Diterbitkan Oleh: Bahagian Kependudukan Lembaga Penduduk dan Pembangunan Keluarga Negara (LPPKN)

Bangunan LPPKN, 12B Jalan Raja Laut, Peti Surat 10416, 50712 Kuala Lumpur, Malaysia. Tel: 03-26937555 Faks: 03-26988185 Emel: [email protected] Laman web: www.lppkn.gov.my

Isbn 978-983-2205-92-0 Diterbitkan pada Disember 2014

Semua hak terpelihara. Sebarang penerbitan semula atau terjemahan kandungan penerbitan ini hendaklah mendapat kebenaran daripada Lembaga Penduduk dan Pembangunan Keluarga Negara, Malaysia. LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH iii

erancakan pembangunan dan ekonomi di Malaysia telah mewujudkan Kbanyak peluang pekerjaan kepada pendatang asing. Walaupun kita memerlukan tenaga asing dalam pembangunan negara, kehadiran mereka perlu dipantau sebaik mungkin agar dasar pengambilannya berfungsi dengan betul. Ini adalah kerana isu- isu yang melibatkan pendatang asing banyak menyentuh mengenai masalah-masalah semasa seperti keselamatan sosial, jenayah, kesihatan, perkauman, politik, peluang pekerjaan, perumahan dan sebagainya.

Sehubungan itu, saya pasti hasil penemuan kajian yang telah dijalankan ini amat berguna kerana ia merupakan pendapat dan pandangan KATA ALUAN daripada mereka yang terlibat dalam isu ini iaitu majikan, pekerja/pendatang asing dan YB Dato’ Sri Rohani Abdul Karim masyarakat tempatan sendiri. Segala usaha dan Menteri kerja keras para penyelidik yang terlibat secara Pembangunan Wanita langsung atau tidak langsung dalam kajian ini Keluarga Dan Masyarakat amat dihargai kerana data dan maklumat yang dihasilkan melalui kajian ini mampu menjana program dan penyelesaian kepada isu-isu yang berkaitan dengan pendatang asing. Ini adalah kerana secara realitinya, kemasukan pendatang tidak dapat dielakkan dan akan terus berlaku selagi ada penawaran dan permintaan.

Kepada semua pihak yang terlibat dalam kajian ini, saya ingin merakamkan setinggi- tinggi penghargaan di atas kejayaan dalam menghasilkan laporan ini. Semoga usaha murni ini diberkati dan kemelutan kita dalam menangani isu-isu sosial dapat ditangani dengan segera kerana hanya tindakan yang berasaskan fakta dapat membantu kepada perancangan program dan dasar yang berkesan. InsyaAllah.

iv LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

engambil kira cadangan daripada KPSK- 2 berkaitan isu migrasi antarabangsa Mdi Sabah, LPPKN telah melaksanakan Kajian Pekerja Indonesia Di Bahagian Tawau, Sabah pada tahun 2010. Pada tahun 2010, daripada 2.3 juta penduduk bukan warganegara di Malaysia, hampir satu perempat daripadanya berada di Sabah. Dalam kajian ini, Bahagian Tawau yang meliputi daerah Tawau, Kunak dan Semporna dipilih sebagai kawasan kajian disebabkan oleh jumlah penduduk bukan warganegara yang ramai berbanding kawasan lain, iaitu seramai 244,333 orang atau 27.4 peratus. Kajian ini telah berjaya mengumpul maklumat dari tiga jenis kumpulan sasar iaitu pekerja Indonesia, majikan dan juga penduduk tempatan. Dapatan dari kajian ini diharap dapat digunakan sebagai input dalam pengurusan dan pengawalan kemasukan pekerja PENGHARGAAN asing ke Malaysia. Dato’ Dr. Siti Norlasiah Ismail Saya ingin mengambil peluang ini untuk Ketua Pengarah merakamkan setinggi-tinggi penghargaan kepada Lembaga Penduduk Dan Pembangunan agensi-agensi kerajaan di Sabah khususnya Keluarga Negara kepada pihak Jabatan Tenaga Kerja Sabah yang banyak membantu mendapatkan senarai syarikat untuk kami menjalankan kajian ini. Seterusnya, saya ingin merakamkan ucapan terima kasih kepada semua majikan syarikat yang terlibat dalam kajian kerana telah memberi keizinan dan pada masa yang sama menyediakan pekerja mereka untuk menjadi responden kajian ini. Tanpa kerjasama dan bantuan anda, pelaksanaan kajian ini tidak akan dapat berjalan dengan lancar.

Saya juga amat berbangga dengan komitmen yang diberikan oleh para pegawai dan kakitangan khususnya dari Bahagian Kependudukan, LPPKN kerana telah bertungkus-lumus dan bekerja keras dalam memastikan kejayaan kajian ini. Semoga komitmen yang tinggi dapat diteruskan dalam penyelidikan-penyelidikan yang akan datang.

LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH v KUMPULAN PENYELIDIK

PENASIHAT PROJEK DATO’ HAJAH AMINAH ABDUL RAHMAN

PENGARAH PROJEK DR. SITI NORLASIAH ISMAIL PN. ASMA HUSSEIN

PENASIHAT LAPORAN PROF MADYA DR. ROSAZMAN HUSSIN, UMS SABAH DR. ABDUL MAJID SALLEH EN. FERLIS HJ. BULLARE @ BAHARI, UMS SABAH

PENULIS LAPORAN EN. ADZMEL MAHMUD EN. WAN HASHIM WAN JAAFAR EN. ROZI MUDA EN. AHMAD HASHIMI MOHAMMAD EN. IRWAN NADZIF MAHPUL EN. ISMAHALIL ISHAK PN. NOOR AZLIN MUHAMMAD SAPRI PN. NUR AIRENA AIREEN AZMAN PN. NAJIHAH ISMAIL EN. AZLAN AZIZ CIK ROSDIANA ABD HAMID PN. LAILINA KHAIRUDIN EN. KHALED @ SYAZERIQ MUHAMAD SHUKUR PN. RAUDHATUL MAHFUZAH SHAFIAI

KUMPULAN KERJA LAPANGAN EN. ZAINAL HAMID, LPPKN CIK GUSRIYANTI MARSUKI, UMS PN. NORIYATI TAHIR, LPPKN EN. UMAR WIRA DANDI, UMS PN. HUMEANI SUIP, LPPKN EN. ABDUL WAHAB MOHD ALI, UMS PN. ZARINA MOKHTAR, LPPKN CIK HARTATY ALIMIN, UMS EN. FARID MAHFUDZ, LPPKN CIK KALSIA MATIN, UMS PN. SABRIAH ISMAIL, LPPKN EN. SUKUR LAPUSU, UMS PN. ELIZABETH SUZANNA AK BIREN, LPPKN CIK JENNIFER YUKIN, UMS EN. SHAMSUL BIN IBRAHIM, LPPKN EN. ABDUL NAJAL PUNJUNG, UMS EN. SYED ABDUL RAZAK SAYED MAHADI, UM EN. ISAN SARI HJ HASSANG, UMS

CIK FADILAH SYAHIRAH JURUP, UMS CIK FATWA SAH RIZE, UMS CIK MARLIZAH YUGAN, UMS vi LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH ISI KANDUNGAN

KATA ALUAN iii

PENGHARGAAN iv

KUMPULAN PENYELIDIK v

SENARAI JADUAL ix

SENARAI CARTA xii

RINGKASAN xiv

BAB 1 PENGENALAN 1 1.1 Pendahuluan 1 1.2 Migrasi Antarabangsa Di Malaysia 2 1.3 Pekerja Asing Di Malaysia 6 1.4 Pernyataan Masalah 9 1.5 Rasional Kajian 10 1.6 Objektif Kajian 10 1.7 Kepentingan Kajian 11

BAB 2 METODOLOGI 13 2.1 Pengenalan 13 2.2 Reka Bentuk 13 2.3 Lokasi 13 2.4 Populasi Dan Sampel 13 2.5 Kaedah Pensampelan 14 2.6 Soal Selidik 14 2.7 Pengumpulan Data 15 2.8 Kerja Lapangan 15 2.9 Kemasukan Dan Penganalisisan Data 16 2.10 Ujian Kebolehpercayaan 16 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH vii

BAB 3 PROFIL RESPONDEN 19 3.1 Pengenalan 19 3.2 Profil Majikan 19 3.3 Profil Pekerja Indonesia 21 3.4 Profil Penduduk Tempatan 28

BAB 4 FAKTOR PENGHIJRAHAN, JARINGAN MAKLUMAT 33 DAN PENGALAMAN PENGHIJRAHAN PEKERJA INDONESIA 4.1 Pengenalan 33 4.2 Faktor Penghijrahan 33 4.3 Faktor Jaringan Maklumat 35 4.4 Faktor Pengalaman Penghijrahan 38 4.5 Adaptasi Dan Sosialisasi 45 4.6 Perancangan Keluarga 47 4.7 Pekerjaan 49 4.8 Pemilikan Harta Dan Pengurusan Kewangan 50

BAB 5 PERSEPSI MAJIKAN YANG MENGGAJI PEKERJA INDONESIA 57 5.1 Pengenalan 57 5.2 Faktor Pengambilan Pekerja Indonesia Berbanding 57 Pekerja Tempatan 5.3 Kaedah Dan Kos Pengambilan 60 5.4 Penggajian 65 5.5 Kemudahan Dan Kebajikan Yang Disediakan 66 viii LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

BAB 6 PERSEPSI PENDUDUK TEMPATAN TERHADAP 67 KEHADIRAN PEKERJA INDONESIA 6.1 Pengenalan 67 6.2 Pengetahuan Umum Berkaitan Warga Asing 67 6.3 Faktor Penghijrahan Warga Indonesia Ke Sabah 69 6.4 Kesan Kehadiran Pekerja Indonesia Terhadap Penduduk Tempatan 70

BAB 7 PERSEPSI MAJIKAN, PEKERJA INDONESIA DAN PENDUDUK 79 TEMPATAN BERKAITAN PENGAMBILAN PEKERJA ASING 7.1. Pengenalan 79 7.2 Persepsi Majikan Berkaitan Dasar Dan Prosedur 79 Pengambilan Pekerja Indonesia 7.3 Persepsi Pekerja Indonesia Berkaitan Undang-Undang Dan 81 Peraturan Kemasukan Pekerja Asing Di Malaysia 7.4 Persepsi Penduduk Tempatan Berkaitan Kaedah 82 Mengawal Kemasukan Warga Indonesia Di Sabah

BAB 8 PENEMUAN DAN KESIMPULAN 85 8.1 Pengenalan 85 8.2 Pekerja Indonesia 85 8.3 Persepsi Majikan 86 8.4 Persepsi Penduduk Tempatan 86 8.5 Penutup 86

RUJUKAN 89

LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH ix SENARAI JADUAL Jadual 1.1 Taburan Penduduk Mengikut Kewarganegaraan, 4 Malaysia, 1991, 2000 dan 2010 Jadual 1.2 Taburan Penduduk Bukan Warganegara Mengikut Negeri, 4 Malaysia, 1991, 2000 dan 2010 Jadual 1.3 Taburan Penduduk Mengikut Kewarganegaraan, Sabah, 2010 5 Jadual 1.4 Pekerja Asing Mengikut Negara Asal dan Sektor, 7 Malaysia, 1999 – 2008 Jadual 1.5 Pekerja Asing Mengikut Negara Asal dan Sektor, 2011 8 Jadual 2.1 Sasaran Saiz Sampel 14 Jadual 2.2 Nilai Alfa Cronbach Dan Split-Half Bagi Domain Pada 17 Instrumen Kategori Majikan Jadual 2.3 Nilai Alfa Cronbach Dan Split-Half Bagi Domain Pada 17 Instrumen Kategori Pekerja Indonesia Jadual 2.4 Nilai Alfa Cronbach Dan Split-Half Bagi Domain Pada 18 Instrumen Kategori Penduduk Tempatan Jadual 3.1 Majikan Mengikut Sektor Dan Tempoh Operasi 20 Jadual 3.2 Majikan Yang Menggaji Pekerja Mengikut Negara Asal 20 Jadual 3.3 Bilangan Pekerja Mengikut Negara Asal 21 Jadual 3.4 Pekerja Indonesia Mengikut Profil Demografi dan 22 Sosioekonomi Jadual 3.5 Pekerja Indonesia Mengikut Pemilikan Dokumen 25 Jadual 3.6 Pekerja Indonesia Mengikut Maklumat Pasangan 26 Jadual 3.7 Pekerja Indonesia Mengikut Bilangan Anak 26 Jadual 3.8 Pekerja Indonesia Mengikut Maklumat Anak 27 Jadual 3.9 Pekerja Indonesia Yang Melahirkan Anak Di Sabah 27 Mengikut Bilangan Kelahiran Jadual 3.10 Pekerja Indonesia Yang Melahirkan Anak Di Sabah 28 Mengikut Tempat Kelahiran Jadual 3.11 Penduduk Tempatan Mengikut Profil Demografi dan 29 Sosioekonomi Jadual 4.1 Keputusan Untuk Berhijrah Ke Sabah 37 Jadual 4.2 Kos Pengurusan Dokumen Dan Perjalanan Untuk Ke Sabah 39 x LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Jadual 4.3 Pengalaman Perjalanan Ke Sabah 40 Jadual 4.4 Penggunaan Khidmat Tekong 42 Jadual 4.5 Aturan Tempat Tinggal 44 Jadual 4.6 Tempat Kediaman Yang Disediakan Oleh Majikan 45 Mengikut Bilangan Bilik Tidur dan Bilangan Ahli Jadual 4.7 Amalan Perancangan Keluarga 48 Jadual 4.8 Sektor Pekerjaan Dan Tempoh Bekerja 49 Jadual 4.9 Purata Pendapatan Bulanan 50 Jadual 4.10 Bilangan Hari Bekerja Dalam Sebulan (Sektor Formal) 50 Jadual 4.11 Kiriman Wang 53 Jadual 4.12 Kiriman Barangan 55 Jadual 5.1 Tahap Persetujuan Majikan Terhadap Faktor Pengambilan 58 Pekerja Indonesia Berbanding Pekerja Tempatan Jadual 5.2 Etnik Pekerja Indonesia Yang Menjadi Pilihan Pertama Majikan 59 Jadual 5.3 Etnik Pekerja Indonesia Yang Menjadi Pilihan Kedua Majikan 59 Jadual 5.4 Kaedah Pengambilan Pekerja Indonesia 61 Jadual 5.5 Kos Pengambilan Pekerja Indonesia 62 Jadual 5.6 Kaedah Pengurusan Kos Pengambilan Pekerja Indonesia 64 Jadual 5.7 Perbandingan Purata Gaji Bulanan Di Antara 65 Pekerja Indonesia Dan Tempatan Jadual 5.8 Kaedah Pembayaran Gaji Bulanan 65 Jadual 5.9 Peratusan Kemudahan Dan Kebajikan Yang Disediakan 66 Oleh Majikan Jadual 6.1 Faktor Penghijrahan Warga Indonesia Ke Sabah 69 Jadual 6.2 Kesan Kehadiran Pekerja Indonesia Terhadap Ekonomi 71 Jadual 6.3 Kesan Kehadiran Pelajar Warga Indonesia Terhadap Pendidikan 73 Jadual 6.4 Kesan Kehadiran Pekerja Indonesia Terhadap Keselamatan 74 Jadual 6.5 Kesan Kehadiran Pekerja Indonesia Terhadap Kesihatan 75 Jadual 6.6 Kesan Kehadiran Pekerja Indonesia Terhadap Budaya dan 76 Cara Hidup Jadual 6.7 Kesan Kehadiran Pekerja Indonesia Terhadap Perumahan Dan 77 Kejiranan LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH xi

Jadual 7.1 Persepsi Majikan Berkaitan Dasar dan Prosedur Pengambilan 80 Pekerja Indonesia Jadual 7.2 Persepsi Pekerja Indonesia Berkaitan Undang-undang dan 81 Peraturan Kemasukan Pekerja Asing Di Malaysia Jadual 7.3 Persepsi Penduduk Tempatan Mengenai Kaedah Bagi Mengawal 82 Kemasukan Warga Indonesia Di Sabah xii LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH SENARAI CARTA

Carta 3.1 Majikan Yang Diliputi Mengikut Kawasan 19 Carta 3.2 Pekerja Indonesia Yang Diliputi Mengikut Kawasan 21 Carta 3.3 Penduduk Tempatan Yang Diliputi Mengikut Kawasan 28 Carta 4.1 Faktor Penghijrahan Pekerja Indonesia Ke Sabah 34 Carta 4.2 Faktor Penghijrahan Pekerja Indonesia Ke Sabah Mengikut Jantina 34 Carta 4.3 Faktor Pekerja Indonesia Memilih Sabah Sebagai Destinasi 35 Penghijrahan Carta 4.4 Faktor Pekerja Indonesia Memilih Sabah Sebagai Destinasi 35 Penghijrahan Mengikut Jantina Carta 4.5 Hubungan Antara Pekerja Indonesia Dan Individu Yang Mereka 36 Kenali Di Sabah Carta 4.6 Pemberi Maklumat Mengenai Pekerjaan Di Sabah 36 Carta 4.7 Individu Yang Membantu Mendapatkan Pekerjaan Di Sabah 36 Carta 4.8 Individu Yang Membantu Menguruskan Dokumen Perjalanan 38 Carta 4.9 Bantuan Dari PJTKI/DEPNAKER Dan Penggunaan Perkhidmatan 42 Agen Carta 4.10 Pemeriksaan Kesihatan Sebelum Dan Setelah Sampai Ke Sabah 43 Carta 4.11 Kebolehan Bertutur Mengikut Bahasa 46 Carta 4.12 Bahasa Yang Digunakan Semasa Berkomunikasi Dengan 46 Masyarakat Tempatan Carta 4.13 Lokasi Komunikasi Pekerja Indonesia Bersama Penduduk 47 Tempatan Carta 4.14 Etnik Penduduk Tempatan Yang Tinggal Di Kawasan Kediaman 47 Pekerja Indonesia Carta 4.15 Kaedah Perancangan Keluarga Yang Digunakan Sekarang 48 Carta 4.16 Sumber Mendapatkan Kaedah Pil Dan Suntikan 49 Carta 4.17 Pemilikan Harta 51 Carta 4.18 Tempat Menyimpan Wang 51 Carta 4.19 Kegunaan Wang Simpanan 52 Carta 4.20 Individu Yang Menerima Wang Kiriman 54 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH xiii

Carta 4.21 Kegunaan Wang Kiriman 54 Carta 4.22 Kaedah Kiriman Wang 55 Carta 4.23 Jenis Barangan Kiriman 56 Carta 4.24 Individu Yang Menerima Barangan Kiriman 56 Carta 5.1 Kesediaan Majikan Mengambil Pekerja Tempatan Berbanding 60 Pekerja Indonesia Carta 5.2 Pengambilan Pekerja Indonesia Lebih Menguntungkan Berbanding 60 Pekerja Tempatan Carta 5.3 Kaedah Pengambilan Pekerja Indonesia 61 Carta 5.4 Pengambilan Pekerja Indonesia Melibatkan Kos Yang Tinggi 62 Carta 5.5 Kos Levi Pengambilan Pekerja Indonesia Membebankan 63 Carta 5.6 Pengambilan Pekerja Indonesia Melalui Agen Berdaftar Melibatkan 64 Kos Yang Tinggi Carta 6.1 Kewarganegaraan Warga Asing 68 Carta 6.2 Faktor Pengambilan Pekerja Asing 68 xiv LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH RINGKASAN

ada tahun 2009, Lembaga Penduduk dan sampel pekerja Indonesia dan majikan, rangka Pembangunan Keluarga Negara (LPPKN) pensampelan yang digunakan dalam kajian Ptelah melaksanakan Kajian Pelan Strategik ini adalah senarai majikan yang menggaji Kependudukan Kedua (KPSK-2) yang mengambil pekerja Indonesia yang diperolehi daripada kira dasar-dasar baru yang berkaitan dan senario Jabatan Tenaga Kerja daerah Tawau, Kunak dan demografi dan keluarga serta perubahan yang Semporna. Seterusnya, kaedah pensampelan berlaku dalam tempoh satu setengah dekad yang secara kuota dan selesa digunakan untuk memilih lepas. Salah satu komponen yang terdapat dalam kedua-dua kategori responden tersebut. Bagi kajian ini adalah berkenaan migrasi antarabangsa. pemilihan sampel penduduk tempatan, kaedah Hasil daripada KPSK-2 dan beberapa tinjauan pensampelan secara selesa telah digunakan khusus yang telah dilakukan di Sabah, didapati memandangkan ketiadaan rangka pensampelan kehadiran pekerja asing dengan jumlah yang penduduk tempatan yang mempunyai pekerja besar di Sabah telah mengakibatkan tekanan Indonesia di dalam komuniti mereka. Hasilnya, kepada perkhidmatan asas sosial terutamanya maklumat daripada 896 orang pekerja Indonesia, dari aspek kesihatan dan pendidikan. Selain 787 orang penduduk tempatan dan 37 orang itu, ia juga turut memberikan tekanan serta majikan telah berjaya dikumpulkan. kebimbangan dari segi keselamatan dan politik. Hasil temubual yang dijalankan terhadap Sehubungan itu, pada tahun 2010, pekerja Indonesia, didapati dua faktor utama Kementerian Pembangunan Wanita, Keluarga dan penghijrahan mereka ke Sabah adalah untuk Masyarakat melalui LPPKN telah menjalankan mencari pekerjaan dan pendapatan yang lebih Kajian Pekerja Indonesia di Bahagian Tawau, tinggi. Di samping itu, faktor penghijrahan Sabah bagi mengumpulkan maklumat secara bukan ekonomi seperti geografi yang strategik, serentak daripada pelbagai kategori responden kehadiran keluarga atau saudara mara yang terdiri daripada pekerja Indonesia, penduduk dan persamaan agama serta budaya turut tempatan dan majikan yang menggunakan mempengaruhi penghijrahan mereka ke sini. khidmat pekerja Indonesia. Objektif utama kajian Hasil temubual bersama penduduk tempatan ini adalah untuk mengumpulkan maklumat sosio- pula mendapati kebanyakan mereka berpendapat demografi pekerja Indonesia, faktor kemasukan, bahawa penghijrahan pekerja Indonesia ke sini penglibatan mengikut sektor dan jenis pekerjaan, adalah disebabkan oleh faktor kedudukan Tawau impak kemasukan terhadap penduduk tempatan yang terletak berdekatan dengan Indonesia dan dan cadangan pendekatan atau langkah yang mengikut jejak langkah saudara mara atau rakan sesuai untuk pengurusan dan pengawalan pekerja yang telah atau pernah bekerja di sini. Selain itu, Indonesia di negara ini. ia turut dipengaruhi oleh kadar pengangguran yang tinggi di negara asal mereka dan peluang Kerja lapangan kajian telah mengambil pekerjaan yang lebih terbuka luas di sini. masa selama dua minggu iaitu dari 24 November hingga 6 Disember 2010. Lokasi kajian ini pula Berkenaan dengan tempoh yang diperlukan adalah di Bahagian Tawau yang meliputi daerah untuk sampai ke negara ini, didapati lebih Tawau, Kunak dan Semporna. Bagi pemilihan separuh daripada mereka memerlukan antara LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH xv dua hingga tiga hari untuk sampai ke sini dengan bersama antara 3 hingga 5 orang ahli dalam menggunakan pengangkutan laut terutamanya kediaman yang mempunyai antara 1 hingga 2 mereka yang berasal dari Kepulauan Sulawesi. bilik tidur. Namun begitu, terdapat juga mereka Memandangkan majoriti mereka menggunakan yang terpaksa tinggal bersama 10 orang atau pengangkutan laut, pelabuhan Tawau adalah lebih ahli dalam kediaman yang tidak langsung merupakan laluan masuk yang utama bagi mempunyai bilik tidur. mereka. Walau bagaimanapun, melalui kajian ini, didapati kebanyakan mereka datang ke sini tanpa Berkenaan dengan pengurusan kewangan pengetahuan daripada agensi utama mereka di pekerja Indonesia, didapati kebanyakan mereka negara asal iaitu dari Perusahaan Jasa Tenaga Kerja Indonesia (PJTKI) atau Department of mengakui mampu membuat simpanan untuk Manpower and Transmigration (DEPNAKER) yang masa hadapan dan mengirimkan ke negara asal dipertanggungjawabkan dalam mengurus dan setelah bekerja di sini. Terdapat juga mereka yang mendaftar pekerja Indonesia yang ingin bekerja mengakui dapat menyekolahkan ahli keluarga di luar negara. dan membeli/membina/mengubahsuai rumah di negara asal setelah bekerja di sini. Tempat Kajian ini mendapati kebanyakan pekerja simpanan wang yang utama bagi mereka pula Indonesia yang bekerja di sini tidak mematuhi adalah di rumah, diikuti kedai runcit dan bank. sistem pemeriksaan kesihatan yang diperkenalkan Kajian ini mendapati kebanyakan mereka di negara ini. Didapati kurang daripada 40 mengirimkan wang ke negara asal tidak lebih peratus mereka yang menjalani pemeriksaan daripada RM600 (Rp.1.7 juta) bagi setiap kiriman kesihatan sebelum datang dan setelah sampai di mana didapati lebih 60 peratus daripada mereka di Sabah. Peratusan yang tinggi juga dilihat mengirimkan wang lebih daripada sekali setahun. pada mereka yang tidak pernah langsung menjalani pemeriksaan meskipun setelah Kebiasaannya, wang yang dikirimkan adalah berada di negeri ini. Berkenaan dengan amalan untuk kegunaan perbelanjaan isirumah. Namun, perancangan keluarga pula, didapati hampir 60 terdapat juga mereka yang menggunakan wang peratus daripada pekerja Indonesia yang masih tersebut untuk perbelanjaan pendidikan anak- berkahwin dan mempunyai pasangan tinggal anak, simpanan dan membina atau mengubahsuai di Sabah pernah menggunakan perancangan rumah. Berkenaan dengan kaedah pengiriman keluarga. Walau bagaimanapun, pada ketika wang pula, didapati lebih separuh mereka kajian dijalankan, hanya kurang separuh daripada menghantar wang ke negara asal melalui bank. mereka yang masih menggunakan perancangan Selain menggunakan saluran formal seperti bank keluarga. Sebab utama berhenti menggunakan untuk membuat kiriman wang, mereka juga perancangan keluarga pula adalah kerana ingin didapati menggunakan saluran bukan formal mempunyai anak. seperti rakan atau saudara mara dan syarikat pengurup wang. Hampir satu pertiga daripada pekerja Indonesia yang diliputi dalam kajian ini bekerja Hasil temubual terhadap majikan yang dalam sektor perladangan, diikuti pembuatan, menggunakan khidmat pekerja Indonesia, perkhidmatan dan pembinaan. Secara puratanya didapati sebab utama mereka cenderung untuk mereka yang bekerja di sektor pembinaan mengambil pekerja Indonesia bekerja adalah memperoleh pendapatan yang paling tinggi iaitu kerana sikap penduduk tempatan yang terlalu lebih daripada RM700 sebulan. Melalui kajian memilih kerja. Selain itu, terdapat juga majikan ini, didapati sebahagian besar mereka tinggal di yang berpendapat bahawa pekerja Indonesia kediaman yang diatur dan dimiliki sendiri oleh adalah lebih rajin daripada penduduk tempatan. majikan. Kebanyakan mereka didapati tinggal Antara faktor lain adalah kerana kadar upah dan xvi LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH gaji pekerja Indonesia yang jauh lebih murah jenayah dan ini memaksa pihak berkuasa dan daripada penduduk tempatan. Namun begitu, mereka meningkatkan kawalan keselamatan. sebahagian besar majikan menyatakan kesediaan Dari aspek ekonomi pula, penduduk tempatan mereka untuk mengambil penduduk tempatan mengakui bahawa kehadiran pekerja Indonesia bekerja berbanding pekerja Indonesia sekiranya menyebabkan kadar upah merosot dan peluang terdapat kekosongan pekerjaan. pekerjaan penduduk tempatan berkurangan. Namun begitu, mereka juga berpendapat bahawa Majoriti majikan yang ditemubual sektor pertanian atau perladangan dan sektor menyatakan bahawa pengambilan pekerja pembinaan akan terjejas tanpa kehadiran pekerja Indonesia melibatkan kos yang tinggi. Anggaran Indonesia. purata kos pengambilan seorang pekerja Indonesia adalah antara RM1,700 hingga Penduduk tempatan berpandangan RM2,155 manakala kos upah adalah antara bahawa penempatan pekerja Indonesia yang RM500 hingga RM999 sebulan. Dengan menggaji dibina di kawasan kejiranan penduduk tempatan pekerja Indonesia, kebanyakan majikan terpaksa menyebabkan kesesakan dan membantutkan menyediakan kemudahan tempat kediaman, pembangunan infrastruktur di kawasan rawatan kesihatan dan insurans. Sebahagian setempat. Kebersihan kawasan kejiranan juga besar majikan turut berpendapat bahawa kos tidak memuaskan yang seterusnya berupaya levi yang dikenakan kepada mereka adalah mengundang pelbagai wabak penyakit. Selain itu, membebankan. pencerobohan terhadap tanah milik penduduk tempatan atau rezab kerajaan turut berlaku Kesan kehadiran pekerja Indonesia ke di kawasan-kawasan yang dihuni oleh pekerja atas penduduk tempatan dikaji berdasarkan Indonesia. Dari aspek kebudayaan, kehadiran kepada persepsi penduduk tempatan dari aspek pekerja Indonesia akan mempelbagaikan budaya keselamatan, ekonomi, perumahan, kejiranan dan dan cara hidup masyarakat tempatan. Namun, kebudayaan. Didapati dari aspek keselamatan, kepelbagaian yang wujud harus sentiasa dipantau penduduk tempatan berpendapat bahawa agar ia tidak mempengaruhi amalan dan gaya kehadiran pekerja Indonesia dengan jumlah hidup tradisi masyarakat tempatan. yang ramai di negeri ini meningkatkan kadar BAB 1 PENGENALAN

