeziorne i gytie. S ą to słabono śne grunty organiczne i spoiste a tak że lu źne grunty sypkie, w których zwierciadło wody stale lub sezonowo wyst ę- puje na gł ęboko ści mniejszej ni ż 2 m p.p.t. Cały obszar pradoliny jest terenem płytkiego wyst ępowania wód gruntowych w okresach intensywnych opadów i wysokich stanów znaczne obszary bywaj ą podtapiane. Do niekorzystnych zaliczono te ż zbocza wzgórz zbudowanych z plejstoce ńskich glin zwałowych i piasków ze żwirami (cz ęsto zawodnionych) oraz iłów plioce ńskich, (glacitekto- nicznie spi ętrzone moreny czołowe), wzdłu ż północnej kraw ędzi pradoliny Noteci.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Prawie cały obszar obj ęty arkuszem Śmiłowo ze wzgl ędu na walory przyrodniczo- krajobrazowe chroniony jest w ramach Systemu Obszarów Chronionych. Tereny le żą ce wzdłu ż dolin Noteci i Gwdy z ich stromymi kraw ędziami s ą fragmentami obszarów chronionego krajobrazu „Doliny Noteci” oraz „Pojezierze Wałeckie i Dolina Gwdy”. Najcenniejsze obiekty przyrody żywej s ą chronione w formie rezerwatu i 18 pomników przyrody (tabela 7). Na północ od Kaczorów le ży rezerwat „Torfowisko Kaczory”. Jest to ścisły rezerwat torfowiskowy o powierzchni 32,77 ha, w którym chroniona jest ro ślinno ść bagienna (głównie zespoły turzycowe).

Tabela 7 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr obiek- Gmina Forma Rok zatwier- Rodzaj obiektu tu na Miejscowo ść ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Kaczory T – Torfowisko Kaczory 1 R Kaczory 1994 pilski (32,77) Kaczory 2 P Jeziorki 1981 Pż - d ąb szypułkowy pilski Kaczory 3 P Brodna 1994 Pż - kasztanowiec pilski Kaczory 4 P Śmiłowo 1982 Pż - 2 d ęby szypułkowe pilski Miasteczko Kraj. 5 P Grabówno 1996 Pż -dąb szypułkowy pilski Piła Pż -15 d ębów szypułkowych, 6 P Piła-Kalina 1965 pilski klon jesionolistny Piła 7 P Piła-Kalina 1965 Pż – d ąb szypułkowy pilski Kaczory Pż – 3 d ęby szypułkowe, lipa drob- 8 P Rzadkowo 1982 pilski nolistna, jesion wyniosły Kaczory 9 P Rzadkowo 1994 Pż – klon pospolity pilski Kaczory Pż - wi ąz szypułkowy, d ąb szypuł- 10 P Dziembowo 1982 pilski kowy Uj ście 11 P Chrustowo 1957 Pż – lipa drobnolistna pilski Chodzie ż Pż – 2 wi ązy szypułkowe, jesion 12 P Nietuszkowo 1983 chodzieski wyniosły Chodzie ż 13 P Nietuszkowo 1983 Pż – 2 lipy drobnolistne chodzieski Chodzie ż 14 P Nietuszkowo 1983 Pż - 6 olsz czarnych chodzieski Chodzie ż 15 P Nietuszkowo 1957 Pż - modrzew europejski chodzieski Chodzie ż 16 P Milcz 1981 Pż - lipa drobnolistna chodzieski Chodzie ż Pż - lipa drobnolistna, klon pospolity, 17 P Trojanki 1983 chodzieski klon jawor Chodzie ż 18 P Kierzkowice 1982 Pż - d ąb szypułkowy chodzieski Chodzie ż Pż - klon pospolity, lipa drobnolistna, 19 P Strzelce 1982 chodzieski wi ąz szypułkowy, topola biała

Rubryka 2: R – rezerwat, P - pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: P ż - żywej rodzaj rezerwatu: T - torfowiskowy

Grunty orne wysokich klas bonitacyjnych I-IVa zajmuj ą tereny mi ędzy Nietuszkowem a Nową Wsi ą Ujsk ą oraz mi ędzy Dziembowem, Kaczorami i Morzewem, a tak że na północ od Chodzie ży. Chronione s ą równie ż gleby pochodzenia organicznego, które tworz ą u żytki zielone, prawie na całym obszarze doliny Noteci. Tereny zieleni urz ądzonej to parki miejskie i ogrody działkowe w Pile oraz parki wiej- skie w: Rzadkowie, Krzewinie, Nietuszkowie i Strzelcach.

