Artykuły Informacyjne

Home , Hormuz Formation, Salt deformation

Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 3, 2020

ARTYKU£Y INFORMACYJNE

Procesy geomorfologiczne na wybranych wysadach soli w pasie fa³dowo-nasuwczym gór Zagros w Iranie

Krzysztof Bukowski1

Geomorphological processes in selected salt domes in the Zagros fold-thrust belt in Iran. Prz. Geol., 68: 167–177.

Abstract.Presently, about 160 salt domes of various sizes exist in the Zagros fold-thrust belt in southern Iran. The salt domes constitute a unique proving ground for research on salt tectonics. In the dry climate that currently dominates in Iran, forms of horizontal salt formations are created, referred to as salt glaciers, in addition to typical steeply falling salt domes. Consequently, it is possible to conduct observations of geomorphological processes deve- loping on the surface of exposed salt rocks and keep a continuous record of their tectonic activity. Salts occurring in that area represent the Hormuz (Hormoz) Formation of the Ediacaran period (Late Neoproterozoic to Early Cam- brian). The rocks of the formation usually present a colourful blend of rock salt, anhydrite, black dolomite, shale, and red volcanic tuff, as well as extrusive magmatic and metamorphosed rocks that are interpreted as fragments of deep basement elevated to the land surface by salt domes. The paper describes the geology and geomorphology of the Jashak (Dashti) salt glacier from the Busher Province and two salt domes located on the Persian Gulf Islands: Hormuz (Hormoz Island) and Namakdan (Qeshm Island). The present-day salt dome geomorphology is a result of both climatic effects (precipitation and air temperature) and diapir uplifting forces.

Keywords: salt glacier, salt tectonics, salt karst, Zagros, Iran

Wysady solne w górach Zagros w Iranie (ryc. 1), które które s¹ interpretowane jako fragmenty g³êbokiego ods³aniaj¹ siê na powierzchni ziemi, niew¹tpliwie mo¿na pod³o¿a wyniesione na powierzchniê przez diapiry. zaliczyæ do geologicznych cudów œwiata. Wystêpuj¹ one w W odró¿nieniu od Zagros FTB, na Wy¿ynie Irañskiej po³udniowo-wschodniej czêœci pasa fa³dowo-nasuwczego wystêpuj¹ jedne z najwiêkszych na œwiecie s³onych równi gór Zagros (Zagros fold and thrust belt – Zagros FTB), mu³owych. Region ten, znany jako Dasht-e Kavir (w per- uformowanego w wyniku zderzenia p³yty arabskiej z p³y- skim jêzyku farsi oznacza p³ask¹, obni¿on¹ równinê), wraz t¹ euroazjatyck¹ (Jackson, Hudec, 2017; Jahani i in., 2017). Zagros FTB jest jedn¹ z najwiêkszych prowincji naftowych, zawieraj¹c¹ ok. 7% wszystkich zasobów wêglowodorów na œwiecie, w tym drugie co do wielkoœci z³o¿e gazu ziemnego. Sole wystêpuj¹ce w tym rejonie s¹ zaliczane g³ównie do formacji Ormuz (Hormuz, Hormoz), której nazwa pochodzi od irañ- skiej wyspy Ormuz, usytuowanej w cieœni- nie o tej samej nazwie, oddzielaj¹cej Zatokê Persk¹ od Oceanu Indyjskiego. Na wyspie tej stwierdzono wystêpowanie wysadu solnego. Ods³aniaj¹ce siê na powierzchni struktury solne formacji Ormuz stanowi¹ najczêœciej kolorowy melan¿ soli kamiennych, anhydrytu, czarnych dolomitów, ³upków, mu³owców, piaskowców, a tak¿e ska³ metamorficznych i wulkanicznych, ® Ryc. 1. Mapa Iranu z lokalizacj¹ opisywanych wysadów soli – Jashak, Ormuz i Namakdan Fig. 1. Map of Iran, with the Jashak, Hormuz and Namakdan salt domes described in the text

1 Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; [email protected]