1.1 PENDAHULUAN

Fenomena migrasi atau perpindahan who moves permanently to another country. manusia telah lama berlaku sejak wujudnya Boyle et al. (1998) dalam Castles (2000) pula peradaban manusia. Manusia bebas untuk mendefinisikan migrasi sebagai crossing berpindah ataupun bergerak dari satu the boundry of political or administrative unit tempat ke tempat yang lain sebagai mana for a certain minimum period. Bagi Malaysia yang terkandung dalam Artikel 13, Deklarasi pula, migrasi ditakrifkan sebagai perubahan Sedunia Hak Asasi Manusia (Universal kepada tempat tinggal biasa semasa tahun Declaration of Human Rights) iaitu Everyone banci dengan tempat tinggal biasa dalam has the right to leave any country, including his tempoh lima tahun sebelum tahun banci. own and to return to his country (UN General Secara ringkasnya, boleh dikatakan bahawa Assembly, 2012). Dalam era globalisasi migrasi adalah perpindahan tempat tinggal kini, dunia semakin dikecilkan dari segi penduduk secara kekal atau sementara. perhubungan manusia disebabkan oleh perkembangan dan kemajuan yang dicapai Migrasi adalah merupakan salah dalam bidang teknologi komunikasi dan satu komponen penting dalam perubahan jaringan pengangkutan. Kemajuan tersebut demografi penduduk selain daripada membolehkan pergerakan dan penghijrahan komponen fertiliti dan mortaliti. Ia boleh manusia berlaku dengan lebih mudah. dibahagikan kepada dua jenis iaitu migrasi dalaman dan migrasi antarabangsa. Pelbagai versi telah dikemukakan oleh Migrasi dalaman tidak melibatkan pengkaji terdahulu dalam mendefinisikan sempadan antarabangsa manakala migrasi migrasi. Menurut Lee (1966), migrasi antarabangsa merupakan migrasi yang ditakrifkan sebagai a permanent or semi- melintasi sempadan sesebuah negara atau permanent change of residence. Manakala, benua. Migrasi boleh berlaku secara sukarela Goldscheider (1971) dalam Weeks (2005) ataupun terpaksa. Migrasi sukarela biasanya mendefinisikan migrasi sebagaidetachment bermotifkan keinginan mendapatkan from organization of activities at one place and penghidupan yang lebih baik dari segi the movement of the total round of activities ekonomi dan pekerjaan sama ada untuk to another. Ini bermakna, perubahan bukan diri mahupun keluarga. Manakala, migrasi sahaja berlaku dari segi tempat tinggal, secara terpaksa pula adalah dipengaruhi tetapi perubahan tempat berlakunya oleh faktor-faktor seperti kemiskinan, sesuatu aktiviti yang secara serentak perlu kebuluran, bencana alam, peperangan diambil kira dalam mendefinisikan migrasi. atau ketidakstabilan politik di tempat Weeks (1999) mentakrifkan migrasi sebagai asal. Kedatangan golongan penghijrah anyone who moves permanently to another atau pendatang asing ke sesebuah negara geographic region of the same country, or 2 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH destinasi akan menjadikan mereka sebagai negarabangsa dan sempadan yang jelas sebahagian daripada penduduk dan sumber (Kassim, 2012). Di zaman kolonial pula, tenaga kerja di negara tersebut. keinginan British untuk mengeksploitasi kekayaan sumber Tanah Melayu telah Pada masa kini, hampir semua negara menyebabkan ratusan ribu buruh dibawa terlibat dengan migrasi antarabangsa. masuk khususnya dari China dan India untuk Berbanding lima dekad yang lalu, kadar dan bekerja di lombong-lombong bijih timah dan jumlah mereka yang terlibat dalam fenomena di estet-estet getah. Selain daripada faktor global ini semakin meningkat. Menurut ekonomi, faktor seperti kesengsaraan hidup laporan Migration and Remittances Factbook dan keadaan politik yang tidak stabil di negara 2011 (World Bank, 2011), dianggarkan lebih kelahiran adalah merupakan sebab utama daripada 215 juta orang atau 3.2 peratus kemasukan orang China dan India ke Tanah penduduk dunia tinggal di luar negara Melayu (Andaya dan Andaya, 1982). kelahiran pada tahun 2010 berbanding hanya 76 juta orang atau 2.5 peratus pada tahun Selepas merdeka, penghijrahan warga 1960. Didapati bahawa negara destinasi asing ke Malaysia terus berlaku. Sekitar utama kemasukan migran adalah Amerika tahun 1970an dan 1980an, ramai warga asing Syarikat dengan jumlah 42.8 juta orang, yang mahu mencari pekerjaan masuk ke diikuti Persekutuan Russia (12.3 juta), Malaysia secara menyeludup. Mereka bekerja Jerman (10.8 juta), Arab Saudi (7.3 juta) secara tidak sah kerana belum ada undang- dan Kanada (7.2 juta). Manakala, negara undang atau mekanisme rasmi untuk utama migrasi keluar adalah paling ramai menggaji mereka. Disebabkan kemasukan dari Mexico dengan jumlah 11.9 juta, diikuti mereka adalah secara menyeludup, maka India (11.4 juta), Persekutuan Rusia (11.1 jumlah sebenar mereka ini tidak dapat juta), China (6.3 juta) dan Ukraine (6.6 juta). ditentukan dengan tepat. Apabila jumlah Malaysia juga turut disenaraikan di tempat mereka semakin bertambah, kehadiran ke-20 dalam kalangan 30 negara destinasi mereka telah mula dilihat sebagai satu utama dengan jumlah migran seramai 2.4 cabaran kepada penduduk tempatan dan juta orang. ancaman kepada keselamatan dan kestabilan politik negara. Selain itu, kehadiran mereka 1.2 MIGRASI ANTARABANGSA juga telah menimbulkan kesan-kesan DI MALAYSIA negatif lain seperti merebaknya semula penyakit berjangkit seperti batuk kering dan Fenomena kehadiran warga asing ke malaria; kadar upah dan gaji yang rendah; Malaysia ketika ini bukanlah merupakan pembukaan dan penerokaan secara haram satu perkara yang baru kerana fenomena terhadap tanah milik persendirian/kerajaan; ini telah pun lama berlaku sejak sebelum persaingan dengan penduduk tempatan zaman kolonial lagi. Penduduk di Kepulauan untuk mendapatkan kemudahan asas Melayu (sekarang dikenali sebagai Malaysia dan perkhidmatan sosial; dan persaingan dan Indonesia) bebas untuk bergerak dengan penduduk tempatan dalam bidang dan berhijrah dari sebuah pulau ke pulau perniagaan kecil (Kassim, 2012; LPPKN, yang lain disebabkan masih belum wujud 2003). LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 3

Melihat kepada permasalahan tersebut, kurang lumayan berbanding pekerjaan pihak kerajaan telah mengambil langkah dalam sektor formal seperti sektor awam segera dengan mengadakan satu mekanisme dan swasta (Athukorala, 2006; Kanapathy, undang-undang bagi mengawal kemasukan 2006; Yusof, 2005; Kassim, 2012). Sebagai dan penggajian pekerja asing secara tidak langkah sementara bagi mengatasi masalah sah pada tahun 1980an. Sebagai langkah awal kekurangan tenaga kerja dalam sektor- dalam menggubal dasar mengenai pekerja sektor tersebut, dasar pekerja asing asing, pihak kerajaan telah menandatangani yang dilaksanakan pada tahun 1992 telah satu memorandum persefahaman dengan dilonggarkan bertujuan membenarkan Indonesia pada tahun 1984 kerana majoriti pengambilan pekerja asing dalam sektor warga asing yang masuk ke Malaysia adalah perladangan, pertanian, pembinaan, dari Indonesia dan sejumlah kecil sahaja pembuatan dan perkhidmatan terpilih (Unit dari Filipina, Thailand dan Bangladesh. Perancang Ekonomi, 1996). Memorandum ini yang dikenali sebagai Perjanjian Medan adalah bertujuan untuk Selepas tempoh 20 tahun selepas dasar memberikan status pekerja sah kepada warga pekerja asing digubal, jumlah pekerja asing asing Indonesia yang bekerja dalam sektor di Malaysia semakin meningkat dan ini perladangan dan pembantu rumah melalui tidak termasuk dengan jumlah pendatang proses regularisasi dan pengampunan. asing tanpa izin yang tidak diketahui berapa Program tersebut diperluaskan kepada jumlahnya dan di mana mereka tinggal dan pekerja asing yang bekerja dalam sektor bekerja. Mereka ini telah diliputi dalam pembuatan, perkhidmatan dan pembinaan. setiap Banci Penduduk yang dilaksanakan oleh Jabatan Perangkaan Malaysia dan Sekitar tahun 1990an, struktur diklasifikasikan sebagai penduduk bukan ekonomi Malaysia yang berubah daripada warganegara. Dengan merujuk kepada ekonomi yang berasaskan pertanian Jadual 1.1, pada tahun 1991, terdapat kepada perindustrian telah menjana lebih seramai 722.3 ribu orang atau 4.1 peratus banyak peluang pekerjaan terutamanya daripada penduduk Malaysia adalah bukan dalam sektor perladangan, pembinaan dan warganegara. Sedekad kemudian, jumlah perkhidmatan. Keadaan ini secara langsung penduduk bukan warganegara telah telah menyebabkan permintaan yang tinggi bertambah sebanyak dua kali ganda kepada terhadap tenaga kerja untuk memenuhi 1.3 juta atau 5.9 peratus. Jumlah mereka pekerjaan dalam sektor-sektor tersebut. semakin terus meningkat kepada 2.3 juta Walaupun permintaan tenaga kerja adalah atau 8.2 peratus pada tahun 2010. tinggi, namun ia tidak dapat dipenuhi oleh tenaga kerja tempatan disebabkan oleh persepsi bahawa pekerjaan dalam sektor- sektor ini adalah susah, kotor dan bahaya serta tawaran gaji yang diberi adalah 4 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Jadual 1.1 Taburan Penduduk Mengikut Kewarganegaraan, Malaysia, 1991, 2000 dan 2010

Kewarganegaraan Bilangan (ribu) Taburan peratus 1991 2000 2010 1991 2000 2010 Warganegara Malaysia 16,775.7 21,901.5 26,013.4 95.9 94.1 92.8 Bukan warganegara 722.3 1,373.2 2,320.8 4.1 5.9 8.2 Jumlah 17,498.0 23,274.7 28,334.2 100.0 100.0 100.0

Sumber: Jabatan Perangkaan Malaysia (1995), (2005) dan (2011)

Bagi tempoh 1991 hingga 2010, negeri bukan warganegara. Pada tahun 2000, Sabah mencatatkan bilangan penduduk bukan peratusan tersebut telah sedikit menurun warganegara yang paling ramai berbanding kepada 23.6 peratus. Namun, ia kembali negeri-negeri lain di Malaysia (Jadual 1.2). melonjak naik kepada 27.7 peratus pada Pada tahun 1991, sebanyak 25.1 peratus tahun 2010. daripada jumlah penduduk Sabah adalah Jadual 1.2 Taburan Penduduk Bukan Warganegara Mengikut Negeri, Malaysia, 1991, 2000 dan 2010

Negeri Bilangan (ribu) Peratus daripada penduduk negeri 1991 2000 2010 1991 2000 2010 Johor 56.2 150.5 271.9 2.6 5.5 8.1 Kedah 6.8 25.6 66.9 0.5 1.6 3.4 Kelantan 25.4 20.8 32.5 2.1 1.6 2.1 Melaka 6.9 22.9 34.2 1.3 3.6 4.2 N. Sembilan 10.1 31.9 57.9 1.4 3.7 5.7 Pahang 3.2 54.8 74.6 3.0 4.3 5.0 Perak 13.8 38.3 69.5 0.7 1.9 3.0 Perlis 2.1 3.2 5.7 1.1 1.5 2.4 P. Pinang 17.9 5.4 89.9 1.6 0.4 5.8 Sabah 454.0 614.8 889.8 25.1 23.6 27.7 Sarawak 18.9 62.7 117.1 1.1 3.0 4.7 Selangor 74.8 186.4 421.8 3.1 4.5 7.7 Terengganu 20.2 15.8 18.8 2.5 1.8 1.8 W.P. Kuala Lumpur 55.2 92.4 156.6 4.5 6.7 9.4 W.P. Labuan 10.0 16.2 12.1 18.3 21.2 14.0 W.P. Putrajaya - - 1.7 - - 2.3 Jumlah 775.6 1,341.8 2,320.8 4.5 5.8 8.2

Sumber: Jabatan Perangkaan Malaysia (1995), (2005) dan (2011) LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 5

Pada tahun 2010, daerah Tawau bukan warganegara paling sedikit ialah di mencatat bilangan penduduk bukan Kuala Penyu (900) dan Pitas (1,285). Menurut warganegara yang paling ramai iaitu 171,409 Kassim (2005), lebih kurang 90 peratus orang, diikuti oleh Sandakan (148,438), daripada penduduk bukan warganegara di Kinabatangan (117,689) dan Kota Kinabalu Sabah adalah berasal dari Indonesia. Ini (112,145) (Jadual 1.3). Sumbangan daerah- disebabkan oleh persempadanan geografi daerah tersebut kepada jumlah penduduk negeri Sabah yang berhampiran dengan bukan warganegara di Sabah ialah 62.9 negara tersebut. peratus. Daerah yang mempunyai penduduk

Jadual 1.3 Taburan Penduduk Mengikut Kewarganegaraan, Sabah, 2010

Daerah Jumlah Warganegara Bukan Peratus bukan warganegara warganegara Tawau 412,375 240,966 171,409 41.6 Lahad Datu 206,861 129,858 77,003 37.2 Semporna 137,868 96,146 41,722 30.3 Kunak 62,851 31,649 31,202 49.6 Kudat 85,404 76,910 8,494 9.9 Kota Marudu 68,289 66,344 1,945 2.8 Pitas 38,764 37,479 1,285 3.3 Kota Kinabalu 462,963 350,818 112,145 24.2 Ranau 95,800 90,061 5,739 6.0 Kota Belud 93,180 87,210 5,970 6.4 Tuaran 105,435 100,192 5,243 5.0 Penampang 125,913 105,059 20,854 16.6 Papar 128,434 106,934 21,500 16.7 Putatan 55,864 52,183 3,681 6.6 Beaufort 66,406 62,383 4,023 6.1 Kuala Penyu 19,426 18,526 900 4.6 Sipitang 35,764 32,008 3,756 10.5 Tenom 56,597 52,088 4,509 8.0 Nabawan 32,309 27,729 4,580 14.2 Keningau 177,735 137,706 40,029 22.5 Tambunan 36,297 34,160 2,137 5.9 Sandakan 409,056 260,618 148,438 36.3 Kinabatangan 150,327 32,638 117,689 78.3 Beluran 106,632 60,741 45,891 43.0 Tongod 36,192 26,557 9,635 26.6 Jumlah 3,206,742 2,316,963 889,779 27.7

Sumber: Jabatan Perangkaan Malaysia (2011) 6 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

1.3 PEKERJA ASING DI MALAYSIA Seperti yang dinyatakan sebelum ini, Secara keseluruhannya, bilangan pengambilan pekerja asing di Malaysia adalah pekerja asing telah meningkat dengan ketara untuk mengatasi masalah kekurangan tenaga sejak lebih sedekad yang lalu. Pada tahun kerja dalam sektor-sektor tertentu seperti 1999, terdapat seramai 409,660 pekerja asing perladangan, pembinaan, perkhidmatan di Malaysia. Jumlah ini meningkat hampir dan pembuatan. Pengambilan pekerja asing dua kali ganda kepada 807,096 orang pada oleh para majikan tertakluk kepada Jabatan tahun 2000. Jumlah mereka terus meningkat Imigresen dan Pendaftaran Negara. Jabatan saban tahun sehingga memuncak melebihi Kastam dan Imigresen mentakrifkan pekerja dua juta orang pada tahun 2007 dan 2008. asing sebagai bukan warganegara Malaysia Majoriti pekerja asing adalah berasal dari atau pemastautin tetap, tidak termasuk Indonesia, diikuti oleh Bangladesh, Filipina, pegawai dagang (expatriates) dan merupakan Thailand, Pakistan dan bakinya dari lain-lain pekerja tidak mahir atau separuh mahir. negara sumber seperti India, China, Kemboja, Pegawai dagang diklasifikasikan sebagai Myanmar, Nepal, Vietnam, Sri Lanka dan pekerja berkemahiran tinggi dalam bidang Laos. Sektor pembuatan secara konsisten teknikal, profesional dan pengurusan. paling banyak menggunakan khidmat pekerja Mereka ini menerima gaji yang lumayan asing sejak dari tahun 1999 hingga 2008. Ini dan diberikan pas penggajian sepanjang diikuti oleh sektor perladangan, pembantu bekerja di Malaysia. Manakala, pekerja asing rumah, pembinaan dan paling sedikit dalam pula diklasifikasikan sebagai pekerja tidak sektor perkhidmatan (Jadual 1.4). mahir atau separuh mahir serta bekerja dalam sektor-sektor seperti perladangan, pembinaan, perkhidmatan, pembuatan, pertanian dan pembantu rumah. Mereka ini menerima gaji yang rendah dan diberikan Pas Lawatan Kerja Sementara (PLKS) sepanjang bekerja di Malaysia. LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 7 1.3 1.0 1.0 52.6 15.3 28.7 14.2 35.3 25.2 14.9 10.3 2008 100.0 100.0 2,062,596 1.1 0.9 0.8 9.8 56.1 10.6 30.4 15.4 35.9 24.6 14.4 2007 100.0 100.0 2,044,805 3.4 1.3 0.7 0.6 8.9 62.8 31.2 16.6 34.6 25.5 14.3 2006 100.0 100.0 1,869,209 3.0 1.2 0.3 0.7 8.8 66.7 17.6 32.0 26.0 15.5 28.0 2005 100.0 100.0 1,815,238 3.7 1.1 0.4 0.1 6.3 69.7 19.4 32.4 26.2 15.7 25.0 2004 100.0 100.0 1,470,090 7.1 1.3 0.8 0.2 6.4 73.9 19.7 28.8 26.2 18.9 16.8 2003 100.0 100.0 1,336,980 Jadual 1.4 7.7 2.0 1.9 0.2 6.0 73.8 21.8 30.3 27.9 14.0 14.3 2002 100.0 100.0 1,067,529 1.4 0.3 0.3 7.5 9.9 6.6 74.7 13.5 22.9 36.8 26.2 2001 100.0 100.0 849,829 1.8 0.3 0.4 8.5 3.1 6.7 74.8 19.6 22.0 38.1 24.8 2000 100.0 100.0 Pekerja Asing Mengikut Negara Asal dan Sektor, Malaysia, 1999 – 2008 Asal dan Sektor, Asing Mengikut Negara Pekerja 807,096 1.8 0.5 0.6 4.3 8.9 65.7 27.0 23.0 37.9 18.2 12.0 1999 100.0 100.0 409,660 Jumlah asal Negara Indonesia Bangladesh Filipina Thailand Pakistan Lain-lain negara Jumlah Sektor Pembantu rumah Pembuatan Perladangan Pembinaan Perkhidmatan Jumlah Nota: Lain-lain negara asal termasuk Myanmar, India, China, Kemboja, Nepal, Vietnam, Sri Lanka dan Laos Myanmar, asal termasuk Lain-lain negara Nota: Malaysia (2011) Ekonomi Sumber: Unit Perancang 8 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Maklumat terkini dari Bahagian Pekerja Sektor yang paling banyak menggunakan Asing, Jabatan Tenaga Kerja, Kementerian khidmat pekerja asing adalah sektor Sumber Manusia yang dipetik daripada pembuatan (36.9%), diikuti oleh perladangan Kassim (2012) mendapati, seramai 1,573,061 (19.0%) dan pembinaan (14.2%). Agihan pekerja asing berada di Malaysia pada tahun penggunaan pekerja asing mengikut sektor 2011 (Jadual 1.5). Daripada jumlah tersebut, adalah berbeza di antara Semenanjung hampir separuh (49.9%) pekerja asing dengan Sabah dan Sarawak. Di Semenanjung, adalah berasal dari Indonesia, 16.4 peratus kebanyakan pekerja asing terlibat dalam dari Nepal dan 9.3 peratus dari Myanmar. sektor pembuatan (41.6%), diikuti oleh Majoriti (81.5%) pekerja asing berada di pembinaan (15.6%) dan pembantu rumah Semenanjung, 10.9 peratus di Sabah dan (13.0%). Di Sarawak, hampir separuh (46.1%) selebihnya di Sarawak. Di Semenanjung, daripada pekerja asing bekerja dalam sektor kebanyakan pekerja asing adalah berasal perladangan, diikuti oleh pembuatan (27.6%) dari Indonesia (41.3%), diikuti oleh Nepal dan pembinaan (11.9%). Manakala di Sabah (20.1%) dan Myanmar (11.4%). Di Sarawak, pula, sektor perladangan dan pertanian lebih 90 peratus pekerja asing adalah berasal mencatatkan penggunaan pekerja asing dari Indonesia dan sebahagian kecil dari tertinggi iaitu masing-masing sebanyak 53.8 Bangladesh (1.7%), Filipina (1.0%), India peratus dan 21.2 peratus. (0.9%) dan lain-lain negara (5.0%). Manakala di Sabah pula, lebih 85 peratus pekerja asing berasal dari Indonesia dan hampir 15 peratus berasal dari Filipina.

Jadual 1.5 Pekerja Asing Mengikut Negara Asal dan Sektor, 2011

Malaysia Semenanjung Sarawak Sabah Jumlah 1,573,061 1,282,292 119,310 171,459

Negara asal Indonesia 49.9 41.3 91.4 85.7 Nepal 16.4 20.1 - 0.1 Myanmar 9.3 11.4 - - Bangladesh 7.4 8.9 1.7 - India 5.6 6.7 0.9 0.1 Vietnam 3.4 4.2 - - Filipina 2.8 1.5 1.0 14.1 Kemboja 2.3 2.8 - - Pakistan 1.7 2 - - Lain-lain negara 1.2 1.1 5.0 - Jumlah 100.0 100.0 100.0 100.0 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 9

Malaysia Semenanjung Sarawak Sabah Sektor Pembuatan 36.9 41.6 27.6 8.2 Perladangan 19.0 11.8 46.1 53.8 Pembinaan 14.2 15.6 11.9 5.8 Pembantu rumah 11.7 13.0 4.3 6.9 Pertanian 9.7 8.6 4.8 21.2 Perkhidmatan 8.4 9.3 5.2 4.2 Jumlah 100.0 100.0 100.0 100.0

Sumber: Kassim (2012)

Selain daripada kemasukan pekerja bagi memantau dan mengurus kebanjiran asing yang berdaftar, pihak kerajaan juga pekerja asing, Program 6P (Pendaftaran, amat memandang serius mengenai pekerja Pemutihan, Pengampunan, Pemantauan, dan rakyat asing yang memasuki Malaysia Penguatkuasaan dan Pengusiran) telah dan bekerja secara tidak sah. Mereka ini dilaksanakan pada 13 Julai 2011. Melalui biasanya dirujuk sebagai Pendatang Asing usaha ini, sejumlah 2.3 juta pekerja asing Tanpa Izin (PATI). Menurut Jabatan Imigresen dan PATI telah berjaya didaftarkan di bawah Malaysia, seseorang rakyat asing boleh program ini sehingga September 2011 (Unit menjadi PATI jika memasuki Malaysia secara Perancang Ekonomi, 2012). Selain itu, pelbagai haram; masuk dan tinggal di Malaysia tanpa strategi dan dasar telah direncanakan pas atau permit yang sah; imigran larangan; bagi mengurangkan kebergantungan masuk dan tinggal di Malaysia setelah pas terhadap pekerja asing. Antaranya adalah atau permit dibatalkan oleh Ketua Pengarah dengan meningkatkan modal insan pekerja Imigresen Malaysia; tinggal di Malaysia tempatan, menggalakkan mekanisasi dan setelah permit dibatalkan atau suatu pas automasi, menguatkuasakan standard tamat tempoh melanggar syarat pas permit buruh yang sama bagi pekerja asing dan atau Pas Sempadan. Jumlah PATI adalah tempatan, dan melaksanakan sistem levi ke amat sukar ditentukan dan dikawal. atas majikan yang mengambil pekerja asing tidak mahir sejajar dengan keperluan sektor. Memang tidak dapat dinafikan bahawa sumbangan dan peranan pekerja asing 1.4 PERNYATAAN MASALAH dalam pertumbuhan ekonomi negara amat penting. Namun, kita tidak harus alpa akan Kepesatan ekonomi Malaysia yang berlaku implikasi-implikasi yang dihadapi oleh negara sejak 1980an dan 1990an telah menghasilkan kita akibat peningkatan jumlah pekerja banyak peluang pekerjaan. Keadaan ini telah asing dan PATI yang berada di Malaysia. menyebabkan ramai rakyat asing berhijrah Implikasi kehadiran mereka mampu dilihat ke Malaysia untuk bekerja dan memperoleh dari segi perubahan struktur demografi, pendapatan yang lebih lumayan berbanding sosialisasi, kebudayaan, kesihatan, ekonomi, di negara asal mereka. Penghijrahan pekerja politik dan juga keselamatan. Untuk itu, asing terutamanya yang tidak mahir semakin meningkat sehingga ke hari ini. Kebanyakan 10 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH pekerja asing bekerja dalam sektor-sektor diadakan bertujuan untuk mengkaji senario seperti pertanian, perladangan, pembuatan, perubahan kependudukan negara. Salah perkhidmatan, pembinaan dan pembantu satu komponen yang terdapat dalam KPSK-2 rumah. Adalah tidak dinafikan bahawa adalah migrasi antarabangsa. Hasil daripada pekerja asing turut memberi sumbangan KPSK-2 dan beberapa tinjauan khusus yang relevan dalam pertumbuhan ekonomi yang telah dilakukan di Sabah mendapati, di Malaysia. Namun, dari aspek negatifnya, jumlah warga asing di Sabah adalah lebih kebanjiran mereka telah menyebabkan tinggi berbanding negeri-negeri lain di berlakunya penguncupan kepada peluang Malaysia. Banci 2010 menunjukkan, Bahagian ekonomi dan pekerjaan dalam kalangan Tawau (Tawau, Kunak dan Semporna) ialah penduduk tempatan. Selain itu, pengaliran kawasan yang mempunyai penduduk bukan kiriman wang pekerja asing dari Malaysia ke warganegara yang paling ramai iaitu seramai negara asal juga berlaku dengan anggaran 244,333 orang. Jumlah mereka yang ramai hampir RM7 billlion pada tahun 2008 (World mampu memberi kesan kepada penduduk Bank, 2011). tempatan khususnya dalam aspek ekonomi, keselamatan, pendidikan, kesihatan, Kebanjiran warga asing memberi kesan sosialisasi dan politik di Sabah. Mengambil kepada senario kependudukan di Malaysia. kira hasil cadangan KPSK-2, kajian berkaitan Pada tahun 2010, terdapat seramai 2.3 juta kebanjiran warga asing khususnya pekerja atau 8.2 peratus daripada 28.3 juta penduduk asing dari Indonesia telah dilaksanakan di Malaysia adalah terdiri daripada bukan Bahagian Tawau. warganegara iaitu peningkatan lebih tiga kali ganda berbanding tahun 1991. Mereka ini dilaporkan berada di semua negeri di 1.6 OBJEKTIF KAJIAN Malaysia. Walau bagaimanapun, Sabah Kajian ini adalah unik kerana maklumat merupakan negeri yang mempunyai paling berkaitan isu dan kesan kebanjiran pekerja ramai penduduk bukan warganegara. Majoriti Indonesia di Bahagian Tawau dikumpulkan mereka adalah berasal dari Indonesia dan secara serentak. Maklumat yang dikumpulkan Filipina. Kebanyakannya bertumpu di bandar- adalah meliputi perspektif daripada pekerja bandar utama seperti Tawau, Sandakan, Indonesia, majikan dan juga penduduk Kinabatangan dan Kota Kinabalu. Dalam tempatan. Objektif kajian mengikut kumpulan konteks ini, penduduk tempatan Sabah sudah sasaran adalah seperti berikut: tentunya menerima implikasi negatif dari segi ekonomi, peluang pekerjaan, kesihatan, i. Pekerja Indonesia: pendidikan, budaya, sosial, keselamatan • Mengenalpasti faktor penyebab dan politik ekoran kebanjiran warga asing. kemasukan pekerja Indonesia ke Justeru, kajian yang mendalam mengenai Sabah; kesan kebanjiran warga asing khususnya • Mengenalpasti jenis sektor utama pekerja dari Indonesia telah dilaksanakan. dan jenis pekerjaan yang menjadi 1.5 RASIONAL KAJIAN tumpuan pekerja Indonesia mencari pekerjaan; Pada tahun 2009, Lembaga Penduduk dan • Mengkaji corak adaptasi pekerja Pembangunan Keluarga Negara (LPPKN) Indonesia dengan sosio budaya telah melaksanakan Kajian Pelan Strategik komuniti tempatan di Sabah; Kependudukan Kedua (KPSK-2). KPSK-2 • Mengkaji bentuk pengalaman LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 11

penghijrahan pekerja Indonesia dari 1.7 KEPENTINGAN KAJIAN tempat asal ke Sabah; Migrasi antarabangsa adalah merupakan satu • Mengenalpasti bentuk pengurusan fenomena global yang sedang dialami oleh kewangan yang diamalkan oleh semua negara di dunia. Fenomena ini adalah pekerja Indonesia; amat dinamik dan pengkajian mengenai • Mengkaji persepsi pekerja Indonesia kesannya terhadap penduduk dan negara terhadap dasar dan undang-undang wajar diadakan dari semasa ke semasa. pekerja asing yang dilaksanakan oleh Melalui kajian ini, gambaran dan maklumat Kerajaan Malaysia; dan yang jelas berkaitan latar belakang sosio- • Mengenalpasti tahap pengetahuan ekonomi warga asing khususnya pekerja pekerja Indonesia berkaitan kesihatan Indonesia yang menyentuh mengenai faktor dan amalan perancangan keluarga. penghijrahan, pengalaman penghijrahan, ii. Majikan: kekeluargaan, kesihatan dan kesedaran • Mengkaji faktor yang mempengaruhi terhadap polisi pekerja asing di Malaysia pengambilan pekerja Indonesia oleh dapat dikumpulkan. Selain itu, maklumat majikan; mengenai faktor mengapa majikan lebih cenderung untuk menggaji pekerja Indonesia • Mengkaji proses pengambilan pekerja serta masalah yang dihadapi oleh mereka Indonesia oleh majikan; ketika menguruskan pekerja Indonesia juga • Mengenalpasti kos-kos yang akan dapat diperolehi. Kajian ini juga penting perlu ditanggung oleh majikan untuk memberikan gambaran tentang untuk proses pengambilan pekerja persepsi penerimaan penduduk tempatan Indonesia; di Bahagian Tawau yang terdedah kepada • Mengenalpasti upah dan penggajian kehadiran pekerja Indonesia dalam komuniti yang dilaksanakan oleh majikan mereka dari segi keselamatan, ekonomi, kepada pekerja Indonesia; dan pendidikan, kesihatan dan sebagainya. • Mengenalpasti kemudahan yang Hasil kajian ini mampu menjadi input dan disediakan oleh majikan kepada bahan rujukan kepada agensi kerajaan yang pekerja Indonesia. berkaitan dalam membentuk dan menyemak iii. Penduduk tempatan: semula dasar kemasukan pekerja asing • Mengkaji persepsi penduduk yang sedia ada agar lebih komprehensif tempatan terhadap faktor kehadiran dan sistematik. Hasil kajian ini juga mampu pekerja Indonesia ke Sabah; menyumbang kepada teori dan aplikasi • Mengenalpasti kesan kehadiran dalam bidang migrasi antarabangsa. pekerja Indonesia terhadap penduduk tempatan di Sabah daripada aspek ekonomi, pendidikan, keselamatan, kesihatan, budaya, perumahan dan kejiranan; dan • Mengkaji persepsi penduduk tempatan terhadap dasar sedia ada berkaitan kemasukan pekerja Indonesia di Malaysia.