Zwarte kompleksy le śne zajmuj ą prawie połow ę powierzchni obszaru arkusza. Rosn ą tu przewa żnie bory sosnowe z kilkuprocentowym udziałem d ębu i brzozy, a w dolinach rzek wyst ępuj ą ł ęgi olchowo-jesionowe. Przez obszar arkusza przebiegaj ą znakowane szlaki turystyczne piesze i rowerowe, a rzeki Note ć i Gwda stanowi ą interesuj ące szlaki kajakowe. Na mapie zaznaczono fragment mi ędzynarodowej trasy rowerowej Euro Router R-1, Francja-Belgia-Niemcy-Polska-Rosja, (Ł ęcki, 1998).

Fig. 5 Poło żenie arkusza Śmiłowo na tle systemów ECONET (Liro, 1998) System ECONET 1– obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym: 8M – Obszar Dolnej Noteci, 2– obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym: 3K – Obszar Puszczy Noteckiej; 5K – Obszar Gwdy, 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym: 13m – Pradolina Noteci 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym: 14k – Pojezierza Wałeckiego; 26k – Wełny 5 - jeziora

Zgodnie z systemem ECONET (Liro, 1998) północny skrawek obszaru arkusza zajmuje obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym. Jest to Obszar Gwdy. Pradolina Noteci jest koryta- rzem ekologicznym o znaczeniu mi ędzynarodowym (Fig. 5). W skład sieci Natura 2000

wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Na omawianym obszarze dolina Noteci na południowy wschód od miejscowo ści Byszki stanowi fragment obszaru specjalnej ochrony ptaków – Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego (PLB300001) i specjalnego obszaru ochrony siedlisk – Dolina Noteci (PLH300004) (tabela 8). Przedstawione na mapie obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 zostały prawnie zatwierdzone rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. W przypadku specjal- nych obszarów ochrony siedlisk ich lista została przesłana do Unii Europejskiej i obecnie jest na etapie uzgodnie ń. Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Nazwa Poło żenie administracyjne obszaru Poło żenie centralnego Typ obszaru w obr ębie arkusza Kod punktu obszaru obsza- i symbol Woje- L.p. obszaru Kod ru oznaczenia wódz- Powiat Gmina Dług. Szer. NUTS na mapie (ha) geograf. geograf. two Powierzchnia obszaru 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Dolina Uj ście, Środkowej Kaczory, pilski, PLB Noteci i E N PL021 wielko- Miastecz- 1 J 32 408,6 cho- 300001 Kanału 17 °12’14’’ 53 °05’00’’ PL0F1 polskie ko Kraje ń- dzieski Bydgoskie- skie, Cho- go ( P) dzie ż Uj ście, Kaczory, pilski, PLH Dolina E N PL021 wielko- Miastecz- 2 K 47 658,0 cho- 300004 Noteci ( S) 17 °12’02’’ 53 °04’57’’ PL0F1 polskie ko Kraje ń- dzieski skie, Cho- dzie ż

Rubryka 4: P - obszar specjalnej ochrony ptaków S – projektowany specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Śmiłowo odkryto wiele stanowisk archeologicznych. Kilka z nich jest istotnych dla całej Wielkopolski, a nawet obszaru Europy Środkowej (Malinowski, 1985). Są to cmentarz kurhanowy neolitycznej kultury amfor kulistych w Chodzie ży, cmentarz kultury pomorskiej w Rzadkowie oraz ślady osady kultury łu życkiej w Kaczorach. Pozostałe znacz ące stanowiska archeologiczne to przede wszystkim ślady osadnictwa (osady, groby, nagromadzenia inwentarza) kultur: łu życkiej, pomorskiej i przeworskiej z okolic Piły, Mo- rzewa, Chrustowa, Milcza i Ciszewa. Z istniejących zabytków kultury na uwag ę zasługuj ą zabytkowe zespoły dworskie i pałacowe w: Nietuszkowie, Rzadkowie i Strzelcach. Pałac w Nietuszkowie pochodz ący

z pocz ątku XX wieku stoi w otoczeniu parkowym zało żonym w ko ńcu XIX w. W Rzadkowie obiekty dworskie pochodz ą z XIX wieku. Obok dworu stoi tu spichlerz i resztki zabudowa ń gospodarczych. Park typu krajobrazowego powstał w ko ńcu XIX wieku. Pałac neorenesan- sowy w Strzelcach wybudowano w połowie XIX wieku. Otacza go park typu krajobrazowego powstały równie ż w XIX w. Dziembówko i Milcz posiadaj ą w swej zabudowie po kilka XIX-wiecznych domów drewnianych i szachulcowych. Zabytkowe ko ścioły w Śmiłowie, Motylewie i Dziembowie maj ą cechy neogotyckie. Powstały one w ko ńcu XIX i na pocz ątku XX wieku. Niektóre elementy wyposa żenia świ ąty ń pochodz ą z XVIII wieku. Z zarejestrowanych zabytków techniki nale ży wymieni ć XIX-wieczne budynki gorzelni w Nietuszkowie. W pobli żu Krzewiny i Chrustowa znajduje si ę grób i pomnik ofiar terroru okupanta z roku 1939. Pomnik poległych w latach 1939–1945 znajduje si ę na cmentarzu w Śmiłowie.

