Barrahûs en it Burgumer kleaster

Hans Mol

Wa 't de alde besitslisten fan Fryslan trochnimt, te begjinnen mei it bekende by Mechelen yn Brabant dê r't er yn de Register fan de Oanbring fan 1511 , stjit fuort by it earste doarp, Wurdum, fan tweintiger jierren fan de sechtjinde ieu de earste gritenij, Ljouwerteradiel, op in enoarm kieasterIik besitskompleks. finzen siet, mei wol oannommen It omfieme net minder as 436 pûnsmiet of 160 hektare fruchtber klaailan fan it wu rde, dat it om in algemien gongber by Burgum lizzende Burgumer kleaster of Barrakonvint. Sa op it each wurdt jin fe rhaal gie. Boarnen wurde lykwols net al gau dudlik dat dat lan by Barrahûs lei, westlik fan it grutte ferkearsknoop­ n eamd. Wy kinne us de fraach stell e punt Werpsterhoeke. Barraconvent en Barrahûs: it binne yntrigearjende oft Do uwam a syn fe rhaal wo l klo ppe t, nammen dy't de fraach oproppe wat it ferban tusken beide wêze kin. en sa net, wêrom't Barrahûs dan al sa'n sintraai plak yn it gehiel fan it Burgumer besit ynnaam. Wy binne oars net de earsten dy' t har kleaster Burgum e n Westergoa dy oan ynteressealje foar de relaasje tusken 'e westkant! Mar om 't de kl easte rlju Dûbelkleaster mei sielsoarch­ hûs e n konvint. De bekende Fryske mear kosten as baten fan al dy gear­ funksje, ûntstien yn Burgum frijheidsstrider ]ancko Douwama gie us komsten fan de beide lansgemeenten Nammekundich leit de ferklearring al foar yn it begjin fan de sechtjinde hiene, namen se al rillegau it beslut ha r fan Douwama yn all e gefallen net foar ieu. Yn syn apologetyske kronyk Het konvint nei de Walde n te ferpleatsen. de han. De namme Barrahûs of Bergera Boeck der Partijen skriuwt er dat it De namme BUI"gum soene sy dan dê r­ huse, sa't it yn de aldste stikken foar­ Burgumer kleaster oarspronklik by hinne meinomme n ha\,'\ve" It Bergera komt, is like trochsichtich as dy fan it Barrahûs fêstige west hat. l lt soe o p 'e huse fan Barrahûs wie dus yn de fyzje Berra f een of Bergerafeen noard fan it grins tuske n Eastergoa en vVestergoa fan Do uwama net ó f1 aat fan Burgurn. Burgumer kl easter. lt gie om in hûs e n troch beide lannen sti chte west hav.'\ve Nee, Burgum soe krektoarsom óf1 aat om fean fan (it kl easte r) Burgurn. It om as gearkomstesintrum en ek as west hawwe fan Bergera huse! De kro­ eigenskipswurd ferwiist nei in oar plak, bewarplak foar al har oarkonden , brie­ nykskriuwe r hie it ferhaal nedich om it dat dus net yn it noardweste n fan it ven en oar argyfmate ri aal te tsjinjen. ûntstea n te ferklearjen fan de pa rtij­ Wurdumer doarpsgebiet lein hawwe 6 De goën of lansgemeenten hiene dus skippe n yn Frys lan , dêr't e r seis utein­ kin. Mar wurdt dat ek befêsti ge troch seis it inisjatyf ta 0pljochting nommen. liks ek slachtoffe r fan wurde soe. len de histoaryske gegevens?' Dêrfoar Seis har nammen -Douwama neamt fan de oarsaken fan all e ellinde soe moatte wy earst it Iytse tal beljochte n Eastergoa Oestbergen en Westergoa namme ntlik west hawwe dat de Fryske oer de aldste skiednis fa n it kleaste r Westbergen - wien e neffens him oan de lannen sa faak ~ i n elkoar striden. Om't neilûke . Safolle is wis dat it kleaster li zzing fan it nije kl easter ûntliend: Douwama all es ut syn ûnthald op­ net earder as fuort nei 1234 yn de Eastergoa wie de goa eastlik fan it skrea un hat, yn it kasteel fan Vil voorde boarne n ferskynt. "'iy lêze dan oer in

De bum"skip Barrahûs (linksûnder) en O1njouwing, ynklemd tusken it spoar fan Ljouwert nei ft Hearrenfean en de A 32. j ustjes ?jochts fan it midden feit it terprestant van Techum. Yn de jjirte de stêd Ljouwert (foto: Tom Sandijck) ikolaas opfetten. Der kin betizing bestean oer it karakter fan it kleaster Burgum. Wie it no in manUus- of in frouUu skleaster? Yn 1395 WUl"dt praa t fa n die paters van BeIge wylst yn in oar­ konde fa n 1399 meidield wurdt dat Burgum in proast mei in m ienskip fan nonne n e n konversen (prejJositus ae conventus monialiwn . .. ae conversi) (111 - derkommen bea. D)' gegevens hoege elkoar I)'kwols net tsj in te spre kken want efkes fi erderop )'n de akte fan 1399 giet it om ' nonnen e n persoan en fan beide seksen' en om 