167 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 3, 2020 z salarami w Ameryce Po³udniowej jest zaliczany do kon- solnych wystêpuj¹cych w rejonie gór Zagros oraz na ich tynentalnych obszarów, na których sól powstaje w wyniku przedpolu (Jahani i in., 2017). Wiele podobnych struktur ewaporacji zasolonych wód gruntowych (Warren, 2016). zosta³o tak¿e rozpoznanych metodami geofizycznymi pod Na tym ogromnym, niegoœcinnym obszarze, odpowiada- dnem Zatoki Perskiej podczas poszukiwañ z³ó¿ wêglowo- 1 j¹cym ok. /3 powierzchni Polski, wystêpuje kilkadziesi¹t dorów (ryc. 3). W po³udniowym Iranie macierzyste sole s³onych jezior otoczonych p³ask¹, mu³ow¹, s³on¹ pustyni¹. formacji Ormuz wystêpuj¹ pod nadk³adem m³odszych ska³ W artykule przedstawiono podstawow¹ wiedzê na temat osadowych na g³êbokoœci od 7 do 10 km, z tego te¿ wzglêdu wystêpowania ewaporatów w Iranie, poszerzon¹ o wyniki ich pierwotna mi¹¿szoœæ nie jest znana. Ró¿ni autorzy terenowych badañ trzech wysadów solnych: Jashak, Ormuz wymieniaj¹ odmienne hipotetyczne wartoœci mi¹¿szoœci i Namakdan (ryc. 1), przeprowadzonych podczas wyprawy formacji Ormuz – od 1000 m (Kent, 1979) do nawet Polskiego Stowarzyszenia Górnictwa Solnego do Iranu. 2000–4000 m (Verrall, 1978). Formacjê Ormuz tworz¹ Wyprawa ta odby³a siê w dniach 27 paŸdziernika – 7 listo- g³ównie ewaporaty (sole, gipsy i anhydryty, oraz ciemne pada 2018 r. i wziê³o w niej udzia³ 15 osób. Trasa wyprawy wapienie i dolomity), a tak¿e ³upki i mu³owce. W wielu obejmowa³a przelot do Teheranu, a nastêpnie podró¿ na wysadach stwierdzono wystêpowanie wylewnych ska³ po³udnie Iranu przez góry Zagros, a¿ nad Zatokê Persk¹ magmowych: ryolitów, ryodacytów, trachitów, diabazów, w rejon cieœniny Ormuz (ok. 2000 km). a tak¿e tufów riolitowych i ignimbrytów. Niektóre ze ska³ Celem artyku³u jest przedstawienie stosunkowo ma³o magmowych ulega³y intensywnym przeobra¿eniom i me- znanego i do tej pory szerzej nie opisywanego w polskiej tamorfizmowi, a¿ do facji amfibolitowych, a tak¿e w nie- literaturze geologicznej fenomenu, jakim jest rejon których rejonach zosta³y wzbogacone w minera³y ¿elaza po³udniowego Iranu, gdzie wspó³czeœnie na powierzchni lub miedzi (Yazdi i in., 2014). terenu mo¿na obserwowaæ diapiry solne o skomplikowanej Formacja Ormuz powsta³a w prekambryjskim basenie budowie wewnêtrznej oraz p³yn¹ce grawitacyjnie lodowce ewaporatowym na prze³omie neoproterozoiku i dolnego solne (namakiery). Przedstawione w artykule wyniki kambru (Knauth, 1998). Potwierdzaj¹ to datowania radio- obserwacji mog¹ byæ, zdaniem autora, pomocne w szcze- metryczne cyrkonów pochodz¹cych z ods³oniêæ ryolitów gó³owej interpretacji ewolucji struktur solnych na Ni¿u na wyspie Ormuz, wskazuj¹ce na wiek 558 ±7 Ma (Fara- Polskim. marzi i in., 2015), czy te¿ ska³ magmowych wystêpuj¹cych na wysadzie solnym Jahani (547 ±6 Ma; Alavi, 2004). LITOSTRATYGRAFIA Datowania te odpowiadaj¹ schy³kowi neoproterozoiku SERII SOLONOŒNYCH W IRANIE (ediakar). Ewaporaty tego samego lub podobnego wieku rozpoznano na du¿ym obszarze, oprócz po³udniowego Ira- Do pocz¹tków XX w. budowa geologiczna Iranu nie nu obejmuj¹cym wspó³czesny Oman i Katar, a tak¿e by³a znana. Ograniczone i wyrywkowe informacje o geolo- pó³nocne pogranicze Pakistanu i Indii. gii tego kraju, przekazywane g³ównie przez podró¿ników, W Omanie i Katarze neoproterozoiczno-kambryjskie by³y jedynymi raportami, które dociera³y wtedy do Europy. sole s¹ zaliczane do formacji Ara, w Pakistanie do formacji Jednym z pierwszych geologów, który opisa³ wysady solne Salt Range, a w pó³nocno-zachodnich Indiach do formacji w Iranie, by³ prowadz¹cy badania terenowe dla Angiel- Hanseran (Husseini, Husseini, 1990). Rekonstrukcje paleo- sko-Perskiej Kompanii Naftowej J.V. Harrison (1930, geograficzne wykaza³y, ¿e ewaporaty tworzy³y siê w 1931). Po II wojnie œwiatowej przez wiele lat badaniami pobli¿u ówczesnego równika, na brzegu kontynentu wysadów solnych w Iranie zajmowa³ siê P.E. Kent (1958, Rodinia i oceanu Panthalassa (Craig i in., 2009; Jackson, 1979, 1987), który szczegó³owo opisa³ kilka diapirów sol- Hudec, 2017). Powstawanie soli prekambryjskich prawdo- nych w górach Zagros i sporz¹dzi³ kompletn¹ listê wysa- podobnie by³o zwi¹zane ze stref¹ ryftow¹ (Warren, 2016; dów przebijaj¹cych siê na powierzchniê. Znacz¹cy postêp Jackson, Hudec, 2017), na co wskazuje m.in. wspó³wystê- w rozpoznaniu struktur solnych w Iranie nast¹pi³ w latach powanie z solami hematytowych tufów wulkanicznych, 90. XX w. i na pocz¹tku XXI w. w wyniku zintensyfikowa- bogatych w tlenki ¿elaza, które s¹ np. lokalnym Ÿród³em nych poszukiwañ wêglowodorów (Jahani i in., 2007, 2009, pigmentu na wyspie Ormuz. Sole formacji Ormuz w 2017). Do interpretacji ewolucji wybranych wysadów sol- wyniku procesów halokinezy i halotektoniki migrowa³y nych strefy Zagros zastosowano wówczas nowoczesne z du¿ych g³êbokoœci, przebijaj¹c siê przez ska³y nadk³adu metody badawcze, wykorzystuj¹ce wyniki badañ geofi- w postaci diapirów, a w okresach emersji basenu sp³ywa³y zycznych i modelownia tektoniki struktur solnych (m.in. po powierzchni terenu w postaci solnych lodowców. Talbot, Alavi, 1996; Talbot, 1998; Talbot i in., 2000; Callot M³odsza ewaporatowa formacja Gachsaran tworzy³a i in., 2007, 2012; Jackson, Hudec, 2017; Hassanpour i in., siê od oligocenu do œrodkowego miocenu na szerokim szel- 2018). fie o wymiarach ok. 150 ´ 2000 km, rozci¹gaj¹cym siê od W Iranie rozpoznano dwie g³ówne formacje solonoœne Iranu po Syriê (Sherkati i in., 2005). W rejonie Zagros (Jahani i in., 2007, 2017), s¹ to: neoproterozoiczno-kam- stanowi ona wa¿ny horyzont dla pu³apek ropy naftowej bryjska formacja Ormuz w rejonie gór Zagros i Zatoki Per- i gazu ziemnego. Osady ewaporatowe formacji Gascharan skiej oraz oligoceñsko-mioceñska formacja solonoœna, podzielono na 7 kompleksów, zawieraj¹cych m.in. sole której odpowiednikiem w górach Zagros jest formacja kamienne, anhydryty, wapienie, margle oraz ³upki bitu- Gachsaran, a na Wy¿ynie Irañskiej formacje Lower Red miczne (Soleimani, Bahadori, 2015). i Upper Red. Rozpoznano tak¿e dwie ewaporatowe forma- Na Wy¿ynie Irañskiej odpowiednikiem formacji Gach- cje nie zawieraj¹ce soli – sk³adaj¹ce siê g³ównie z anhydry- saran s¹ dwie oligoceñsko-mioceñskie formacje ewapora- tów prze³awiconych dolomitami i ³upkami. S¹ to: triasowa towe. Dolna – Lower Red Fm. – wieku oligocen–dolny formacja Dashtak oraz górnojurajska formacja Hith (ryc. 2). miocen (Morley i in., 2009), zawiera m.in czyst¹, bia³¹ sól Formacja Ormuz (Hormoz) jest znana z ods³oniêæ w wystêpuj¹c¹ w stropie plastycznych margli i ³upków oligo- rejonach, gdzie dosz³o do przebicia siê wysadów solnych ceñskich. Górna – Upper Red Fm. – stanowi rytmiczn¹ na powierzchniê. Dotychczas rozpoznano ok. 160 diapirów sekwencjê wielobarwnej soli, towarzysz¹c¹ marglom

168 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 3, 2020 mioceñskim. Te dwie sekwencje soli s¹ na ogó³ oddzielone i charakterystyka tych diapirów wskazuj¹, ¿e przesz³y one wapieniami formacji Qom (np. Karevan i in., 2014). For- historiê przebijania siê ku powierzchni podobn¹ do historii macjê Upper Red tworz¹ g³ównie osady kontynentalne. starszej soli formacji Ormuz w strefie Zagros (Talbot, Wiek jej depozycji okreœlono na podstawie badañ magne- Aftabi, 2004). tostratygraficznych na przedzia³ pomiêdzy 17,5 a 7,5 Ma (Ballato i in., 2008). Wysady solne m³odszej formacji ewa- PAS FA£DOWO-NASUWCZY GÓR ZAGROS poratowej s¹ znane z obszaru otaczaj¹cego wspó³czesne solne równie mu³owe zlokalizowane na po³udniowy wschód Pas fa³dowo nasuwczy gór Zagros stanowi œrodkow¹ od Teheranu. Niew¹tpliwie neogeñskie diapiry odgrywaj¹ czêœæ alpejsko-himalajskiego ³añcucha orogenicznego i roz- du¿¹ rolê w kszta³towaniu krajobrazu, a ulegaj¹c czêœciowe- ci¹ga siê w kierunku NW-SE na d³ugoœci ok. 1800 km – od mu ³ugowaniu, stanowi¹ g³ówne Ÿród³o zasilania s³onych gór Taurus w NE Turcji po cieœninê Ormuz (ryc. 3). Od jezior na solnej równi mu³owej (Dasht-e Kavir). Kszta³ty pó³nocy i pó³nocnego wschodu pas ten jest ograniczony

Ryc. 2. G³ówne formacje geologiczne i fazy tektoniczno-sedymentacyjne ewolucji po³udniowej czêœci Iranu z zazna- czeniem formacji ewaporatowych (wed³ug Jahani i in., 2017; Ghandian i in., 2017) Fig. 2. Main geological formations with the phases of tectonic and sedimentary evolution in southern Iran, and the indication of evaporite formations (based on Jahani et al., 2017; and Ghandian et al., 2017)

