Arkusz KOŁACZE (716)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011

Autor planszy A: Barbara Ptak* Autorzy planszy B: Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Stanisław Marszałek** Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka * Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ......

Spis treści I. Wstę p – B.Ptak...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B.Ptak ...... 4 III. Budowa geologiczna – B.Ptak ...... 7 IV. ZłoŜa kopalin – B.Ptak...... 10 1. Węgiel kamienny...... 12 2. Piaski ...... 12 3. Surowce ilaste dla przemysłu cementowego...... 15 4. Torfy...... 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B.Ptak ...... 17 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – B.Ptak ...... 19 VII. Warunki wodne– B.Ptak ...... 23 1. Wody powierzchniowe...... 23 2. Wody podziemne...... 24 VIII. Geochemia środowiska ...... 28 1. Gleby – P. Kwecko ...... 28 2. Pierwiastki promieniotwórcze – J. Miecznik...... 30 IX. Składowanie odpadów – S. Marszałek...... 32 X. Warunki podłoŜa budowlanego – B.Ptak...... 38 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B.Ptak...... 40 XII. Zabytki kultury – B.Ptak ...... 48 XIII. Podsumowanie – B.Ptak, S. Marszałek ...... 49 XIV. Literatura ...... 51

I. Wstęp

Arkusz Kołacze Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego–Państwowego Insty- tutu Badawczego w Sosnowcu (Plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym– Państwowym Instytutucie Badawczym w Warszawie i w Przedsiębiorstwie Geologicznym POLGEOL w Lublinie (Plansza B) zgodnie z „Instrukcją...” (2005). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2005 w Oddziale Geologii Morza Państwowego Instytutu Geo- logicznego w Gdańsku (Zaleszkiewicz i in., 2005). Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w pięciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury (Plansza A), ochrona powierzchni ziemi (tematyka geochemii środowiska i składowania odpadów – Plansza B). Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz Kołacze powstał w wyniku szczegółowej analizy materiałów archiwalnych i pu- blikowanych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnień dokonanych w wielu instytu-

cjach, samorządach terytorialnych i administracji państwowej, zajmujących się zagospodaro- waniem zasobów środowiska przyrodniczego. Materiały potrzebne do opracowania mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geolo- gicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Urzędzie Marszałkowskim Województwa Lubelskiego w Lublinie, Filii Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubel- skiego w Chełmie, Krajowym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Insty- tucie Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, nadleśnictwach Sobibór i Włodawa, starostwach powiatowych we Włodawie i Chełmie, urzędach gmin w Urszulinie, Sawinie, Starym Brusie, Woli Uhruskiej i Hańsku. Dla uzupełnienia danych archiwalnych przeprowadzono takŜe zwiad terenowy w lipcu 2010 roku. Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych, opracowanych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Kołacze rozciąga się między 23o15’ a 23o30’ długości geograficznej wschodniej oraz 51o20’ a 51o30’ szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym omawiany obszar naleŜy do województwa lubelskiego. Znaczna jego część do powiatu włodawskiego, w skład którego wchodzą fragmenty gmin: Stary Brus, Wyryki, Hańsk, Urszulin, Wola Uhruska i Włodawa. Południowa część obszaru badań administracyjnie naleŜy do gmin Sawin i Wierzbica, wchodzących w skład powiatu chełmskiego. Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2001) obszar arkusza Kołacze połoŜony jest w prowincji NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski, makroregionie Polesie Zachodnie w obrębie dwóch mezoregionów: Równina Łęczyńsko-Włodawska i Garb Włodawski. Niewielka, połu- dniowo-wschodnia jego część naleŜy do makroregionu Polesie Wołyńskie, mezoregionu Pa- góry Chełmskie (fig. 1). Równina Łęczyńsko-Włodawska jest obszarem podmokłym oraz zatorfionym, i odznacza się licznymi zagłębieniami krasowymi i termokrasowymi (Kondracki, 2001). Na tym terenie występują bagna, kilka stawów i jezior. Największym obiektem bagiennym jest Krowie Bagno o powierzchni 36,40 km2, którego zachodnią część zajmuje obszar od Krychowa do Kolonii Hańsk. Monotonna powierzchnia równiny wznosi się 165–172 m n.p.m. Z tą płaską powierzchnią wyraźnie kontrastują wzgórza, wysoczyzny morenowe, na północy Garbu Wło- dawskiego (175–185 m n.p.m.), na południu Pagórów Chełmskich (powyŜej 200 m n.p.m.). W południowo-zachodniej części omawianego obszaru, w okolicy Karczunka i Kulczyna,