BAB 2 METODOLOGI

2.1 PENGENALAN

Dalam sesuatu kajian penyelidikan, warganegara mengikut kawasan mendapati, metodologi merupakan aspek penting yang Bahagian Tawau yang meliputi Tawau, Kunak perlu diberikan perhatian agar keputusan dan Semporna merupakan kawasan tumpuan yang diperolehi mempunyai kesahan dan penduduk bukan warganegara dengan jumlah kepercayaan yang tinggi bersesuaian 244,333 orang atau 27.5 peratus daripada dengan objektif kajian yang ingin dicapai. keseluruhan penduduk bukan warganegara Oleh itu, bab ini akan menjelaskan kaedah- yang berada di Sabah. Justeru, Bahagian kaedah kajian yang telah digunakan untuk Tawau telah dipilih sebagai lokasi kajian. mendapatkan data yang dikehendaki dan kaedah penganalisisan mengikut objektif 2.4 POPULASI DAN SAMPEL kajian yang diinginkan. Dalam kajian ini, terdapat tiga populasi 2.2 REKA BENTUK yang telah dikenal pasti iaitu, majikan yang menggajikan pekerja Indonesia, pekerja Kajian ini merupakan kajian berbentuk Indonesia dan penduduk tempatan. Sampel tinjauan dengan menggunakan reka bentuk kajian dipilih daripada setiap populasi yang tinjauan keratan-lintang (cross sectional telah dikenal pasti. Sampel majikan adalah survey) secara kuantitatif. Menurut Malhotra terdiri daripada syarikat yang menggajikan et al. (1996), reka bentuk keratan-lintang pekerja Indonesia dan menjalankan aktiviti melibatkan kaedah pengumpulan data perniagaan dalam sektor perladangan, terhadap satu jenis sampel daripada populasi pembuatan, perkhidmatan dan pembinaan. yang dikaji secara sekali sahaja berdasarkan Bagi sampel pekerja Indonesia, majikan yang kepada atribut responden sedia ada. Melalui terpilih akan menentukan pekerja Indonesia reka bentuk ini, maklumat dan pemerihalan yang telah bekerja lebih daripada enam mengikut setiap kategori responden dapat bulan di syarikat mereka untuk dijadikan dijalankan secara komprehensif. sebagai responden. Bagi sampel penduduk tempatan pula, hanya penduduk warganegara 2.3 LOKASI di Bahagian Tawau yang terdedah kepada kehadiran pekerja Indonesia akan dipilih Berasaskan Banci 2010, Sabah merupakan sebagai responden. negeri yang mempunyai paling ramai penduduk bukan warganegara berbanding negeri-negeri lain di Malaysia. Penelitian terhadap taburan penduduk bukan 14 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

2.5 KAEDAH PENSAMPELAN

Pensampelan tidak rawak iaitu gabungan Jadual 2.1 antara pensampelan berkuota dan selesa Sasaran Saiz Sampel telah digunakan dalam memilih sampel kajian. Kaedah pensampelan berkuota Sampel Jumlah digunakan untuk memilih majikan dan pekerja Indonesia memandangkan LPPKN tidak Majikan mempunyai akses terhadap senarai majikan Perladangan 20 yang menggajikan pekerja asing dan senarai Pembuatan 15 pekerja Indonesia yang digajikan oleh majikan Perkhidmatan 10 tersebut. Untuk itu, Jabatan Tenaga Kerja (JTK) di ketiga-tiga lokasi telah membantu Pembinaan 5 dalam mendapatkan nama majikan yang Jumlah 50 sesuai untuk dijadikan sebagai responden. Setelah itu, pihak majikan di syarikat yang terpilih akan dihubungi untuk membuat janji Pekerja Indonesia temu dan seterusnya memohon kerjasama Perladangan 600 mereka untuk menyediakan responden Pembuatan 250 iaitu pekerja Indonesia mengikut kuota yang ditetapkan. Bagi penduduk tempatan Perkhidmatan 110 pula, kaedah pensampelan selesa telah Pembinaan 80 digunakan bagi memilih responden. Selain Tidak formal 60 itu, LPPKN juga telah menambah satu lagi jenis sektor bagi responden pekerja Indonesia Jumlah 1,100 iaitu sektor tidak formal. Ini kerana melalui pemerhatian yang dijalankan, ramai rakyat Penduduk Tempatan 800 Indonesia di kawasan kajian menjalankan perniagaan secara kecil-kecilan dan mereka ini menjalankan perniagaan tanpa berdaftar dengan mana-mana syarikat. Sasaran saiz Penggunaan borang soal selidik sebagai instrumen dipilih bagi kajian ini adalah sampel mengikut kategori responden adalah kerana jumlah responden yang disasarkan seperti di Jadual 2.1. adalah ramai dan maklumat yang lebih terperinci dapat dikumpulkan. 2.6 SOAL SELIDIK Bagi menguji kesesuaian kandungan, Setiap kategori responden dalam kajian ini aliran dan juga tempoh masa untuk menjawab mempunyai borang soal selidik masing- borang soal selidik yang telah dibangunkan, masing. Borang soal selidik telah dibangunkan satu kajian rintis telah diadakan di Tawau. secara bersama antara kumpulan penyelidik Hasil daripada kajian rintis tersebut telah LPPKN, Universiti Malaysia Sabah (UMS) dan dijadikan sebagai panduan dan input untuk calon PhD. dari Universiti Adelaide, Australia. menambah baik soal selidik. Borang soal LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 15 selidik tersebut telah dibentangkan dalam Bahagian J : Dasar Undang-undang Mesyuarat Jawatankuasa Penyelidikan Bahagian K : Harapan di Masa Depan LPPKN bagi mendapatkan persetujuan dan iii. Bagi responden penduduk tempatan, kelulusan sebelum digunakan untuk kerja borang soal selidik terbahagi kepada lapangan kajian sebenar. lima bahagian iaitu: Bahagian A : Maklumat Umum Borang soal selidik yang digunakan Bahagian B : Faktor Penghijrahan Warga bagi mengumpul maklumat mengikut setiap Indonesia kategori responden adalah seperti berikut: Bahagian C : Kesan kepada Penduduk Tempatan i. Bagi responden Majikan, borang soal Bahagian D : Cadangan Dasar selidik terbahagi kepada enam bahagian Bahagian E : Profil Demografi iaitu: Bahagian A : Maklumat Syarikat 2.7 PENGUMPULAN DATA Bahagian B : Proses Pengambilan Pekerja Indonesia Kajian ini mengumpulkan data primer melalui borang soal selidik mengikut kategori Bahagian C : Kos Pengambilan Pekerja responden yang telah ditetapkan. Bagi Indonesia kategori pekerja Indonesia, kaedah temu Bahagian D : Upah dan Penggajian bual secara bersemuka telah digunakan. Pekerja Indonesia Kaedah ini digunakan disebabkan oleh faktor Bahagian E : Faktor Pengambilan Pekerja bahasa dan untuk mempermudah responden Indonesia memahami soalan yang dikemukakan oleh Bahagian F : Kemudahan yang Disediakan penemubual. Manakala, bagi responden majikan dan penduduk tempatan pula, ii. Bagi responden pekerja Indonesia, borang borang soal selidik telah diedarkan dan soal selidik terbahagi kepada sebelas ditadbir sendiri oleh mereka. Namun bahagian iaitu: begitu, terdapat juga keadaan di mana Bahagian A : Maklumat Peribadi para penemubual terpaksa menemu bual Bahagian B : Maklumat Keluarga responden secara bersemuka disebabkan Bahagian C : Perancangan Keluarga oleh faktor bahasa. Bahagian D : Aturan Tempat Tinggal Bahagian E : Sebelum Datang ke Sabah 2.8 KERJA LAPANGAN Bahagian F : Pengalaman Penghijrahan Seramai 20 orang penemubual yang terdiri Bahagian G : Pekerjaan Sekarang daripada Pembantu Perangkaan LPPKN Bahagian H : Kiriman dan Simpanan dan pelajar dari UMS telah terlibat dalam Wang kerja lapangan kajian ini. Sebelum kerja Bahagian I : Kemampuan lapangan dilaksanakan, para penemubual Menyesuaikan Diri dengan Kehidupan telah diberikan latihan dalam bengkel Sosial di Sabah penemubual pada 21 hingga 23 November 2010. Bengkel tersebut adalah bertujuan 16 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH untuk menerangkan tentang skop, konsep, validity). Kesahan kandungan telah disemak metodologi, aliran soalan dan etika semasa secara bersama oleh pihak LPPKN, UMS menemu bual. Kerja lapangan kajian telah dan juga calon PhD. dari Universiti Adelaide. dijalankan selama 14 hari iaitu dari 24 Penelitian dan penyemakan instrumen yang November hingga 6 Disember 2010. Semasa dihasilkan adalah perlu bagi memastikan di lapangan, semua borang soal selidik yang kandungan instrumen merangkumi perkara- telah lengkap diisi disemak oleh dua orang perkara yang hendak diukur. Dalam membina penyemak yang berbeza dan disahkan oleh sesebuah instrumen kajian, pengkaji perlu penyelia lapangan. Proses ini diguna pakai meneliti item-item di dalamnya sama ada ia untuk menjamin kualiti kutipan data yang boleh dipercayai atau tidak. Kebolehpercayaan diperoleh. ini perlu untuk memastikan skor-skor yang diperoleh menggunakan instrumen kajian 2.9 KEMASUKAN DAN itu konsisten jika digunakan semula pada PENGANALISISAN DATA individu yang sama. Menurut Chua (2006), antara kaedah yang digunakan untuk Proses kemasukan data dimulakan membina kebolehpercayaan pengukuran dengan menyediakan template borang soal dalam penyelidikan kuantitatif ialah melalui selidik mengikut kategori responden yang kaedah pemisahan separa (split-half) dan menggunakan perisian Statistical Package for kaedah konsistensi dalaman (internal Social Sciences (SPSS) versi 15.0. Kesemua consistency approach). Bagi kajian ini, maklumat yang dikumpulkan, dimasukkan kedua-kedua kaedah tersebut digunakan ke dalam template yang disediakan. Proses bagi menguji kebolehpercayaan pengukuran penyeliaan kemasukan data telah dijalankan instrumen. Kaedah pertama iaitu pemisahan dengan teliti bagi memastikan data yang separa adalah kaedah yang memisahkan dimasukkan adalah bermutu dan kurang item-item dalam suatu instrumen kepada ralat. Setelah proses kemasukan data dua kumpulan item secara rawak sebelum selesai, penyelia melakukan kerja-kerja jumlah skor bagi kedua-dua kumpulan item penyemakan konsistensi yang bertujuan tersebut dikira. Seterusnya, nilai pekali untuk mengesan data-data yang tidak korelasi diperoleh dengan menganalisis lengkap dan tidak tepat. Data yang diperoleh nilai korelasi di antara kedua-dua kumpulan dianalisis dengan menggunakan kaedah skor tersebut. Nilai pekali korelasi yang statistik deskriptif seperti kekerapan, menunjukkan kebolehpercayaan yang peratusan, min dan sisihan piawai. memuaskan adalah antara 0.75 hingga 0.95. Kaedah konsistensi dalaman pula 2.10 UJIAN mencari nilai korelasi antara skor setiap KEBOLEHPERCAYAAN item dalam ujian dengan jumlah skor bagi semua item dalam ujian (skor indeks ujian). Pengujian psikometrik bagi instrumen Pekali kebolehpercayaan (Alfa Cronbach) kajian ini dinilai melalui kaedah kesahan dikira untuk mengukur kebolehpercayaan dan kebolehpercayaan. Kesahan bagi ketiga- instrumen kajian. Nilai Alfa yang baik adalah tiga set soal selidik kajian diuji dengan antara 0.65 hingga 0.95. Nilai Alfa yang terlalu menggunakan kesahan kandungan (content rendah menunjukkan keupayaan item- LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 17 item instrumen mengukur konsep dalam 2.4 menunjukkan nilai pekali split-half dan kajian adalah rendah manakala nilai yang Alfa Cronbach instrumen kajian bagi kategori terlalu tinggi pula mungkin menunjukkan responden majikan, pekerja Indonesia dan item-item instrumen adalah serupa atau penduduk tempatan. bertindih (Chua, 2006). Jadual 2.2, 2.3 dan

Jadual 2.2 Nilai Alfa Cronbach Dan Split-Half Bagi Domain Pada Instrumen Kategori Majikan

Nilai Nilai Bil. Domain Bil. Item Alfa Cronbach Split-Half

1 Proses pengambilan pekerja Indonesia 5 0.32 0.33

Faktor pengambilan pekerja Indonesia 2 7 0.62 0.53 oleh majikan

Jadual 2.3 Nilai Alfa Cronbach Dan Split-Half Bagi Domain Pada Instrumen Kategori Pekerja Indonesia

Nilai Nilai Bil. Domain Bil. Item Alfa Cronbach Split-Half 1 Bantuan Konsulat Indonesia 3 0.96 0.86 2 Peraturan Imigresen Malaysia 5 0.81 0.80 3 Peranan majikan 4 0.92 0.92 18 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Jadual 2.4 Nilai Alfa Cronbach Dan Split-Half Bagi Domain Pada Instrumen Kategori Penduduk Tempatan

Nilai Nilai Bil. Domain Bil. Item Alfa Cronbach Split-Half 1 Faktor penghijrahan 13 0.86 0.70 Kesan terhadap ekonomi dengan 2 4 0.59 0.37 kedatangan warga Indonesia Kesan terhadap ekonomi tanpa pekerja 3 4 0.86 0.86 Indonesia 4 Kesan terhadap pendidikan 4 0.89 0.87 5 Kesan terhadap kesihatan 3 0.84 0.70 6 Kesan terhadap keselamatan 3 0.88 0.72 7 Kesan terhadap budaya 3 0.80 0.74 8 Kesan terhadap perumahan dan kejiranan 5 0.87 0.80 Langkah kerajaan menangani pekerja 9 7 0.76 0.58 Indonesia di Sabah Langkah kerajaan menghalang kemasukan 10 6 0.92 0.91 pekerja Indonesia secara tidak sah BAB 3 PROFIL RESPONDEN

3.1 PENGENALAN Maklumat asas berkaitan ciri-ciri sosioekonomi Carta 3.1 dan demografi responden yang diliputi Majikan Yang Diliputi Mengikut Kawasan sewaktu kajian dijalankan mampu memberi Semporna Kunak Semporna Kunak penjelasan yang berguna untuk memahami 12.3% (110) 10.8% (4) 8.1% (3) 14.3% (128) kesamaan dan perbezaan tingkah laku di kalangan responden yang dikaji. Bab ini melaporkan maklumat mengenai ciri-ciri penting profil responden yang diliputi iaitu majikan yang menggaji pekerja Indonesia, Tawau Tawau 73.4% (658) pekerja Indonesia dan penduduk tempatan 81.1% (30) yang terdedah kepada kehadiran pekerja Indonesia.

Semporna Kunak 3.2 PROFIL MAJIKAN Jadual7.2% (57) 3.1 6.1%menunjukkan (48) bahawa terdapat lebih satu pertiga majikan, iaitu Bahagian ini melaporkan maklumat berkaitan sebanyak 14 majikan (37.9%) terlibat dalam profil majikan yang diliputi daripada segi sektor perladangan, diikuti oleh 11 majikan jenis sektor, tempoh operasi dan penggajian (29.7%) dalam sektor pembuatan, Tawau 9 majikan pekerja mengikut negara asal. Seperti yang (24.3%) dalam sektor perkhidmatan,86.7% (682) dan ditunjukkan dalam Carta 3.1, sebanyak 37 hanya 3 majikan (8.1%) dalam sektor majikan telah berjaya diliputi dalam kajian ini. pembinaan. Daripada segi tempoh operasi Majoriti majikan yang diliputi adalah berada pula, sebanyak 13 majikan (35.1%) telah di Tawau, iaitu sebanyak 30 majikan (81.1%), beroperasi kurang daripada 10 tahun, diikuti oleh 4 majikan (10.8%) di Kunak dan manakala 11 majikan (29.8%) telah beroperasi 3 majikan (8.1%) di Semporna. antara 11 hingga100 20 tahun dan 13 majikan 90 (35.1%) telah beroperasi78.5% (703) lebih daripada 20 80 tahun. 67.5% (605) 70 60 50 40 30 20 11.8% (106) 10 1.2% (11) 0 Mencari pekerjaan Pendapatan yang Mengikut pasangan/ Proses kemasukan lebih tinggi saudara yang mudah

100 90 80.6% (450) 80 74.9% (253) 72.2% (403) 70 59.8% (202) 60 50 40 Lelaki 30 22.8% (77) 20 Perempuan 5.2% (29) 10 1.4% (8) 0.9% (3) 0 Mencari pekerjaan Pendapatan yang Mengikut pasangan/ Proses kemasukan lebih tinggi saudara yang mudah 20 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Jadual 3.1 Majikan Mengikut Sektor Dan Tempoh Operasi

Profil majikan Tawau Kunak Semporna Semua kawasan Sektor Perladangan 8(26.7) 3(75.0) 3(100.0) 14(37.9) Pembuatan 10(33.3) 1(25.0) 0(0.0) 11(29.7) Perkhidmatan 9(30.0) 0(0.0) 0(0.0) 9(24.3) Pembinaan 3(10.0) 0(0.0) 0(0.0) 3(8.1) Jumlah 30(100.0) 4(100.0) 3(100.0) 37(100.0)

Tempoh operasi 1 – 10 tahun 12(40.0) 1(25.0) 0(0.0) 13(35.1) 11 – 20 tahun 8(26.7) 2(50.0) 1(33.3) 11(29.8) Lebih 20 tahun 10(33.3) 1(25.0) 2(66.7) 13(35.1) Jumlah 30(100.0) 4(100.0) 3(100.0) 37(100.0)

Jadual 3.2 memaparkan maklumat hanya 35 majikan (94.6%) yang berbuat majikan yang menggaji pekerja mengikut demikian. Manakala, sebanyak 16 majikan negara asal. Didapati bahawa, semua 37 (43.2%) menggaji pekerja dari Filipina dan majikan menggaji pekerja dari Indonesia. hanya 9 majikan (24.3%) menggaji pekerja Walau bagaimanapun, tidak semua majikan tempatan dari Semenanjung Malaysia. menggaji pekerja tempatan Sabah di mana

Jadual 3.2 Majikan Yang Menggaji Pekerja Mengikut Negara Asal

Negara asal Tawau Kunak Semporna Semua kawasan Indonesia 30(100.0) 4(100.0) 3(100.0) 37(100.0) Malaysia (Sabah) 28(93.3) 4(100.0) 3(100.0) 35(94.6) Filipina 11(36.7) 3(75.0) 2(66.7) 16(43.2) Malaysia (Semenanjung) 6(20.0) 2(50.0) 1(33.3) 9(24.3) Lain-lain negara 3(10.0) 1(25.0) 0(0.0) 4(10.8) LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 21

Jadual 3.3 pula menunjukkan bilangan lain-lain negara hanya mencatat bilangan pekerja yang digaji oleh majikan mengikut yang paling sedikit iaitu masing-masing negara asal. Didapati bahawa, pekerja yang seramai 16 orang dan 22 orang. Keadaan ini berasal dari Indonesia mencatat bilangan jelas menunjukkan bahawa pihak majikan tertinggi iaitu seramai 5,593 orang. Ini diikuti cenderung dan sangat bergantung menggaji oleh pekerja tempatan Sabah, iaitu seramai pekerja asing khususnya dari Indonesia 1,545 orang dan 691 orang pekerja yang berbanding pekerja tempatan bagi mengisi berasal dari Filipina. Walau bagaimanapun, pekerjaan di syarikat mereka. pekerja dari Semenanjung Malaysia dan

Jadual 3.3 Bilangan Pekerja Mengikut Negara Asal

Negara asal Tawau Kunak Semporna Semua kawasan Indonesia 4, 280 544 769 5,593 Malaysia (Sabah) 1,322 76 147 1,545 Filipina 296 287 108 691 Malaysia (Semenanjung) 13 2 1 16 Lain-lain negara 21 1 - 22

3.3 PROFIL PEKERJA INDONESIA

Bahagian ini melaporkan maklumat berkaitan Carta 3.2 profil pekerja Indonesia yang diliputi daripada Pekerja Indonesia Yang Diliputi Mengikut segi jantina, umur, etnik, wilayah asal, Kawasan agama, status perkahwinan, pendidikan, Semporna Kunak Semporna Kunak sektor pekerjaan dan pendapatan. Selain 12.3% (110) 10.8% (4) 8.1% (3) 14.3% (128) itu, maklumat seperti jenis pemilikan dokumen dan latar belakang keluarga juga turut dilaporkan dalam bahagian ini. Carta 3.2 menunjukkan, daripada sejumlah 896 pekerja Indonesia yang diliputi, seramaiTawau Tawau 73.4% (658) 658 orang (73.4%) adalah berada di 81.1%Tawau, (30) 128 orang (14.3%) di Kunak dan 110 orang (12.3%) di Semporna.

Semporna Kunak 7.2% (57) 6.1% (48)

Tawau 86.7% (682)

100 90 78.5% (703) 80 67.5% (605) 70 60 50 40 30 20 11.8% (106) 10 1.2% (11) 0 Mencari pekerjaan Pendapatan yang Mengikut pasangan/ Proses kemasukan lebih tinggi saudara yang mudah

100 90 80.6% (450) 80 74.9% (253) 72.2% (403) 70 59.8% (202) 60 50 40 Lelaki 30 22.8% (77) 20 Perempuan 5.2% (29) 10 1.4% (8) 0.9% (3) 0 Mencari pekerjaan Pendapatan yang Mengikut pasangan/ Proses kemasukan lebih tinggi saudara yang mudah 22 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Berdasarkan Jadual 3.4, lebih separuh yang rendah, iaitu seramai 117 orang (13.1%) daripada responden adalah lelaki, iaitu tidak bersekolah dan 441 orang (49.2%) seramai 558 orang (62.3%) dan selebihnya berpendidikan sekolah rendah. Manakala, adalah perempuan. Sebahagian besar seramai 332 orang (37.0%) berpendidikan responden berumur kurang daripada 40 tahun, menengah dan hanya sebilangan kecil, iaitu iaitu seramai 660 orang (73.7%), sementara seramai 51 orang (0.7%) berpendidikan seramai 136 orang (26.3%) berumur lebih tertiari. Daripada segi sektor pekerjaan, daripada 40 tahun. Majoriti responden adalah sebahagian besar responden bekerja dalam etnik Bugis, iaitu seramai 618 orang (69.0%) sektor perladangan, iaitu seramai 563 orang dan selebihnya adalah etnik-etnik seperti (62.8%). Manakala, seramai 218 orang (24.3%) Timur, Jawa, Bima, Flores, Buton, Tator dan bekerja dalam sektor pembuatan, 35 orang Makassar. Daripada segi wilayah asal pula, (3.9%) dalam sektor perkhidmatan dan 24 majoriti responden berasal dari Sulawesi, orang (2.7%) dalam sektor pembinaan. Selain iaitu seramai 682 orang (76.1%), diikuti oleh itu, terdapat juga seramai 56 orang (6.3%) yang seramai 140 orang (15.6%) dari Nusa Tenggara bekerja dalam sektor tidak formal berjaya dan seramai 54 orang (6.0%) dari Jawa. diliputi. Mereka ini menjalankan perniagaan Majoriti responden adalah beragama Islam, kecil-kecilan seperti menjual sayur-sayuran iaitu seramai 802 orang (89.5%) dan selebihnya dan bakso. Lebih separuh responden, iaitu adalah beragama Kristian. Daripada segi seramai 470 orang (52.5%) berpendapatan status perkahwinan, hampir tiga perempat kurang daripada RM1,000 sebulan, diikuti oleh responden iaitu seramai 670 orang (74.8%) seramai 372 orang (41.5%) berpendapatan telah berkahwin, diikuti seramai 181 orang dalam lingkungan RM1,000 hingga RM1,999 (20.2%) belum pernah berkahwin, 29 orang sebulan dan hanya segelintir responden, iaitu (3.2%) bercerai dan 16 orang (1.8%) balu/ seramai 49 orang (5.5%) berpendapatan lebih duda. Daripada segi latar belakang pendidikan daripada RM2,000 sebulan. pula, memperlihatkan bahawa kebanyakan responden mempunyai tahap pendidikan

Jadual 3.4 Pekerja Indonesia Mengikut Profil Demografi dan Sosioekonomi

Profil pekerja Indonesia Tawau Kunak Semporna Semua kawasan Jantina Lelaki 410(62.3) 85(66.4) 63(57.3) 558(62.3) Perempuan 248(37.7) 43(33.6) 47(42.7) 338(37.7) Jumlah 658(100.0) 128(100.0) 110(100.0) 896(100.0)

Umur Kurang 30 tahun 229(34.8) 41(32.0) 18(16.4) 288(32.2) 30-39 tahun 254(38.6) 62(48.4) 56(50.9) 372(41.5) 40-49 tahun 139(21.1) 22(17.2) 32(29.1) 193(21.5) 50 tahun dan ke atas 36(5.5) 3(2.4) 4(3.6) 43(4.8) Jumlah 658(100.0) 128(100.0) 110(100.0) 896(100.0) LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 23

Profil pekerja Indonesia Tawau Kunak Semporna Semua kawasan Etnik Bugis 419(63.7) 108(84.4) 91(82.7) 618(69.0) Timor 56(8.5) 7(5.5) 6(5.5) 69(7.7) Jawa 54(8.2) 1(0.8) 1(0.9) 56(6.3) Bima 29(4.4) 0(0.0) 9(8.2) 38(4.2) Flores 21(3.2) 6(4.7) 0(0.0) 27(3.0) Buton 23(3.5) 1(0.7) 0(0.0) 24(2.7) Tator 23(3.5) 0(0.0) 1(0.9) 24(2.7) Makassar 18(2.7) 2(1.6) 1(0.9) 21(2.3) Lain-lain 15(2.3) 3(2.3) 1(0.9) 19(2.1) Jumlah 658(100.0) 128(100.0) 110(100.0) 896(100.0)

Wilayah asal Jawa 52(7.9) 1(0.8) 1(0.9) 54(6.0) Nusa Tenggara 112(17.0) 12(9.4) 16(14.5) 140(15.6) Sulawesi 480(72.9) 111(86.6) 91(82.7) 682(76.1) Lain-lain wilayah 13(2.0) 2(1.6) 2(1.8) 17(1.9) Tiada maklumat 1(0.2) 2(1.6) 0(0.0) 3(0.4) Jumlah 658(100.0) 128(100.0) 110(100.0) 896(100.0)

Agama Islam 577(87.7) 119(93.0) 106(96.4) 802(89.5) Kristian 81(12.3) 9(7.0) 4(3.6) 94(10.5) Jumlah 658(100.0) 128(100.0) 110(100.0) 896(100.0)

Status perkahwinan Belum pernah berkahwin 148(22.5) 25(19.5) 8(7.3) 181(20.2) Berkahwin 477(72.5) 98(76.6) 95(86.4) 670(74.8) Bercerai 23(3.5) 4(3.1) 2(1.8) 29(3.2) Balu/duda 10(1.5) 1(0.8) 5(4.5) 16(1.8) Jumlah 658(100.0) 128(100.0) 110(100.0) 896(100.0) 24 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Profil pekerja Indonesia Tawau Kunak Semporna Semua kawasan Tahap pendidikan Tidak bersekolah 88(13.4) 12(9.4) 17(15.5) 117(13.1) Sekolah Dasar 313(47.6) 72(56.3) 56(50.9) 441(49.2) Sek. Men. Pertama 127(19.3) 24(18.8) 23(20.9) 174(19.4) Sek. Men. Umum 24(3.6) 5(3.8) 1(0.9) 30(3.3) Sek. Men. Atas 102(15.4) 15(11.7) 11(10.0) 128(14.3) Diploma 3(0.5) 0(0.0) 2(1.8) 50(0.6) Strata 1/Sarjana 1(0.2) 0(0.0) 0(0.0) 1(0.1) Jumlah 658(100.0) 128(100.0) 110(100.0) 896(100.0)

Sektor pekerjaan Perladangan 355(54.0) 98(76.6) 110(100.0) 563(62.8) Pembuatan 188(28.6) 30(23.4) 0(0.0) 218(24.3) Perkhidmatan 35(5.3) 0(0.0) 0(0.0) 35(3.9) Pembinaan 24(3.6) 0(0.0) 0(0.0) 24(2.7) Tidak formal 56(8.5) 0(0.0) 0(0.0) 56(6.3) Jumlah 658(100.0) 128(100.0) 110(100.0) 896(100.0)

Pendapatan bulanan Kurang daripada RM500 77(11.7) 7(5.5) 2(1.8) 86(9.6) RM500 – RM999 307(46.7) 42(32.8) 35(31.8) 384(42.9) RM1,000 – RM1,499 180(27.4) 49(38.3) 44(40.0) 273(30.5) RM1,500 – RM1,999 60(9.1) 19(14.8) 20(18.2) 99(11.0) RM2,000 – RM2,499 21(3.1) 7(5.5) 5(4.6) 33(3.7) RM2,500 – RM2,999 4(0.6) 1(0.8) 1(0.9) 6(0.7) RM3,000 ke atas 5(0.8) 3(2.3) 2(1.8) 10(1.0) Tiada maklumat 4(0.6) 0(0.0) 1(0.9) 5(0.6) Jumlah 658(100.0) 128(100.0) 110(100.0) 896(100.0) LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 25