169 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 3, 2020 g³ównym uskokiem Zagros i jego kontynuacj¹ – g³ównym MECHANIZM POWSTAWANIA wstecznym uskokiem Zagros (Main Zagros Fault, Main „LODOWCÓW” SOLNYCH W STREFIE ZAGROS Zagros Reverse Fault), interpretowanymi jako strefa szwu oceanu Neo-Tetydy (Sherkati i in., 2006). Od po³udniowe- W rejonie Zagros wystêpuje ogromnie du¿o diapirów go zachodu pas fa³dowo-nasuwczy Zagros ograniczaj¹ solnych, jednak jak dot¹d nie okreœlono precyzyjnie ani wody Zatoki Perskiej. Wspó³czeœnie jest on tektonicznie czasu inicjacji procesów halokinezy, ani te¿ nie opracowa- aktywny, a w jego obrêbie wydziela siê trzy g³ówne strefy no, wspólnego dla ca³ej strefy, modelu tworzenia siê struk- tektoniczne o ró¿nym stopniu sfa³dowania osadów (Jahani tur solnych, chocia¿ pojedyncze wysady szczegó³owo i in., 2017). zbadano (zob. Jackson, Hudec, 2017). We wschodniej czê- Podczas geologicznej historii strefa Zagros ulega³a œci strefy Zagros wskazywano na wyraŸny zwi¹zek wysa- wielostopniowym przemianom geodynamicznym, wœród dów solnych z regionalnym systemem nieci¹g³oœci (Alavi, których wyró¿nia siê fazê ryftow¹ (neoproterozoik), plat- 2004; Jahani i in., 2007), które przecinaj¹ system wy- formow¹ (paleozoik), ponownie ryftow¹ (perm–trias), d³u¿onych antyklin o przebiegu NW-SE (ryc. 3). pasywn¹ strefê marginaln¹ oceanu Neo-Tetydy (jura–dolna Uwa¿a siê, ¿e na obszarze Iranu wysady soli zaczê³y siê kreda), fazê ofiolitow¹ (póŸna kreda) i wreszcie kolizjê wypiêtrzaæ we wczesnym paleozoiku, wkrótce po osadze- p³yt arabskiej i euroazjatyckiej (neogen), powoduj¹c¹ niu siê soli formacji Ormuz (Callot i in., 2012). W wyniku z³o¿onych procesów tektonicznych, w tym przede wszyst- fa³dowanie i skrócenie orogenu. Na skutek kolizji p³yt kim halokinezy (zob. np. Dadlez, Jaroszewski, 1994; Jack- nast¹pi³o ca³kowite zamkniêcie Neo-Tetydy, datowane na son, Hudec, 2017), ska³y serii solnej utworzy³y liczne œrodkowy oligocen (~26 Ma; Koshnaw i in., 2019). Praw- diapiry i poduszki solne. Struktury te uleg³y deformacji dopodobnie w wyniku zderzenia nast¹pi³o zerwanie siê podczas zderzenia p³yty arabskiej i euroazjatyckiej w p³yty tektonicznej (slab break-off), które z kolei wywo³a³o kenozoiku i wiele z tych diapirów zaczê³o siê wówczas reakcjê izostatyczn¹, skutkuj¹c¹ gwa³townym wypiêtrze- wydobywaæ na powierzchniê l¹du. Proces ten, z ró¿nym niem ca³ej strefy Zagros (Molinaro i in., 2005). Twórcy natê¿eniem, jest kontynuowany od pliocenu do czasów wspó³czesnych pogl¹dów na kinematyczny scenariusz wspó³czesnych (Warren, 2016). utworzenia pasa fa³dowo-nasuwczego gór Zagros sugeruj¹ W rejonie Zagros wyp³ywy soli na powierzchniê ziemi dwustopniow¹ ewolucjê, z g³ówn¹ faz¹ naskórkow¹ czêsto przyjmuj¹ formê solnych „lodowców”, nazywanych (thin-skinned) podczas miocenu oraz z faz¹ z zaanga¿owa- namakierami (Talbot, Jarvis, 1984) – od s³owa namak nym tektonicznie pod³o¿em podczas pliocenu. Ca³kowite okreœlaj¹cego sól w jêzyku farsi. skrócenie przestrzeni basenowej jest oceniane na ok. 50 km. Jackson i Hudec (2017) wyró¿nili cztery stadia ewolu- Konwergencja jest jeszcze ci¹gle aktywna, zachodzi ona w cji namakierów (ryc. 4). W pierwszym etapie sól wydoby- kierunku zbli¿onym do po³udnikowego (Sella i in., 2002; wa siê na powierzchniê, tworz¹c paraboliczn¹ kopu³ê Vernanti in., 2004), a jej tempo wynosi od~9mm(+/– 3 mm) wysadu o wysokoœci przekraczaj¹cej nawet 900 m. Kopu³a w po³udniowo-wschodnim Zagros do~5mm(+/– 3 mm) ta utrzymuje siê dziêki ciœnieniu przeciwdzia³aj¹cemu soli w pó³nocno-zachodnim Zagros (Hessami i in., 2006). wydobywaj¹cej siê z wnêtrza diapiru. Jackson i Hudec Architektura i kinematyka deformacji ci¹gle jest przed- (2017) wskazuj¹, ¿e sól mo¿e wznosiæ siê z pnia diapiru w miotem dyskusji, szczególnie w kontekœcie roli, jak¹ ode- tempie nawet >1 m/rok, przy czym prêdkoœæ ta zale¿y od gra³y sole formacji Ormuz zarówno w swym pierwotnym naporu soli wystêpuj¹cej pod wysokim ciœnieniem oraz u³o¿eniu, jak i podczas powstawania wysadów solnych. tektonicznego oddzia³ywania ska³ otaczaj¹cych. Tempo wydobywania siê soli maleje w miarê wyczerpywania siê Ÿród³a soli lub zaciœ- niêcia siê diapiru. Wysoki sto¿ek kopu³y solnej jest nie- stabilny i sól takiej kopu³y zaczyna pod w³asnym ciê¿arem rozprzestrzeniaæ siê horyzontalnie, tworz¹c na powierzchni terenu „lodowiec” solny (etap II). Sól,

¬ Ryc. 3. Zdjêcie satelitarne (Google Earth) pasa fa³dowo-nasuwczego gór Zagros z za- znaczonymi wysadami solnymi i g³ównym uskokiem (zestawiono na podstawie Jahani i in., 2007, 2017) Fig. 3. Satellite image (Google Earth) of the Zagros fold-thrust belt, with marked salt structures and the Main Zagros Fault (compi- led based on Jahani et al., 2007, 2017)