wznoszą się wały ozów na 185–192 oraz 195–203 m n.p.m. DuŜą powierzchnię zajmuje rów- nina jeziorna występująca w centralnej części arkusza, połoŜona 165–167 m n.p.m. Na jej powierzchni zalegają rozległe torfowiska na głębokość 2–3 m.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Kołacze na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica makroregionów, 2 – granica mezoregionów, 3 – granica państwa

Prowincja: 84 – NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: 845 – Polesie Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.12 – Równina Kodeńska, 845.14 – Zaklęsłość Sosnowicka, 845.15 – Garb Włodawski, 845.16 – Równina Łęczyńsko-Włodawska, 845.17 – Polesie Brzeskie Mezoregiony Polesia Wołyńskiego: 845.31 – ObniŜenie Dorohuskie, 845.32 – Pagóry Chełmskie, 845.33 – ObniŜenie Dubieńskie

Północną i południową część obszaru arkusza rozcina Włodawka płynąca na północny wschód, prowadząca wody do Bugu. Wschodnią część omawianego obszaru odwadnia Krze- mianka, prawobrzeŜny dopływ Włodawki, płynąca na północ. Ponadto występują tu liczne sztuczne cieki, rowy melioracyjne i kanały odwadniające zabagnione tereny. Największy z nich to Więzienny Rów prowadzący wody na północ do Włodawki.

Pod względem klimatycznym obszar arkusza Kołacze naleŜy do regionu klimatycznego lubelsko-zamojskiego, a jego północna część do regionu mazowiecko-podlaskiego. Średnia temperatura roczna wynosi 7,0–7,5°C. Opady atmosferyczne są tu niewielkie i wynoszą 550– 600 mm/rok. Pokrywa śnieŜna utrzymuje się od 80 do 90 dni w roku. W ciągu roku przewaŜa- ją wiatry z kierunku zachodniego (Stachy, red., 1987). Lasy zajmują około 40% powierzchni arkusza i porastają obszary głównie w jego pół- nocno-wschodniej części. Są to lasy sosnowe i sosnowo-brzozowe porastające równieŜ obszary zabagnione (Lasy RóŜanieckie). Gospodarka leśna stanowi uzupełnienie lub alternatywę dla rolnictwa. Dna zagłębień bezodpływowych oraz obniŜenia na powierzchniach tarasów niskich, są wypełnione torfami oraz osadami piaszczystymi, na których powstały uŜytki zielone. Po- wierzchnia wszystkich bagien i podmokłości zajmuje około 20% powierzchni opisywanego terenu. Gleby chronione klasy I–IV a zajmują około 5% powierzchni arkusza. Omawiany obszar jest bardzo słabo zurbanizowany i zalicza się do ekologicznie naj- czystszych regionów województwa lubelskiego. Największą wsią jest Dubeczno z około 1000 mieszkańcami. Obszar ten ma charakter typowo rolniczo-hodowlany. DuŜa powierzchnia uŜytków zielonych sprzyja hodowli bydła. Istotne znaczenie ma takŜe hodowla ryb, której podstawą są stawy w okolicy Starego Brusa. Jedynym zakładem przemysłowym jest Huta Szkła Gospodarczego w Dubecznie. Na obszarze arkusza Kołacze działają rów- nieŜ drobne zakłady, między innymi Zakład Przeróbki Drewna w Hańsku i Ferma Drobiowa w Petryłowie. W latach 2000–2009 w województwie lubelskim przyrost sieci wodociągowej w stosunku do sieci kanalizacyjnej był trzykrotnie większy (Raport..., 2009). W powiecie włodaw- skim z sieci wodociągowej korzysta około 70% gospodarstw wiejskich, a 23% tych gospodarstw jest podłączonych do sieci kanalizacyjnej. Gmina Włodawa ma sieć kanalizacyjną o łącznej długości 32 km, a sieć wodociągową dwukrotnie dłuŜszą. W gminie Włodawa znajduje się przydomowa oczyszczalnia ścieków w Lucie. Na terenie gminy Hańsk funkcjonują dwie oczyszczalnie mechaniczno-biologiczne w Hańsku i Dubecznie o przepustowości odpowiednio 200 i 145 m3/dobę. Odbiornikiem wód z oczyszczalni jest Krzemianka. Sieć kana- lizacyjna w gminie ma 15 km, a wodociągowa 34 km. W gminie Stary Brus pracuje oczyszczalnia ścieków mechaniczno-biologiczna w Starym Brusie, która oczyszcza ścieki w ilości 100 m3/dobę. Odbiornikiem tych oczyszczonych ścieków jest rów melioracyjny, a dalej Wło- dawka. Własną oczyszczalnię, ze złoŜem biologicznym typu BIOCERE, ma osiedle mieszka- niowe w Suchawie w gminie Wyryki. Łączna długość sieci kanalizacyjnej w gminach Stary