'bruorren e n susters fa n itselde kleaster' . Da t wiist op in dübelkleaster mei )'n all e gefal­ len in mienskip fan koarnonnen, kon­ versen e n paters. D)' lêsten wiene dan aktyf yn de sielsoarch . Dat docht bliken ut in stik fan 1328 dêr't )'n fêstl ein is dat de proast en it konvint fan BUI"gum it )'nstitusjerjocht oer njoggen b)' namme neamde parochytsj e rken utoefenje meie sa lang as it libbe n fan de sitten­ de proast. It is hjir net it plak om wiid­ weidich op de b)'sünderheden fan dat )'nstitusjeljocht yn te gean, mar safolle is wol dudlik dat wêt-'t in kleaste r )'nstitusjeljochte n hie, it ek de presi n­ taasje oftewol de beneaming fan de pastoar foar s)'n rekken nimme moch t. 7 It kleaster Burgum koe dêrom )'n 1328 yn de njoggen n eamde plakken in siel­ soarger üt s)'n eigen rünte fan paters/ koarhearen oanstelle. TrUe fan d)' 11joggen doarpe n binne net fuort thüs te bl"ingen , mar oer de oare seis bestiet z Barrahûs en o11lkriten op in álde loftfoto ut 1927. Rjoehts11lidden it ÁlddjifJ giin twife!. It giet om Burgum seis, ." Grou , Wanen, Suwald , Tytsjerk en Eastermar. Dat binne wichtige doarpen )'n T)'tsj erkste radiel e n ldaarderadie!. proast fan Burgum yn in wetstekst. Kleaster Anjum wiene oant it begiin Se lei ne min ofte mear )'n in sirkei om Dêrut is op te meitsj e n dat it kleaster fan d e f}'ftjinde ieu proasdijen ünder Burgum hinne. En dat is in oanwizing net laat waa rd u"och in abt mar u"och Luntsjerk. De earstneamde (lIllstie )'n dat BUI"gum seis fan it begiin oan it in oerste fan legere ra ng (Latyn : pre/Jo­ 1232, de twadde yn 1256. Om't fêstigingsplak fan it kleaster west hat. situs) d )" t wol selsstannich lieding utoe­ BUI"gum uteinl iks fo li e me ar besit hie Ommers sok tsjerkebesit e n sokke fenje koe mar dochs it tafersjoch fan as dy beide oare kleastel"s ut de famyUe Ijochte n op paroch )'tsjerken h earden de abt fan in oar (m emme )kleaster fan Luntsjerk, en om't de aldste kIeas­ ta de aldste fermogenspanen fan tastean moast. Yn dit gefal wie dat de ters oer it generaal de measte he ktares geastlike )'nstell ings. Faak foarme de abt fan Ludingakerke of Luntsjerk by ta har foldwaan krige n, hat it eigenskip oerdracht fan in parochytsjerke troch Harns, d )" t o p syn bar oant 1429 ta de dat Burgum earder ta stan kommen is de biskop of in tal parochianen de abt fan Kloosterrade of Rolduc b)' Kerk­ as Haskerkonvint en Kleaster Anjum, basis foar it ünstean fan in kleaster. rade yn Sud-Limburg as s)'n direkte dus tusken 11 58 e n 1231. W)' slane de Lykas ut de Vitae Abbalum Orti Sancte oerste te erkenne n hie. BUI"gum hearde plank wol net fi er m is as wy fa n in stif­ J\!Iarie bliken docht, koe b)'gelyks dêrom, I)'kas it Haskerkonvint en Kl eas­ ting om 1200 hinne utgeane. Dat soe Marië ngaarde n et earder ütein sette as ter Anjum b)' Ri e, fan it begi in of ta de ek strike mei it gegeven dat it kleaster doe't de mienskip de ynkomsten fan I)'tse kongregaasje fan de reguli ere oan Sint Nikolaas wUd wie. D)' h illige de HallUln er Sint-Maanenstsj erke kanunniken fan Kloosterrade. Halde wurdt nammentlik earder b)' le t as by krige, en waard Buwekleaster net ear­ IVy rekken mei de ofl1inkli kens fan ier stifte tsjerken en kl easte rs oantrof­ del" stifte as nei de dotaasje mei de nUe Luntsjerk, dan kinne w)' konkludealje fen. lt wie eins net earder as sünt de tsjerke fan de Harkema. Soe BUl"gum da t Burgum ne t earder as )'n 11 58, it massale dielname fan d e Friezen oan earst ünder Wurdum lein hawwe, dan stichtingsjier fan dy abdij , oprjochte de krustochten - fa n 1189 of - dat se hiene wy de paters earder as pastoa rs wêst hawwe kin. Ek Haskerkonvint en in spesjale ferearing foar de hill ige )'n it Sude nrimdiel ferwachte as )'n Tytsj e rkste radiel en ldaarde rdadiel. grutte re, yn tuske n öfgroeven te rp, in fe n viisr nei de monachus conversus, de Mar sy hie ne hielendal gj in Ijochten o p pear hünde rt me rer nei it easten lein konve rs-muo n ts of like broer di t wol ta tsj e rke n yn Lj o uwerte radie l. Seis Wur­ hat. Tn Iyts a rgeologysk ünde rsyk mei de kleaste rmie nskip hearde mar net dum e n Go utum binne nea troch in in