170 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 3, 2020 tak jak ka¿da substancja p³ynna, szybciej sp³ywa w dó³ nachylonej powierzchni ni¿ po p³askim terenie. Na tym etapie namakier nie jest jeszcze mocno skonsolidowa- ny, a ci¹g³e wydobywanie siê soli z diapiru przewy¿sza tempo jej rozprzestrzeniania siê na powierzchni, co jest czasami okreœ- lane jako solna fontanna. W miarê up³ywu czasu stopniowo zmniejsza siê iloœæ soli wydobywaj¹cej siê z wnêtrza ziemi (etap III), a¿ w koñcu szczytowa kopu³a wysadu zaczyna siê zapadaæ. Wysad, który ods³ania siê na powierzchni, jest poddawany procesom rozpuszczania przez wody deszczowe i solanki niedosycone NaCl. Tempo rozpuszczania powierzchni wysadu zale¿y przede wszystkim od czynnika klima- tycznego i mo¿e byæ ró¿ne, od kilku cm/rok do kilkunastu cm/rok (Jackson, Hudec, 2017). W wyniku sta³ego rozpuszczania soli na powierzchni wysadu wzrasta wyraŸnie udzia³ ska³ nierozpuszczalnych, tworz¹cych pokrywy brekcji. Ostatecznie pozosta³oœci¹ po daw- Ryc. 4. Ewolucja wysadów solnych w Iranie w czterech stadiach (I-IV, wg Jackson, nym wyciskaniu soli (etap IV) s¹ wzgórza Hudec, 2017). Poszczególne etapy mog¹ siê ró¿niæ w zale¿noœci od tempa wydobywania sk³adaj¹ce siê g³ównie ze ska³ nierozpusz- siê soli i rozprzestrzeniania na powierzchni oraz rozpuszczania przez wody opadowe czalnych, które wraz z wysadem zosta³y Fig. 4. Evolution of salt domes in Iran, in four stages (I-IV, after Jackson, Hudec, 2017). wydŸwigniête na powierzchniê (np. ska³ Particular stages can differ in respect of the rate of ejection of salt, its spread on the surfa- magmowych i tufów wulkanicznych). ce, and dissolution by rainwater Tempo przemieszczania siê namakie- rów w górach Zagros zale¿y od tempa dostarczania soli dobrze rozpoznane i mo¿na je zaliczyæ do klasycznych z wnêtrza ziemi, nachylenia powierzchni, po której p³ynie przyk³adów tektoniki solnej na œwiecie, mimo ¿e ró¿ni¹ siê lodowiec, a tak¿e od wytrzyma³oœci kruchej skorupy budow¹ geologiczn¹ i wystêpuj¹ w ró¿nych czêœciach strefy suchej soli (o gruboœci kilku m), która opancerza namakier. Zagros. Jako klasyczny przyk³ad wspó³czesnego namakie- W okresach suchych przemieszczanie siê lodowca jest ra mo¿e pos³u¿yæ jeden z najbardziej okaza³ych i stosunko- ograniczone si³¹ elastycznoœci tej suchej warstwy soli. Po wo nieŸle rozpoznanych wysadów solnych w Iranie – intensywnych opadach deszczu kopu³a zaczyna siê zapa- Jashak (Talbot, 1981). Wysad Ormuz to diapir, który jest daæ i solny lodowiec gwa³townie zaczyna sp³ywaæ w dó³. znany ze wspó³wystêpowania z solami ska³ pochodzenia Tak wiêc p³yniêcie solnego lodowca po powierzchni nie wulkanicznego (np. Talbot i in., 2009). Na wysadzie ma sta³ego tempa, a jego przep³yw jest bardzo epizodycz- Namakdan rozpoznano wiele przyk³adów rozwijaj¹cego ny i œciœle zwi¹zany z intensywnymi opadami deszczu. siê krasu solnego, w tym najd³u¿sz¹ na œwiecie jaskiniê Takie opady, wystêpuj¹ce w ci¹gu kilku tygodni pory desz- soln¹ 3N (Bruthans, 2006). czowej, spowodowa³y na przyk³ad, ¿e po³udniowy lodowiec solny wysadu Jashak po d³u¿szym okresie zastoju Wysad Jashak przemieœci³ siê o 0,5 do 4 m (w zale¿noœci od po³o¿enia punktów pomiarowych, Talbot i in., 2000). Te ró¿nice Wysad Jashak (ryc. 5–6), nazywany te¿ Dashti lub prêdkoœci p³yniêcia wynika³y z k¹ta nachylenia sk³onu, czy- Kuh-e-Namak, znajduje siê w po³udniowej czêœci Iranu li sól w górnej czêœci lodowca p³ynê³a szybciej ni¿ w dolnej w prowincji Bushehr (28°26¢N, 51°71¢E). W planie ma kszta³t (dystalnej) jego czêœci. W osiowych czêœciach dolin obser- elipsy o wymiarach 5600 ´ 2000 m, z d³u¿sz¹ osi¹ o kierun- wowano tak¿e wiêksz¹ prêdkoœæ przemieszczania siê soli ku NE-SE. Sól wydobywa siê z wnêtrza diapiru przebi- ni¿ w pobli¿u œcian dolin. jaj¹cego antyklinê o przebiegu NW-SE (zgodnie z ogólnym trendem strefy fa³dowej gór Zagros, ryc. 3). Po obydwu WSPÓ£CZESNA GEOMORFOLOGIA stronach tej antykliny rozwinê³y siê dwa solne lodowce WYBRANYCH WYSADÓW SOLNYCH (ryc. 5–6). Wyniki badañ prowadzonych przez Talbota W STREFIE ZAGROS (Talbot, 1981, Talbot, Rogers, 1980) wskazuj¹, ¿e pó³nocny lodowiec jest nieco wiêkszy ni¿ po³udniowy i mierzy RzeŸba diapirów solnych jest przede wszystkim wyni- ok. 3 km d³ugoœci, 2,6 km szerokoœci, przy mi¹¿szoœci kiem oddzia³ywania klimatu (opady, temperatura i wilgot- dochodz¹cej do 100 m. Sól w solnych lodowcach czêsto noœæ powietrza). W suchym klimacie, jaki obecnie panuje cechuje siê foliacj¹ (przypominaj¹c¹ teksturê gnejsów), w Iranie, wiele wysadów solnych stale zachowuje wyraŸny zdefiniowan¹ w wiêkszym lub mniejszym stopniu przez relief wypuk³y, który tworz¹ ods³oniête na powierzchni kszta³ty i orientacje jednego (lub wiêcej) z jej trzech ska³y solne. sk³adników: porfirokryszta³ów halitu, drobnokrystalicznej W artykule opisano wybrane procesy rzeŸbotwórcze masy solnej i sk³adników nierozpuszczalnych, najczêœciej i krasowe, zachodz¹ce na obszarze trzech ró¿nych wysa- anhydrytu, hematytu i dolomitu (ryc. 7 na str. 212). Masa dów solnych w strefie Zagros. Wysady te zosta³y doœæ soli ods³aniaj¹ca siê zarówno w g³ównym diapirze, jak i w

171 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 3, 2020

Ryc. 5. Wysad Jashak. A – Lodowce solne wydobywaj¹ce siê z diapiru Jashak sp³ywaj¹ po obu stronach antykliny z mezozoicznych wapieni (zdjêcie satelitarne Google Earth). B – Schematyczny przekrój przez wysad Jashak (wg Tal- bot i in., 2009, zob. Jackson, Hudec, 2017) – widoczne zmienne k¹ty zapadania warstw soli w zale¿noœci od po³o¿enia w stosunku do centrum wysadu oraz zaburzenia warstw powsta³e w wyniku horyzontalnego p³yniêcia soli Fig. 5. The Jashak salt dome. A – Salt glaciers emanating from the Jashak diapir flow down on both flanks of an anticline composed of Mesozoic limestone (Google Earth images). B – Schematic cross-section of the Jashak salt dome (Tal- bot et al., 2009, vide Jackson, Hudec, 2017), showing varying dip angles depending on the position relative to the salt dome centre, and salt layer disturbances created as a result of horizontal salt flow

Ryc. 6. A – Wysad Jashak tworzy wspó³czeœnie górê soli (Kuh-e-Namak) osi¹gaj¹c¹ wysokoœæ 1450 m n.p.m. B – Solne lodowce wydobywaj¹ce siê z wnêtrza diapiru Jashak sp³ywaj¹ grawitacyjnie po obu sk³onach antykliny do s¹siednich dolin. Ró¿nica wysoko- œci pomiêdzy wierzcho³kiem diapiru a podstaw¹ wynosi >1200 m. Fot. K. Bukowski Fig. 6. A – The Jashak salt dome creates presently a salt mountain (Kuh-e-Namak), reaching 1,450 m a.s.l. in its highest peak. B – Salt glaciers, arising from the salt dome, are flowing gravitationally from both peaks of the anticline to the neighbouring valleys. The elevation difference between the salt dome peak and its base is >1,200 m. Photo by K. Bukowski obydwu lodowcach wykazuje zró¿nicowanie zarówno re, magenta, miodowe, ró¿owe i bia³e (ryc. 7 na str. 212). wzglêdem wielkoœci kryszta³ów i ziaren halitu, iloœci Typowa drobnoziarnista sól (<0,5 mm) w kolorze brunat- domieszek czêœci nierozpuszczalnych, od³amków ska³ no-ró¿owym zawiera du¿e iloœci rozproszonego hematytu p³onnych, a tak¿e kolorystyki. Obserwowano wiele i by³a spotykana m.in. u podstawy lodowca oraz na jego odmian kolorystycznych soli: brunatnoczarne, ciemnosza- obrze¿ach, w postaci warstw gruboœci kilku metrów.