Pekerja asing yang datang ke Malaysia bekerja di kawasan kajian tidak mempunyai secara sah umumnya telah ditentukan dokumen penting seperti pasport dan jenis pekerjaan, majikan, tempat tinggal permit kerja. Jadual 3.5 menunjukkan dan telah melalui pelbagai proses untuk bahawa terdapat seramai 880 orang (98.2%) memenuhi kelayakan sebagai pekerja. mempunyai pasport dan 863 orang (96.3%) Mereka kemudiannya diberikan permit mempunyai permit kerja. Selain itu, terdapat kerja yang dinyatakan tempoh kerja mereka juga segelintir responden yang mempunyai di negara ini. Kategori pekerja jenis ini pas lawatan, iaitu seramai 60 orang (6.7%), 37 mempunyai dokumen perjalanan dan kontrak orang (4.1%) mempunyai pas sempadan dan pekerjaan yang sah serta bebas daripada 4 orang (0.4%) mempunyai kad pengenalan penyakit berjangkit. Dalam kajian ini, wujud penduduk tetap. sebilangan kecil pekerja Indonesia yang

Jadual 3.5 Pekerja Indonesia Mengikut Pemilikan Dokumen

Pemilikan dokumen Tawau Kunak Semporna Semua kawasan Pasport 646(98.2) 125(97.7) 109(99.1) 880(98.2) Permit Kerja 625(95.0) 128(100.0) 110(100.0) 863(96.3) Pas Lawatan 47(7.1) 7(5.5) 6(5.5) 60(6.7) Pas Sempadan 26(4.0) 8(6.3) 3(2.7) 37(4.1) Kad Pengenalan Penduduk Tetap 3(0.5) 0(0.0) 1(0.9) 4(0.4) Lain-lain dokumen 5(0.8) 0(0.0) 1(0.9) 6(0.7)

Analisis seterusnya adalah mengenai merupakan warganegara Indonesia (Jadual maklumat pasangan pekerja Indonesia dari 3.6). Namun begitu, terdapat juga segelintir segi kewarganegaraan dan tempat tinggal. responden yang berkahwin dengan rakyat Dalam analisis ini, hanya responden yang tempatan, iaitu seramai 38 orang (5.7%). berstatus masih berkahwin sahaja diambil Daripada segi tempat tinggal pasangan pula, kira. Seperti yang ditunjukkan dalam Jadual majoriti responden mempunyai pasangan 3.4 sebelum ini, seramai 670 orang atau yang tinggal di Bahagian Tawau, iaitu seramai 74.8 peratus masih berkahwin. Daripada 612 orang (91.3%) berbanding hanya 58 orang jumlah tersebut, seramai 622 orang (92.8%) (8.7%) sahaja yang mempunyai pasangan berkahwin dengan pasangan yang juga tinggal di Indonesia. 26 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Jadual 3.6 Pekerja Indonesia Mengikut Maklumat Pasangan

Maklumat pasangan Tawau Kunak Semporna Semua kawasan Kewarganegaraan Indonesia 442(92.7) 89(90.8) 91(95.7) 622(92.8) Malaysia 30(6.3) 6(6.1) 2(2.1) 38(5.7) Taraf penduduk tetap 2(0.4) 0(0.0) 1(1.1) 3(0.4) Lain-lain 3(0.6) 3(3.1) 1(1.1) 7(1.1) Jumlah 477(100.0) 98(100.0) 95(100.0) 670(100.0)

Tempat tinggal Bahagian Tawau 425(89.1) 95(96.9) 92(96.8) 612(91.3) Indonesia 52(10.9) 3(3.1) 3(3.2) 58(8.7) Jumlah 477(100.0) 98(100.0) 95(100.0) 670(100.0)

Analisis berikutnya adalah mengenai jumlah tersebut, hanya 59 orang (8.3%) bilangan anak yang dimiliki oleh pekerja sahaja yang tiada mempunyai anak. Hampir Indonesia. Dalam analisis ini, hanya separuh responden, iaitu 346 orang (48.4%) responden yang masih berkahwin, bercerai mempunyai 1-2 orang anak. Ini diikuti oleh dan balu/duda sahaja diambil kira. Seperti seramai 231 orang (32.3%) yang mempunyai yang ditunjukkan dalam Jadual 3.4 sebelum 3-4 orang anak dan selebihnya, iaitu 79 orang ini, didapati bahawa seramai 715 orang atau (11.0%) mempunyai lebih daripada 5 orang 79.8 peratus tergolong dalam status masih anak (Jadual 3.7). berkahwin, bercerai dan balu/duda. Daripada

Jadual 3.7 Pekerja Indonesia Mengikut Bilangan Anak

Bilangan anak Tawau Kunak Semporna Semua kawasan 1-2 orang 254(49.8) 53(51.5) 39(38.2) 346(48.4) 3-4 orang 158(31.0) 38(36.9) 35(34.3) 231(32.3) 5 orang dan lebih 49(9.6) 10(9.7) 20(19.7) 79(11.0) Tiada anak 49(9.6) 2(1.9) 8(7.8) 59(8.3) Jumlah 510(100.0) 103(100.0) 102(100.0) 715(100.0) LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 27

Analisis seterusnya adalah mengenai responden yang mempunyai anak yang maklumat anak pekerja Indonesia dari tinggal di kedua-dua negara tersebut, iaitu segi tempat tinggal dan pendidikan. Jadual seramai 127 orang (19.3%). Berkaitan dengan 3.8 menunjukkan, dalam kalangan 656 hal pendidikan, seramai 376 orang (57.3%) responden yang mempunyai anak, seramai menyatakan bahawa anak mereka mendapat 406 orang (61.9%) mempunyai anak yang pendidikan di Indonesia, manakala seramai tinggal bersama mereka dan seramai 123 227 orang (34.6%) menyatakan bahawa anak orang (18.8%) mempunyai anak yang tinggal mereka mendapat pendidikan di Malaysia. di Indonesia. Di samping itu, terdapat juga

Jadual 3.8 Pekerja Indonesia Mengikut Maklumat Anak

Maklumat anak Tawau Kunak Semporna Semua kawasan Tempat tinggal Sabah 278(60.3) 59(58.4) 69(73.4) 406(61.9) Indonesia 97(21.0) 21(20.8) 5(5.3) 123(18.8) Sabah dan Indonesia 86(18.7) 21(20.8) 20(21.3) 127(19.3) Jumlah 461(100.0) 101(100.0) 94(100.0) 656(100.0)

Tempat mendapat pendidikan Sabah 158(34.3) 24(23.8) 45(47.9) 227(34.6) Indonesia 264(57.3) 74(73.2) 38(40.4) 376(57.3) Sabah dan Indonesia 39(8.4) 3(3.0) 11(11.7) 53(8.1) Jumlah 461(100.0) 101(100.0) 94(100.0) 656(100.0)

Daripada sejumlah 656 pekerja seramai 299 orang (61.4%). Ini diikuti oleh Indonesia yang mempunyai anak, seramai seramai 136 orang (27.9%) yang melahirkan 487 orang (74.2%) melahirkan sekurang- 3-4 orang anak dan selebihnya melahirkan kurangnya seorang anak di Sabah. Jadual 3.9 lebih daripada 5 orang anak iaitu seramai menunjukkan, sebahagian besar responden 52 orang (10.7%). melahirkan 1-2 orang anak di Sabah, iaitu

Jadual 3.9 Pekerja Indonesia Yang Melahirkan Anak Di Sabah Mengikut Bilangan Kelahiran

Bilangan kelahiran Tawau Kunak Semporna Semua kawasan 1-2 orang 204(62.6) 49(62.8) 46(55.4) 299(61.4) 3-4 orang 89(27.3) 22(28.2) 25(30.1) 136(27.9) 5 orang dan lebih 33(10.1) 7(9.0) 12(14.5) 52(10.7) Jumlah 326(100.0) 78(100.0) 83(100.0) 487(100.0) 28 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Jadual 3.10 pula memaparkan (38.8%) telah melahirkan anak mereka di maklumat mengenai tempat kelahiran anak hospital kerajaan. Selain itu, terdapat juga bagi pekerja Indonesia yang melahirkan anak responden yang melahirkan anak di hospital di Sabah. Didapati bahawa, responden yang swasta, namun bilangan mereka adalah melahirkan anak di rumah mencatat bilangan sedikit, iaitu hanya 20 orang (4.1%) sahaja. yang tertinggi, iaitu seramai 350 orang atau 71.9 peratus. Manakala, seramai 189 orang

Jadual 3.10 Pekerja Indonesia Yang Melahirkan Anak Di Sabah Mengikut Tempat Kelahiran

Tempat kelahiran Tawau Kunak Semporna Semua kawasan

Rumah 212(65.0) 60(76.9) 73(88.0) 350(71.9)

Hospital kerajaan 138(42.3) 23(29.5) 28(33.7) 189(38.8)

Hospital swasta 15(4.6) 3(3.8) 2(2.4) 20(4.1)

Lain-lain tempat 13(4.0) 1(1.3) - 14(2.9) Semporna Kunak Semporna Kunak 12.3% (110) Jumlah 326(66.9) 78(16.0) 10.8% (4)83(17.0)8.1% (3) 487(100.0) 14.3% (128)

3.4 PROFIL PENDUDUK TEMPATAN Tawau Tawau 73.4% (658) Bahagian ini melaporkan maklumat Carta 3.3 81.1% (30) berkaitan profil penduduk tempatan yang Penduduk Tempatan Yang Diliputi diliputi dari segi jantina, umur, etnik, agama, Mengikut Kawasan status perkahwinan, pendidikan, sektor pekerjaan, pendapatan dan tempoh menetap Semporna Kunak 7.2% (57) 6.1% (48) di kawasan kajian. Carta 3.3 menunjukkan, daripada sejumlah 787 penduduk tempatan yang diliputi, seramai 682 orang (86.7%) adalah berada di Tawau, 48 orang (6.1%) di Tawau Kunak dan 57 orang (7.2%) di Semporna. 86.7% (682)

100 90 78.5% (703) 80 67.5% (605) 70 60 50 40 30 20 11.8% (106) 10 1.2% (11) 0 Mencari pekerjaan Pendapatan yang Mengikut pasangan/ Proses kemasukan lebih tinggi saudara yang mudah

100 90 80.6% (450) 80 74.9% (253) 72.2% (403) 70 59.8% (202) 60 50 40 Lelaki 30 22.8% (77) 20 Perempuan 5.2% (29) 10 1.4% (8) 0.9% (3) 0 Mencari pekerjaan Pendapatan yang Mengikut pasangan/ Proses kemasukan lebih tinggi saudara yang mudah LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 29

Berdasarkan Jadual 3.11, hampir berkelulusan SPM. Manakala, seramai 181 dua pertiga responden adalah lelaki, iaitu orang (23.0%) pula berkelulusan Diploma/ seramai 478 orang (60.7%) dan selebihnya Ijazah/Sarjana/PhD dan hanya sebilangan adalah perempuan. Sebahagian besar kecil, iaitu seramai 29 orang (3.6%) tidak responden berumur kurang daripada 40 pernah bersekolah. Dari segi sektor tahun, iaitu seramai 531 orang (67.5%), pekerjaan, seramai 405 orang (51.5%) bekerja sementara seramai 256 orang (32.5%) dalam sektor swasta dan selebihnya bekerja berumur lebih daripada 40 tahun. Hampir dalam sektor kerajaan. Kurang separuh satu pertiga responden adalah etnik Melayu, daripada responden, iaitu seramai 344 orang iaitu seramai 250 orang (31.8%), diikuti oleh (43.7%) berpendapatan kurang daripada etnik Bugis, iaitu seramai 196 orang (24.9%) RM1,000 sebulan, diikuti oleh seramai dan etnik Bajau seramai 108 orang (13.7%). 258 orang (32.7%) berpendapatan dalam Majoriti responden adalah beragama Islam, lingkungan RM1,000 hingga RM1,999 sebulan iaitu seramai 687 orang (87.3%). Dari segi dan selebihnya berpendapatan lebih daripada status perkahwinan, lebih dua pertiga RM2,000 sebulan. Berkaitan dengan tempoh responden, iaitu seramai 512 orang (65.1%) menetap di tempat tinggal sekarang pula, telah berkahwin, diikuti oleh seramai 251 lebih separuh responden telah menetap di orang (31.9%) belum pernah berkahwin, 13 tempat tinggal sekarang melebihi 10 tahun, orang (1.7%) balu/duda dan 11 orang (1.3%) iaitu seramai 449 orang (57.1%). bercerai. Dari segi latar belakang pendidikan pula, seramai 311 orang (39.5%) adalah

Jadual 3.11 Penduduk Tempatan Mengikut Profil Demografi dan Sosioekonomi

Profil penduduk tempatan Tawau Kunak Semporna Semua kawasan Jantina Lelaki 406(59.5) 32(66.7) 40(70.2) 478(60.7) Perempuan 276(40.5) 16(33.3) 17(29.8) 309(39.3) Jumlah 682(100.0) 48(100.0) 57(100.0) 787(100.0)

Umur Bawah 20 tahun 16(2.3) 10(20.8) 4(7.0) 30(3.8) 20-29 tahun 249(36.5) 22(45.8) 18(31.6) 289(36.7) 30-39 tahun 185(27.1) 10(20.8) 17(29.8) 212(27.0) 40-49 tahun 157(23.0) 4(8.3) 7(12.3) 168(21.3) 50 tahun dan ke atas 75(11.0) 2(4.2) 11(19.3) 88(11.2) Jumlah 682(100.0) 48(100.0) 57(100.0) 787(100.0) 30 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Profil penduduk tempatan Tawau Kunak Semporna Semua kawasan Etnik Melayu 235(34.5) 5(10.4) 10(17.5) 250(31.8) Kadazan Dusun 37(5.4) 0(0.0) 0(0.0) 37(4.7) Bajau 86(12.6) 7(14.6) 15(26.3) 108(13.7) Suluk 27(4.0) 0(0.0) 2(3.5) 29(3.7) Bugis 142(20.8) 28(58.3) 26(45.6) 196(24.9) Bumiputera lain 87(12.8) 3(6.3) 1(1.8) 91(11.6) Cina 35(5.1) 0(0.0) 0(0.0) 35(4.4) Lain-lain 33(4.8) 5(10.4) 3(5.3) 41(5.2) Jumlah 682(100.0) 48(100.0) 57(100.0) 787(100.0)

Agama Islam 588(86.2) 42(87.5) 57(100.0) 687(87.3) Buddha 26(3.8) 0(0.0) 0(0.0) 26(3.3) Hindu 4(0.6) 1(2.1) 0(0.0) 5(0.6) Kristian 61(8.9) 5(10.4) 0(0.0) 66(8.4) Lain-lain 2(0.3) 0(0.0) 0(0.0) 2(0.3) Tiada agama 1(0.1) 0(0.0) 0(0.0) 1(0.1) Jumlah 682(100.0) 48(100.0) 57(100.0) 787(100.0)

Status perkahwinan Belum pernah berkahwin 212(31.1) 19(39.6) 20(35.1) 251(31.9) Berkahwin 446(65.4) 29(60.4) 37(64.9) 512(65.1) Balu/Duda 13(1.9) 0(0.0) 0(0.0) 13(1.7) Bercerai/Berpisah 11(1.6) 0(0.0) 0(0.0) 11(1.3) Jumlah 682(100.0) 48(100.0) 57(100.0) 787(100.0)

Tahap pendidikan Tidak bersekolah 18(2.6) 2(4.2) 9(15.8) 29(3.6) UPSR 48(7.0) 4(8.3) 10(17.5) 62(7.9) PMR 88(12.9) 3(6.3) 9(15.8) 100(12.7) SPM 266(39.0) 25(52.1) 20(35.1) 311(39.5) STPM 76(11.1) 5(10.4) 4(7.0) 85(10.8) Diploma/Ijazah/Sarjana/PhD 167(24.5) 9(18.8) 5(8.8) 181(23.0) Lain-lain 19(2.8) 0(0.0) 0(0.0) 20(2.5) Jumlah 682(100.0) 48(100.0) 57(100.0) 787(100.0) LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 31

Profil penduduk tempatan Tawau Kunak Semporna Semua kawasan Sektor pekerjaan Awam 382(56.0) 0(0.0) 0(0.0) 382(48.5) Swasta 300(44.0) 48(100.0) 57(100.0) 405(51.5) Jumlah 682(100.0) 48(100.0) 57(100.0) 787(100.0)

Pendapatan bulanan Kurang daripada RM500 95(13.9) 10(20.8) 18(31.6) 123(15.6) RM500 - RM999 165(24.2) 24(50.0) 32(56.1) 221(28.1) RM1,000 - RM1,499 154(22.6) 8(16.7) 2(3.5) 164(20.8) RM1,500 - RM1,999 91(13.3) 2(4.2) 1(1.8) 94(11.9) RM2,000 - RM2,499 58(8.5) 0(0.0) 3(5.3) 61(7.8) RM2,500 - RM2,999 48(7.0) 2(4.2) 0(0.0) 50(6.4) RM3,000 ke atas 71(10.4) 2(4.2) 1(1.8) 74(9.4) Jumlah 682(100.0) 48(100.0) 57(100.0) 787(100.0)

Tempoh menetap di tempat sekarang Kurang daripada 1 tahun 43(6.3) 16(33.3) 9(15.8) 68(8.6) 1-4 tahun 153(22.4) 10(20.8) 7(12.3) 170(21.6) 5-9 tahun 85(12.5) 11(22.9) 4(7.0) 100(12.7) 10 tahun dan lebih 401(58.8) 11(22.9) 37(64.9) 449(57.1) Jumlah 682(100.0) 48(100.0) 57(100.0) 787(100.0)

BAB 4 FAKTOR PENGHIJRAHAN, JARINGAN MAKLUMAT DAN PENGALAMAN PENGHIJRAHAN PEKERJA INDONESIA

4.1 PENGENALAN

Bab ini membincangkan mengenai faktor negara merupakan dua faktor utama penghijrahan, jaringan maklumat dan penghijrahan pekerja Indonesia. Selain pengalaman penghijrahan pekerja Indonesia itu, terdapat juga sebahagian mereka yang ke Sabah. Faktor penghijrahan yang berhijrah untuk mencari pengalaman kerja dibincangkan meliputi faktor mengapa atau pun mengikut keluarga atau saudara mereka memilih Sabah sebagai destinasi mara bekerja di luar negara. pilihan penghijrahan. Jaringan maklumat pula meliputi maklumat mengenai individu Dalam kajian ini, terdapat dua faktor yang mereka kenali di Sabah, individu utama mengapa pekerja Indonesia datang yang memberi maklumat dan membantu ke Sabah. Seperti yang ditunjukkan dalam mereka mendapatkan pekerjaan, pembuat Carta 4.1, dua sebab utama pekerja Indonesia keputusan untuk berhijrah, dan individu datang ke Sabah adalah kerana mencari yang mempengaruhi keputusan tersebut. pekerjaan (78.5%) dan pendapatan yang lebih Sementara itu, faktor pengalaman tinggi (67.5%). Terdapat juga mereka yang penghijrahan pula memberi fokus kepada datang ke Sabah kerana mengikut pasangan/ kos pengurusan dokumen serta perjalanan, saudara mara (11.8%). Faktor yang sama pengalaman perjalanan, proses kemasukan, dapat dilihat mengikut jantina (Carta 4.2). aturan tempat tinggal, adaptasi dan Walau bagaimanapun, faktor penghijrahan sosialisasi, perancangan keluarga, pekerjaan, disebabkan mengikut pasangan/saudara pemilikan harta, serta pengurusan kewangan. mara adalah lebih tinggi bagi pekerja perempuan (22.8%) berbanding pekerja 4.2 FAKTOR PENGHIJRAHAN lelaki (5.2%). Terdapat pelbagai faktor yang mempengaruhi penduduk Indonesia untuk berhijrah dan bekerja di luar negara. Menurut Firdausy (2005), tiada peluang pekerjaan di negara asal dan pendapatan yang tinggi di luar Semporna Kunak Semporna Kunak 12.3% (110) 10.8% (4) 8.1% (3) 14.3% (128)

Semporna Kunak Semporna Kunak 12.3% (110) 10.8% (4) 8.1% (3) 14.3% (128) Tawau Tawau 81.1% (30) 73.4% (658)

Tawau Tawau 81.1% (30) 73.4% (658) Semporna Kunak 7.2% (57) 6.1% (48)

Semporna Kunak 7.2% (57) 6.1% (48) Tawau 86.7% (682)

34 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH Tawau 86.7% (682) Carta 4.1 Faktor Penghijrahan Pekerja Indonesia Ke Sabah

100 90 78.5% (703) 80 67.5% (605) 70 60 100 50 90 78.5%40 (703) 80 30 67.5% (605) 70 20 11.8% (106) 60 10 1.2% (11) 50 0 40 Mencari pekerjaan Pendapatan yang Mengikut pasangan/ Proses kemasukan 30 lebih tinggi saudara yang mudah 20 11.8% (106) 10 1.2% (11) 0 Mencari pekerjaan Pendapatan yang MengikutCarta 4.2 pasangan/ Proses kemasukan 100 lebih tinggi saudara yang mudah Faktor Penghijrahan Pekerja Indonesia Ke Sabah Mengikut Jantina 90 80.6% (450) 80 74.9% (253) 72.2% (403) 70 59.8% (202) 60 100 50 90 80.6%40 (450) 74.9% (253) Lelaki 80 30 72.2% (403) 22.8% (77) 70 20 59.8% (202) Perempuan 60 5.2% (29) 10 1.4% (8) 0.9% (3) 50 0 40 Mencari pekerjaan Pendapatan yang Mengikut pasangan/ Proses kemasukan Lelaki 30 lebih tinggi 22.8%saudara (77) yang mudah 20 Perempuan 5.2% (29) 10 1.4% (8) 0.9% (3) 0 Mencari pekerjaan Pendapatan yang Mengikut pasangan/ Proses kemasukan lebih tinggi saudara yang mudah

Selain daripada faktor ekonomi seperti mereka (Carta 4.3). Perbandingan mengikut ingin mencari pekerjaan dan pendapatan jantina mendapati faktor geografi lebih yang lebih tinggi, faktor seperti kedudukan mempengaruhi keputusan pekerja lelaki geografi yang strategik, kehadiran keluarga/ (65.1%) untuk berhijrah berbanding pekerja saudara mara, dan persamaan agama perempuan (50.3%) (Carta 4.4). Sebaliknya, serta budaya turut mempengaruhi pekerja faktor pasangan/saudara/rakan bekerja asing untuk berhijrah ke sesuatu kawasan. di sini lebih mempengaruhi keputusan Kajian ini mendapati lebih separuh pekerja pekerja perempuan (42.6%) untuk berhijrah Indonesia memilih Sabah sebagai destinasi berbanding pekerja lelaki (29.9%). penghijrahan disebabkan kedudukan geografi Sabah yang berdekatan dengan negara asal LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 35

Carta 4.3 Faktor Pekerja Indonesia Memilih Sabah Sebagai Destinasi Penghijrahan

100 90 100 80 90 70 80 59.5% (533) 60 70 59.5% (533) 50 60 40 50 34.7% (311) 30 40 34.7% (311) 20 30 12.3% (110) 10 20 12.3% (110) 0 10 Berdekatan0 dengan Pasangan/saudara/ Banyak persamaan negaraBerdekatan asal denganrakan bekerjaPasangan/saudara/ di Sabah denganBanyak negara persamaan asal negara asal rakan bekerja di Sabah dengan negara asal

Carta 4.4 Faktor Pekerja Indonesia Memilih Sabah Sebagai Destinasi 100 Penghijrahan Mengikut Jantina 90 100 80 90 70 65.1%80 (363) 70 65.1% (363) 60 50.3% (170) 50 60 50.3% (170) 42.6% (144) 40 50 42.6% (144) Lelaki 29.9% (167) Lelaki 30 40 29.9% (167) 20 30 14.3% (80) Perempuan 14.3%8.9% (80) (30) Perempuan 10 20 8.9% (30) 0 10 0Berdekatan dengan Pasangan/saudara/ Banyak persamaan negaraBerdekatan asal dengan rakan bekerjaPasangan/saudara/ di Sabah denganBanyak negara persamaan asal negara asal rakan bekerja di Sabah dengan negara asal

4.3 FAKTOR100 JARINGAN 90 100 83.7% (750) MAKLUMAT80 90 72.7% (651) 83.7% (750) 70 80 72.7% (651) Menurut Wu (2006),60 migran70 perintis merupakan Berdasarkan Carta 4.5, didapati bahawa 50 60 sumber maklumat40 50 terpenting mengenai pekerja Indonesia mempunyai jaringan pekerjaan kepada30 migran40 baru. Selain sebagai hubungan sosial yang cukup luas sama 20 30 pemberi maklumat,10 20 mereka juga bertindak ada untuk mendapatkan maklumat atau sebagai pencari0 peluang10 pekerjaan kepada membantu mereka dalam mendapatkan mereka yang ingin berhijrah.0Ahli keluarga/ Ini diperkuatkanRakan senegarapekerjaan di Sabah. Ini kerana kebanyakan saudaraAhli mara keluarga/ Rakanmereka senegara telah pun mempunyai ahli keluarga/ lagi sekiranya wujud jaringansaudara sosial mara seperti hubungan kekeluargaan antara mereka iaitu saudara mara (72.7%) ataupun rakan antara migran perintis dan migran baru. senegara (83.7%) yang tinggal di Sabah. Ini dibuktikan dalam Carta 4.6 dan 4.7 di

100 90 100 80 90 70 80 60 70 48.2%60 (432) 50 48.2% (432)40.5% (363) 40 50 40.5% (363) 30 40 20 30 13.3% (119) 10 20 13.3% (119)5.6% (50) 4.2% (38) 0 10 5.6% (50) 4.2% (38) Rakan0 senegara Ahli keluarga/ Rakan Agen Media di SabahRakan senegarasaudara Ahli mara keluarga/ di IndonesiaRakan Agen Media di Sabah di Sabahsaudara mara di Indonesia di Sabah 100 90 80 100 90 70 59.5% (533) 60 80 50 70 59.5% (533) 40 60 34.7% (311) 30 50 34.7% (311) 20 40 12.3% (110) 10 30 0 20 12.3% (110) Berdekatan10 dengan Pasangan/saudara/ Banyak persamaan 0negara asal rakan bekerja di Sabahdengan negara asal Berdekatan dengan Pasangan/saudara/ Banyak persamaan negara asal rakan bekerja di Sabahdengan negara asal

100 90 100 80 Lelaki 90 70 65.1% (363) 80 Lelaki 60 Perempuan 70 65.1%50.3% (363) (170) 50 42.6% (144) 60 Perempuan 40 50.3% (170) 50 29.9% (167) 42.6% (144) 30 40 20 29.9% (167) 14.3% (80) 30 8.9% (30) 10 36 20 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN14.3% TAWAU, (80) SABAH 0 8.9% (30) 10Berdekatan dengan Pasangan/saudara/ Banyak persamaan 0 mana, rakan senegaranegara danasal keluarga/saudararakan bekerja di membantuSabah dengan pekerja negara Indonesia asal mendapatkan Berdekatan dengan Pasangan/saudara/ Banyak persamaan yang tinggal di Sabahnegara mencatat asal peratusanrakan bekerjapekerjaan di Sabah di Sabah.dengan negara asal yang tinggi untuk memberi maklumat dan Carta 4.5 Hubungan Antara100 Pekerja Indonesia Dan Individu Yang Mereka Kenali Di Sabah 83.7% (750) 80 10072.7% (651) 83.7% (750) 60 80 72.7% (651) 40 60 20 40 0 20 Ahli keluarga/ Rakan senegara 0saudara mara Ahli keluarga/ Rakan senegara saudara mara

Carta 4.6 Pemberi Maklumat Mengenai Pekerjaan Di Sabah 100 90 100 80 90 70 80 60 48.2%70 (432) 50 60 40.5% (363) 40 48.2% (432) 50 30 40.5% (363) 40 20 13.3% (119) 30 10 5.6% (50) 4.2% (38) 20 13.3% (119) 0 Rakan10 senegara Ahli keluarga/ Rakan Agen 5.6% (50)Media 4.2% (38) di0 Sabah saudara mara di Indonesia Rakan senegaradi Sabah Ahli keluarga/ Rakan Agen Media di Sabah saudara mara di Indonesia di Sabah Carta 4.7 Individu Yang Membantu Mendapatkan Pekerjaan Di Sabah

Sendiri Lain-lain 8.8% (79) 1.1% (10)

Agen 9.0% (81)

Majikan Ahli keluarga 13.8% (124) saudara mara di Sabah 46.4% (416)

Rakan senegara di Sabah 20.8% (186)

100 90 80 70 60 50 37.4% (335) 40 29.4% (263) 30 19.1% (171) 20 9.2% (82) 10 2.6% (23) 3.3% (30) 0 Saudara Majikan Kawan-kawan Sendiri Keluarga Agen

100 90 80 70 60 52.2% (468) 50 40 30 25.9% (232) 20 10 0 PJTKI/DEPNAKER Agen

Sebelum datang ke Sabah 2.9% (26)

Tidak menjalani Setelah sampai di Sabah pemeriksaan langsung 39.5% (354) 22.0% (197)

Sebelum datang dan setelah sampai di Sabah 35.6% (319) LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 37

Berkenaan dengan pembuat keputusan keputusan secara bersama dengan keluarga. untuk berhijrah ke Sabah, didapati lebih dua Meskipun keputusan penghijrahan ke pertiga (67.2%) pekerja Indonesia membuat Sabah majoritinya dilakukan sendiri oleh keputusan penghijrahan sendiri (Jadual pekerja Indonesia, namun individu seperti 4.1). Ini selari dengan penemuan kajian ahli keluarga (30.6%), rakan senegara di Firdausy (2005) di mana beliau mendapati Sabah (16.7%) dan saudara mara (9.4%) majoriti pekerja asing membuat keputusan didapati turut memainkan peranan penting penghijrahan secara bersendirian manakala dalam mempengaruhi keputusan tersebut hanya sebahagian kecil sahaja yang membuat (Jadual 4.1).