XIII. Podsumowanie

Wi ększa cz ęść arkusza Śmiłowo pokryta jest lasami i podmokłymi terenami dolin Note- ci i Gwdy. Na pozostałej cz ęś ci, mimo stosunkowo niewielkiego udziału gleb wysokich klas bonitacyjnych, rozwija si ę rolnictwo, któremu sprzyja łagodny klimat z długim okresem we- getacyjnym. Pod wzgl ędem geologiczno-surowcowym rejon ten jest do ść dobrze rozpoznany. Udo- kumentowano tu jedno zło że torfów, trzy zło ża kruszyw naturalnych i jedno zło że surowców ilastych ceramiki budowlanej, zło ża maj ą znaczenie lokalne. Jedno ze złó ż zostało wybilan- sowane. Perspektywy poszerzenia bazy surowcowej dotycz ą kopalin pospolitych – kruszyw naturalnych, surowców ilastych, torfu i kredy jeziornej. Pomimo obecno ści du żych obszarów perspektywicznych dla torfów i kredy jeziornej mo żliwo ści ich wykorzystania s ą ograniczone faktem ich wyst ępowania na obszarze chronionego krajobrazu i ł ąk nadnoteckich. Opisywany obszar le ży w strefie mo żliwego wyst ępowania wód mineralnych chlorkowych oraz wód termalnych o temperaturze do 50 oC. Nale żałoby zwróci ć uwag ę na chemizm i temperatur ę wód w wykonywanych odwiertach, przejawy w ęglowodorów, siarkowodoru i dwutlenku w ęgla, czyli cech stanowi ących o leczniczych własno ściach wód. Stan środowiska przyrodniczego mo żna oceni ć jako zdecydowanie dobry (poza stanem zanieczyszczenia rzek). Ocena ta wynika z niewielkiej liczby ognisk zanieczyszcze ń

i zagro żeń dla poszczególnych komponentów środowiska. Nowoczesny i nieobci ąż aj ący śro- dowiska naturalnego przemysł skupia si ę głównie w Pile. Najpowszechniej ujmowanym pi ętrem wodono śnym jest pi ętro czwartorz ędowe, miasto Piła eksploatuje dwa poziomy wodono śne: plejstoce ński i oligoce ńsko-liasowy. Poziom mioce ński ujmowany i eksploatowany jest w południowej cz ęś ci arkusza, w rejonie: Chodzie ż – Studzieniec – Ciszewo. W obr ębie arkusza Śmiłowo warunki korzystne dla budownictwa istniej ą w okolicy Śmiłowa, na południe od Kaczor oraz w okolicy Piły i Chodzie ży. Warunki niekorzystne dla budownictwa zwi ązane s ą przede wszystkim z podmokłymi dolinami Noteci i Gwdy. Ze wzgl ędu na wyst ępowanie du żych obszarów le śnych, walory środowiska przyrodniczego nale żałoby wykorzysta ć dla rozwoju agroturystyki i wypoczynku. Na terenie obj ętym arkuszem Śmiłowo litologia warstw uznanych za naturaln ą barier ę izolacyjn ą (gliny zwałowe) pozwala na wyznaczenie obszarów odpowiadaj ących wymaganiom dla składowania odpadów oboj ętnych. Znaczne mi ąż szo ści glin zwałowych bogatych we frakcje iłow ą w cz ęś ci południowo- zachodniej oraz płytkie wyst ępowanie iłów neoge ńskich w cz ęś ci południowo-wschodniej predysponuj ą te rejony do szczegółowego rozpoznania geologiczno-in żynierskiego pod k ątem mo żliwo ści składowania tak że odpadów innych, ni ż niebezpieczne i oboj ętne (czyli komunal- ne). Warunki hydrogeologiczne w obr ębie wyznaczonych obszarów s ą korzystne. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

CHUCHRO S., 1982 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego na terenie miejscowo- ści Krzewina. Arch. Wielkopolskiego Urz. Wojew., Delegatura w Pile. CHUCHRO S., 1989 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego na terenie miejscowo- ści Miasteczko Kraje ńskie. Arch. Wielkopolskiego Urz. Wojew., Delegatura w Pile. DEPOWSKI S., 1975 – Wyst ępowanie w ęglowodorów w permie Ni żu Polskiego. Biul. Inst. Geol. 252. Warszawa. DOWGIAŁŁO J., KARSKI A., POTOCKI I., 1969 – Geologia surowców balneologicznych. Warszawa.