172 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 3, 2020

Ryc. 8. Formy powsta³e w wyniku wspó³czesnych procesów rzeŸbotwórczych na wysadzie Jashak: A – Fa³d izoklinalny rozwiniêty w efekcie grawitacyjnego p³yniêcia soli, widoczny w po³udniowym lodowcu. Fot. K. Bukowski; B – Brekcje ska³ nierozpuszczalnych: czarnych dolomitów i ciemnoszarych mu³owców, odk³adaj¹ce siê na powierzchni solnego lodowca; C – Ostaniec solny chroniony przez „czapkê” z bloku mu³owca; D – ¯ebra krasowe (rillenkarren) w centymetrowej skali, oddzielone ostrymi grzbietami i iglicami w zmylonityzowanej soli; E – Erozyjne formy powsta³e w wyniku rozpuszczania soli przez potoki burzowe i niewielki staw wype³niony solank¹. 8B–8E fot. M. Szyd³o Fig. 8. Forms developed as a result of present-day geomorphologic processes on the Jashak salt dome: A – Isoclinal fold visible on the southern glacier, an effect of gravitational salt flow. Photo by K. Bukowski; B – Breccia composed of insoluble rocks: black dolomites and dark grey mudstones deposited on the salt glacier surface; C – Salt column protected by a mudstone cap; D – Solution grooves (rillenkarren) on a centimetre scale, separated by sharp crests and pinnacles in mylonitic salt; E – Erosional forms developed as a result of dissolution of salt by storm streams. The picture shows a small pond filled with brine. Photos 8B–8E by M. Szyd³o W efekcie grawitacyjnego p³yniêcia soli w po³udnio- ska³ tworz¹ pokrywy gruboœci do kilkudziesiêciu metrów, wym lodowcu wystêpuj¹ deformacje neotektoniczne, takie przypominaj¹ce brekcje, sk³adaj¹ce siê z czarnych bloków jak pochylone fa³dy izoklinalne (ryc. 8A). Gdy sól na dolomitów i ciemnoszarych mu³owców (ryc. 8B). W wyni- powierzchni ulega rozpuszczaniu, tworz¹ siê formy erozyj- ku rozpuszczania soli i erozji tworz¹ siê ostañce solne (ryc. 8C) ne przypominaj¹ce koryta rzeczne i kaniony, które w bez- czy te¿ charakterystyczne, oddzielone ostrymi krawêdzia- odp³ywowych obni¿eniach przechodz¹ w sieæ podziemnych mi, ¿ebra krasowe, tzw. rillenkarren (ryc. 8D), a tak¿e sol- jaskiñ krasowych. Pozosta³e po rozpuszczaniu fragmenty ne jaskinie i rynny erozyjne (ryc. 8E).

173 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 3, 2020

Wysad na wyspie Ormuz nistych soli kamiennych wystêpuj¹ na niej równie¿ wtórne sole potasowe, o zawartoœci od 1 do nawet 22% K2O. Wyspa Ormuz (27°04¢N, 56°27¢E) le¿y w cieœninie Powsta³y one prawdopodobnie w wyniku wtórnego o tej samej nazwie, w odleg³oœci ok. 8 km od wybrze¿a Ira- wytr¹cania siê minera³ów na brzegach lokalnych strumie- nu i 20 km od miasta Bander Abbas (ryc. 3). Ta niewielka ni, przenosz¹cych solankê wzbogacon¹ w wyniku rozpusz- owalna wyspa (8 × 7 km) stanowi³a przez stulecia niezwykle czania pierwotnego sylwinu. Jest to istotna wskazówka wa¿ny punkt strategiczny, z którego kontrolowano przep³yw dotycz¹ca pierwotnego wystêpowania facji soli potaso- statków przez cieœninê Ormuz i handel Arabii z Indiami. wych w prekambryjskich solach formacji Ormuz. Podobne Cieœnina, mierz¹ca w najwê¿szym miejscu 33 km, jest przes³anki s¹ tak¿e znane z kilku wysadów soli w rejonie najwa¿niejsz¹ drog¹ umo¿liwiaj¹c¹ transport ropy naf- Bandar Abbas i na wyspie Qeshm (Talbot i in., 2009). towej z Zatoki Perskiej na œwiatowe oceany. Ten szlak komu- Wspó³czeœnie obserwuje siê, ¿e w okresach powodzi nikacyjny ma ogromne znaczenie strategiczne. Przep³ywa w czapie wysadu powstaj¹ niewielkie stawy solankowe, nim ok. 17,4 mln bary³ek ropy dziennie, co stanowi blisko w których krystalizuj¹ wtórne gipsy. Spoœród innych mine- jedn¹ pi¹t¹ œwiatowego zu¿ycia tego surowca (szacuje siê, ra³ów znajdowanych na wyspie i maj¹cych wartoœæ kolek- ¿e to nawet 40% ropy transportowanej drog¹ morsk¹). cjonersk¹ nale¿y wymieniæ pirokseny (augit), amfibole, P³askie pó³nocne wybrze¿e wyspy Ormuz tworz¹ holo- piryt, kwarc, hematyt czy dolomit. ceñskie tarasy morskie, pokryte osadami aluwialnymi, pla- ¿owymi oraz eolicznymi. Na po³udniowym wybrze¿u Wysad Namakdan i jaskinie solne na wyspie Qeshm stoj¹ klify, wysokoœci nawet do 100 m, w których ods³aniaj¹ siê plioceñskie piaskowce i mu³owce formacji Aghajari Wysad Namakdan wypiêtrza siê w po³udniowo-wschod- oraz mioceñskie wapienie i ³upki formacji Mishan (ryc. niej czêœci wyspy Qeshm (26°37¢08² N, 55°29¢20² E). Jest 9A–B). Geologia wyspy Ormuz by³a wczeœniej opisywana to owalny diapir o wymiarach ok. 8 ´ 7 km, przypomi- m.in. przez Hurforda i in. (1984), Kenta (1987) oraz Talbo- naj¹cy s³up solny (ryc. 10). Podobnie jak inne wysady w ta i in. (2009). Na powierzchni przewa¿aj¹cej czêœci wyspy tym rejonie powsta³ w wyniku wyciœniêcia soli formacji wystêpuj¹ sole kamienne (ryc. 9 C), a tak¿e wypiêtrzone Ormuz z g³êbokoœci ok. 8 km (Mukherjee i in., 2010). wraz z wysadami intruzywne ska³y wylewne, takie jak Wspó³czeœnie wysad ten tworzy wyniesienie terenu ryolity, trachity i tufy, oraz ciemnoszare dolomity. Charakte- osi¹gaj¹ce w najwy¿szym punkcie wysokoœæ 240 m n.p.m. rystycznymi osadami wystêpuj¹cymi na wyspie s¹ czerwo- Datowania radiowêglowe szcz¹tków drewna pocho- nobrunatne, hematytowe piaski pla¿owe i ochry, które dz¹cych z osadów aluwialnych wyspy Qeshm wykaza³y, ¿e powsta³y w wyniku wietrzenia i przeobra¿enia bogatych w w ci¹gu ostatnich 50 tys. lat tempo wypiêtrzania siê wysadu tlenki ¿elaza tufów hematytowych (ryc. 9 D–E). Te unika- by³o mniej wiêcej sta³e. Wynosi³o ok. 4 mm/rok w od- towe pod wzglêdem jakoœci nagromadzenia tlenków i wo- leg³oœci 600 m od granicy diapiru i zmniejsza³o siê wraz dorotlenków ¿elaza – hematytu, goethytu i limonitu – by³y z odleg³oœci¹ od jego centrum (Bruthans i in., 2010). Udo- przedmiotem eksploatacji jako Ÿród³o pigmentu wykorzy- kumentowano równie¿ wynoszenie siê ska³ osadowych stywanego m.in. do produkcji kosmetyków, farb oraz barwie- w strefie kontaktowej diapiru, w tempie 0,4–0,6 mm/rok, nia szk³a i emalii. Jeszcze niedawno surowiec ten by³ które jest 2–3 razy szybsze ni¿ tempo wypiêtrzania w skali eksportowany do wielu krajów, m.in. do Wielkiej Brytanii, regionalnej. Francji, Portugalii i Indii. Ochry znalaz³y tak¿e inne zastoso- W zachodniej czêœci wysadu odkryto najd³u¿sz¹ znan¹ wanie, rdzenni mieszkañcy wyspy do dziœ u¿ywaj¹ jej jako przyprawy. Obecnie pozosta³e zasoby ochry na wyspie jaskiniê soln¹ œwiata – d³ugoœci 6580m–onazwie 3N (Tri Ormuz s¹ szacowane na ok. 390 tys. t (Yazdi i in., 2014). Nahacu Men; Bruthans i in., 2006). Podobnie jak inne sol- Wulkaniczne tufy wspó³wystêpuj¹ce wraz z solami for- ne jaskinie w Iranie powsta³a ona w ci¹gu ostatnich kilku macji Ormuz wskazuj¹, wed³ug niektórych autorów (zob. tysiêcy lat w wyniku rozpuszczania soli przez potoki wody, Warren, 2016), na ryftowe œrodowisko depozycji ewapora- tworz¹ce siê podczas epizodycznych intensywnych opa- tów, analogiczne do wspó³czesnego œrodowiska wytr¹cania dów. W jaskiniach wysadu Namakdan w wyniku procesów siê soli w depresji Danakill we wschodniej Afryce. Pocho- rozpuszczania soli i nastêpnie ponownej jej krystalizacji dzenie innych ska³ wylewnych nie jest do koñca jasne. tworzy siê wspó³czeœnie bogata szata naciekowa,awso- Tworz¹ one izolowane, owalne masy skalne, sk³adaj¹ce siê lankowych potokach krystalizuje halit, w formie narost- z ryolitów i trachitów, o œrednicy od 40 do 480 m i wystê- ków i pokryw halitowych (ryc. 10). puj¹ w centralnej czêœci wysadu Ormuz w otoczeniu soli W ostatnich latach na wyspie Qeshm utworzono pierw- kamiennych (ryc. 9 E). Pocz¹tkowo uwa¿ano, ¿e s¹ to szy w Iranie Geopark UNESCO (Qeshm Island Geopark, intruzje, które powsta³y znacznie póŸniej ni¿ formacja http://qeshmgeopark.ir/en), w którym oprócz jaskiñ solnych Ormuz, a ich wiek by³ szacowany nawet na jurê. Jednak mo¿na zobaczyæ m.in. naturalny las mangrowy, a w rejonie ostatnie datowania Pb-U cyrkonów pochodz¹cych z ryo- tzw. Doliny Gwiazd – formy erozyjne powsta³e w wyniku litów wskazuj¹ na wiek 558 ±7 Ma, czyli ska³y te mog³y wietrzenia kruchych piaskowców o spoiwie wapiennym intrudowaæ synchronicznie z osadzaniem siê ewaporatów (Amrikazemi, 2013). i wêglanów (Faramarzi i in., 2015). Wysad Ormuz jest ci¹gle aktywny – tempo jego wypiê- PODSUMOWANIE trzania siê jest szacowane na 5–6 mm/rok (Jackson, Hudec, 2017). Wraz z towarzysz¹cymi ska³ami intruzywnymi two- Wspó³czeœnie w pasie fa³dowo-nasuwczym gór Zagros rzy w œrodkowej czêœci wyspy wzniesienia dochodz¹ce do w po³udniowym Iranie wystêpuje ok. 160 diapirów sol- 186 m n.p.m. Wewnêtrzna struktura wysadu nie zosta³a nych ró¿nej wielkoœci, przy czym czêœæ z nich tworzy uni- jeszcze dobrze rozpoznana. Przypuszcza siê, ¿e przypomi- kalne lodowce solne, które stanowi¹ swoisty poligon do na ona grzyb solny (mushroom diapir, Talbot i in., 2009). badañ tektoniki solnej. Dziêki temu mo¿liwe jest prowadze- Kartowania powierzchni wysadu Ormuz wykaza³y (Talbot nie obserwacji zarówno procesów geomorfologicznych, i in., 2009), ¿e lokalnie oprócz ró¿nych odmian gruboziar- zachodz¹cych na powierzchni ods³oniêtych wysadów sol-