Jadual 4.1 Keputusan Untuk Berhijrah Ke Sabah

Jumlah Pembuat keputusan untuk berhijrah Sendiri 602(67.2) Sendiri dan bersama dengan keluarga 120(13.4) Keluarga/saudara mara 115(12.8) Pasangan 44(4.9) Lain-lain 11(1.2) Tiada maklumat 4(0.4) Jumlah 896(100.0)

Individu yang mempengaruhi keputusan untuk berhijrah Tiada siapa 306(34.2) Keluarga 274(30.6) Rakan senegara di Sabah 150(16.7) Saudara mara 84(9.4) Rakan di Indonesia 57(6.4) Lain-lain 23(2.6) Tiada maklumat 2(0.2) Jumlah 896(100.0) 38 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

4.4 FAKTOR PENGALAMANSendiri Lain-lain 4.4.1 Kos Pengurusan Dokumen Dan 8.8% (79) 1.1% (10) PENGHIJRAHAN Perjalanan Carta 4.8 menunjukkan individu yang Faktor pengalaman penghijrahanAgen yang 9.0% (81) membantu menguruskan dokumen dibincangkan dalam bahagian ini adalah perjalanan pekerja Indonesia ke Sabah. meliputi maklumat Majikanmengenai kos pengurusan DidapatiAhli keluargabahawa, pengurusan dokumen 13.8% (124) saudara mara di Sabah dokumen dan perjalanan, pengalaman perjalanan46.4% (416) mereka banyak dibantu oleh perjalanan, proses kemasukan, dan aturan agen (37.4%) dan keluarga (29.4%). Walau tempat tinggal. bagaimanapun, hampir 20 peratus daripada Rakan senegara di Sabah 20.8% (186) mereka menguruskannya sendiri tanpa bantuan daripada pihak lain.

Carta 4.8 Individu Yang Membantu Menguruskan Dokumen Perjalanan

100 90 80 70 60 50 37.4% (335) 40 29.4% (263) 30 19.1% (171) 20 9.2% (82) 10 2.6% (23) 3.3% (30) 0 Saudara Majikan Kawan-kawan Sendiri Keluarga Agen

Kos pengurusan100 dokumen yang daripada Rp.1,500,000 di mana kira-kira 90 dibayar oleh pekerja Indonesia ke Sabah RM495. Berkaitan dengan sumber kewangan 80 adalah berbeza-beza70 (Jadual 4.2). Terdapat utama yang membiayai kos dokumen dan satu perempat60 pekerja Indonesia yang perjalanan52.2% (468) pekerja Indonesia ke Sabah, membayar kurang50 daripada Rp.500,000 didapati hampir separuh daripada mereka iaitu dalam anggaran40 sebanyak RM165. menggunakan wang simpanan sendiri dan 30 25.9% (232) Manakala, sebanyak20 18.9 peratus membayar lebih satu pertiga (36.4%) dibantu oleh ahli dalam lingkungan10 Rp.500,000-Rp.999,999, keluarga/saudara mara. Hanya segelintir, kira-kira RM1650 ke RM330. Selain itu, iaitu 9.6 peratus pekerja Indonesia yang PJTKI/DEPNAKER Agen terdapat juga sebanyak 20.9 peratus pekerja mendapat pendahuluan/pinjaman daripada Indonesia yang membayar dalam lingkungan agen/majikan bagi membiayai kos tersebut. Rp.1,000,000-Rp.1,499,999 (RM330-RM495) dan 21.1 peratus yang membayar lebih Sebelum datang ke Sabah 2.9% (26)

Tidak menjalani Setelah sampai di Sabah pemeriksaan langsung 39.5% (354) 22.0% (197)

Sebelum datang dan setelah sampai di Sabah 35.6% (319) LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 39

Jadual 4.2 Kos Pengurusan Dokumen Dan Perjalanan Ke Sabah

Jumlah Kos pengurusan dokumen Kurang daripada Rp.500,000 224(25.0) Rp.500,000-Rp.999,999 169(18.9) Rp.1,000,000-Rp.1,499,999 187(20.9) Rp.1,500,000 ke atas 189(21.1) Tiada maklumat 127(14.2) Jumlah 896(100.0)

Sumber kewangan utama yang membiayai kos pengurusan dokumen dan perjalanan Simpanan sendiri 412(46.0) Diberi oleh keluarga/saudara mara 326(36.4) Pendahuluan/pinjaman daripada agen/majikan 86(9.6) Pinjam daripada rakan 31(3.5) Penjualan harta benda 11(1.2) Lain-lain 8(0.9) Tiada maklumat 22(2.5) Jumlah 896(100.0)

4.4.2 Pengalaman Perjalanan Berdasarkan Jadual 4.3, didapati bahawa iaitu Sulawesi. Kajian ini juga mendapati, majoriti pekerja Indonesia yang datang ke bagi mereka yang mengambil masa lebih Sabah adalah bersama dengan orang yang daripada 6 hari untuk sampai ke Sabah, mereka kenali. Mereka yang datang bersama hampir separuh (47.1%) daripada mereka rakan dan saudara mara mencatat peratusan adalah berasal dari Nusa Tenggara. yang tinggi iaitu masing-masing 30.6 peratus dan 30.4 peratus. Hanya 9.9 peratus sahaja Berkenaan dengan jenis pengangkutan yang datang secara bersendirian. Lebih yang digunakan untuk ke Sabah pula, didapati separuh pekerja Indonesia mengambil majoriti pekerja Indonesia menggunakan masa 2 hingga 3 hari untuk sampai ke pengangkutan laut iaitu sama ada kapal Sabah. Analisis lanjut mendapati, tempoh laut (69.6%), feri (26.8%) atau bot laju perjalanan tersebut adalah dalam kalangan (2.9%). Manakala, hanya 0.4 peratus sahaja mereka yang majoritinya (93.9%) berasal dari yang menggunakan pengangkutan udara. bahagian yang paling hampir dengan Sabah Pelabuhan Tawau merupakan laluan 40 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH masuk utama pekerja Indonesia ke Sabah. terakhir lain yang dikenalpasti melalui Walau bagaimanapun, terdapat sebilangan kajian ini adalah seperti Sungai Nyamuk dan kecil (3.8%) yang masuk ke Sabah melalui Pare-Pare yang dikategorikan sebagai “Lain- lain-lain laluan seperti Kalabakan, Lahad lain”. Hasil kajian ini menyokong dapatan Datu, Kampung Biawak dan Sungai Udin. kajian oleh Dollah dan Mohamad (2007), di Menurut Dollah dan Mohamad (2007), Tawau mana menurut mereka penduduk Indonesia merupakan kawasan utama kemasukan yang ingin berulang alik ke Malaysia dan warga Indonesia ke Sabah terutamanya yang Indonesia memilih Kabupaten Nunukan dan berasal dari Kalimantan dan Sulawesi serta Kabupaten Tarakan sebagai kawasan transit kawasan-kawasan lain seperti kepulauan utama mereka. Selain itu, Sungai Nyamuk di Flores dan sebagainya. Indonesia juga turut menjadi pilihan transit disebabkan kedudukan geografinya yang Lebih 90 peratus pekerja Indonesia berhampiran dengan sempadan Malaysia- memilih Nunukan sebagai transit terakhir Indonesia di Tawau. mereka semasa berada di Indonesia sebelum mereka memasuki Sabah. Antara transit

Jadual 4.3 Pengalaman Perjalanan Ke Sabah

Jumlah Individu yang bersama semasa perjalanan ke Sabah Berseorangan 98(9.9) Adik-beradik 111(11.3) Pasangan 175(17.7) Saudara mara 300(30.4) Rakan 302(30.6) Jumlah 896(100.0)

Tempoh perjalanan Kurang daripada 2 hari 25(2.8) 2 hingga 3 hari 491(54.8) 4 hingga 5 hari 172(19.2) 6 hingga 7 hari 149(16.6) 7 hari dan lebih 55(6.1) Tiada maklumat 4(0.4) Jumlah 896(100.0) LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 41

Jumlah Jenis pengangkutan yang digunakan Kapal laut 624(69.6) Feri 240(26.8) Bot laju 26(2.9) Kapal terbang 4(0.4) Tiada maklumat 2(0.2) Jumlah 896(100.0)

Laluan masuk ke Sabah Pelabuhan Tawau 858(95.8) Lapangan Terbang Kota Kinabalu/Tawau 4(0.4) Lain-lain 34(3.8) Jumlah 896(100.0)

Transit terakhir di Indonesia sebelum memasuki Sabah Nunukan 853(95.2) Tarakan 14(1.6) Lain-lain 26(2.0) Tiada maklumat 3(1.2) Jumlah 896(100.0)

4.4.3 Proses Kemasukan Menurut Battistella (2002), individu perantara Kajian ini mendapati, daripada sejumlah yang dipanggil Tekong memainkan peranan 890 pekerja Indonesia yang menggunakan penting dalam proses penghijrahan pekerja pengangkutan laut untuk memasuki Sabah, asing ke sesebuah negara sama ada secara sebanyak 29.2 peratus telah menggunakan sah atau tidak sah. Peranan Tekong tidak khidmat Tekong (Jadual 4.4). Khidmat hanya terhad sebagai penghantar pekerja Tekong adalah paling banyak digunakan asing kepada agen sahaja, malah kadangkala dalam kalangan mereka yang menggunakan mereka turut menawarkan pinjaman wang pengangkutan feri iaitu sebanyak 42.3 kepada pekerja asing untuk membiayai kos peratus. Ini, diikuti oleh mereka yang penghijrahan tersebut. Kos tersebut perlu menggunakan pengangkutan bot laju (36.6%) dibayar balik oleh pekerja asing kepada dan kapal laut (21.1%). Tekong sehingga ada yang mencecah dua kali ganda daripada jumlah asal yang dipinjamkan. 42 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Jadual 4.4 Penggunaan Khidmat Tekong

Jumlah Menggunakan khidmat tekong untuk memasuki Sabah Sendiri Lain-lain Ya 8.8% (79) 1.1% (10) 260(29.2) Tidak 589(66.2) Agen Tiada maklumat 9.0% (81) 41(4.6) Jumlah 890(100.0) Majikan Ahli keluarga 13.8% (124) saudara mara di Sabah 46.4% (416) Menggunakan khidmat tekong mengikut jenis pengangkutan laut Feri 110(42.3) Rakan senegara di Sabah Bot laju 20.8% (186) 95(36.6) Kapal laut 55(21.1) Jumlah 260(100.0)

Carta 4.9, menunjukkan daripada tanpa pengetahuan dua agensi utama di 896 orang pekerja100 Indonesia hanya sekitar negara asal mereka yang bertanggungjawab 90 satu perempat (25.9%)80 daripada mereka dalam mengurus dan mendaftar rakyat memasuki Sabah70 dengan bantuan sama ada Indonesia yang ingin bekerja di luar dari Perusahaan Jasa60 Tenaga Kerja Indonesia negara. Berkenaan dengan penggunaan 50 (PJTKI) atau Department of Manpower perkhidmatan agen pula, didapati37.4% (335) lebih 40 and Transmigration (DEPNAKER). Ini separuh (52.2%)29.4% daripada (263) 896 pekerja 30 19.1% (171) menunjukkan, kebanyakan daripada pekerja Indonesia menggunakan perkhidmatan ini. 20 9.2% (82) Indonesia dalam 10kajian2.6% ini (23) datang3.3% ke Sabah(30) 0 Saudara Majikan Kawan-kawan Sendiri Keluarga Agen Carta 4.9 Bantuan Dari PJTKI/DEPNAKER Dan Penggunaan Perkhidmatan Agen 100 90 80 70 60 52.2% (468) 50 40 30 25.9% (232) 20 10 0 PJTKI/DEPNAKER Agen

Sebelum datang ke Sabah 2.9% (26)

Tidak menjalani Setelah sampai di Sabah pemeriksaan langsung 39.5% (354) 22.0% (197)

Sebelum datang dan setelah sampai di Sabah 35.6% (319) Sendiri Lain-lain 8.8% (79) 1.1% (10)

Agen 9.0% (81)

Majikan Ahli keluarga 13.8% (124) saudara mara di Sabah 46.4% (416)

Rakan senegara di Sabah 20.8% (186)

100 90 80 70 60 50 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 37.4% (335) 43 40 29.4% (263) 30 Carta 4.10 menunjukkan hampir semua19.1% (171)pekerja asing hendaklah menjalani 20 9.2% (82) 40 peratus 10pekerja2.6% Indonesia(23) 3.3% (30)menjalani pemeriksaan ketika berada di negara asal pemeriksaan 0kesihatan setelah sampai di sebelum mereka diberikan permit kerja. Sabah, manakalaSaudara sebanyakMajikan 35.6 peratusKawan-kawan SetelahSendiri setahunKeluarga berada di negaraAgen ini, mereka menjalani pemeriksaan kesihatan sebelum akan menjalani pula pemeriksaan kesihatan dan selepas sampai di Sabah. Walau yang akan dilakukan oleh Foreign Workers’ 100 bagaimanapun, terdapat90 juga mereka yang Medical Examination Monitoring Agency tidak menjalani80 sebarang pemeriksaan (FOMEMA) sebelum permit kerja mereka kesihatan langsung70 sama ada sebelum atau diperbaharui. Menurut Kanapathy lagi, setelah sampai di60 Sabah iaitu sebanyak 22.0 FOMEMA52.2% (468) turut membuat pemeriksaan rawak 50 peratus. Adalah40 dikhuatiri, bagi mereka kepada 10 peratus daripada pekerja asing yang tidak pernah30 menjalani25.9% (232) sebarang baru yang memasuki negara ini setiap tahun pemeriksaan kesihatan,20 boleh menyebarkan bagi memastikan mereka tidak menghidapi penyakit berjangkit10 kepada penduduk sebarang penyakit berbahaya yang berjangkit. 0 tempatan. Menurut KanapathyPJTKI/DEPNAKER (2006), Agen

Carta 4.10 Pemeriksaan Kesihatan Sebelum Dan Setelah Sampai Ke Sabah Sebelum datang ke Sabah 2.9% (26)

Tidak menjalani Setelah sampai di Sabah pemeriksaan langsung 39.5% (354) 22.0% (197)

Sebelum datang dan setelah sampai di Sabah 35.6% (319)

4.4.4 Aturan Tempat Tinggal

Jadual 4.5 menunjukkan bahawa ahli Selain itu, rakan senegara yang berada di keluarga/saudara mara di Sabah merupakan Sabah (17.0%) dan majikan (16.2%) juga individu yang berperanan penting membantu membantu menguruskan penginapan pekerja Indonesia berhijrah ke Sabah. mereka ketika pertama kali tiba di Sabah. Didapati lebih separuh (51.2%) pekerja Indonesia menyatakan bahawa urusan Berkaitan dengan aturan tempat tinggal penginapan mereka semasa pertama kali sekarang pula, majoriti (79.0%) pekerja tiba di Sabah adalah dibantu oleh keluarga/ Indonesia menyatakan bahawa tempat saudara mara mereka yang berada di Sabah. tinggal mereka diatur oleh pihak majikan. 44 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Sebahagian besar (83.6%) pekerja Indonesia Bagi mereka yang tinggal di kediaman milik tinggal di tempat kediaman yang dimiliki oleh majikan, kebanyakannya tinggal di rumah majikan. Walau bagaimanapun, terdapat juga kongsi (47.4%) dan rumah batu berkembar segelintir pekerja Indonesia yang tinggal di (21.4%). rumah sewa (7.3%) dan rumah sendiri (4.0).

Jadual 4.5 Aturan Tempat Tinggal

Jumlah Individu yang membantu menguruskan penginapan ketika pertama kali tiba di Sabah Keluarga/saudara mara di Sabah 459(51.2) Rakan senegara di Sabah 152(17.0) Majikan 145(16.2) Agen 88(9.8) Sendiri 44(4.9) Lain-lain 8(0.9) Jumlah 896(100.0)

Pengatur tempat tinggal sekarang Majikan 708(79.0) Sendiri 84(9.4) Keluarga/saudara mara di Sabah 69(7.7) Lain-lain 35(3.9) Jumlah 896(100.0)

Pemilik tempat kediaman Majikan 749(83.6) Rumah sewa 65(7.3) Rumah sendiri 36(4.0) Keluarga/saudara mara 34(3.8) Lain-lain 12(1.3) Jumlah 896(100.0)

Jenis tempat kediaman yang disediakan oleh majikan Rumah kongsi 355(47.4) Rumah batu berkembar 160(21.4) Rumah teres 81(10.8) Rumah batu sebuah 66(8.8) Rumah kampung 36(4.8) Asrama 31(4.1) Lain-lain 20(2.7) Jumlah 749(100.0) LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 45

Jadual 4.6 menunjukkan tempat kesesakan dalam tempat kediaman yang kediaman yang disediakan oleh majikan disediakan oleh majikan. Kesesakan dalam mengikut bilangan bilik tidur. Didapati tempat kediaman dapat diperhatikan dalam bahawa, sebahagian besar tempat kediaman tempat kediaman yang mempunyai bilangan yang disediakan oleh majikan mempunyai ahli seramai 6-9 orang dan lebih daripada 2 bilik tidur (58.3%). Sebanyak 25.9 peratus 10 orang. Bagi tempat kediaman yang tempat kediaman mempunyai 1 bilik tidur dihuni oleh seramai 6-9 orang, sebahagian dan 6.7 peratus mempunyai 3 bilik tidur dan besar (64.3%) mereka tinggal di kediaman lebih. Walaupun begitu, terdapat juga tempat yang mempunyai 2 bilik tidur. Manakala kediaman yang disediakan langsung tidak bagi tempat kediaman yang dihuni oleh mempunyai bilik tidur, iaitu sebanyak 9.1 lebih 10 orang pula, sebanyak 37.1 peratus peratus. Dalam kajian ini, bilangan ahli yang tinggal di kediaman yang mempunyai lebih paling ramai tinggal dalam satu kediaman daripada 3 bilik tidur. Walau bagaimanapun, ialah seramai 15 orang. Untuk memudahkan terdapat sebanyak 38.7 peratus yang tinggal analisis, bilangan ahli telah dikategorikan dalam tempat kediaman yang langsung kepada 1-2 orang, 3-5 orang, 6-9 orang dan tiada mempunyai bilik. Keadaan ini mampu lebih daripada 10 orang. Analisis mengenai memberi kesan terhadap kualiti hidup bilangan bilik tidur dan ahli dalam tempat penghuni kediaman tersebut. kediaman membantu menggambarkan

Jadual 4.6 Tempat Kediaman Yang Disediakan Oleh Majikan Mengikut Bilangan Bilik Tidur dan Bilangan Ahli

Bilangan bilik tidur Bilangan ahli

1-2 3-5 6-9 10+ Jumlah

Tiada bilik 18(12.4) 16(3.7) 10(8.9) 24(38.7) 68(9.1)

1 bilik 71(49.0) 100(23.3) 20(17.9) 3(4.8) 194(25.9)

2 bilik 52(35.9) 301(70.0) 72(64.3) 12(19.4) 437(58.3)

3 bilik dan lebih 4(2.8) 13(3.0) 10(8.9) 23(37.1) 50(6.7)

Jumlah 145(100.0) 430(100.0) 112(100.0) 62(100.0) 749(100.0)

4.5 ADAPTASI DAN SOSIALISASI

Kebolehan bertutur dalam bahasa tempatan bahawa semua pekerja Indonesia boleh adalah penting bagi memudahkan hubungan bertutur dalam Bahasa Melayu. Selain sosialiasi antara pekerja Indonesia dengan itu, lebih 60 peratus boleh bertutur dalam penduduk tempatan. Carta 4.11 menunjukkan dialek tempatan dan hanya 4.7 peratus 46 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH boleh bertutur dalam Bahasa Inggeris. diikuti di kawasan kediaman (70.9%) dan Semasa berkomunikasi bersama penduduk tempat awam (62.1%) (Carta 4.13). Carta 4.14 tempatan, majoriti (98.2%) pekerja Indonesia menunjukkan bahawa lebih separuh (53.8%) menggunakan Bahasa Melayu. Selain pekerja Indonesia tidak tinggal bersama itu, mereka juga berkomunikasi dengan penduduk tempatan di kawasan kediaman menggunakan Bahasa Indonesia (30.2%) mereka. Lebih satu pertiga (34.7%) pekerja dan dialek tempatan (23.7%) (Carta 4.12). Indonesia menyatakan bahawa terdapat etnik Secara keseluruhannya, komunikasi di antara Bugis yang tinggal di kawasan kediaman pekerja Indonesia dan penduduk tempatan mereka. lebih banyak berlaku di tempat kerja (97.7%),

Carta 4.11 Kebolehan Bertutur Mengikut Bahasa

99.9% (895) 100 90 99.9% (895) 10080 9070 63.1% (565) 8060 7050 63.1% (565) 6040 5030 4020 4.7% (42) 3010 0.6% (5) 200 Bahasa Cina Bahasa4.7% Inggeris(42) Dialek Tempatan Bahasa Melayu 10 0.6% (5) 0 Bahasa Cina Bahasa InggerisCarta 4.12Dialek Tempatan Bahasa Melayu Bahasa Yang Digunakan Semasa Berkomunikasi Dengan Masyarakat98.2% (880) Tempatan 100 90 98.2% (880) 10080 9070 8060 7050 6040 30.2% (271) 5030 23.7% (212) 4020 30.2% (271) 3010 0.6% (5) 23.7% (212) 200 Bahasa Inggeris Dialek Tempatan Bahasa Indonesia Bahasa Melayu 10 0.6% (5) 0 Bahasa Inggeris Dialek Tempatan Bahasa Indonesia Bahasa Melayu

97.7% (875) 100 90 97.7% (875) 10080 70.9% (635) 9070 62.1% (556) 60 80 70.9% (635) 7050 62.1% (556) 6040 5030 4020 3010 200 10 Tempat awam Kawasan kediaman Tempat kerja 0 Tempat awam Kawasan kediaman Tempat kerja Jawa 1.3% (12) Suluk 1.5% (13) Jawa 1.3%Lain-lain (12) Suluk 5.2% (47) Bajau1.5% (13) 3.5% (31) Lain-lain Bajau 5.2% (47) 3.5% (31)

Bugis 34.7% (311) Tiada etnik tempatan Bugis 53.8% (482) 34.7% (311) Tiada etnik tempatan 53.8% (482) 99.9% (895) 100 90 99.9% (895) 10080 9070 63.1% (565) 8060 7050 63.1% (565) 6040 5030 4020 4.7% (42) 3010 0.6% (5) 200 4.7% (42) 10 Bahasa0.6% (5) Cina Bahasa Inggeris Dialek Tempatan Bahasa Melayu 0 Bahasa Cina Bahasa Inggeris Dialek Tempatan Bahasa Melayu

98.2% (880) 100 90 98.2% (880) 10080 9070 8060 7050 6040 30.2% (271) 5030 23.7% (212) 4020 30.2% (271) 23.7% (212) 3010 0.6% (5) 200 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 47 10 Bahasa0.6% (5) Inggeris Dialek Tempatan Bahasa Indonesia Bahasa Melayu 0 Bahasa Inggeris Dialek TempatanCarta 4.13Bahasa Indonesia Bahasa Melayu Lokasi Komunikasi Pekerja Indonesia Bersama Penduduk Tempatan

97.7% (875) 100 90 97.7% (875) 10080 70.9% (635) 9070 62.1% (556) 8060 70.9% (635) 7050 62.1% (556) 6040 5030 4020 3010 200 10 Tempat awam Kawasan kediaman Tempat kerja 0 Tempat awam Kawasan kediaman Tempat kerja

CartaJawa 4.14 1.3% (12) Etnik Penduduk Tempatan Yang TinggalSuluk Di Kawasan Kediaman Pekerja Indonesia 1.5% (13)Jawa 1.3% (12)Lain-lain Suluk 5.2% (47) Bajau1.5% (13) 3.5% (31) Lain-lain Bajau 5.2% (47) 3.5% (31)

Bugis 34.7% (311) Tiada etnik tempatan Bugis 53.8% (482) 34.7% (311) Tiada etnik tempatan 53.8% (482)

4.6 PERANCANGAN KELUARGA

Jadual 4.7 menunjukkan terdapat hampir yang menyebabkan mengapa mereka 60 peratus pekerja Indonesia yang masih berhenti menggunakan sebarang kaedah berkahwin dan mempunyai pasangan yang perancangan keluarga adalah disebabkan tinggal di Sabah pernah menggunakan oleh ingin mempunyai anak (47.1%). Selain sebarang kaedah perancangan keluarga. itu, faktor usia (14.3%), takut kepada Walau bagaimanapun, semasa kajian kesan sampingan (14.3%) dan kaedah dijalankan, kurang separuh (48.4%) daripada yang digunakan tidak sesuai (5.7%) turut pekerja Indonesia sedang menggunakan menjadi punca mengapa mereka berhenti sebarang kaedah perancangan keluarga. menggunakan kaedah perancangan Kajian ini mendapati bahawa, faktor utama keluarga. 48 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Jadual 4.7 Amalan Perancangan Keluarga

Jumlah Pernah guna sebarang kaedah perancangan keluarga 366(59.8)

Sedang guna sebarang kaedah perancangan keluarga 296(48.4)

Sebab berhenti guna sebarang kaedah perancangan keluarga Ingin mempunyai anak 33(47.1) Faktor usia 10(14.3) Takut kepada kesan sampingan 10(14.3) Kaedah yang digunakan tidak sesuai 4(5.7) Lain-lain 11(15.7) Tiada maklumat 2(2.9) Jumlah 70(100.0)

Nota: Lain-lain termasuk kegagalan kaedah dan pasangan membantah

Bagi mereka yang sedang menggunakan Sumber utama bagi mendapatkan kaedah pil sebarang kaedah perancangan keluarga adalah dari hospital/klinik swasta (34.4%) dan pula, sebahagian besar (60.5%) sedang farmasi/kedai ubat (30.6%). Manakala bagi menggunakan kaedah pil. Selain kaedah pil, kaedah suntikan pula, sumber utama bagi mereka juga menggunakan kaedah-kaedah mendapatkan kaedah tersebut adalah dari lain seperti suntikan (27.7%), azal (14.9%) hospital/klinik swasta (59.3%) dan hospital/ dan cara waktu selamat (7.8%)(Carta 4.15). klinik kerajaan (25.6%) (Carta 4.16).