proefsle uf yn in ferhege resran t oan it koa rge be t dielnaam. Sokke like­ pater fa n it Burglllne r kl easter betsjinne. dê re leve re in 1986 gjin fynsten of bruorre n , dy' t yn de folksmüle e k Al mei al moat dat reden genöch wêze grûnspoare n fan belang o p. De stien­ muontse n neamd waarde n (tink mar om de ütlis fan j a ncko Do uwama foar­ nen fan it alde muontse hüs binne nei oan de ski e re muontse n of Cistersiën­ earst oan de kant te skowe n . Barrahüs alle gedachte n nei de öfbraak allegear ze r likebruorre n) koene op it mêd fan hat n ea it earste fêsti gingspla k fan it brûkt foar de nije hierpleatsen di t yn de godstsj i nst fo lstean me i all e dagen Burgume r kleaste r west. de omkrite n, be nam men e k o p it in ral paternosters te b idde n. Sy Nijlan, yn de sechtjinde e n santjinde namen it wurk op it la n en de organi­ Gearkomsteplak en agrarysk ieu o plutsen waarde n. Sj ochr me n no saasj e d êrfa n foar har rekke n e n eksploitaasjesintrum nei de li zzing yn in grutter geogl-arysk koene dus e k o p de büte nbesittings Mar wê ro m hie it kl easte r dêre da n ramt, da n liket de kar foar Ba rrahûs as fan it kl easte r fe rbliuw halde. Op de sa'n soad besit krig e n ~ En wa t hat da n gearkomstesintrum tige logysk. Tt lei g rutsre fan dy üthoven waarde n wol wol de funksj e fan it Burgumer hüs betreklik sintraai op ne utraal terrein, Iytse kape ll e n bo ud mei it each op de west? Li tte wy alderearst fêststelle da t it binne n de immuniteit of ir eigen fre­ he il sfoarsj e nning fa n d e ko nve rsen in weardefol bo uwurk west hat, wa nt degebiet fa n in kleaste r, en net yn in dê re. Da t wi e e k by Ban-a hüs if gefal: )'11 in oarko nde fan 1348 yn it earste stêd . It wi e oer de klaai goed re berik­ yn 1488 waard in aldfryske oarko nde diel fa n Schwa nzenbe rg syn Charter­ ken foar d e noardlike g rite nije n fan o pmakke toe Bane/mus in der capelle boek wurdt it it Bl!1gera stenhuse, in stins Eastergoa e n koe ek fa nür de südlike (sj och êfre rside omslach ) . Wat dat oan­ dus, neamd. Apart fan tsj e rke n en ie re waldgrite nij e n mei it skip wo l be reizige belanget kin it ne t oars oft it ha t ien adellike stinzen waarde n huzen doe yn wurde. En ek de fe rtsjinrwurdigers fa n fa n de wichrigste muontsehuzen fan it Fryslan a mpe r noch yn stie n bo ud. De "Veste rgoa koene de r maklik ko mme. Bllrgumer kl easre r west. oarkonde fa n 1348 j o ut nammers n och mear nijsgjirrige ynformaasj e. De te kst be ha nnele t namme ntlik in oanbod fan de Friezen fa n Easte rgoa o m in bestan fa n t:we intich jiel- mei de greve fan H o ll an te sluten. Dat dat oanbod yn 8 BalTahüs ta stan komme n is, lit sj en da t dê re in mie nskiplike gearko mste halden is fa n de prelaten, gll'tIl1 annen , rjochters e n it hiele lan fan Eastergoa. Worp va n T habor meldt yn boek IV, si de 2, da t yn Ban -a h üs all ejie rre n d e landagen fan Eastergoa halden en dêre e k ha r rj ochters keazen waard e n, kre ktlyk as da t foar Weste rgoa yn H a rt­ wert barde. Dat wurdt befêstige troch in A.Jdfryske akte fa n 1480, d êt-'t in beslüt yn nomme n wurd t dat de landei fan Eastergoa e k yn de tako mst gere­ Paternosterstring of mazekráns f an ivoaT tit likernoch 1350 en oJkomslich tit BUTgttm . De geld gearkomme moat to Bana/mus to kop is in Januskop, mei lofls in jonkfTOu en Ijochts in deads/wjJ, symboal f an de Jergonkli­ WiTdum. Vn 1492 waard Barrahüs kens Jan it tibben (Fries Museum, Ljouwert ) neffe ns Pe trus van Thabor seis brûkt foar in mie nskiplike gearko mste fa n Easte rgoa e n Westergoa. It krekte pla k Dus watJa ncko Do uwa ma oer de gear­ Besit yn kaart fan dat aldste Barrahüs is by myn wit­ komste funksj e foal- beide la nne n mei­ It fe rskine n fan de Prekadastmle Atlas ten argeologysk noait fêststeld. Op 'e dield hat, kl o ppe t wie r wol, mar dan fan Ljouwerteradielmakket it mooglik it kaart fa n Ee khoff sli et it ynte ke ne o p foar syn eigen tiid. Dochs hi e ne de midsieuske kl easte rbesir frij krekt yn in Iyts te rpke oan de eastkan t fan de kl easte rlju it Barrahüsrer kompleks ne t kaart te bringen. Da t kin o m 't fan al O eriselske Stlj