174 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 3, 2020

Ryc. 9. Wyspa Ormuz: A – Schemat budowy geologicznej (wg Talbota i in., 2009); B – Klify na po³udniowym wybrze¿u wyspy. Na pierwszym planie plioceñskie ska³y klastyczne w kolorze kremowym, a na dalszym planie zielonoszare mioceñskie wapienie i ³upki; C – Ods³oniêcie pionowo zapadaj¹cych warstw soli formacji Ormuz w centralnej czêœci wyspy; D – Pla¿a utworzona z piasków hematytowych oraz powszechnie wystêpuj¹cej na wyspie ochry; E – Wylewne ska³y magmowe typu ryolitów (jasnoszary masyw w tle) w otoczeniu przeobra¿onych tufów wulkanicznych zawieraj¹cych du¿e iloœci zwi¹zków ¿elaza. Centralna czêœæ wysadu soli na wyspie Ormuz. Wszystkie zdjêcia K. Bukowski Fig. 9. Hormuz Island. A – Geological structure of Hormuz Island (Talbot et al., 2009); B – Cliffs on the southern coast of the island. Pliocene clastic rocks in the foreground, creamy in colour, and green-grey Miocene limestone and shale in the background; C – Expo- sure of vertical salt layers of the Hormuz Formation in the central part of the island; D – What is typical for Hormuz Island is the com- mon occurrence of ochre and hematite sands creating unique beaches; E – Extrusive magmatic rocks of rhyolite type (the light green massif in the background), surrounded by metamorphosed volcanic tuff containing large quantities of ferrous compounds. The central section of the salt dome on Hormuz Island. All photos by K. Bukowski nych, jak równie¿ rejestrowanie ci¹g³ej aktywnoœci tekto- nia struktur solnych w zale¿noœci od g³êbokoœci wystêpowa- nicznej ska³ solnych. Badania terenowe wysadów solnych, nia zwierciad³a solnego, klimatu i iloœci opadów atmosfe- poparte laboratoryjnymi modelowaniami struktur solnych, rycznych pozwalaj¹ zrozumieæ procesy zachodz¹ce pod wnosz¹ zupe³nie nowe spojrzenie na klasyczne pogl¹dy wp³ywem halokinezy i halotektoniki w dawnych epokach dotycz¹ce powstawania wysadów solnych i ich tektoniki geologicznych. Procesy rzeŸbotwórcze, kszta³tuj¹ce od- (zob. Jackson, Hudec 2017). Obserwacje tempa wypiêtrza- s³oniête lustra wysadów soli w Iranie, a tak¿e brekcje,

175 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 3, 2020

Ryc. 10. Jaskinie solne w wysadzie Namakdan na wyspie Qeshm: A – Lokalizacja wyspy Qeshm i wysadu Namakdan; B – Fragment jednego z korytarzy jaskini solnej, w stropie widoczne ró¿ne formy naciekowe – stalaktyty, kalafiory i makarony solne; C – Ujœcie jednego z potoków wyp³ywaj¹cych z wysadu Namakdan – w powiêkszeniu wtórne kryszta³y halitu wzrastaj¹ce w kierunku dop³ywaj¹cej solanki; D – Pionowa studnia o œrednicy kilku metrów i g³êbokoœci kilkunastu metrów, powsta³a w wyniku rozpuszczania wysadu soli Namakdan. Fot. K. Bukowski; E – Drobnokrystaliczne sole formacji Hormuz laminowane zwi¹zkami ¿elaza, ods³aniaj¹ce siê w jaskini w wysadzie Namakdan. 10B–10C i 10E fot. M. Szyd³o Fig. 10. Salt caves in the Namakdan salt dome, Qeshm Island: A – Locations of Qeshm Island and the Namakdan salt dome; B – Part of one of the corridors in the salt cave. Various secondary halite forms: stalactites, cauliflowers and macaroni are visible; C – Mouth of one of the streams flowing out of the Namakdan salt dome. The enlarged picture shows halite crystals growing in the direction of the feeding brine; D – A vertical well, several metres in diameter and about a dozen of metres deep, resulting from dissolution of the Namakdan salt dome surface. Photo by K. Bukowski; E – Finely crystalline salts of the Hormuz Formation, laminated with ferrous compounds, occurring in the exposed sections of the cave in the Namakdan salt dome. Photos 10B–10C and 10E by M. Szyd³o sk³adaj¹ce siê ze ska³ nierozpuszczalnych, czy te¿ zwi¹zane Serdecznie dziêkujê wszystkim uczestnikom wyprawy z rozpuszczaniem ska³ solnych czy te¿ zwi¹zane z rozpusz- Polskiego Stowarzyszenia Górnictwa Solnego do Iranu za owocne czaniem ska³ solnych zjawiska krasowe (Filippi i in., 2011), i interesuj¹ce dyskusje, Aleksandrze Szymczyk, iranistce i t³u- maczce jêzyka perskiego, za nieocenion¹ pomoc podczas równie¿ typowe dla wielu wysadów rejestrowanych zarów- podró¿y oraz dr Vachik Hairapetian i dr Alizera Nadimi za pomoc no w solach wieku cechsztyñskiego, jak i innych formacji w badaniach terenowych. Wyprawê do Iranu dofinansowa³o Pol- solonoœnych na œwiecie (np. Frumkin, 2013). skie Stowarzyszenie Górnictwa Solnego (www.psgs.agh.edu.pl),