DYL ĄG J., GÓRZY ŃSKI Z. 1982 – Dokumentacja prac geologicznych dla zbadania w ęglo- no śno ści trzeciorz ędu i budowy geologicznej rejonu „Piła”. Centr. Arch. Geol. War- szawa. FOLTYNIEWICZ W., 1991a – Inwentaryzacja surowców mineralnych województwa pilskiego, gmina Kaczory. Arch. Wielkopolskiego Urz. Wojew., Delegatura w Pile. FOLTYNIEWICZ W., 1991b – Inwentaryzacja surowców mineralnych województwa pilskiego, miasto Piła. Arch. Wielkopolskiego Urz. Wojew., Delegatura w Pile. INSTRUKCJA opracowania Mapy geologiczno–gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KINAS R., 1997 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Kamionka II”. Arch. Wielkopolskiego Urz. Wojew., w Pile. KLECZKOWSKI A., 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH. Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. LIRO A., (red.), 1998 – Strategia wdra żania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa. LISTKOWSKA H., MAKSIAK S., NOSEK M., 1978 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:200000 ark. Piła. Centr. Arch. Geol., Warszawa. LISTKOWSKA H., MAKSIAK S., NOSEK M., 1980 - Obja śnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:200000 ark. Piła. Centr. Arch. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŁĘCKI S., 1998 – Wielkopolska – przewodnik. Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sedyment guality In Floryda Co- astal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment duality assessment guidelines. MALINOWSKI T., 1985 – Wielkopolska w otchłani wieków. Pozna ń. MARCINIAK A., 1979 – Orzeczenie geologiczne o wyst ępowaniu iłów do produkcji kruszywa lekkiego (keramzytu) w rejonie miejsc. Miasteczko Kraje ńskie. Arch. Wiel- kopolskiego Urz. Wojew., w Pile.

MARCINIAK Z., KINAS R., 2002 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło ża kru-

szywa naturalnego „Krzewina” w kat. C 1 w miejscowo ści Krzewina, gm. Kaczory, woj. Wielkopolskie. Arch. Wielkopolskiego Urz. Wojew., Delegatura w Pile. MORAWSKA J., HERKT J., 1971 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem naturalnym na terenie pow. Chodzie ż woj. pozna ńskie. Arch. Wielko- polskiego Urz. Wojew., w Pile. OSTRZY ŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfów w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą oraz kształtowaniem środowi- ska. IMUZ Falenty. PŁOCHNIEWSKI Z., 1987 – Wody mineralne i termalne. w: Atlas Rzeczpospolitej Polskiej. Warszawa. POKORSKI J., WAGNER R., 1975 – Stratygrafia i paleogeografia permu. Biul. Inst. Geol. 252. PRZENIOSŁO S., (red.), 2004 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce. Stan na 31.12.2003. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2003, 2004 - Biblioteka Monitoringu Środowiska. Pozna ń. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359. RÜHLE E., 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. SILIWO ŃCZUK Z., 1993 – Dokumentacja geologiczna kredy jeziornej zło ża Miasteczko Kraje ńskie – Wolsko – Biało śliwie. woj. pilskie. Arch. Wielkopolskiego Urz. Wo- jew., Delegatura w Pile. SILIWO ŃCZUK Z., CHUCHRO S., 1994 - Dokumentacja geologiczna uproszczona zło ża

torfów Byszki w kat. C 2. Arch. Wielkopolskiego Urz. Wojew., Delegatura w Pile. TRZEPLA M., DROZD M., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski 1:50 000 arkusz Śmiłowo z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. Wyd. Naukowe PWN Warszawa.

WRÓBEL I., 1962 – Karta rejestracyjna zło ża surowców ilastych ceramiki budowlanej ce- gielni Wawel. Arch. Wielkopolskiego Urz. Wojew., Delegatura w Pile. ZASADY dokumentowania złó ż kopalin stałych, 1999. Ministerstwo Środowiska Departa- ment Geologii i Komisja Zasobów Kopalin. Warszawa. ZIÓŁKOWSKI M., 2004 – Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Śmiłowo (314) wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol., Warszawa.