itwei, noardlik fa n as gearko mste plak bedoeld. Ir moat dat besit fe rkeapregiste rs bewa rre We rpsterhoeke, boppe it pla k dê r't de hast fan it begj in öf o pset west hawwe bleaun binne üt dejierre n 1638-1644 Swichume r dyk op d y StJjirwei oanslüt, as in agra rys k e ksploitaasj esintrum fan doe 't de Steate n fan Frysl a n, dy' t hast wylst oan 'e westka nt d e pl eats ' Oud fo lie g rutte re o mfa ng as de normale al ir kl easte rl an yn 1580 yn bes lach Barrahuis,' e n südlik de pleats 'Nieuw boere pl eats , di t troch de pate rs fan no mmen hie ne, it fa n de ha n dwaan Barra huis' oanjün sti e t. En dat is e k Burgum yn eigen beh ear be buo rke moasten o m ha r skulde n oan de Ge­ d êr 't Schotanus-Halma it Ba rrahûs waard mei stipe fan li ke bruo rren. Vn neraliteit berelj e te kinne n. Troch de oarijout. My tinkr dat d y lo kalisaasj e de Fll'ske do kuminten komme wy da t­ namme n fa n pleatse n e n hi e rde rs en fa n Ee kh off goed wêze kin, al besti e t soarte fa n grutre kl easterpleatsen faak e k de opjefte fa n grutte e n o pbringst altyd noch de mooglikheid dat it oar­ tsjin as monnikehuizen of muo ntsehll­ te ferlykjen me i de stimgegevens fan spronklike üthofkomple ks o p de wat zen , wê rby't da n it ele mint ' mo nnik' 1640 üt de Atlas kin in ke ppeling ra ~Y'Ptsjerk

A lthof • ldeasfer

. ~ ~ . ~ ~ • • • • ~ ~ • I . .. . ldeasterbe$it i ... :. \~~~ ~~1 ldaai , .. ,."., .. .. , :_~~U_ :_ :_:_~:J marren Alddjlp l 1 .~ Langdeel & Alddeel 9 c<'l o oarefearlen Z

c<'l ! l' Middelseedyk o o C'I

De kaart toant de gearhing tusken de lrinskiPlike struktuer en it besit fan it Barrakonvint tusken Burgum en Barrahûs (kaart: Hans Mol) st:3. n brocht wurde, dy' t yn fjouwer fan muontsen dan keapje wat hja nedich vere foar besitskompleksen in bytsje de fiif gefall e n utslutsel jout. It byld hiene, bygelyks hout e n oar materiaal mear nei it easten yn westlik Tytsj erk­ dat dêre dan utrûgelet is op side 12 o p foar de fierdere utbou fan har kleaster. steradiel, nammentlik foar it 300 pûns­ in kaartsje werjûn. Twa eartiids Burgu­ Barrahûs wie it meast westlike fan de miet grutte geh iel fan Olde Meeden of mer kleastel-pleatsen ûnder Wurdum Burgumer uthoven en lei o p de bêste Àldemieden ûnder Suwald en de efk es ut de ferkeapslisten koene net te plak grûn , mei in soad nijlan oan 'e west­ mear n ei it noardeasten lizzende Nlone­ brocht wurde, mar it kin wol oannom­ kant fan de Middelseedyk. De besitsre­ ke sate by de Lytse Geast.' Fan dêrut men wurde dat beide by it Barrahuster konstruksje lit foar Lj o uwerteradiel wie it ne t mear safier reizgjen nei it besitskompleks oansletten wiene. noch twa oare gearhingjende besits­ kl easter by Burgum seis, dêr 't it kearn­ Sokke grutte uthoven Iykas Barrahûs kompleksen sjen. Ien lei ûnder besit le i, dat be halve fanut de sintrale wiene bedoeld om mei eigen "il..Jrkkref­ Huzum, mei as kearn sa like rnöch it kleasterpleats wei ek eksploitearre ten ikkerbou- e n feeteeltprodukte n op plak dêr't it MCL-sud op fêstige is, it waard fanut de twa kilometer noardli­ te bringen, dy't nei it kleaster ferfierd oare fierder eastlik, oan d e eastkant ker dêrfan li zzende uthof Sandhuis. Yn wurde koene om dêre konsumearre te fan it Huzumer en Himpenser doarps­ prinsipe hawwe wy dus gegevens oer wurden.' Yn teory gie it om in sletten gebiet, by Risens en Pylkwie r. Ut de fjouwer by namme neamde uthoven systeem dêr't gjin jild mei anneks wie, dokuminten is gjin ynformaasje oerle­ fan it Burgumer kl easter: Barrahûs, sadat de kl easterlju har sa min moog­ ve re oer it bestean fan echte muontse­ Àldemieden, de Moneke sate by de Lytse lik mei d e (sûndige) wrald hoegd en te huzen dêre, mar dat liket in boarne­ Geast, en Sandhuis; e n fierder nimme bemuoien. Yn de praktyk wurke it Iyk­ kwesge. De kom pakte oaniensletten we oan dat sokke eksploitaasjesintra ek wols oars, om't de produksje fan de lizzing fan in tal kl easterpleatsen by bestien hawwe yn Huzum en by Rise ns­ uthoven nei ferrin fan tiid sa grut elkoar wiist yn beide gefallen op in / Pylkwie r. Sjocht m en no nei de kaart, waard, dat se yn de stêden op 'e merk oarspronklike