Carta 4.15 Kaedah Perancangan Keluarga Yang Digunakan Sekarang

Pil 60.5% (179)

Suntikan 27.7% (82)

Azal 14.9% (44) Cara waktu selamat 7.8% (23)

Menyusu badan 4.7% (14) Elak persetubuhan 3.4% (10) Kondom 2.7% (8) Implan 2.0% (6)

Tubaligasi 1.4% (4) Alat dalam rahim 0.7% (2) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

59.3 25.6 10.5 4.7

Suntikan

34.4 30.6 13.1 9.8 4.4 5.5 2.2

Pil

0 20 40 60 80 100 120

Hospital/Klinik Swasta Pasar/pasar tamu Dibawa dari Indonesia Tiada Maklumat Farmasi/kedai ubat Hospital/Klinik Kerajaan Lain-lain

Motosikal 32.8% (294)

Perabot/kelengkapan 15.8% (142) rumah Perniagaan 4.1% (37)

Rumah 3.6% (32)

Barang kemas 1.9% (17)

Kereta 1.7% (15)

Tanah 0.9% (8)

0 5 10 15 20 25 30 35 Pil 60.5% (179)

Suntikan 27.7% (82)

Azal 14.9% (44) Cara waktu selamat 7.8% (23)

Menyusu badan 4.7% (14) Elak persetubuhan 3.4% (10) Kondom 2.7% (8) Implan 2.0% (6)

Tubaligasi 1.4% (4) Alat dalam rahim 0.7% (2) LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 49 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Carta 4.16 Sumber Mendapatkan Kaedah Pil Dan Suntikan

59.3 25.6 10.5 4.7

Suntikan

34.4 30.6 13.1 9.8 4.4 5.5 2.2

Pil

0 20 40 60 80 100 120

Hospital/Klinik Swasta Pasar/pasar tamu Dibawa dari Indonesia Tiada Maklumat Farmasi/kedai ubat Hospital/Klinik Kerajaan Lain-lain

4.7 PEKERJAAN

Sebahagian besar pekerja Indonesia yang Jadual 4.8 ditemu bual adalah terdiri daripada mereka Sektor Pekerjaan Dan Tempoh Bekerja yang bekerja dalam sektor perladangan iaitu sebanyak 62.8 peratus (Jadual 4.8). Jumlah Ini diikutiMotosikal oleh mereka yang bekerja dalam Sektor pekerjaan 32.8% (294) Perladangan 563(62.8) Perabot/kelengkapansektor pembuatan (24.3%), perkhidmatan 15.8% (142) (3.9%) dan rumah pembinaan (2.7%). Selain itu, Pembuatan 218(24.3) sebanyakPerniagaan 6.3 peratus pekerja4.1% (37) Indonesia Perkhidmatan 35(3.9) yang terlibat dalam sektor informal juga Pembinaan 24(2.7) Rumah 3.6% (32) turut berjaya ditemu bual. Tempoh pekerja Tidak formal 56(6.3) IndonesiaBarang bekerjakemas di 1.9%Sabah (17) adalah berbeza- Jumlah 896(100.0) beza iaitu, hampir satu pertiga (30.9%) telah bekerja bagiKereta tempoh1.7% 1-2 (15) tahun, diikuti oleh Tempoh bekerja tempoh bekerjaTanah 3-40.9% tahun (8) (17.5%) dan 5-6 Kurang daripada setahun 64(7.1) tahun (11.0%). Selain itu, terdapat juga lebih 0 5 10 15 20 25 30 35 satu perenam (16.9%) pekerja Indonesia 1-2 tahun 277(30.9) yang telah bekerja lebih daripada 10 tahun. 3-4 tahun 157(17.5) 5-6 tahun 99(11.0) 7-8 tahun 63(7.0) 9-10 tahun 85(9.5) 10 tahun dan lebih 151(16.9) Jumlah 896(100.0) 50 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Pekerja Indonesia yang bekerja dalam 4.8 PEMILIKAN HARTA DAN sektor pembinaan mempunyai pendapatan PENGURUSAN KEWANGAN tertinggi dengan purata pendapatan sebanyak RM708.10 sebulan (Jadual 4.9). Ini diikuti oleh Bahagian ini membincangkan mengenai sektor pembuatan (RM608.70), perladangan maklumat pemilikan harta dan pengurusan (RM570.10) dan perkhidmatan (RM508.70). kewangan oleh pekerja Indonesia yang Jadual 4.10 menunjukkan bilangan hari meliputi maklumat mengenai simpanan bekerja oleh pekerja Indonesia yang bekerja wang, kiriman wang dan barangan ke negara dalam sektor formal dalam tempoh sebulan. asal, penerima dan penggunaan wang dan Didapati bahawa hampir satu pertiga (32.0%) barangan kiriman, dan kaedah kiriman wang pekerja Indonesia bekerja sebanyak 26 hari ke negara asal. sebulan. Selain itu, terdapat juga sebanyak 36.4 peratus pekerja Indonesia yang bekerja hampir setiap hari iaitu 30 hari sebulan. 4.8.1 Pemilikan Harta di Sabah Carta 4.17 menunjukkan jenis pemilikan Jadual 4.9 harta pekerja Indonesia di Sabah. Didapati Purata Pendapatan Bulanan bahawa, hampir satu pertiga (32.8%) Sektor pekerjaan Purata memiliki motosikal dan kira-kira 15.8 peratus Pendapatan memiliki kelengkapan rumah seperti perabot (RM) dan kelengkapan rumah. Terdapat juga Perladangan 570.10 sebahagian kecil pekerja Indonesia yang Pembuatan 608.70 memiliki harta seperti perniagaan (4.1%), Perkhidmatan 508.70 rumah (3.6%), barang kemas (1.9%), kereta Pembinaan 708.10 (1.7%) dan juga tanah (0.9%). Informal 615.00 Jumlah purata pendapatan (RM) 583.60

Jadual 4.10 Bilangan Hari Bekerja Dalam Tempoh Sebulan (Sektor Formal) Bilangan hari Jumlah Kurang daripada 24 hari 19(2.3) 24 hari 57(6.8) 25 hari 50(6.0) 26 hari 269(32.0) 27 hari 30(3.6) 28 hari 72(8.6) 29 hari 37(4.4) 30 hari 306(36.4) Jumlah 840(100.0) Pil 60.5% (179)

Suntikan 27.7% (82)

Azal 14.9% (44) Cara waktu selamat 7.8% (23)

Menyusu badan 4.7% (14) Elak persetubuhan 3.4% (10) Kondom 2.7% (8) Implan 2.0% (6)

Tubaligasi 1.4% (4) Alat dalam rahim 0.7% (2) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

59.3 25.6 10.5 4.7

Suntikan

34.4 30.6 13.1 9.8 4.4 5.5 2.2

Pil

0 20 40 60 80 100 120

Hospital/Klinik Swasta Pasar/pasar tamu Dibawa dari Indonesia Tiada Maklumat Farmasi/kedai ubat Hospital/Klinik Kerajaan Lain-lain

LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 51

Carta 4.17 Pemilikan Harta

Motosikal 32.8% (294)

Perabot/kelengkapan 15.8% (142) rumah Perniagaan 4.1% (37)

Rumah 3.6% (32)

Barang kemas 1.9% (17)

Kereta 1.7% (15)

Tanah 0.9% (8)

0 5 10 15 20 25 30 35

4.8.2 Tempat Menyimpan Wang Didapati bahawa sebahagian besar pekerja (18.8%). Kurang lima peratus sahaja yang Indonesia menyimpan wang di rumah mengirimkan segera wang tersebut ke (65.7%). Selain itu, mereka juga menyimpan negara asal mereka (Carta 4.18). wang di kedai runcit (26.2%) dan di bank

Carta 4.18 Tempat Menyimpan Wang

Rumah 65.7% (589)

Kedai runcit 26.2% (235)

Bank 18.8% (168)

Kirim segera ke Indonesia 4.6% (41)

Keluarga di Sabah 2.5% (22)

Saudara mara/rakan 2.5% (22)

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Menyimpan untuk masa hadapan 81.8% (733)

Mengirim wang ke negara asal 81.5% (730)

Menyekolahkan ahli keluarga 53.2% (477)

Membeli/membina/mengubahsuai 43.5% (390) rumah di negara asal Membayar hutang 38.1% (341)

Membeli tanah di negara asal 29.7% (266)

Memberi pinjaman kepada orang lain 0.7% (2) 27.3% (245) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

100 90 80 69.6% (506) 70 60 50 40 27.8% (202) 30 24.3% (177) 20 10 5.4% (39) 0 Pasangan Saudara mara Anak-anak Ibu bapa

Perbelanjaan isirumah 88.9% (646)

Pendidikan anak-anak 28.7% (209)

Untuk simpanan 19.5% (142)

Membina/mengubahsuai 11.1% (81) rumah

Membayar hutang 1.8% (13)

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Rumah 65.7% (589) 52 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Kedai runcit 26.2% (235) 4.8.3 Kegunaan Wang Simpanan

Kebanyakan pekerjaBank Indonesia18.8% yang (168) negara asal (43.5%) dengan menggunakan ditemubual dalam kajian ini mengakui wang simpanan mereka. Wang simpanan bahawaKirim segera mereka ke Indonesia dapat menyimpan4.6% (41) wang tersebut juga digunakan untuk membayar untuk masa hadapan dan mengirimkan hutang (38.1%), membeli tanah di negara Keluarga di Sabah 2.5% (22) wang ke Indonesia. Lebih separuh (53.2%) asal (29.7%) dan memberi pinjaman kepada dapat menyekolahkan ahli keluarga dan orang lain (27.3%). membeli/membina/mengubahsuaiSaudara mara/rakan 2.5% (22) rumah di

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Carta 4.19 Kegunaan Wang Simpanan

Menyimpan untuk masa hadapan 81.8% (733)

Mengirim wang ke negara asal 81.5% (730)

Menyekolahkan ahli keluarga 53.2% (477)

Membeli/membina/mengubahsuai 43.5% (390) rumah di negara asal Membayar hutang 38.1% (341)

Membeli tanah di negara asal 29.7% (266)

Memberi pinjaman kepada orang lain 0.7% (2) 27.3% (245) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

4.8.4 Kiriman Wang Menurut Firdausy100 (2005), selain daripada Indonesia yang bekerja di luar negara kepada mengurangkan kadar90 pengangguran keluarga mereka atau saudara mara di 80 69.6% (506) di negara asal, pekerja70 Indonesia turut negara asal. menyumbang kepada60 pendapatan tukaran wang asing dan pengurangan50 penduduk Jadual 4.11 menunjukkan, sebahagian miskin di negara asal40 mereka. Dianggarkan besar (81.1%) pekerja Indonesia mengirimkan 27.8% (202) bahawa pekerja Indonesia30 di luar negara24.3% (177)wang ke negara asal mereka. Hampir dua telah menyumbang20 hampir USD3.1 billion pertiga (67.0%) mengirimkan wang lebih 10 5.4% (39) kepada pendapatan tukaran wang asing daripada sekali dalam setahun. Sebahagian 0 negara bagi tempoh 1991-2001.Pasangan DanSaudara besar mara (59.0%)Anak-anak mengirimkan wangIbu bapaberjumlah jumlah ini tidak termasuk pendapatan yang di antara RM200 hingga RM599. Selain itu, disumbangkan oleh 3.5 juta pekerja Indonesia terdapat sebanyak 22.4 peratus pekerja yang tidak sah. Beliau turut berpendapat Indonesia mengirimkan wang lebih daripada bahawaPerbelanjaan pengurangan isirumah jumlah penduduk RM1,000. 88.9% (646) miskin di Indonesia adalah disebabkan oleh penghantaranPendidikan wang anak-anak pulang oleh pekerja 28.7% (209)

Untuk simpanan 19.5% (142)

Membina/mengubahsuai 11.1% (81) rumah

Membayar hutang 1.8% (13)

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 53

Jadual 4.11 Kiriman Wang

Jumlah Kirim wang ke negara asal Ya 727(81.1) Tidak 169(18.9) Jumlah 896(100.0)

Kekerapan mengirim wang dalam setahun Sekali setahun 239(33.0) Beberapa kali setahun 488(67.0) Jumlah 727(100.0)

Jumlah kiriman wang Kurang daripada RM200 64(8.8) RM200 – RM399 244(33.6) RM400 – RM599 185(25.4) RM600 – RM799 43(5.9) RM800 – RM999 23(3.2) RM1,000 ke atas 163(22.4) Tiada maklumat 5(0.7) Jumlah 727(100.0)

4.8.5 Penerima Dan Penggunaan Wang Kiriman

Selain daripada ibu bapa (69.6%) sebagai 4.20). Wang kiriman tersebut kebanyakannya penerima utama wang yang dikirimkan oleh digunakan untuk kegunaan perbelanjaan pekerja Indonesia ke negara asal, anak-anak isi rumah (88.9%), pendidikan anak- (27.8%), saudara mara (24.3%) dan pasangan anak (28.7%), sebagai simpanan (19.5%), yang berada di Indonesia (5.4%) adalah membina/mengubahsuai rumah (11.1%) merupakan antara individu yang sering dan membayar hutang (1.8%) (Carta 4.21). menerima wang kiriman tersebut (Carta Rumah 65.7% (589)

Kedai runcit Rumah 26.2% (235) 65.7% (589)

Bank 18.8% (168) Kedai runcit 26.2% (235)

Kirim segera ke Indonesia 4.6% (41) Bank 18.8% (168)

Keluarga di Sabah 2.5% (22) Kirim segera ke Indonesia 4.6% (41)

Saudara mara/rakan 2.5% (22) Keluarga di Sabah 2.5% (22) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Saudara mara/rakan 2.5% (22)

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Menyimpan untuk masa hadapan 81.8% (733)

Mengirim wang ke negara asal 81.5% (730) Menyimpan untuk masa hadapan 81.8% (733) Menyekolahkan ahli keluarga 53.2% (477) Mengirim wang ke negara asal 81.5% (730) Membeli/membina/mengubahsuai 43.5% (390) rumah di negara asal Menyekolahkan ahli keluarga 53.2% (477) Membayar hutang 38.1% (341) Membeli/membina/mengubahsuai 43.5% (390) Membeli tanah dirumah negara di negaraasal asal 29.7% (266) Membayar hutang 38.1% (341) Memberi54 pinjaman kepada orang lain LAPORAN0.7% (2) KAJIAN PEKERJA27.3% INDONESIA (245) DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH Membeli tanah di negara asal 29.7% (266) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Carta 4.20 Memberi pinjaman kepada orang lain 0.7% (2) 27.3% (245) Individu Yang Menerima Wang Kiriman 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 100 90 80 69.6% (506) 70 100 60 90 50 80 69.6% (506) 40 70 27.8% (202) 30 60 24.3% (177) 20 50 10 40 5.4% (39) 27.8% (202) 0 30 24.3% (177) 20 Pasangan Saudara mara Anak-anak Ibu bapa 10 5.4% (39) 0 Carta 4.21 Pasangan Saudara mara Anak-anak Ibu bapa Perbelanjaan isirumah Kegunaan Wang Kiriman 88.9% (646)

PendidikanPerbelanjaan anak-anak isirumah 28.7% (209) 88.9% (646)

UntukPendidikan simpanan anak-anak 19.5% (142) 28.7% (209)

Membina/mengubahsuaiUntuk simpanan 11.1% (81) 19.5% (142) rumah

Membina/mengubahsuaiMembayar hutang 1.8% (13) 11.1% (81) rumah 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Membayar hutang 1.8% (13)

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

4.8.6 Kaedah Kiriman Wang

Carta 4.22 menunjukkan bahawa dua Selain itu, mereka juga menggunakan kaedah utama yang digunakan oleh pekerja perkhidmatan lain seperti melalui pejabat Indonesia untuk mengirimkan wang ke pos dan khidmat organisasi pemindahan negara asal adalah melalui bank (67.1%) wang seperti Western Union untuk tujuan dan kawan/saudara mara (29.8%). Hanya kiriman wang. Menurut Wu (2006), pengurup sebahagian kecil sahaja daripada mereka wang di negara ini tidak dibenarkan untuk yang mengirimkan wang melalui pengurup memberikan perkhidmatan kiriman wang. wang (6.1%). Kajian ini adalah selari dengan Walau bagaimanapun, mereka menjadi hasil kajian oleh IOM (2010) di mana, majoriti pilihan pekerja asing memandangkan mereka pekerja Indonesia yang mengirimkan mampu menawarkan perkhidmatan yang wang ke negara asal adalah melalui bank. selamat dengan kadar yang berpatutan. LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 55

Kebiasaannya, pengurup wang mengenakan Selain itu, kadar pertukaran nilai wang juga caj kadar rata bagi setiap amaun yang boleh dirunding dan pemindahan dilakukan dipindahkan dan ia berbeza antara satu dalam masa satu hingga dua hari. sama lain iaitu sekitar RM10 hingga RM25.

Carta 4.22 Kaedah Kiriman Wang 100 90 80 67.1% (488) 70 60 50 40 29.8% (217) 30 20 6.1% (44) 10 1.9% (14) 0 Menghantar sendiri Melalui pengurup Melalui kawan/ Melalui bank wang saudara mara

4.8.7 Kiriman Barangan 100 89.5% (230) 90 Selain daripada membuat kiriman wang, mereka. Hanya sebahagian kecil sahaja yang 80 hampir satu70 pertiga (28.7%) pekerja mengirimkan barangan elektrik (8.6%), ubat- Indonesia mengirimkan60 barangan ke negara ubatan (6.2%) dan barangan perhiasan (4.3%). 50 asal mereka (Jadual 4.12). Carta 4.23 Barangan38.5% kiriman (99) tersebut adalah untuk menunjukkan,40 barangan seperti makanan kegunaan terutamanya ibu bapa (61.5%) 30 (89.5%) dan20 pakaian (38.5%) merupakan dan anak-anak (25.3%) mereka (Carta 4.24). 8.6% (22) barangan 10yang kerap4.3% (11) dikirimkan6.2% (16) oleh 0 Barangan Ubat-ubatan Barangan Pakaian Makanan perhiasan Jadualelektrik 4.12 Kiriman Barangan 100 90 Bilangan Peratus Mengirim barangan80 ke negara asal: 70 61.5% (158) Ya 60 257 28.7 50 Tidak 639 71.3 40 30 25.3% (65) Jumlah 16.7% (43) 896 100.0 20 10 2.7% (7) 0 Pasangan Saudara mara Anak-anak Ibu bapa

100 90 80 70.3% (26) 70 60 50 43.2% (16) 40 30 21.6% (8) 21.6% (8) 20 10 2.7% (1) 2.7% (1) 0 Melalui Melalui Uruskan Melalui Melalui Lain-lain agen rakan sendiri keluarga rakan berdaftar pekerja pekerja perniagaan 100 90 80 67.1% (488) 70 10060 5090 80 40 29.8% (217) 67.1% (488) 3070 2060 56 LAPORAN KAJIAN PEKERJA6.1% (44) INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 1050 1.9% (14) 400 29.8% (217) 30 Menghantar sendiri Melalui pengurup Melalui kawan/ Melalui bank 20 wang saudara mara 6.1% (44)Carta 4.23 10 1.9% (14) 0 Jenis Barangan Kiriman Menghantar sendiri Melalui pengurup Melalui kawan/ Melalui bank 100 wang saudara mara 89.5% (230) 90 80 70 10060 89.5% (230) 5090 38.5% (99) 4080 3070 2060 50 6.2% (16) 8.6% (22) 10 4.3% (11) 38.5% (99) 400 30 Barangan Ubat-ubatan Barangan Pakaian Makanan 20 perhiasan 8.6%elektrik (22) 10 4.3% (11) 6.2% (16) 0 100 Barangan Ubat-ubatanCartaBarangan 4.24 Pakaian Makanan 90 perhiasanIndividu Yang Menerimaelektrik Barangan Kiriman 80 70 61.5% (158) 10060 5090 4080 3070 25.3% (65) 61.5% (158) 16.7% (43) 2060 1050 2.7% (7) 400 25.3% (65) 30 Pasangan Saudara mara Anak-anak Ibu bapa 16.7% (43) 20 10 2.7% (7) 0 100 Pasangan Saudara mara Anak-anak Ibu bapa 90 80 70.3% (26) 70 10060 5090 43.2% (16) 4080 70.3% (26) 3070 21.6% (8) 21.6% (8) 2060 1050 43.2% (16) 2.7% (1) 2.7% (1) 400 30 Melalui Melalui 21.6%Uruskan (8) 21.6%Melalui (8) Melalui Lain-lain 20 agen rakan sendiri keluarga rakan 10 berdaftar pekerja pekerja perniagaan2.7% (1) 2.7% (1) 0 Melalui Melalui Uruskan Melalui Melalui Lain-lain agen rakan sendiri keluarga rakan berdaftar pekerja pekerja perniagaan BAB 5 PERSEPSI MAJIKAN YANG MENGGAJI PEKERJA INDONESIA

5.1 PENGENALAN 5.2 FAKTOR PENGAMBILAN PEKERJA INDONESIA Bab ini membincangkan mengenai maklumat BERBANDING PEKERJA yang diperoleh daripada majikan yang TEMPATAN menggaji pekerja Indonesia yang meliputi faktor pengambilan, kaedah dan kos Bahagian ini membentangkan hasil analisis pengambilan, upah dan gaji, dan kemudahan mengenai tahap persetujuan majikan yang disediakan kepada mereka. Faktor terhadap faktor pengambilan pekerja pengambilan yang dibincangkan memberi Indonesia berbanding pekerja tempatan. fokus kepada mengapa majikan lebih Dalam mengukur tahap persetujuan mereka cenderung menggaji pekerja Indonesia mengenai aspek ini, sebanyak tujuh faktor berbanding pekerja tempatan, etnik pekerja dengan lima skala tahap persetujuan iaitu Indonesia yang menjadi pilihan majikan sangat tidak setuju, tidak setuju, neutral, dan kesediaan majikan menggaji pekerja setuju dan sangat setuju telah digunakan. tempatan berbanding pekerja Indonesia. Berdasarkan persepsi majikan, terdapat Manakala, kaedah dan kos pengambilan lima faktor yang mencatat tahap persetujuan pula meliputi kaedah yang digunakan oleh (setuju dan sangat setuju) yang tinggi majikan dan kos yang ditanggung oleh mengenai mengapa mereka lebih cenderung majikan untuk mengambil pekerja Indonesia menggaji pekerja Indonesia berbanding bekerja di syarikat mereka. Sementara itu, pekerja tempatan (Jadual 5.1). Faktor pertama penggajian pula memberi fokus kepada ialah ‘pekerja Indonesia adalah lebih rajin’ jumlah pendapatan bulanan yang diterima dengan peratusan setuju dan sangat setuju dan kaedah pembayaran gaji kepada pekerja sebanyak 48.6 peratus dan 18.9 peratus. Indonesia. Yang terakhir ialah berkaitan Kedua, ialah faktor ‘pekerja Indonesia kemudahan dan kebajikan yang diberikan adalah lebih mahir’ dengan peratusan oleh majikan kepada pekerja Indonesia dari setuju sebanyak 35.1 peratus dan peratusan segi makanan, tempat tinggal, insurans, dan sangat setuju sebanyak 10.8 peratus. Ketiga, rawatan perubatan. ialah faktor ‘pekerja Indonesia adalah lebih memberikan kerjasama’ dengan peratusan setuju sebanyak 45.9 peratus. Keempat, ialah faktor ‘pekerja tempatan terlalu memilih kerja’ dengan peratusan setuju sebanyak 43.2 peratus. Kelima, ialah faktor ‘gaji pekerja 58 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Indonesia adalah lebih murah’ dengan ‘tiada pekerja tempatan yang mahu bekerja’. peratusan setuju sebanyak 37.8 peratus Manakala, hanya sebilangan kecil (16.2%) dan peratusan sangat setuju sebanyak 5.4 majikan bersetuju dengan faktor ‘pekerja peratus. Terdapat lebih kurang satu pertiga Indonesia adalah lebih boleh dipercayai’. (35.1%) majikan bersetuju dengan faktor

Jadual 5.1 Tahap Persetujuan Majikan Terhadap Faktor Pengambilan Pekerja Indonesia Berbanding Pekerja Tempatan

Sangat tidak Tidak Neutral Setuju Sangat Jumlah Faktor setuju setuju setuju Pekerja Indonesia 1(2.7) 3(8.1) 8(21.6) 18(48.6) 7(18.9) 37(100.0) adalah lebih rajin Pekerja Indonesia adalah lebih 2(5.4) 3(8.1) 15(40.5) 13(35.1) 4(10.8) 37(100.0) mahir Pekerja Indonesia adalah lebih 0(0.0) 5(13.5) 15(40.5) 17(45.9) 0(0.0) 37(100.0) memberikan kerjasama Pekerja tempatan 1(2.7) 3(8.1) 17(45.9) 16(43.2) 0(0.0) 37(100.0) terlalu memilih kerja Gaji pekerja Indonesia 1(2.7) 8(21.6) 12(32.4) 14(37.8) 2(5.4) 37(100.0) adalah lebih murah Tiada pekerja tempatan 3(8.1) 6(16.2) 15(40.5) 13(35.1) 0(0.0) 37(100.0) yang mahu bekerja Pekerja Indonesia adalah lebih boleh 1(2.7) 6(16.2) 24(64.9) 6(16.2) 0(0.0) 37(100.0) dipercayai

Selanjutnya, para majikan telah ditanya majoriti (80.0%) majikan memilih pekerja mengenai pemilihan etnik pekerja Indonesia Indonesia yang berasal dari etnik Bugis yang menjadi keutamaan mereka. Pemilihan sebagai pilihan pertama mereka. Peratusan etnik pekerja Indonesia dianalisis mengikut tertinggi dicatatkan oleh majikan sektor keutamaan pertama dan kedua mengikut pembinaan (100.0%) dan perladangan setiap sektor. Berdasarkan Jadual 5.2, (84.6%). LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 59

Jadual 5.2 Etnik Pekerja Indonesia Yang Menjadi Pilihan Pertama Majikan

Etnik Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Pembinaan Semua sektor Bugis 11(84.6) 8(72.7) 6(75.0) 3(100.0) 28(80.0) Jawa 1(7.7) 2(18.2) 1(12.5) 0(0.0) 4(11.4) Bali 1(7.7) 0(0.0) 0(0.0) 0(0.0) 1(2.9) Lain-lain 0(0.0) 1(9.1) 1(12.5) 0(0.0) 2(5.7) Jumlah 13(100.0) 11(100.0) 8(100.0) 3(100.0) 35(100.0)

Etnik pekerja Indonesia yang menjadi mereka lebih cenderung memilih etnik pilihan kedua majikan pula ditunjukkan Flores (50.0%). Manakala, bagi majikan dalam Jadual 5.3. Didapati bahawa, etnik dalam sektor pembuatan dan pembinaan, Jawa (41.4%) dan Flores (34.5%) menjadi mereka mempunyai kecenderungan yang pilihan kedua yang diutamakan oleh para sama untuk memilih pekerja dari etnik Jawa majikan. Bagi majikan dalam sektor dan Flores dengan peratusan 30.0% bagi perkhidmatan, mereka lebih cenderung sektor pembuatan dan 50.0% bagi sektor untuk memilih etnik Jawa (60.0%). Bagi pembinaan. majikan dalam sektor perladangan pula,

Jadual 5.3 Etnik Pekerja Indonesia Yang Menjadi Pilihan Kedua Majikan

Etnik Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Pembinaan Semua sektor Jawa 5(41.7) 3(30.0) 3(60.0) 1(50.0) 12(41.4) Flores 6(50.0) 3(30.0) 0(0.0) 1(50.0) 10(34.5) Bugis 1(8.3) 2(20.0) 1(20.0) 0(0.0) 4(13.8) Lain-lain 0(0.0) 2(20.0) 1(20.0) 0(0.0) 3(10.3) Jumlah 12(100.0) 10(100.0) 5(100.0) 2(100.0) 29(100.0)

Analisis selanjutnya adalah mengenai menyatakan kesediaan yang tinggi untuk kesediaan majikan terhadap pengambilan mengambil pekerja tempatan berbanding pekerja tempatan berbanding pekerja pekerja Indonesia. Manakala, lebih separuh Indonesia. Carta 5.1 menunjukkan, lebih (55.6%) majikan dalam sektor perkhidmatan kurang dua pertiga, iaitu sebanyak 67.6 dan hanya satu pertiga (33.3%) majikan peratus majikan menyatakan kesediaan untuk dalam sektor pembinaan yang menyatakan mengambil pekerja tempatan berbanding kesediaan tersebut. pekerja Indonesia. Majikan dalam sektor pembuatan (81.8%) dan perladangan (71.4%) 60 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Carta 5.1 Kesediaan Majikan Mengambil Pekerja Tempatan Berbanding Pekerja Indonesia 100 90 81.8% (9) 80 71.4% (10) 67.6% (25) 70 60 55.6% (5) 50 40 33.3% (1) 30 20 10 0 Pembuatan Perladangan Perkhidmatan Pembinaan Semua sektor 100.0% (9) 100.0% (3) 94.6% (35) 100 92.9% (13) 90.9% (10) Secara90 keseluruhannya, sebahagian bahawa pengambilan pekerja Indonesia 80 100.0% (3) besar (68.6%)100 majikan menyatakan bahawa adalah lebih menguntungkan berbanding 70 pengambilan90 pekerja Indonesia adalah pekerja tempatan. Manakala sekitar dua 8060 lebih menguntungkan50 berbanding69.2% (9)pekerja pertiga majikan sektor68.6% perladangan (24) (69.2%), 70 63.6% (7) 62.5% (5) 40 tempatan 60(Carta 5.2). Kesemua (100.0%) pembuatan (63.6%), dan perkhidmatan 30 majikan dalam50 sektor pembinaan berpendapat (62.5%) menyatakan pendapat sedemikian. 20 40 10 30 0 20 Perkhidmatan Pembinaan Perladangan Pembuatan Semua sektor 10 Carta 5.2 Pengambilan0 Pekerja Indonesia Lebih Menguntungkan Berbanding Pekerja Tempatan Pembinaan Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Semua sektor 100.0% (3) 100 92.9% (13) 90.9% (10) 90 86.5% (32) 80 70 66.7% (6) 60 50 40 30 20 10 0 Pembinaan Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Semua sektor

5.3 KAEDAH DAN KOS 100.0% (14) PENGAMBILAN100 88.0% (32) 90 80.0% (8) 80.0% (8) Dalam hal berkaitan80 pengambilan pekerja majikan. Berdasarkan Carta 5.3, sebahagian Indonesia,70 terdapat beberapa kaedah besar (70.3%) majikan mengambil pekerja pengambilan60 yang dilakukan oleh pihak Indonesia50.0% melalui (2) agen berdaftar. Selain 50 40 30 20 10 0 Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Pembinaan Semua sektor

100 96.7% (650) 90 80 70 58.9% (396) 60 50 40 30 20.8% (140) 20 10 1.9% (13) 2.8% (19) 0 Indonesia Filipina Pakistan Singapura Lain-lain 100 90 80 67.1% (488) 70 60 50 40 29.8% (217) 30 20 6.1% (44) 10 1.9% (14) 0 Menghantar sendiri Melalui pengurup Melalui kawan/ Melalui bank wang saudara mara

100 89.5% (230) 90 80 70 60 50 38.5% (99) 40 30 20 8.6% (22) 10 4.3% (11) 6.2% (16) 0 Barangan Ubat-ubatan Barangan Pakaian Makanan perhiasan elektrik

100 90 80 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 61 70 61.5% (158) 60 itu, terdapat50 juga majikan yang mengambil pekerja Indonesia (21.6%). Didapati, hanya pekerja Indonesia40 melalui rakan pekerja sebahagian kecil, iaitu sebanyak 2.7 peratus (43.2%), pihak30 majikan menguruskan majikan25.3% (65)mengambil pekerja Indonesia 16.7% (43) sendiri (21.6%)20 dan melalui ahli keluarga melalui rakan perniagaan. 10 2.7% (7) 0 Pasangan Saudara mara Anak-anak Ibu bapa Carta 5.3 Kaedah Pengambilan Pekerja Indonesia 100 90 80 70.3% (26) 70 60 50 43.2% (16) 40 30 21.6% (8) 21.6% (8) 20 10 2.7% (1) 2.7% (1) 0 Melalui Melalui Uruskan Melalui Melalui Lain-lain agen rakan sendiri keluarga rakan berdaftar pekerja pekerja perniagaan

Analisis selanjutnya menunjukkan, lebih cenderung mengambil pekerja melalui wujud sedikit perbezaan berkaitan kaedah agen berdaftar. Manakala, majikan sektor pengambilan pekerja Indonesia oleh majikan pembuatan (63.6%) pula lebih cenderung mengikut sektor (Jadual 5.4). Didapati mengambil pekerja melalui rakan pekerja. bahawa, majikan sektor perladangan (93.0%), perkhidmatan (55.6%) dan pembinaan (66.7%)

Jadual 5.4 Kaedah Pengambilan Pekerja Indonesia

Kaedah Pengambilan Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Pembinaan Melalui agen berdaftar 13(93.0) 6(54.5) 5(55.6) 2(66.7) Melalui rakan pekerja 4(28.5) 7(63.6) 4(44.4) 1(33.3) Uruskan sendiri 2(14.3) 5(45.5) 1(11.1) 0(0.0) Melalui keluarga pekerja 4(28.6) 4(36.4) 0(0.0) 0(0.0) Melalui rakan perniagaan 1(7.1) 0(0.0) 0(0.0) 0(0.0) Lain-lain 0(0.0) 1(9.1) 0(0.0) 0(0.0) 62 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Secara keseluruhannya, majoriti (94.6%) oleh majikan khususnya dalam sektor majikan menyatakan bahawa pengambilan perkhidmatan (100.0%) dan pembinaan pekerja Indonesia melibatkan kos yang (100.0%). tinggi (Carta 5.4). Keadaan tersebut dialami

Carta 5.4 Pengambilan Pekerja Indonesia Melibatkan Kos Yang Tinggi

100.0% (9) 100.0% (3) 94.6% (35) 100 92.9% (13) 90.9% (10) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Perkhidmatan Pembinaan Perladangan Pembuatan Semua sektor