176 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 3, 2020 a artyku³ zosta³ przygotowany w ramach dzia³alnoœci badaw- 2017 – Salt tectonics and tear faulting in the central part of the Zagros czo-naukowej finansowanej z subwencji MNiSW nr 16.16.140.315. Fold-Thrust Belt, Iran. Mar. Petrol. Geol., 86: 426–446. KAREVANM., VAZIRI-MOGHADDAMH., MAHBOUBI A., MOUS- SAVI-HARAMI R. 2014 – Biostratigraphy and paleo-ecological recon- LITERATURA struction on Scleractinian reef corals of Rupelian-Chattian succession (Qom Formation) in northeast of Delijan area. Geopersia, 4 (1): 11–24. ALAVI M. 2004 – Regional stratigraphy of the Zagros fold-thrust belt of KENT P.E. 1958 – Recent studies of south Persian salt plugs. AAPG Bull., Iran and its proforeland evolution. Am. J. Science, 304: 1–20. 42: 2951–2972. AMRIKAZEMI A. 2013 – Geoheritage Atlas of Iran. Geol. Sur. of Iran. KENT P.E. 1979 – The emergent Hormuz salt plugs of southern Iran. J. BALLATO P., NOWACZYK N.R., LANDGRAF A., STRECKER M.R., Petrol. Geol., 2: 117–144. FRIEDRICH A., TABATABAEI S.H. 2008 – Tectonic control on sedi- KENT P.E. 1987 – Island salt plugs in the Middle East and their tectonic mentary facies pattern and sediment accumulation rates in the Miocene implications. [W:] Lerche I., O'Brien J.J. (red.), Dynamical geology of foreland basin of the southern Alborz mountains, northern Iran: Tectonics, salt and related structures. Orlando, Academic Press: 3–37. 27, TC6001. KNAUTH L.P. 1998 – Salinity history of the Earth’s early ocean. Nature, BRUTHANS J., FILIPPI M., ZARE M., ASADI N., VILHELM Z. 2006 395: 554–555. – 3N Cave (6580 m): Longest salt cave in the world. The NSS news. KOSHNAW R.I., STOCKLI D.F., SCHLUNEGGER F. 2019 – Timing of National Speleological Society, 64 (9): 10–18. the Arabia-Eurasia continental collision-Evidence from detrital zircon BRUTHANS J., FILIPPI M., ZARE M., CHURÁÈKOVÁ Z., ASADI N., U-Pb geochronology of the Red Bed Series strata of the northwest Zagros FUCHS M., ADAMOVIÈ J. 2010 – Evolution of salt diapir and karst hinterland, Kurdistan region of Iraq. Geology, 47 (1): 47–50. morphology during the last glacial cycle: effects of sea-level oscillation, MOLINARO M., ZEYEN H., LAURENCIN X. 2005 – Lithospheric diapir and regional uplift, and erosion (Persian Gulf, Iran). Geomorpho- structure underneath the SE Zagros Mountains, Iran: recent slab break-off? logy, 121: 291–304. Terra Nova, 17 (1): 1–6. CALLOT J.P., JAHANI S., LETOUZEY J. 2007 – The role of pre-existing MORLEY C.K., KONGWUNG B., JULAPOUR A.A., ABDOL- diapirs in fold and thrust belt development, in Thrust belts and foreland GHAFOURIAN M., HAJIAN M., WAPLES D., WARREN J., OTTER- basins. Frontiers in earth sciences, Part V, Berlin, Springer: 309–325. DOOM H., SRISURIYON K., KAZEMI H. 2009 – Structural development CALLOT J., TROCMÉ V., LETOUZEY J., ALBOUY E., JAHANI S., of a major late Cenozoic basin and transpressional belt in central Iran: SHERKATI S. 2012 – Pre-existing salt structures and the folding of the The Central Basin in the Qom-Saveh area. Geosphere, 5: 325–362. Zagros Mountains, [W:] Alsop G. I., Archer S. G., Hartley A. J., Grant N. MUKHERJEE S., TALBOT C.J., KOYI H.A 2010 – Viscosity estimate T., Hodgkinson R., (red.), Salt tectonics, sediments and prospectivity. of salt in the Hormuz and Namakdan salt diapirs, Persian Gulf. Geol. London, Geol. Soc., Spec. Publ., 363: 545–561. Mag., 147: 497–507. CRAIG J., THUROW J., THUSU B., WHITHAM A., ABUTARRUMAY. SELLA G.F., DIXON T.H., MAO A. 2002 – A model for recent plate 2009 – Global Neoproterozoic petroleum systems and the emerging velocities from space geodesy. J. Geophys. Res., 107. potential in North Africa. [W]: Craig J., Thurow J., Whitham A., Abu- SHERKATI S., MOLINARO M., FRIZON DE LAMOTTE D., tarruma Y. (red.), Global Neoproterozoic Petroleum Systems: the Emer- LETOUZEY J. 2005 – Detachment folding in the Central and eastern ging Potential in North Africa. Geol. Soc., London, Sp. Publ., 326: 1–24. Zagros fold-belt (Iran): salt mobility, multiple detachments and final DADLEZ R., JAROSZEWSKI W. 1994 – Tektonika. Wyd. Nauk. PWN, basement control. J. Struct. Geol., 27: 1680–1696. Warszawa. SHERKATI S., LETOUZEY J., FRIZON DE LAMOTTE D. 2006 – Cen- FARAMARZI N.S., AMINI S., SCHMITT A.K., HASSANZADEH J., tral Zagros fold-thrust belt (Iran): New insights from seismic data, field BORG G., MCKEEGAN K., MORTAZAVI S.M. 2015 – Geochronology observation, and sandbox modeling. Tectonics, 25, TC4007, 1–27. and geochemistry of rhyolites from Hormuz Island, southern Iran: A new SOLEIMANI B., BAHADORI A. 2015 – The Miocene Gachsaran For- record of Cadomian arc magmatism in the Hormuz Formation. Lithos, mation evaporite cap rock, Zeloi oilfield, SW Iran. Carbonates Evapori- 236: 203–211. tes, 30: 287–306. FILIPPI M., BRUTHANS J., PALATINUS L., ZARE M., ASADI N. TALBOT C.J. 1979 – Fold trains in a glacier of salt in southern Iran. J. 2011 – Secondary halite deposits in the Iranian salt karst: general descrip- Structural Geol., 1: 5–18. tion and origin. Intern. J. Speleol., 40 (2), 141–162. FRUMKIN A. 2013 – Salt Karst, [W:] Shroder J.F. (red.), Treatise on TALBOT C.J. 1981 – Sliding and other deformation mechanisms in a gla- Geomorphology. Elsevier: 402–427. cier of salt in S. Iran. [W:] McClay K.R., Price N.J. (red.), Thrust and GHANADIAN M., FAGHIH A., GRASEMANN B., ABDOLLAHIE nappe tectonics. London, Geol. Soc., Sp. Publ., 9: 173–183. FARD I., MALEKI M. 2017 – Analogue modeling of the role of mul- TALBOT C.J. 1998 – Extrusions of Hormuz salt in Iran. [W:] Blundell ti-level decollement layers on the geometry of orogenic wedge: an appli- D.J., Scott A.C. (red.), The Past is the Key to the Present. Geol. Soc. Lon- cation to the Zagros Fold-Thrust Belt, SW Iran. Int. J. Earth Sci.: 1–17. don, Sp. Publ., 143, 315–334. HARRISON J.V. 1930 – The geology of some salt diapirs in Laristan, TALBOT C.J., AFTABI P. 2004 – Geology and models of Qum Kuh cen- Quar. Jour. Geol. Soc. London, 86: 463–522. tral Iran. J. Geol. Soc. London, 161: 1–14. HARRISON H. 1931 – Salt domes in Persia. J. Inst. Petrol. Technolo- TALBOT C.J., ALAVI M. 1996 – The past of a future syntaxis across the gists, 17 (91): 300–320. Zagros. [W:] Alsop G.L., Blundell D.L., Davison I. (red.), Salt tectonics. HASSANPOUR J., JAHANI S., GHASSEMI M.R., ALAVI S.A., Geol. Soc. London, Sp. Publ., 100: 89–109. ZEINALI F. 2018 – Evolution of the Karebas Fault System and adjacent TALBOT C.J., JARVIS R.J. 1984 – Age, budget and dynamics of an folds, central Zagros fold-and-thrust belt, Iran: Role of pre-existing halo- active salt extrusion in Iran. J. Struct. Geol., 6: 521–533. kinesis (salt structures and minibasins) and detachment levels. J. Asian TALBOT C.J., ROGERS E.A. 1980 – Seasonal movements in a salt gla- Earth Sci., 164: 125–142. cier in Iran. Science, 208: 395–397. HESSAMI K., NILFOUROUSHAN F., TALBOT C.J. 2006 – Active TALBOT C.J., AFTABI P., CHEMIA Z. 2009 – Potash in a salt mushro- deformation within the Zagros Mountains deduced from GPS om at Hormoz Island, Hormoz Strait, Iran. Ore Geol. Rev., 35: 317–332. measurements. J. Geol. Soc., London, 163: 143–148. TALBOT C.J., MEDVEDEV S., ALAVI M., SHAHRIVAR H., HURFORD A.J., GRUNAU H.R., STÖCKLIN J. 1984 – Fission track HEIDARI E. 2000 – Salt extrusion rates at Kuh-e-Jahani, Iran: June 1994 dating of an apatite crystal from Hormoz Island, Iran. J. Petrol. Geol., to November 1997. [W:] Vendeville B.C., Mart Y., Vigneresse J.L., 7: 365–380. (red.), Salt, shale and igneous diapirs in and around Europe. Geol. Soc. HUSSEINI M.I., HUSSEINI S.I. 1990 – Origin of the Infracambrian Salt London, Sp. Publ., 174: 93–110. Basins of the Middle East. [W:] Brooks J. (red.), Classic Petroleum VERNANT P., NILFOROUSHAN F., HATZFELD D., ABBASSI M.R., Provinces. Geol. Soc., London. Spec. Publ., 50: 279–292. VIGNY C., MASSON F., NANKALI H., MARTINOD J., ASHTIANI A., JACKSON M.P.A., HUDEC M.R. 2017 – Salt Tectonics. Principles and BAYER R., TAVAKOLI F., CHÉRY J. 2004 – Present-day crustal defor- Practice. Cambridge Univ. Press. mation and plate kinematics in the Middle East constrained by GPS measu- JAHANI S., CALLOT J.P., FRIZON DE LAMOTTE D., LETOUZEY J., rements in Iran and northern Oman. Geophys. J. Int., 157: 381–398. LETURMY P. 2007 – The salt diapirs of the eastern Fars province VERRALL P. 1978 – The significance of thickness variations in the (Zagros, Iran): a brief outline of their past and present. [W:] Lacombe O., Gachsaran formation. NIOC Exploration. Lave J., Roure F., Verges J. (red.), Thrust Belts and Foreland Basins. WARREN J.K. 2016 – Evaporites: Sediments, Resources and Hydrocar- Springer, Berlin: 289–308. bons. Springer, Berlin, Heidelberg, New York. JAHANI S., CALLOT J.P., LETOUZEY J., FRIZON DE LAMOTTE D. YAZDI A., ARIAN M.A., TABARI M.M.R. 2014 – Geological and Geo- 2009 – The eastern termination of the Zagros Fold-and-Thrust Belt, Iran: tourism Study of Iran Geology Natural Museum, Hormoz Island. Open J. structures, evolution, and relationships between salt plugs, folding, and Ecol., 4: 703–714. faulting. Tectonics, 28 (6), TC6004. JAHANI S., HASSANPOUR J., MOHAMMADI-FIROUZ S., LETO- Praca wp³ynê³a do redakcji 18.11.2019 r. UZEY J., FRIZON DE LAMOTTE D., ALAVI S.A., SOLEIMANY B. Akceptowano do druku 10.02.2020 r.