eksploitaasje yn utho­ dan krijt me n it byld fan in string efter brocht waard om foar jild ferkocht te ven . Berjochten oer sokke uthoven fan elkoar lizzende uthoven, fan west n ei wurden. En mei datjild koene d e it Burgumer kleaster binne wol oerle- east, fan de hege kwelderwal mei oan- swettend nijlàn oan de Middelsee oer delsettings oan de keatling opboud. Mar hoe mear fruchte n d e lannen o m har leger lizze nd knipklaaige bied ne i wiet wêrom hawwe d e Burgumer muontsen e ige n kleaster o pleveren . Om't Iykwols fean là n e n làn op heger li zzende har each d an earst krekt op de noard­ de mCllling fan it Aid Djip, kre ktlyk as sàngrün. De fariaasje yn Ii zz ing makke hoeke by Wurdum fa li e lille n , soe j in dy fan soartgeli ke nse streamkes Iykas d êrby e k in fariaasje yn produksje him öffreegje kinne. De ferklearring de Peaze ns e n de Marne, u-och it o p­ mooglik. By Barrahüs koene hjo uwe r is betreklik ienfàldich as IV)' nei d e slykjen fan nijlàn yn dy tiid hiel ti ten en koarn, foar d e bierbrouwerij , pro­ önvettering sjogge sa't dy yn de tolfde m ea r ticht kaam te sitte n , binne de dusearre wurde, yn Goutum, Huzum en trettjinde ieu yn dit sti~e Fryslàn muontsen nei alle gedachten al gau en Himpens waarden nei all e gedach­ funksjonearre hawwe moat. By Barra­ belutsen west by it besykjen de wetter­ ten kij hàlden, mooglik ek yn Ndemie­ hüs lei neffens Ri enks e n Walther yn rin ut te graven en dy m ei in syl te d e n , d ê r't fierder grif ek wol oksen fet­ all e gefal yn 1539 d e Barrahuster syL regulea ljen. lt is wat spekulatyf mar ik weide waarden. Fierde r kinne wy der Dy tsjinne doe om it wetter fan it tink dêrom dat d e Barrahuster syl al yn wol op rekker~je dat it kl easter dêre ek nijlàn goed öfstreame te Iitten fi a in de earste helte fan de trettjinde ieu e inekoaie n eksploitean-e hat. Op de stikje Nd Djip en d e Wurdumer fearl troch it kleaster oanlein is - foar de Lytse Geast, by Sandhllis e n by it kIeas­ nei it noardeasten. Mar fóar d e yndi­ utstream nei it westen - en d at it fer­ ter seis sil wol rogge oanboud west king fan it Nijlà n westlik fa n Wurdum krije n e n oankeapjen fan lànbesit foar hawwe foar de brea produksje. En fier­ e n Lj o uwen yn d e twadde helte fan d e in part dêr e k mei yn fe rbàn brocht der waard op it Burgumer fean fansels trettjinde ieu moat it wetter fan sawol wurde kin. Da n kinne \,)' linke oan in turf stutsen foar de enel-zjyfoarsjen­ dat nijlàn as it àldlàn eastlik derfan selde soarte fan ho ute n pomp of dü­ ning.Ta beslut moat dan noch it Bur­ utstreamd hawwe yn de grutte slinke kerslüs-konstruksje as yn it begjin fan gumer Abtshllis oan de Twabaksmerke fan de Middelsee. Yn fei te fine IV)' by de tachti ger jierren by Gerkeskleaster yn Ljouwen neamd wurde d at dêre yn Barrahüs de utmüning fan in rivier m n is. Dy aktiviteit fan it Burgumer 1570 troch de nij kreêard e bis kop van dy't krektlyk as de Boarne mear sudlik, kleaster soe dan tige goed passe yn it Fryslàn Cunerus Petri foar koane tiid it wetter ut in enoarme krite fan algemiene patroan fan d e Fryske kI eas­ as biskoppelik paleis Yl1ljoch te waard Eastergoa öffierde. Dy stream kin yn ters dy't yn de tre ttjinde en fjirtjinde en letter, yn 1579, de bestimming krige d e boarnen weromfün wurde as it Aid ieu de oanlis fa n dit soane fan wetter­ fan Steatehüs. De nam m e is wat nuve­ Dj ip , wylst e r stream o p e k wol bekend steatkundige keunstwu rken foar ha r raardich om't it Burgume r kleaster nea stie ünder d e na mme fan de (Wyde en rekken namen. Tink mar oan Kl aar­ de status van abdij krige n hat. Mooglik Kromme) Ie. SJ. van der Molen hat yn ka mp dat de öfstream fan de Peazens is er troch oaren oan it gebou jün fan­ twa moaie artikels yn d e Lj o uwerter reorganisearre, op it lêst fia de grutte 10 we ge de ymposante öfmjittings. De Krante, fan respektivelik 1978 en 1989, Leppasyl, oan Gerkeskleaster me i fer­ foarskiednis is net bekend , mar it is de meanderjende rin fan it Nd Djip skate sil e n yn de Nde Riet en Lauwers, net utsletten dat it behalve as herberch streamöf, tusken Wergea en Barrahüs oan Luntsjerk en Blomka mp dy't d