D engan merujuk kepada kos sektor pembuatan (RM2,038.00), perladangan pengambilan pekerja100.0% (3) Indonesia di (RM1,940.36), dan pembinaan (RM1,700.00). 100 92.9% (13) 90.9% (10) Jadual 5.5, secara90 puratanya majikan Perbezaan ini mungkin86.5% (32) disebabkan oleh membelanjakan80 wang sebanyak RM2,001.20 faktor kos levi dan kos dokumentasi yang bagi setiap seorang70 pekerja Indonesia. Walau dikenakan66.7% oleh (6) pihak kerajaan kepada setiap bagaimanapun,60 kos yang dibelanjakan oleh majikan mengikut sektor ekonomi. Selain 50 majikan bagi mengambil40 seorang pekerja itu, ianya juga mungkin disebabkan oleh Indonesia adalah30 berbeza di antara sektor. kaedah pengambilan pekerja Indonesia yang Purata kos yang20 dibelanjakan oleh majikan digunakan oleh pihak majikan. 10 sektor perkhidmatan0 adalah paling tinggi iaitu sebanyak RM2,155.32.Pembinaan Diikuti olehPerladangan majikanPembuatan Perkhidmatan Semua sektor Jadual 5.5 Kos Pengambilan Pekerja Indonesia 100.0% (14) 100 Kos Pengambilan Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Pembinaan88.0% (32) Semua sektor 90 Kurang daripada 0(0.0)80.0% (8) 0(0.0)80.0% (8) 1(11.1) 0(0.0) 1(2.8) 80 RM1,000 70 RM1,000-RM1,49960 2(14.3) 4(40.0) 50.0%0(0.0) (2) 1(33.3) 7(19.4) 50 RM1,500-RM1,999 8(57.1) 2(20.0) 2(22.2) 2(66.6) 14(38.8) 40 RM2,000-RM2,49930 2(14.3) 2(20.0) 6(66.7) 0(0.0) 10(27.8) RM2,500-RM2,99920 2(14.3) 1(10.0) 0(0.0) 0(0.0) 3(8.3) 10 RM3,000 ke atas0 0(0.0) 1(10.0) 0(0.0) 0(0.0) 1(2.8) Jumlah Perladangan14(100.0)Pembuatan10(100.0)Perkhidmatan 9(100.0)Pembinaan Semua3(100.0) sektor 36(100.0) Purata kos 1,940.36 2,038.00 2,155.32 1,700.00 2,001.20

100 96.7% (650) 90 80 70 58.9% (396) 60 50 40 30 20.8% (140) 20 10 1.9% (13) 2.8% (19) 0 Indonesia Filipina Pakistan Singapura Lain-lain LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 63

Para majikan100.0% juga (9) diminta100.0% untuk(3) majikan dalam sektor pembinaan (100.0%), 94.6% (35) memberikan100 persepsi mereka terhadap 92.9%perladangan (13) 90.9% (10)(92.9%) dan pembuatan (90.9%) 90 kos levi yang dikenakan80 dalam pengambilan menyatakan kos levi adalah membebankan. pekerja Indonesia.70 Secara keseluruhannya, Sementara itu, hanya dua pertiga (66.7%) 60 sebahagian 50besar (86.5%) majikan majikan dalam sektor perkhidmatan menyatakan bahawa40 kos levi yang dikenakan menyatakan bahawa kos levi tersebut kepada mereka30 adalah membebankan (Carta membebankan. 20 5.5). Analisis mengikut10 sektor mendapati, 0 Perkhidmatan Pembinaan Perladangan Pembuatan Semua sektor Carta 5.5 Kos Levi Pengambilan Pekerja Indonesia Membebankan

100.0% (3) 100 92.9% (13) 90.9% (10) 90 86.5% (32) 80 70 66.7% (6) 60 50 40 30 20 10 0 Pembinaan Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Semua sektor

Merujuk kepada Carta 5.3, sebanyak khidmat agen adalah tinggi, diikuti oleh 70.3 peratus majikan100.0% mengambil (14) pekerja 100 majikan dalam sektor pembuatan dan Indonesia melalui khidmat agen berdaftar. 88.0% (32) 90 80.0% (8) 80.0%perkhidmatan (8) dengan peratusan yang sama Bagi majikan yang80 menggunakan khidmat (80.0%). Sementara itu, hanya sebahagian ini, sebahagian70 besar (88.0%) mereka 60 (50.0%) majikan50.0% (2) dalam sektor pembinaan menyatakan bahawa50 kosnya adalah tinggi. menyatakan kos tersebut adalah tinggi 40 Semua majikan sektor perladangan (100.0%) (Carta 5.6). menyatakan bahawa30 kos menggunakan 20 10 0 Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Pembinaan Semua sektor

100 96.7% (650) 90 80 70 58.9% (396) 60 50 40 30 20.8% (140) 20 10 1.9% (13) 2.8% (19) 0 Indonesia Filipina Pakistan Singapura Lain-lain 100.0% (9) 100.0% (3) 94.6% (35) 100 92.9% (13) 90.9% (10) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Perkhidmatan Pembinaan Perladangan Pembuatan Semua sektor

100.0% (3) 100 92.9% (13) 90.9% (10) 90 86.5% (32) 80 70 66.7% (6) 60 50 40 30 20 64 10 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 0 Pembinaan Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Semua sektor Carta 5.6 Pengambilan Pekerja Indonesia Melalui Agen Berdaftar Melibatkan Kos Yang Tinggi

100.0% (14) 100 88.0% (32) 90 80.0% (8) 80.0% (8) 80 70 60 50.0% (2) 50 40 30 20 10 0 Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Pembinaan Semua sektor

Bagi majikan yang menggunakan majikan menanggung sepenuhnya kos 96.7% (650) khidmat agen100 untuk mengambil pekerja pengambilan pekerja Indonesia. Manakala, 90 Indonesia, terdapat80 dua kaedah yang sebanyak 32.4 peratus majikan membayar digunakan oleh70 mereka dalam menguruskan58.9% (396) penuh kos pengambilan terlebih dahulu dan kos tersebut60 (Jadual 5.6). Secara akan dibayar semula oleh pekerja melalui 50 keseluruhannya,40 sebanyak 64.7 peratus pemotongan gaji bulanan. 30 20.8% (140) 20 10 Jadual 5.6 1.9% (13) 2.8% (19) 0Kaedah Pengurusan Kos Pengambilan Pekerja Indonesia Indonesia Filipina Pakistan Singapura Lain-lain Kaedah Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Pembinaan Semua sektor Ditanggung 10(71.4) 5(55.6) 6(66.6) 1(50.0) 22(64.7) sepenuhnya oleh syarikat Didahulukan sepenuhnya oleh syarikat dan dibayar 4(28.6) 3(33.3) 3(33.3) 1(50.0) 11(32.4) semula oleh pekerja melalui pemotongan gaji bulanan Lain-lain kaedah 0(0.0) 1(11.1) 0(0.0) 0(0.0) 1(2.9)

Jumlah 14(100.0) 9(100.0) 9(100.0) 2(100.0) 34(100.0) LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 65

5.4 PENGGAJIAN Gaji yang lebih murah merupakan salah sebanyak RM634.52, lebih rendah berbanding satu faktor yang menyebabkan majikan pekerja tempatan iaitu RM753.83. Pekerja lebih cenderung untuk menggaji pekerja Indonesia yang bekerja dalam sektor asing berbanding pekerja tempatan. Jadual pembuatan menerima purata gaji bulanan 5.7 menunjukkan purata gaji bulanan yang tertinggi iaitu RM685.00, diikuti oleh mereka diterima oleh pekerja Indonesia berbanding yang bekerja dalam sektor pembinaan pekerja tempatan mengikut sektor. Secara (RM675.00), perladangan (RM637.00) dan keseluruhannya, purata gaji bulanan yang perkhidmatan (RM566.67). diterima oleh pekerja Indonesia ialah

Jadual 5.7 Perbandingan Purata Gaji Bulanan Di Antara Pekerja Indonesia Dan Tempatan

Purata gaji (RM) Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Pembinaan Semua sektor Pekerja Indonesia 637.00 685.00 566.67 675.00 643.52 Pekerja tempatan 619.50 812.00 781.25 1,025.00 753.83

Berkenaan hal pembayaran gaji bulanan mereka. Selain itu, sebanyak 16.7 peratus kepada pekerja Indonesia, terdapat beberapa majikan memasukkan gaji ke dalam akaun kaedah pembayaran yang diguna pakai bank pekerja mereka. Walau bagaimanapun, oleh majikan. Jadual 5.8 menunjukkan, terdapat juga segelintir majikan yang sebahagian besar (72.2%) majikan membayar membayar gaji melalui orang tengah/ gaji bulanan secara tunai kepada pekerja penyelia (2.8%).

Jadual 5.8 Kaedah Pembayaran Gaji Bulanan

Kaedah Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Pembinaan Semua Pembayaran sektor Dibayar secara 7(50.0) 8(80.0) 8(88.9) 3(100.0) 26(72.2) tunai Dimasukkan ke 3(21.4) 2(20.0) 1(11.1) 0(0.0) 6(16.7) dalam akaun bank Dibayar melalui orang tengah/ 1(7.1) 0(0.0) 0(0.0) 0(0.0) 1(2.8) penyelia Lain-lain 3(21.4) 0(0.0) 0(0.0) 0(0.0) 3(8.3) Jumlah 14(100.0) 10(100.0) 9(100.0) 3(100.0) 36(100.0) 66 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

5.5 KEMUDAHAN DAN KEBAJIKAN YANG DISEDIAKAN Jadual 5.9 menunjukkan jenis kemudahan mereka juga turut menyediakan kemudahan dan kebajikan yang disediakan oleh majikan tempat tinggal untuk pekerja bersama ahli kepada pekerja Indonesia yang bekerja di keluarga (67.6%) dan tambang balik ke syarikat mereka. Secara keseluruhannya, negara asal (36.1%). Hanya sebahagian kecil sebahagian besar majikan di semua sektor (8.1%) majikan sahaja yang menyediakan menyediakan kemudahan insurans (97.3%), perkhidmatan kiriman wang ke negara asal. tempat tinggal (83.8%), dan tempat rawatan kesihatan dan perubatan (78.4%). Selain itu,

Jadual 5.9 Peratusan Kemudahan Dan Kebajikan Yang Disediakan Oleh Majikan

Kemudahan dan Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Pembinaan Semua kebajikan yang sektor disediakan Insurans 13(92.9) 11(100.0) 9(100.0) 3(100.0) 36(97.3) Tempat tinggal 14(100.0) 9(81.8) 6(66.7) 2(66.7) 31(83.8) Tempat rawatan 12(85.7) 8(72.7) 7(77.8) 2(66.7) 29(78.4) kesihatan dan perubatan Tempat tinggal 14(100.0) 7(63.6) 3(33.3) 1(33.3) 25(67.6) untuk pekerja serta ahli keluarga Tempat rawatan 11(78.6) 2(18.2) 1(11.1) 0(0.0) 14(37.8) kesihatan dan perubatan untuk pekerja dan ahli keluarga Tambang balik ke 6(46.2) 4(36.4) 2(22.2) 1(33.3) 13(36.1) negara asal Makanan 1(7.1) 3(27.3) 4(44.4) 0(0.0) 8(21.6) Perkhidmatan 1 (7.1) 1(9.1) 0(0.0) 1(33.3) 3(8.1) mengirim wang ke negara asal BAB 6 PERSEPSI PENDUDUK TEMPATAN TERHADAP KEHADIRAN PEKERJA INDONESIA

6.1 PENGENALAN Bab ini membincangkan mengenai Secara keseluruhan, sebahagian besar maklumat yang diperoleh daripada penduduk (85.4%) penduduk tempatan menyatakan tempatan yang terdedah kepada kehadiran bahawa terdapat warga asing tinggal di pekerja Indonesia di Sabah yang meliputi kawasan tempat tinggal mereka. Bagi pengetahuan umum mereka berkaitan warga penduduk tempatan yang menyatakan asing; faktor penghijrahan pekerja Indonesia bahawa terdapat warga asing tinggal di ke Sabah; dan juga kesan kehadiran pekerja kawasan tempat tinggal mereka, 96.7 peratus Indonesia terhadap komuniti mereka dari penduduk tempatan menyatakan warga asing aspek ekonomi, pendidikan, keselamatan, tersebut adalah berasal dari Indonesia, 58.9 kesihatan, budaya, perumahan dan kejiranan. peratus dari Filipina, dan 20.8 peratus dari Pakistan (Carta 6.1).

6.2 PENGETAHUAN UMUM BERKAITAN WARGA ASING Bahagian ini membincangkan tentang pengetahuan umum penduduk tempatan berkaitan warga dan pekerja asing. Skop pengetahuan tersebut adalah meliputi kehadiran warga asing di kawasan tempat tinggal mereka; kewarganegaraan warga asing; pendapat mereka mengenai pengambilan pekerja asing di Tawau; sama ada mereka mempunyai kenalan atau rakan warganegara Indonesia; dan sama ada mereka mengenali sesiapa yang mengambil pekerja warga asing. 100.0% (9) 100.0% (3) 94.6% (35) 100 92.9% (13) 90.9% (10) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Perkhidmatan Pembinaan Perladangan Pembuatan Semua sektor

100.0% (3) 100 92.9% (13) 90.9% (10) 90 86.5% (32) 80 70 66.7% (6) 60 50 40 30 20 10 0 Pembinaan Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Semua sektor

100.0% (14) 100 88.0% (32) 90 80.0% (8) 80.0% (8) 80 70 60 50.0% (2) 50 40 30 20 10 68 0 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH Perladangan Pembuatan Perkhidmatan Pembinaan Semua sektor Carta 6.1 Kewarganegaraan Warga Asing 100 96.7% (650) 90 80 70 58.9% (396) 60 50 40 30 20.8% (140) 20 10 1.9% (13) 2.8% (19) 0 Indonesia Filipina Pakistan Singapura Lain-lain

Hampir separuh (45.7%) penduduk sama (21.8%) dan kemahiran yang dimiliki tempatan bersetuju dengan dasar oleh pekerja asing (14.8%) turut dinyatakan pengambilan pekerja asing untuk bekerja sebagai faktor pengambilan pekerja asing di kawasan mereka. Manakala, sebanyak 20.7 (Carta 6.2). peratus menyatakan mereka tidak bersetuju dengan dasar tersebut, dan selebihnya pula Kajian ini mendapati, lebih tiga perempat memilih untuk bersikap neutral. Bagi mereka (79.0%) penduduk tempatan yang ditemu yang bersetuju dengan dasar pengambilan bual mempunyai rakan atau kenalan warga pekerja asing, faktor pengambilan pekerja Indonesia. Ini disebabkan mereka bekerja di asing di Bahagian Tawau adalah disebabkan tempat yang sama atau tinggal berhampiran untuk mengisi kekosongan pekerjaan bagi dengan warga Indonesia. Hanya sebilangan sektor-sektor tertentu (65.3%), upah yang kecil (33.8%) penduduk tempatan mengenali rendah (37.5%), dan mempunyai sifat rajin siapa yang mengambil pekerja dari Indonesia. (37.0%). Selain itu, budaya dan bahasa yang

Carta 6.2 Faktor Pengambilan Pekerja Asing

Mengisi kekosongan 65.3% (233) sektor tertentu Kadar upah mereka 37.5% (134) yang murah

Rajin 37.0% (132)

Budaya dan bahasa yang sama 21.8% (78)

Mahir 14.8% (53)

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 69

6.3 FAKTOR PENGHIJRAHAN WARGA INDONESIA KE SABAH Bahagian ini membentangkan hasil analisis 40.3 peratus. Faktor Kedua, adalah ‘peluang mengenai tahap persetujuan penduduk pekerjaan yang luas’ dengan peratusan tempatan terhadap faktor penghijrahan setuju sebanyak 53.6 peratus dan peratusan warga Indonesia ke Sabah. Dalam mengukur sangat setuju sebanyak 27.9 peratus. Faktor tahap persetujuan mereka mengenai aspek Ketiga, adalah ‘mengikut jejak langkah ini, sebanyak 13 item dengan lima skala tahap saudara mara/rakan yang telah lama tinggal persetujuan iaitu sangat tidak setuju, tidak di Sabah’ dengan peratusan setuju sebanyak setuju, neutral, setuju dan sangat setuju 51.7 peratus dan peratusan sangat setuju telah digunakan. Berdasarkan persepsi sebanyak 29.6 peratus. Faktor Keempat, penduduk tempatan, terdapat lima faktor adalah ‘kadar pengangguran yang tinggi di yang mencatat tahap persetujuan (setuju Indonesia’ dengan peratusan setuju sebanyak dan sangat setuju) yang tinggi mengenai 42.1 peratus dan peratusan sangat setuju mengapa warga Indonesia berhijrah ke sebanyak 33.8 peratus. Faktor Kelima, adalah Sabah (Jadual 6.1). Faktor pertama adalah ‘kemiskinan hidup di Indonesia’ dengan ‘kedudukan Tawau yang hampir dengan peratusan setuju sebanyak 39.3 peratus Indonesia’ dengan peratusan setuju dan dan peratusan sangat setuju sebanyak 32.6 sangat setuju sebanyak 45.3 peratus dan peratus.

Jadual 6.1 Faktor Penghijrahan Warga Indonesia Ke Sabah

Faktor Sangat Tidak Neutral Setuju Sangat Jumlah tidak setuju setuju setuju Kedududukan 8(1.0) 29(3.7) 76(9.7) 356(45.3) 317(40.3) 786(100.0) Tawau yang hampir dengan Indonesia Peluang pekerjaan 19(2.4) 24(3.1) 102(13.0) 421(53.6) 219(27.9) 785(100.0) yang luas Mengikut jejak 10(1.3) 37(4.7) 99(12.7) 404(51.7) 231(29.6) 781(100.0) langkah saudara mara/rakan yang telah lama tinggal di Sabah Kadar 11(1.4) 33(4.2) 144(18.4) 330(42.1) 265(33.8) 783(100.0) pengangguran yang tinggi di Indonesia 70 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Faktor Sangat Tidak Neutral Setuju Sangat Jumlah tidak setuju setuju setuju Kemiskinan hidup 9(1.2) 37(4.7) 174(22.3) 307(39.3) 255(32.6) 782(100.0) di Indonesia Permintaan tinggi 8(1.0) 59(7.5) 158(20.1) 372(47.4) 188(23.9) 785(100.0) oleh majikan tempatan Pendapatan yang 15(1.9) 55(7.1) 162(20.8) 376(48.3) 171(22.0) 779(100.0) lebih tinggi Kesamaan dari segi 16(2.1) 52(6.7) 196(25.1) 383(49.1) 133(17.1) 780(100.0) budaya, bahasa dan agama Sempadan antara 12(1.5) 59(7.6) 193(24.9) 333(42.9) 179(23.1) 776(100.0) negara yang luas Kawalan 31(4.0) 133(17.0) 170(21.7) 233(29.8) 216(27.6) 783(100.0) penguatkuasaan sempadan yang longgar Ketidakstabilan 26(3.3) 84(10.7) 230(29.4) 272(34.8) 170(21.7) 782(100.0) politik di Indonesia Berkahwin 34(4.4) 99(12.7) 222(28.5) 294(37.7) 131(16.8) 780(100.0) dengan penduduk tempatan Sabah Kelonggaran 24(3.1) 121(15.5) 220(28.2) 235(30.1) 181(23.2) 781(100.0) penguatkuasaan Imigresen Indonesia

6.4 KESAN KEHADIRAN PEKERJA INDONESIA TERHADAP PENDUDUK TEMPATAN Bahagian ini membentangkan hasil analisis tidak setuju, neutral, setuju dan sangat setuju mengenai tahap persetujuan penduduk telah digunakan. tempatan mengenai kesan kehadiran pekerja Indonesia terhadap mereka dari 6.4.1 Ekonomi aspek ekonomi, pendidikan, keselamatan, kesihatan, budaya, perumahan dan kejiranan. Persepsi penduduk tempatan mengenai Dalam mengukur tahap persetujuan mereka kesan kehadiran pekerja Indonesia terhadap mengenai setiap aspek tersebut, lima tahap mereka dari aspek ekonomi ditunjukkan skala persetujuan iaitu sangat tidak setuju, dalam Jadual 6.2. Analisis dibahagikan LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 71 kepada tiga kategori, iaitu kesan kehadiran yang mencatat tahap persetujuan (setuju pekerja Indonesia; kesan jika tiada pekerja dan sangat setuju) yang tinggi ialah ‘sektor Indonesia; dan kesan kepada pihak majikan. perladangan akan terjejas’ dengan peratusan Bagi kategori pertama iaitu kesan kehadiran setuju sebanyak 39.7 peratus dan sangat pekerja Indonesia, item yang mencatat tahap setuju sebanyak 18.2 peratus. Bagi kategori persetujuan (setuju dan sangat setuju) yang ketiga iaitu kesan kepada majikan, sebanyak tinggi ialah ‘berlakunya kemerosotan pada 38.6 peratus setuju dan 27.6 peratus sangat kadar upah’ dengan peratusan setuju dan setuju dengan item ‘majikan lebih cenderung sangat setuju sebanyak 41.8 peratus dan menggaji pekerja asing berbanding pekerja 17.0 peratus. Bagi kategori kedua pula iaitu tempatan’. kesan jika tiada pekerja Indonesia, item

Jadual 6.2 Kesan Kehadiran Pekerja Indonesia Terhadap Ekonomi

Item Sangat tidak Tidak Neutral Setuju Sangat Jumlah setuju setuju setuju Kehadiran 12(1.5) 104(13.3) 186(23.8) 303(38.8) 176(22.5) 781(100.0) pekerja Indonesia menyebabkan berlakunya kemerosotan pada kadar upah Kehadiran 18(2.3) 89(11.4) 215(27.5) 327(41.8) 133(17.0) 782(100.0) pekerja Indonesia mempengaruhi pelabur asing melabur di Sabah disebabkan oleh kadar upah yang rendah Kehadiran 19(2.4) 126(16.1) 183(23.3) 285(36.4) 171(21.8) 784(100.0) pekerja Indonesia menyebabkan peluang pekerjaan penduduk tempatan berkurangan Kehadiran 33(4.2) 98(12.6) 227(29.2) 318(40.9) 101(13.0) 777(100.0) pekerja Indonesia menambah pendapatan peniaga tempatan 72 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Item Sangat tidak Tidak Neutral Setuju Sangat Jumlah setuju setuju setuju Ketiadaan pekerja 26(3.3) 142(18.1) 163(20.7) 312(39.7) 143(18.2) 786(100.0) Indonesia akan menjejaskan sektor perladangan Ketiadaan pekerja 24(3.1) 147(18.8) 167(21.4) 308(39.4) 136(17.4) 782(100.0) Indonesia akan menjejaskan sektor pembinaan Ketiadaan pekerja 23(2.9) 174(22.2) 208(26.5) 280(35.7) 99(12.6) 784(100.0) Indonesia akan menjejaskan sektor pembuatan Ketiadaan pekerja 55(7.1) 237(30.5) 253(32.5) 181(23.3) 52(6.7) 778(100.0) Indonesia akan menjejaskan sektor perkhidmatan Kehadiran 25(3.3) 69(9.1) 163(21.4) 293(38.6) 210(27.6) 760(100.0) pekerja Indonesia menyebabkan majikan lebih cenderung menggajikan mereka berbanding pekerja tempatan

6.4.2 Pendidikan

Persepsi penduduk tempatan mengenai kesan peratus. Selain itu, mereka juga bersetuju kehadiran pelajar warga Indonesia terhadap dengan item ‘sumber pendidikan yang terhad mereka dari aspek pendidikan ditunjukkan sukar diagihkan secara berkesan’ dengan dalam Jadual 6.3. Secara keseluruhannya, peratusan setuju sebanyak 32.9 peratus lebih kurang separuh penduduk tempatan dan peratusan sangat setuju sebanyak bersetuju (setuju dan sangat setuju) bahawa 17.6 peratus. Keadaan ini menggambarkan kehadiran pelajar warga Indonesia memberi bahawa kedatangan pelajar warga Indonesia kesan kepada aspek pendidikan. Penduduk diakui memberi kesan terhadap penduduk tempatan bersetuju dengan item ‘berlakunya tempatan dari sudut pendidikan. kesesakan pelajar dalam setiap kelas’ dengan peratusan setuju sebanyak 31.6 peratus dan sangat setuju sebanyak 19.1 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 73

Jadual 6.3 Kesan Kehadiran Pelajar Warga Indonesia Terhadap Pendidikan

Item Sangat tidak Tidak Neutral Setuju Sangat Jumlah setuju setuju setuju Menyebabkan 40(5.1) 148(18.9) 198(25.3) 248(31.6) 150(19.1) 784(100.0) kesesakan bilangan pelajar dalam setiap kelas Menyebabkan 24(3.1) 140(17.8) 225(28.7) 258(32.9) 138(17.6) 785(100.0) sumber-sumber pendidikan yang terhad sukar diagihkan secara berkesan (contoh: buku, bangunan) Menyukarkan 36(4.6) 174(22.2) 239(30.5) 224(28.6) 111(14.2) 784(100.0) proses pengajaran dan pembelajaran Masalah bahasa 37(4.7) 174(22.1) 238(30.3) 230(29.3) 107(13.6) 786(100.0) di kalangan anak warga Indonesia menyukarkan proses pengajaran dan pembelajaran di sekolah

6.4.3 Keselamatan

Persepsi penduduk tempatan mengenai ‘kadar jenayah meningkat menyebabkan kesan kehadiran pekerja Indonesia terhadap penduduk tempatan berasa tidak selamat’ mereka dari aspek keselamatan ditunjukkan dengan peratusan setuju dan sangat setuju dalam Jadual 6.4. Secara keseluruhannya, masing-masing sebanyak 35.7 peratus dan sebahagian besar penduduk tempatan 38.2 peratus. Selain itu, tahap persetujuan menyatakan tahap persetujuan (setuju dan yang tinggi juga dinyatakan terhadap item sangat setuju) yang tinggi bahawa kehadiran ‘gangguan terhadap ketenteraman penduduk pekerja Indonesia memberi kesan kepada tempatan’ dengan peratusan setuju sebanyak aspek keselamatan. Tahap persetujuan yang 37.0 peratus dan sangat setuju sebanyak tinggi dicatatkan oleh item ‘langkah-langkah 32.1 peratus. Keadaan ini menggambarkan kawalan perlu dipertingkatkan’ dengan bahawa kedatangan pekerja Indonesia ke peratusan setuju sebanyak 36.1 peratus Bahagian Tawau diakui memberi kesan dan peratusan sangat setuju sebanyak terhadap penduduk tempatan dari sudut 44.8 peratus. Begitu juga dengan item keselamatan. 74 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Jadual 6.4 Kesan Kehadiran Pekerja Indonesia Terhadap Keselamatan

Item Sangat Tidak Neutral Setuju Sangat Jumlah tidak setuju setuju setuju Langkah-langkah 10(1.3) 32(4.1) 108(13.8) 283(36.1) 352(44.8) 785(100.0) kawalan keselamatan terpaksa ditingkatkan oleh pihak berkuasa/ penduduk tempatan Kadar jenayah 15(1.9) 51(6.5) 139(17.7) 281(35.7) 301(38.2) 787(100.0) meningkat menyebabkan penduduk tempatan berasa tidak selamat Gangguan terhadap 12(1.5) 74(9.4) 157(20.0) 291(37.0) 252(32.1) 786(100.0) ketenteraman penduduk tempatan

6.4.4 Kesihatan Persepsi penduduk tempatan mengenai mereka turut menambah beban kepada kesan kehadiran pekerja Indonesia terhadap kakitangan hospital/klinik. Penduduk mereka dari aspek kesihatan ditunjukkan tempatan menyatakan bahawa ‘beban kerja dalam Jadual 6.5. Secara keseluruhannya, pegawai/kakitangan perubatan bertambah’ lebih kurang separuh penduduk tempatan dengan peratusan setuju sebanyak 30.1 bersetuju (setuju dan sangat setuju) bahawa peratus dan sangat setuju sebanyak 15.4 kehadiran pekerja Indonesia memberi kesan peratus. Selain itu, penduduk tempatan kepada aspek kesihatan. Tahap persetujuan juga bersetuju bahawa kehadiran pekerja yang tinggi dicatat oleh item ‘menyebabkan Indonesia ‘menjejaskan mutu perkhidmatan penyakit yang sebelum ini terkawal kembali kesihatan’ dengan peratusan setuju sebanyak merebak’ dengan peratusan setuju sebanyak 28.6 peratus dan sangat setuju sebanyak 31.1 peratus dan peratusan sangat setuju 14.6 peratus. Keadaan ini menggambarkan sebanyak 20.2 peratus. Pekerja Indonesia bahawa kedatangan pekerja Indonesia ke turut menggunakan kemudahan seperti Bahagian Tawau diakui memberi kesan hospital atau klinik sama ada swasta terhadap penduduk tempatan dari sudut mahupun kerajaan. Untuk itu, kehadiran kesihatan. LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 75

Jadual 6.5 Kesan Kehadiran Pekerja Indonesia Terhadap Kesihatan

Item Sangat Tidak Neutral Setuju Sangat Jumlah tidak setuju setuju setuju Menyebabkan 16(2.0) 148(18.9) 218(27.8) 244(31.1) 158(20.2) 784(100.0) penyakit yang sebelum ini terkawal kembali merebak Menambahkan 34(4.3) 172(21.9) 221(28.2) 236(30.1) 121(15.4) 784(100.0) beban kerja pegawai/ kakitangan perubatan Menjejaskan mutu 32(4.1) 195(24.8) 219(27.9) 225(28.6) 115(14.6) 786(100.0) perkhidmatan kesihatan

6.4.5 Budaya dan cara hidup

Persepsi penduduk tempatan mengenai peratus sangat setuju. Kehadiran pekerja kesan kehadiran pekerja Indonesia terhadap Indonesia ke Sabah telah mengembangkan mereka dari aspek budaya dan cara hidup budaya dan cara hidup dalam kalangan ditunjukkan dalam Jadual 6.6. Secara penduduk tempatan. Dari aspek positifnya, keseluruhannya, penduduk tempatan kepelbagaian budaya dan cara hidup memberikan tahap persetujuan (setuju adalah baik di mana ia dapat menghasilkan dan sangat setuju) yang tinggi bagi item variasi kepada penduduk tempatan dan ‘mempengaruhi cara hidup masyarakat membuka ruang untuk penduduk tempatan tempatan’ dengan peratusan setuju sebanyak mempelajari budaya Indonesia. Namun 38.6 peratus dan mencatat sangat setuju begitu, perkembangan kepelbagaian budaya sebanyak 22.3 peratus. Selain itu, item dan cara hidup perlu sentiasa diberi perhatian ‘mempelbagaikan budaya atau cara hidup’ agar budaya dan cara hidup yang dibawa juga telah mencatat tahap persetujuan masuk tidak menjejaskan amalan dan gaya yang sedikit tinggi dengan peratusan hidup masyarakat tempatan. setuju sebanyak 41.7 peratus dan 19.0 76 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Jadual 6.6 Kesan Kehadiran Pekerja Indonesia Terhadap Budaya dan Cara Hidup