177 Procesy geomorfologiczne na wybranych wysadach soli w pasie fałdowo-nasuwczym gór Zagros w Iranie (patrz str. 167) Geomorphological processes in selected salt domes in the Zagros fold-thrust belt in Iran (see p. 167)

Cena 12,60 zł (w tym 8% VAT) TOM 68 Nr 3 (MARZEC) 2020 Indeks 370908 ISSN-0033-2151

B SÓL SÓL SÓL ZMYLONITYZOWANA O TEKSTURZE Z ROZPROSZONYM Z PORFIROKLASTAMI SÓL LAMINOWANA SÓL WSTĘGOWANA PORFIROWEJ HEMATYTEM HALITU LAMINATED SALT BANDED SALT SALT WITH PORPHYRIC SALT WITH DISPEARSED HALITE PORPHYROCLASTS TEXTURE HEMATITE IN MYLONITIC SALT

50 cm 10 cm 5 cm 50 cm 50 cm

Geotermia w Polsce Ryc. 7. Południowy lodowiec diapiru solnego Jashak w Iranie: A – Zafałdowania warstw i foliacja, które rozwinęły się w dolnej części lodowca w wyniku płynięcia soli po powierzchni terenu; B – Odmiany soli kamiennych oraz formy erozyjne – kolumny i wieże solne. Fot. M. Szydło Geomorfologia obszarów wysadowych soli Fig. 7. The southern glacier of the Jashak salt dome in Iran: A – Layer disturbances and foliation observed in the lower section of the glacier indicating a mechanism of propagation resulting from internal salt flow; B – Various types and colours of rock salts and geomorphological forms – salt columns and towers. Photos by M. Szydło w górach Zagros w Iranie

212 Ruchy wysadu solnego Inowrocławia

PG_03_okladka_montaz_V2.indd 1-3 2020-03-19 09:09:55 Zdjêcie na ok³adce: Wysad solny Ormuz w Iranie – kontakt zwierciad³a solnego z czêœciowo zerodowan¹ czap¹ wysadu (zobacz artyku³ K. Bukowskiego na str. 167). Fot. K. Bukowski Cover photo: The Hormuz salt dome in Iran – contact of salt mirror with a partly eroded weathering cap rock (see article by K. Bukowski on p. 167). Photo by K. Bukowski Procesy geomorfologiczne na wybranych wysadach soli w pasie fałdowo-nasuwczym gór Zagros w Iranie (patrz str. 167) Geomorphological processes in selected salt domes in the Zagros fold-thrust belt in Iran (see p. 167)

Cena 12,60 zł (w tym 8% VAT) TOM 68 Nr 3 (MARZEC) 2020 Indeks 370908 ISSN-0033-2151

50 cm 10 cm 5 cm 50 cm 50 cm

212 Ruchy wysadu solnego Inowrocławia

PG_03_okladka_montaz_V2.indd 1-3 2020-03-19 09:09:55