e foar de Burgumer prior e k lang tsjinst beskreaun, wylst op de terp ekaart ut Makkumer sil e n yn behear hiene, of dien hat as in soarte fan steapelplak, 1985 fan d e Wurkgroep ''''''erregae Aid oan de kleasters fan Nes en Ealsum fa n wêrut kleasterprodukten op 'e en Wergea Nij ' , kreas d e fuortsetting dy't de soarch hiene foar inkelde si len m erk brocht waarden. AI dy eksplo i­ dêrfan tusken Wergea en Warten rekon­ yn d e Boarn. La ng si l d e utstream fan taasjesintra wiene fan d e ien nei d e oar struerre is. Har befinings wurde befês­ east ne i west fia Barrah üs yn d e kleas­ goed te be rikken. Meinden Schroor tige troch d e boaiemkaart e n de kadas­ tertiid net duorre hawwe. It hat e igen­ hat yn syn studzje oer De wereld van het u-ale lànwearde-rekonstruksj e fan 1832, skip dat al fuort nei d e öfsluting fan it Friese landschap (1993) al beskreaun dêr 't it bochtige slinkepatroan goed Middelseegebiet west fan Ljouwert yn hoe't d e kleasterlju fan De Lytse Geast op te sjen is. Mei it gehiel yn kaart de twadde helte fan d e trettjinde ie u it fi a in olt f eer pal eastlik fan d e Muont­ sjogge "')' mei ien eachopslach dat it wetter d e oare kant op, nei it noardeas­ setynje oer it Alddiel yn Risens komm e Nd Djip ea net allinnich it wetter fan ten, laat wurde moast. It is hjir net it koene en oarsom . It is wol net sa dat noardlik Idaarderadiel öffierd e mar ek plak om it ta stàn komme n fan dy nije de Burg umer muontsen allinne m ar dat fan it grutste part fan Tytsjerkstera­ ko nste ll aasje wiidweidich te beskriu­ oer har eigen làn hoegd en te reizgjen diel, ynklusyf de lanne n om d e Burgu­ we n , mar wol kin sein \\'lIrde dat it gra­ om d er te kommen, mar it wie wol in mer mar en d e Leijen hinne. Ek de Lits ven fan lange rjochte fearten eastlik simpele ferbining. by de RottefalI e hearde ta it stream­ fan Ljouwert, Iykas it Langdeel en d e gebiet; dus wy kinne sizze dat d e Lange Meer dêre diel fan utmakke. It Barrahûs, it Aid Djip en de rivier yn it heechfean fan westlik Burgum e r kleaster kin in rol spile Barrahuster syl Achtkarspelen üntsprong. Sj oen de hawwe by de oanlis fan dy nije wetter­ Sa't al oanjün is, wie Barrahüs de meast grutte m eand ers tusken Barrahüs en wegen, en it leit foar de hàn it ünstean westlike e n tagelyk meast weardefolle Swichum en d e utkylj end e klaaibanen fan har grutte uthoven fan Lege fan dy ri ge uthoven . As sad anich sil er dy't de boaiemkaart dêrby del oanjout, Mieden en Risens/ Pylkwier as stipe­ e k wol d e àldste west hawwe. De string moat it Nd Djip by de müning àldtiids punten foar it ünderhàld fan it önvet­ liket dêrom net ta stàn kommen te tagelyk as in tijstream fungearre teringssysteem d êr ek m ei yn ferbàn te wêzen fanut it easten, yn dy sin dat it hawwe, d êr't seewetter troch binnen­ bringen. By gebre k oan skriftlike d o ku­ kl easter stapke foar stapke ne i it kl aai­ dringe en slyk öfset v.'lIrde koe . It minten is gjin krekte da tearring fan là n e kspa ndearre. Nei it ünstean fa n it belang fan de rivier foar d e muontsen dat proses te j aan, mar der is all e kà ns kl easter waard nei alle gedachten earst fan Burgum yn d e earste ieu fan har da t it him sa likernöch tusken 1250 e n Barrahüs stifte en binne d an letter d e bestean hoecht ne t ünderstreke te 1300 öfspile hat. muo ntse huzen tusken dy twa uterste \\'lIrden. H oe better e r funksjonearre, Ferfal en fernijing fan it Militêre oerlêst, mislearre (de eartiidske uthof fan Bloemkamp) uthofsysteem ferhusplannen en de ferhier e n Barra hûs - dy't troch de Ljouwe r­ It systeem fan agraryske produksj e op oan de Aytta's ters ferlern waard. By d)' gelegenheid uthoven yn eigen behear waard troch Neffens de libbe nsbeskriuwing fa n de is Barrahûs yn bran rekke en plunde­ de measte kleasters yn it begjin fan de grutte bestjoe rde r en rjochtsgelearde re, e n is ek it kl easter b)' Burgum seis fyftjinde ieu o pjün. Hja krigen doe te Viglius fan A)'tta hie it alhiel d e bedoe­ alhiel troch de mannen fan Schaum­ min likebruorre n o m it geande halde ling net west fan de Burgume r fraters burg en syn Skieringer mate n ünde r te kinnen en koene dus