Item Sangat Tidak Neutral Setuju Sangat Jumlah tidak setuju setuju setuju Mempengaruhi cara 16(2.0) 100(12.8) 190(24.2) 303(38.6) 175(22.3) 784(100.0) hidup (pergaulan, makanan dan pertuturan) masyarakat tempatan Mempelbagaikan 17(2.2) 75(9.5) 217(27.6) 328(41.7) 149(19.0) 786(100.0) budaya atau cara hidup masyarakat tempatan Menggugat 24(3.0) 150(19.1) 237(30.1) 217(27.6) 159(20.2) 787(100.0) amalan dan gaya hidup masyarakat tempatan

6.4.6 Perumahan dan Kejiranan Persepsi penduduk tempatan mengenai setuju sebanyak 35.2 peratus dan sangat kesan kehadiran pekerja Indonesia terhadap setuju sebanyak 33.7 peratus. Selain itu, mereka dari aspek perumahan dan kejiranan item ‘kebersihan tidak memuaskan dan ditunjukkan dalam Jadual 6.7. Secara mengundang penyakit’ turut mencatat keseluruhannya, terdapat dua item yang tahap persetujuan yang agak tinggi dengan mencatat peratusan tahap persetujuan peratusan setuju sebanyak 31.6 peratus (setuju dan sangat setuju) yang tinggi. dan sangat setuju sebanyak 27.9 peratus. Item pertama ialah ‘kesesakan di sekitar Keadaan ini menggambarkan bahawa kejiranan menyebabkan mudah terdedah kedatangan pekerja Indonesia ke Bahagian kepada kebakaran’ dengan peratusan Tawau diakui memberi kesan terhadap setuju sebanyak 36.9 peratus dan sangat penduduk tempatan dari aspek perumahan setuju sebanyak 34.6 peratus. Kedua, dan kejiranan. item ‘pencerobohan tanah milik penduduk tempatan/rezab kerajaan’ dengan peratusan LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 77

Jadual 6.7 Kesan Kehadiran Pekerja Indonesia Terhadap Perumahan Dan Kejiranan

Item Sangat Tidak Neutral Setuju Sangat Jumlah tidak setuju setuju setuju Terdedah kepada 18(2.3) 76(9.7) 129(16.4) 290(36.9) 272(34.6) 785(100.0) risiko kebakaran akibat kesesakan di sekitar kawasan kejiranan Berlaku 23(2.9) 84(10.7) 136(17.4) 276(35.2) 264(33.7) 783(100.0) pencerobohan terhadap tanah milik penduduk/ kerajaan Mengundang 20(2.5) 120(15.3) 179(22.8) 248(31.6) 219(27.9) 786(100.0) kepada risiko wabak penyakit akibat tahap kebersihan kawasan kejiranan yang tidak memuaskan Pembangunan 21(2.7) 154(19.6) 251(32.0) 219(27.9) 139(17.7) 784(100.0) infrastruktur kawasan setempat terbantut Kemerosotan nilai 42(5.4) 202(25.8) 261(33.3) 198(25.3) 81(10.3) 784(100.0) pasaran hartanah

BAB 7 PERSEPSI MAJIKAN, PEKERJA INDONESIA DAN PENDUDUK TEMPATAN BERKAITAN PENGAMBILAN PEKERJA ASING

7.1. PENGENALAN peratus dan sangat setuju sebanyak 27.0 peratus. Bagi item-item lain, kesemuanya Bab ini membincangkan mengenai persepsi mencatatkan peratusan tahap persetujuan majikan, pekerja Indonesia dan penduduk yang kurang daripada 50.0 peratus. Item tempatan berkaitan dasar dan prosedur 'dasar tempoh permit kerja (3+1+1 tahun) pengambilan pekerja Indonesia, dasar oleh Imigresen Malaysia memberi manfaat kemasukan dan pengurusan pekerja kepada majikan' mencatatkan peratusan Indonesia, serta undang-undang dan setuju sebanyak 43.2 peratus dan sangat peraturan kemasukan pekerja asing yang setuju sebanyak 10.8 peratus. Ini diikuti dilaksanakan oleh Jabatan Imigresen pula oleh item 'dasar yang membenarkan Malaysia pekerja membawa masuk ahli keluarga ke Sabah membebankan majikan' dengan 7.2 PERSEPSI MAJIKAN peratusan setuju sebanyak 35.1 peratus BERKAITAN DASAR DAN dan sangat setuju sebanyak 10.8 peratus. PROSEDUR PENGAMBILAN Bagi item terakhir, 'proses mengambil PEKERJA INDONESIA pekerja Indonesia yang sukar menyebabkan majikan memilih untuk mengambil pekerja Bahagian ini membincangkan mengenai secara tidak sah' mencatat peratusan tahap persepsi majikan terhadap prosedur persetujuan terendah dengan peratusan pengambilan pekerja asing di Malaysia. setuju sebanyak 18.9 dan sangat setuju Merujuk kepada Jadual 7.1, daripada lima sebanyak 10.8 peratus. item yang ditanya, hanya item 'prosedur pengambilan pekerja Indonesia mengambil masa yang lama' yang mencatatkan tahap persetujuan tertinggi (setuju dan sangat setuju) dengan peratus setuju sebanyak 37.8 80 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Jadual 7.1 Persepsi Majikan Berkaitan Dasar dan Prosedur Pengambilan Pekerja Indonesia

Item Sangat Tidak Neutral Setuju Sangat Jumlah tidak setuju setuju setuju Prosedur - 4(10.8) 9(24.3) 14(37.8) 10(27.0) 37(100.0) pengambilan pekerja Indonesia mengambil masa yang lama Dasar tempoh - 7(18.9) 10(27.0) 16(43.2) 4(10.8) 37(100.0) permit kerja (3+1+1 tahun) memberi manfaat kepada majikan Dasar yang 3(8.1) 6(16.2) 11(29.7) 13(35.1) 4(10.8) 37(100.0) membenarkan pekerja Indonesia membawa masuk ahli keluarga ke Sabah membebankan majikan Proses 3(8.1) 9(24.3) 11(29.7) 12(32.4) 2(5.4) 37(100.0) memperbaharui permit kerja pekerja Indonesia adalah mudah. Proses mengambil 4(10.8) 10(27.0) 12(32.4) 7(18.9) 4(10.8) 37(100.0) pekerja Indonesia yang sukar menyebabkan majikan memilih untuk mengambil pekerja secara tidak sah. LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 81

7.3 PERSEPSI PEKERJA INDONESIA BERKAITAN UNDANG-UNDANG DAN PERATURAN KEMASUKAN PEKERJA ASING DI MALAYSIA

Bahagian ini membincangkan mengenai adalah membebankan. Berkaitan dengan persepsi pekerja Indonesia terhadap tempoh permit kerja selama 3 tahun undang-undang dan peraturan kemasukan dan pelanjutan tempoh permit sehingga pekerja asing yang dilaksanakan di Malaysia. maksimum 5 tahun (3 tahun + 1 tahun Merujuk kepada Jadual 7.2, lebih separuh + 1 tahun) pula, sebanyak 42.0 peratus (57.6%) responden bersetuju bahawa responden mengatakan bahawa tempoh urusan perolehan permit kerja di Malaysia permit tersebut adalah kurang sesuai. Hanya adalah lebih ketat berbanding di Indonesia. satu pertiga (33.7%) responden bersetuju Sebanyak 49.2 peratus responden bersetuju bahawa prosedur permohonan pekerja asing bahawa proses pembaharuan permit kerja sedia ada menyebabkan ramai pekerja asing dan kadar bayaran yang dikenakan adalah memilih masuk ke Sabah melalui cara yang membebankan. Selain itu, hampir separuh tidak sah. (43.5%) responden berpendapat bahawa kadar bayaran visa/levi yang dikenakan

Jadual 7.2 Persepsi Pekerja Indonesia Berkaitan Undang-undang dan Peraturan Kemasukan Pekerja Asing Di Malaysia

Item Tidak setuju Neutral Setuju Tidak tahu Jumlah Urusan perolehan permit kerja 136(15.1) 123(13.6) 520(57.6) 123(13.6) 902(100.0) dari Jabatan Imigresen di Malaysia lebih ketat berbanding di Indonesia Proses pembaharuan permit 262(29.1) 72(8.0) 443(49.2) 124(13.8) 901(100.0) kerja dan kadar bayaran membebankan pekerja asing Kadar bayaran levi yang 296(33.0) 80(8.9) 390(43.5) 131(14.6) 897(100.0) dikenakan oleh Imigresen Malaysia membebankan pekerja asing Dasar tempoh permit kerja 243(26.9) 93(10.3) 379(42.0) 187(20.7) 902(100.0) (3+1+1) yang dilaksanakan oleh Jabatan Imigresen Malaysia adalah kurang sesuai Prosedur permohonan pekerja 280(31.1) 103(11.5) 303(33.7) 213(23.7) 899(100.0) asing sedia ada menyebabkan ramai yang memilih masuk dengan cara tidak sah 82 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

7.4 PERSEPSI PENDUDUK TEMPATAN BERKAITAN KAEDAH MENGAWAL KEMASUKAN WARGA INDONESIA DI SABAH Bahagian ini membincangkan mengenai Rata-rata penduduk tempatan juga bersetuju persepsi penduduk tempatan bagi mengawal dengan item ‘Bayaran terhadap kemudahan kemasukan warga Indonesia di Sabah. kesihatan perlu dikenakan ke atas mereka’ Merujuk kepada Jadual 7.3, didapati bahawa dan ‘Bayaran yuran sekolah bagi anak warga kebanyakan penduduk tempatan memberi Indonesia mestilah dikenakan’ masing- persetujuan (setuju dan sangat setuju) masing mencatat peratusan sebanyak 49.1 bersetuju dengan pernyataan yang diajukan. peratus dan 48.0 peratus. Diikuti dengan Sebahagian daripada penduduk tempatan item ‘Mengadakan had gaji minimum sangat bersetuju dengan pernyataan di mana pekerja Indonesia bagi semua sektor’ mereka berpendapat supaya ‘mewajibkan dengan peratusan sebanyak 42.8 peratus. majikan melakukan pemeriksaan kesihatan Seterusnya, hampir 40.0 peratus penduduk secara berkala kepada pekerja Indonesia’. tempatan bersetuju dengan item ‘Cukai Pernyataan ini mendapat peratusan pendapatan patut dikenakan kepada pekerja sebanyak 51.0 peratus. Penduduk tempatan Indonesia’. Sebanyak 33.9 peratus penduduk juga sangat bersetuju dengan item ‘Tidak tempatan juga bersetuju dengan item membenarkan warga Indonesia membeli ‘Sekolah khas untuk anak warga Indonesia dan memiliki hartanah di Sabah’ dengan tidak perlu dibuka di Tawau. mencatat peratusan sebanyak 39.9 peratus.

Jadual 7.3 Persepsi Penduduk Tempatan Mengenai Kaedah Bagi Mengawal Kemasukan Warga Indonesia Di Sabah

Item Sangat Tidak Neutral Setuju Sangat Jumlah tidak setuju setuju setuju Mewajibkan 8(1.0) 13(1.7) 75(9.5) 289(36.8) 401(51.0) 786(100.0) majikan melakukan pemeriksaan kesihatan secara berkala terhadap pekerja Indonesia Mengenakan cukai 13(1.7) 78(10.0) 163(20.9) 299(38.3) 227(29.1) 780(100.0) pendapatan Menetapkan had gaji 12(1.5) 82(10.4) 139(17.7) 336(42.8) 216(27.5) 785(100.0) minimum bagi semua sektor LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 83

Item Sangat Tidak Neutral Setuju Sangat Jumlah tidak setuju setuju setuju Mengenakan yuran 6(0.8) 32(4.1) 122(15.5) 378(48.0) 249(31.6) 787(100.0) sekolah terhadap anak-anak pekerja Indonesia Mengenakan bayaran 6(0.8) 33(4.2) 129(16.5) 384(49.1) 230(29.4) 782(100.0) terhadap kemudahan kesihatan Tidak perlu membuka 84(10.7) 113(14.4) 155(19.7) 266(33.9) 167(21.3) 785(100.0) sekolah khas untuk anak-anak warga Indonesia Tidak membenarkan 29(3.7) 77(9.8) 133(16.9) 233(29.7) 313(39.9) 785(100.0) warga Indonesia membeli dan memiliki hartanah

BAB 8 PENEMUAN DAN KESIMPULAN

8.1 PENGENALAN Dengan dibantu agen dan keluarga Bab ini membincangkan penemuan dan dalam pengurusan dokumen perjalanan, kesimpulan yang dapat dibuat terhadap kebanyakan pekerja Indonesia membuat pekerja Indonesia yang berada di Bahagian keputusan sendiri dan menggunakan sumber Tawau, persepsi majikan yang menggaji kewangan sendiri dalam penghijrahan ke pekerja Indonesia di Syarikat mereka, dan Sabah. Didapati kos pengurusan dokumen persepsi penduduk tempatan berhubung adalah kurang daripada Rp.500,000 kehadiran pekerja Indonesia dalam komuniti iaitu dalam anggaran sebanyak RM165. mereka. Kawasan kajian meliputi daerah Majoriti pekerja Indonesia menggunakan Tawau, Kunak dan Semporna. Seramai pengangkutan laut seperti kapal laut dan feri 896 pekerja Indonesia, 37 majikan, dan 787 dengan memilih pelabuhan Tawau sebagai penduduk tempatan telah diliputi dalam kajian ini. Seiring dengan objektif kajian, laluan masuk dan Nunukan sebagai transit kesimpulan dibuat mengikut setiap kumpulan terakhir sebelum memasuki Sabah. sasaran iaitu, Pekerja Indonesia, Majikan dan Penduduk Tempatan. Hampir satu pertiga daripada pekerja Indonesia yang ditemu bual memiliki 8.2 PEKERJA INDONESIA motosikal di Sabah. Kebanyakan dari mereka menyimpan wang simpanan di rumah dan Dua faktor utama penghijrahan warga digunakan untuk masa hadapan serta Indonesia ke Sabah adalah kerana mencari mengirimkan ke negara asal melalui bank pekerjaan dan pendapatan yang lebih dengan kekerapan lebih dari sekali dalam lumayan. Justeru, dua jenis sektor yang setahun dengan jumlah wang di antara menjadi tumpuan pekerja Indonesia di Sabah RM220 hingga RM599. Ibu bapa merupakan adalah sektor perladangan dan pembuatan. individu utama yang menjadi penerima wang Faktor penghijrahan bukan ekonomi seperti tersebut selain anak-anak dan saudara keadaan geografi yang strategik, kehadiran mara. Berkaitan dengan kesihatan dan ahli keluarga, dan persamaan agama serta amalan perancang keluarga, hampir satu budaya turut mempengaruhi penghijrahan perempat daripada pekerja Indonesia tidak mereka ke sini. Tambahan pula, rakan menjalani pemeriksaan langsung sama ada senegara telah banyak membantu pekerja sebelum ataupun setelah sampai di Sabah. Indonesia dalam memberi maklumat dan Semasa kajian dijalankan, didapati kurang mendapatkan pekerjaan di Sabah. Walau bagaimanapun, mereka berpendapat daripada separuh pekerja Indonesia yang urusan perolehan permit kerja dari Jabatan menggunakan perancang keluarga. Imigresen di Malaysia lebih ketat berbanding di Indonesia. 86 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

8.3 PERSEPSI MAJIKAN kebanjiran pekerja asing ke kawasan mereka. Situasi ini telah mencetuskan Permintaan yang tinggi daripada pihak kesesakan di kawasan kejiranan serta majikan tempatan menjadi salah satu turut mendedahkan penduduk tempatan faktor pendorong kemasukan pekerja kepada bahaya kebakaran di samping Indonesia. Lebih daripada separuh majikan penularan wabak penyakit berjangkit tempatan cenderung untuk menggaji pekerja yang disebabkan oleh tahap kebersihan Indonesia disebabkan oleh sikap penduduk yang kurang memuaskan. Seterusnya, tempatan yang terlalu memilih kerja, pekerja kebanyakan daripada pekerja Indonesia Indonesia disifatkan rajin bekerja, dan juga didapati tidak mematuhi sistem pemeriksaan kadar upah pekerja Indonesia adalah lebih kesihatan yang telah diperkenalkan oleh murah daripada penduduk tempatan. Walau kerajaan Malaysia. Berhubung dengan bagaimanapun, sebahagian besar majikan dasar pengambilan, hampir separuh menyatakan kesediaan mereka untuk daripada penduduk tempatan yang ditemu mengambil penduduk tempatan bekerja bual bersetuju dengan dasar pengambilan berbanding pekerja Indonesia disebabkan pekerja asing untuk bekerja di kawasan oleh kos pengambilan pekerja Indonesia yang mereka dengan faktor pengambilan adalah ditanggung oleh pihak majikan adalah tinggi untuk mengisi kekosongan sektor tertentu. di samping perlu menyediakan kemudahan Walau bagaimanapun, bagi mengawal seperti tempat kediaman, rawatan kesihatan kemasukan pekerja Indonesia ke Sabah, dan insurans kepada pekerja. majoriti penduduk tempatan berpendapat supaya mewajibkan majikan melakukan 8.4 PERSEPSI PENDUDUK pemeriksaan kesihatan secara berkala TEMPATAN terhadap pekerja Indonesia dan tidak membenarkan pekerja Indonesia membeli Kehadiran pekerja Indonesia sedikit sebanyak dan memiliki hartanah. menyumbang kepada peningkatan hasil dan pendapatan negara khususnya dalam menjana ekonomi negeri Sabah. Walau 8.5 PENUTUP bagaimanapun, jumlah mereka yang semakin Kebergantungan kepada tenaga kerja asing bertambah dari semasa ke semasa dikhuatiri terutama dalam sektor perladangan di Sabah akan memberi pelbagai implikasi negatif tidak mungkin boleh ditamatkan dalam kepada kepentingan negara. Penduduk tempoh masa yang singkat memandangkan tempatan menganggap kehadiran pekerja ia mampu memberikan kesan yang negatif Indonesia akan memberi kesan terhadap terhadap ekonomi Sabah. Justeru itu, operasi komuniti mereka terutamanya dari aspek penguatkuasaan secara berterusan dan keselamatan dan perumahan/kejiranan. berkesan perlu sentiasa dilakukan oleh Mereka berasa tidak selamat ekoran agensi-agensi yang berkaitan. Apa yang daripada peningkatan kadar jenayah yang pasti, permasalahan berkaitan pekerja berlaku di komuniti mereka. Pencerobohan asing di negara ini tidak hanya menjadi tanah milik penduduk tempatan atau tanggungjawab pihak kerajaan sebaliknya rizab kerajaan juga turut berlaku ekoran melibatkan pelbagai pihak seperti majikan LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 87 dan juga masyarakat setempat. Pihak majikan dan masyarakat setempat disarankan agar menyokong segala usaha kerajaan dalam mengurangkan kebergantungan negara kepada pekerja asing bagi memastikan kemakmuran dan kesejahteraan penduduk di negara ini sentiasa terpelihara.

RUJUKAN

Abubakar, S.Y. (2002). Migrant Labour in Malaysia: Impact and Implications of the Asian Financial Crisis. EADN Regional Project on the Social Impact of the Asian Financial Crisis.

Ajis et al. (2010). Managing Foreign Workers in Southeast Asian Countries, Journal of Asia Pacific Studies, Volume 1, Issue 3.

Andaya, B.W. dan Andaya L.Y. (1982). Sejarah Malaysia, Petaling Jaya: Mcmillan Publisher.

Athukorala, Prema-Chandra and Evelyn S. Devadasan (2011). The Impact of Foreign Labour on Host Country Wages: The Experience of a Southern Host, Malaysia, Working Papers in Trade and Development No. 2011/03, The Australian National University.

Athukorala, Prema-Chandra (2006). International Labour Migration in East Asia: Trends, Patterns and Policy Issues, Asia Pacific School of Economics and Government, The Australian National University and Blackwell Publishing Asia Pty Ltd.

Bandiyono, Suko and Fadjri Alihar (2000). A Review of Research Work on International Migration in Indonesia, in Sukamdi and Abdul Haris (eds.), Labor Migration in Indonesia: Policies and Practices, Population Studies Center, Gadjah Mada University, Indonesia.

Battistella, Graziano (2003). International Migration in Asia, Migration Patterns and Policies in the Asian and Pacific Region, Asian Population Studies Series No. 160, United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific , New York.

Battistella, Graziano (2002a). Unauthorized Migrants as Global Workers in ASEAN, paper presented at the IUSSP Regional Population Conference on Southeast Asia’s Population in Changing Asian Context, Chulalongkorn University, Bangkok, Thailand, 10-12 June.

Battistella, Graziano (2002b). International Migration in Asia and Europe: An Introduction, Asian and Pacific Migration Journal, Vol. 11.

Battistella, Graziano and Asis Maruja M.B. (2003). Unauthorized Migrants in Southeast Asia, Scalabrini Migration Center, Quezon City, Philippines. 90 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Bell, K., N. Jarman and T. Lefebvre (2004). Migrant Workers in Northern Ireland, Institute for Conflict Research (ICR), Belfast.

Castles, Stephen (2000). International Migration at the Beginning of the Twenty-first Century: Global Trends and Issues, in: International Social Science Journal, Vol. 52, No. 3, pp. 269-281.

Chia, S.Y. (2008). Cross-Border Labour Migration in ASEAN: Issues and Challenges, ASEAN and Canadian Perspectives, Report No. 9, Institute of Southeast Asian Studies (ISEAS), Singapore.

Chua, Y.P. (2006). Kaedah Dan Statistik Penyelidikan Asas Statistik Penyelidikan Buku 2, McGraw-Hill Education, Malaysia.

Devadasan, Evelyn S. and Chan W.M. (n.d). Migrasi Antarabnagsa: Penghijrahan Buruh Indonesia Ke Malaysia, Fakulti Ekonomi Dan Pentadbiran Universiti Malaya.

Dollah, Ramli dan Mohammad, Ahmad Mosfi (2007). Perdagangan Tukar Barang Malaysia- Indonesia: Potensi Dan Cabaran, Jati, Vol. 12.

Firdausy (2005). Trends, Issues and Policies Towards International Labor Migration: An Indonesian Case Study, United Nations Expert Group Meeting on International Migration and Development, New York, 6-8 July.

Hugo, G. (2008). Demographic Change and International Labour Mobility, in the Asia-Pasific Region-Implications for Business and Regional Economic Integration KOPEC, Korea.

Hugo, G. (2006). Immigration Responses to Global Change in Asia: A Review in Geographical Research, National Centre for Social Applications of Geographic Information Systems, University of Adelaide.

International Organization for Migration (IOM) (2010a). International Migration and Migrant Workers’ Remittances in Indonesia, findings of baseline surveys of migrant remitters and remittance beneficiary households, Philippines.

International Organisation for Migration (IOM) (2010b). Labour Migration from Indonesia: An Overview of Indonesian Migration to Selected Destinations in Asia and the Middle East.

Jabatan Imigresen Negeri Sabah (2011). Dasar Dan Strategi Pengawalan Pekerja Asing Di Negeri Sabah, kertas kerja dibentangkan di Seminar Penemuan Kajian Pekerja Indonesia di Bahagian Tawau, Sabah, anjuran Lembaga Penduduk dan Pembangunan Keluarga Negara (LPPKN), 29 September. LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 91

Jabatan Perangkaan Malaysia (2011). Taburan Penduduk Dan Ciri-Ciri Asas Demografi, Banci Penduduk dan Perumahan Malaysia 2010.

Jabatan Perangkaan Malaysia (2005). Laporan Am Banci Penduduk dan Perumahan 2000.

Jabatan Perangkaan Malaysia (1995). Banci Penduduk dan Perumahan Malaysia 1991, Laporan Am Banci Penduduk, Jilid 2.

Kanapathy, V. (2006). Migrant Workers in Malaysia: An Overview, Country Paper Prepared For The Workshop On An East Asian Cooperation Framework For Migrant Labour, Kuala Lumpur, 6-7 December.

Kassim, A. (2012). Dasar Pekerja Asing Di Malaysia : Perlunya Anjakan Paradigma, Dipersembahkan Sebagai Syarahan Umum Perdana Universiti Kebangsaan Malaysia Pada 20 April 2012 Di Bilik Senat, Universiti Kebangsaan Malaysia, UKM Press.

Kassim, A. (2005). Cross-Border Movement of Foreign Workers in Malaysia: A Comparative Analysis, Master Builders Journal, 3rd Quarter.

Kassim, A. (1996). Labour Migration in Asean: Issues and Problems from Malaysia Perspective, in Seventh Southeast Asia Forum, Asean: Shared Identities, Interests and Values, ISIS, Kuala Lumpur.

Kassim, A. (1987). The Unwelcome Guest: Indonesian Immigrants and Malaysian Public Responses, Southeast Asian Studies, Vol.25, No.2.

Kaur, Amarjit (2004). Mobility, Labour Mobilisation and Border Controls: Indonesian Labour Migration to Malaysia since 1900, Biennial Conference of the Asian Studies Association of Australia, Canberra, 29 June- 2 July.

Lee, E.S. (1966). A Theory of Migration, Demography, 3(1): 47–57.

Lembaga Penduduk dan Pembangunan Keluarga Negara (LPPKN) (2003). Kajian Kesan Pendatang Asing Ke Atas Penduduk Tempatan: Satu Tinjauan di Mukim Setapak dan Ulu Kelang.

Malhotra, N.K., Hall, J., Sham, M. and Crsip, M. (1996). Marketing Research: Applied Orientation (1st Edition). Sydney: Prentice Hall.

Massey, D. et al. (1993). Theories of International Migration: A Review and Appraisal, Population and Development Review, Vol. 19, No. 3, September. 92 LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH

Mohd Said et al. (n.d). Migrasi Antarabangsa: Penghijrahan Buruh Indonesia Ke Malaysia, Fakulti Ekonomi Dan Pentadbiran Universiti Malaya.

Nasution, M. Arif (2000). International Migration in South East-Asia: A Case Study of Indonesian Workers in the Malaysian Peninsula, in Sukamdi and Abdul Haris (eds.), Labor Migration in Indonesia: Policies and Practices, Population Studies Center, Gadjah Mada University, Indonesia.

Paitoonpong, Srawooth (2011). Different Stream, Different Needs and Impact: Managing International Labor Migration in ASEAN: Thailand (Immigration), PIDS Discussion Paper Series No. 2011-28.

Piper, Nicola (2005). Country Study: Malaysia, Migrant Labor in Southeast Asia, Friedrich Ebert Stiftung (Fes) Project on Migrant Labor in Southeast Asia.

Piper, Nicola (2003). Country Study: Malaysia, Migrant Labor in Southeast Asia, Asia Research Institute, National University of Singapore.

Salleh, Muhammad (2002). Realiti Di Sebalik Isu Pendatang Asing, diakses dari http://arts. anu.edu.au/suara/salleh6.rt pada November 2011.

Sierra, David and Penaranda, Stephanie (2009). Irregular Migration: The Poor Side of Globalization?, Revista de Negocious Internationales, Vol. 2, No. 2, Universidad EAFIT, Colombia.

Stalker, Peter (2000). Workers without Frontiers: The Impact of Globalization on International Migration, International Labour Organization.

Susilowati, Indah., Mudji Rahardjo Dan Waridin (2001). Analisis Masalah Sosial, Politik, Dan Ekonomi Pada Migrasi Tenaga Kerja Indonesia Ke Luar Negeri, Universiti Gajah Mada, Indonesia.

Susilowati, Indah (1998). Analisis Masalah Sosial, Politik Dan Ekonomi Pada Migrasi Tenaga Kerja Indonesia Ke Luar Negeri, Fakulti Ekonomi Dan Bisnes, Universiti Diponegoro (UNDIP), Indonesia.

UN General Assembly (2012). Universal Declaration of Human Rights, Article 13. Diakses dari http://www.un.org/en/documents/udhr/index.shtml pada Jun 2012.

United Nations (2011). International Migration Report 2009 : A Global Assessment, Population Division, Department of Economic and Social Affairs, New York. LAPORAN KAJIAN PEKERJA INDONESIA DI BAHAGIAN TAWAU, SABAH 93

United Nations (2010). Trends in International Migrant Stock : The 2008 Revision, Population Division, Department of Economic and Social Affairs, New York, retrieved from http:// esa.un.org/migration/index.asp?panel on February 2012.

Unit Perancang Ekonomi Malaysia (2012). Laporan Ekonomi 2011/2012, diakses dari http:// www.treasury.gov.my/pdf/ekonomi/le/1112/bab3.pdf pada Jun 2012.

Unit Perancang Ekonomi Malaysia (2011). Penerbitan Statistik Ekonomi Secara Berkala, Populasi & Tenaga Buruh, dimuat turun dari http://www.epu.gov.my/html/themes/ epu/ images/common/pdf/eco_stat/pdf/1.4.1.pdf pada Februari 2012.

Unit Perancang Ekonomi Malaysia (1996). Rancangan Malaysia Ketujuh, 1996-2000, Jabatan Perdana Menteri, Kerajaan Malaysia.

Weeks, John R. (2005). Population: An Introduction to Concepts and Issues. Belmont, CA: Wadsworth, Thomson Learning.

Weeks, John R. (1999). Population An Introduction to Concepts and Issues, Belmont. CA: Wadsworth.

Wickramasekara, Piyasiri (2002). Asian Labour Migration: Issues and Challenges in an Era of Globalization, International Migration Papers No. 57, International Migration Programme, International Labour Office, Geneva.

World Bank (2011). Migration and Remittances Factbook 2011, Second Edition, The World Bank. Washington DC.

World Bank (2008). The Malaysia-Indonesia Remittance Corridor: Making Formal Transfers the Best Option for Women and Undocumented Migrants, No. 149, Washington, D.C.

Wu, Treena (2006). The Role of Remittances in Crisis: An Aceh Research Study, Humanitarian Policy Group, August.

Yusof, Z.M (2005). Ke Arah Pengurangan Kebergantungan Tenaga Kerja Asing Di Sektor Binaan. Jurnal Alam Bina, Jilid 7, No.2, Universiti Teknologi Malaysia.