neat oars om BalTahüs te ferhieren ' Sy wiene hanne n naam. Yn de wUI-den fan dwaan as de uthoven yn parten te fer­ seis begûn om dê re de fûneminten Petrus van Thabor, in ordegenoat fa n dielen e n dy oan in stikmannich hier­ foar in nij kl easter te lizzen en hie ne de Burgumer bruorre n: Ende ... dat ders yn pacht utjaan. Meastentiids dus plannen üntwikkele om fan Bur­ convent toe Burghum worde hoer beesten waarden de grutte eartiidske uthof­ gum ut nei Wurdum te ferhuzje n. Mar benomen, als hoer beste grote ossen, buten kompleksen yn sa'n fjouwer oant seis twa grutte militê re konfrontaasjes )'n al ander clenodye! De skea wie sa grut aparte pleatsen fe rdield, lykas bygelyks de striid tusken Skie r en Fet, yn 1492 dat de Burgume r muontsen besleate n ynJelsum dê r't it Schierhuis, it uthof en 1498, h awwe har der ta brocht it as it uthof net mear op te kreazje n e n it fan de Cistersiënzers fan KJ aarkamp, fêstigingsplak op tejaan. Yn 1492 gie it dus ek net mear ta in nij kleasterkom­ yn fiif parten oan likefolIe pachte rs tusken de Skieringe rs fan Weste rgoa pleks ut te bouwe n. S)' fregen tastim­ oerjün waard, dy't earst oars ek alle­ ünder lieding fan Bocke Harinxma ming oan de nije machthawwer fan gear noch )'n it alde gebouwekompleks oan de iene kant e n de Fetkeape rs fan Fryslan, de hertoch fan Saksen, om ha r wennen. It Burgumer kleaster hat de Ljouwert en Easte rgoa, dy't mei Grins ut Barrahûs werom te lûken en it fer­ eigen eksploitaasje fan Barrahüs earst ferbûn wiene, oan de oare kant. De h iere te m eien. Op dat momint koe de hiel let opjün. Dat hat dêrmei te krijen Skieringers lutse n doe oan 'e koartste jonge Folkert Ge rbens syn slach slaan dat it konvint him yn it midden fan de ein. Seis jier letter wie it krektoarsom. famvege de fertrouwensposysje dy' t s)'n fyftj inde ieu, o m krekt te wêzen )'n Nei 't de Skie ringers, dy't doe eins as in broer, de geastlike Bucho van Aytta, as 1449, oansleat b)' de H erfoarmings­ soarte fan hulptroepe n foar Albrecht partijgonger en ri edshear by de her­ kongregaasj e fa n Windesheim dy't it fan Saksen ünder li eding fan kapitein toch hie. Troch dy s)'n tadwaan koe er dwaan fan hanwurk troch har kon­ Wilwold von Schaumburg optreden, op de leeftiid fan sa li kernöch twein­ vi ntsleden op 'e nij propagearre en begj injun)' by Laaksum de Waldfriezen ti ch j ier it wichtichste part fan de dy't dêrom wer konversen oannaam en al ferpletterend fe rslein hiene, lutsen Barrahuster lanne n , plus it gebouwe­ alde uthoven besocht ta nije produkti­ se op om it ferset biedende Ljouwert kompleks seis, foar in lytse hierpriis viteit te bringen. De proasdij is doe noch moares te learen. Neffens Worp oernimme. Vigl ius syn biograaf hat it 11 omset yn in priorij mei in befolking van Thabor kaam it by Raard ta in l)'tse )'n dit ferban oer in medioCTis pretiurn, fan manjlu, d )" t him allinnich talei op fj ildslach - de earde r neamde libbe ns­ dat is in sêft priiske. We skriuwe da n koargebet, studzje en hanwurk. De sus­ beskrimving fan Viglius hat it oer in 1503. Yn 1511 omfieme dat besit fan o ""o termienskip hawwe hja utstje lTe litten. slach tusken it Skierhüs ünder Wurdum Viglius s)'n h eit 25 pünsmiet ikkerla n, 0" Fierder hat it kl easter doe ek s)'n relaasjes mei de ünderhearrige paro­ ch)'s foar it grutste part ferbrutsen. Wat dat oanbelanget is it karakter fan it kl easter )'ngripend feroare. Dat wie ek it gefal b)' de oare kl easters ut d e rûnte fan Luntsjerk, dy't har de ien nei d e oar by vVindesheim oansleaten. Lykwols moasten se nei fen-in fan tiid dochs allegear fêststelle dat it trochset­ ten fan de eigen eksploitaasje fan de al de uthoven net mear ut koe. Yn 1511 - ut it bekende Register fan de Oanbring krije w)' dêr in goed byld fan - wiene it Burgumer kleaster en s)'n al de memmekleaster Luntsjerk de ien­ nichste Fr)'s ke kleasters dy't noch fu nksjonele uthove n hiene. Dêr hear­ de it BalTahüs net mear by: it Bur­ gumer kleaster hi e doe allinne noch d e uthof Olde M eeden ûnder Suwald mei in grutte fan sa'n 60 grasingen en 75 mans17lad meden )'n eigen behear. De lannen fan Ban-a hüs wiene doe al )'n h ierjûn oan in ri ge fan san hi erd ers, mei as wichtichste Folkert Ge rbens, de Justjes noardlik fan it hjoeddeiske Barrahûs leit it IJlak dêr't it Alddjip yn 'e M iddelsee heit van Vigli us van A)'tta. ittrnûne. op de efllngl'ûn de Brédyk, dêr't yn 182 ï de Oeriselske Stljitwei op oanlein waard (foto: Tom Sandijck) ûthof • kJ e erbesil perselen

(J~. - 0 Ic dj ) - IJ "' ~" ------paro\,.:t-tygrins

12 çc: KaaTt fan ii grünbesit fan 8arra/wnvint )'n in tJ art fan it Sudertrimdiel fan LjouweTleradiel (haarl: H ans Mol) Z

40 p ûnsmie t greide la n e n 37 pûnsmie t d e goed keape oem a me fa n it kleas­ gong as minske he ugnis, e n d at as de miedla n , dus yn totaal m ea r as 100 terla n fan Ba rrahûs. Kom me wy ta Bu rgum e r kleastel-lj u seIs eat oan pûnsmie t, foar 60 1/2 goudgû ne. It soe beslut d a n noch efkes we rom o p shied skriuwing d ien hawwe, dy gj in te fi e r gean o m d e fi e rdere ski ednis Jancko Do uwama syn utlis fa n d e fe rspri eding kri gen h ie. fan d e Aytta's hjir ut te wurkjen. Mar re laasj e tuske n Ba n-a h ûs e n it kl easter wol kin se in wu rd e d a t d e earste g rutte Burgu m , da n wu rdt wol d udlik hoe't hierde rs fan wat foarhi nne sokke d y ta sta n kaam is. Do uwa ma hie o p utho fk o mple ksen west hie ne yn it alge­ himsels wol frijwa t ynfo rmaasj e oer mie n goed buo rke hawwe. Wy sj ogge Burgum e n Barrah ûs ûnthalde n , mar Literatuer en noaten: dat byge lyks by d e fa mylj e Vogelsang, hat by it uts hiuwen fan syn fe rhaal syn 1 j ancko DOl/wauw 5 Geschriften, J. van Leeu­ dy't d e uthof fan Bloe m ka mp by h e kte ke n nis oer betre kli k resinte ûnt­ we n,J Di rks e n J.G. O tte ma ed. (Ljouwert Easte rwierrum yn pach t naam. Dy kri ge j o uwings fermingd m ei in fe rkearde 1849) 30. Sj och ek it resinte Een man van eel: allyksa foar in lyts bytsj e j il d in hiel noasj e oe r it skie re ferline fan it ko n­ Bloemlezing 'tIit j ancko Douwama s geschrijien. Vertaald e n ingeleid door Manha Kist e n grut gearhingjend ko mple ks op re latyf vint. Dat Ba rrahûs as gearko mstesin­ Harmen Wind (Hilve rsum: Ve rloren, 2003) . goe ie g rûn yn ha nne n , me i fi e rgeande trum foar la nsd agen fan ' '''este rgoa en 2 Aigem ien oer it Burgumer kleaster: A. Baan beskikkingsljochte n . Dê rtroch koene Eastergoa brûkt waard, kl o ppe t a lhie l; en M.P. van Buijtene n, ' Be rgums kerk, sokke fa mylj es har ûntwikkelj e ta hast d a t it by militêre ko nfrontaasj es tuske n klooste r e n o mgeving', De Vrij e Fri es 43 (1957) 130- 174; in boarne-o pj erte fy nt men Skier e n Fe t fe rwoaste waard ek. En hy in eige n kl asse, tuske n d e e igenerfd e n bl': A.G. Weiier en N. Geirnaen , Monast;con en d e adel yn. Viglius van Aytta hat hie m e ikrige n d at d e BlIl-gumer kl eas­ Windeshemense rif (Brussel 1980) 145-1 57. aardich syn bêst die n o m syn kom öf as te rlju dwaande west h ie ne Ba rrahûs ta 3 Mear oer dit üthofsystee m by J A. Mol, adellik foa r te stell e n . Hy hie wol in in echt kJeaste rko mpleks o m te bou­ Friese huizen van de Duitse Orde (Ljouwert pear Iytse haadlingen yn syn kertie re n , wen mar d ê re fi e rde r fa n ö fsjen 199 1) 174-177. 4 Register van den Aanbreng /, 227; Beneficiaal­ mar d e m easte fan syn foarfaren wiene m oate n h ie ne. Dat lêste hat e r Iykwo ls boeken van Friesland J, 105- /06 Oudfriese dochs e ige nedd en e n d us moast er ferkeard ynte rpre tearre, as soe it gean Oorkonden r, nr. 37 (1422); Register geeste­ Iykas gans stänsgenoate n in karriê re om it opj aan fan in al ti ge aId kI easte r­ lijke oPkomsten Oostelgo 1580-1581, 140. opbo uwe fi a in akade myske studzj e . stee. It is him ne t oa n te re kke njen , 5 Sjoch F. Postma, Viglius van Aylta als huma­ nist ell diPlomaat (1507-1 549) (Zutphe n Dat dy be te lI e wurde e n e k fi erd er in mar it li l wol sj en d at d e histoaryske 1983 ) 13- 15. en de 'Vita Viglii ab Aytta Zui­ ympuls hije koe, wie grif e k te tan kj en ke n nis fa n in reedlik û n twikke le haad­ chemi', in : c.P. Hoynck va n Pape nd rech t oan d e opko mst fan syn fa mylj e troch ling as J a ncko Do uwama net fi e rder ed ., A nalecta Be/gica, tomus I, pa rs I, 5.