Brus, Wyryki, Wola Uhruska i Urszulin to około 24 km, natomiast sieci wodociągowej 243 km (Program..., 2003). Sieć dróg na obszarze arkusza jest słabo rozwinięta. NajwaŜniejsze drogi to nr 82 łą- cząca Lublin z Włodawą i nr 819 relacji Parczew – Kołacze – Hańsk – Wola Uhruska. Z po- łudniowego wschodu na wschód przebiega droga nr 83 Chełm – Włodawa. Poza tym istnieje sieć dróg lokalnych o utwardzonej nawierzchni, które łączą wsie połoŜone w obrębie arkusza.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Kołacze opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Kołacze (Buraczyński, Wojtanowicz, 1982) oraz Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Włodawa (Mojski, Tremba- czowski, 1973, 1974). Omawiany obszar znajduje się w obrębie lubelsko-podlaskiej części prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej. Płytko zalegające podłoŜe krystaliczne pocięte jest siecią uskoków, które powstały w okresie bretońskich i waryscyjskich ruchów górotwórczych. Póź- niejsze ruchy nie były juŜ tak intensywne, a długi okres denudacji jest przyczyną luki straty- graficznej obejmującej perm i trias. Z osadów paleozoicznych, otworami wiertniczymi rozpoznano tu piaskowce, wapienie, wapienie rafowe i dolomity dewońskie. Osady te stwierdzono na głębokości 1165,0 m odwiertem Orzechów IG 1. PowyŜej, transgresyjnie i niezgodnie, zalegają osady karbonu z udokumentowanymi złoŜami węgla kamiennego. Najstarszymi utworami karbońskimi na arkuszu Kołacze są osady formacji Huczwy (wizen) występujące w postaci: wapieni, margli, piaskowców, iłowców, mułowców oraz cienkich wkładek węgla, o miąŜszości 64,7-88,5 m. PowyŜej zalegają paraliczne osady formacji Terebina o miąŜszości około 146,1 m. Re- prezentowane są one przez: iłowce, mułowce, piaskowce, wapienie i cienkie wkładki węgla. Bezpośrednio nad nimi występują paraliczne osady formacji Dęblina: iłowce, mułowce, piaskowce, wkładki skał węglanowych, wkładki i cienkie pokłady węgla. Ich miąŜszość zmienia się od 50,4 do 85,8 m – ogniwo buŜańskie i od 146,9 do 182,8 m – ogniwo kumow- skie. Ze względu na niewielkie sumaryczne miąŜszości pokładów węgla oraz ich nieciągłe rozprzestrzenienie nie mają one znaczenia gospodarczego. Osadami formacji Lublina (w części spągowej serii paralicznej, a powyŜej pokładu 306 serii limnicznej) są iłowce, mu- łowce, piaskowce i pokłady węgla, o miąŜszości 34,6–375,1 m. Zawierają one od 3 do 42 wkładek i pokładów węgla o grubości od 0,1 do 2,8 m. Największą ilość pokładów bilan-

sowych (osiem) stwierdzono w odwiercie Sawin 19 (na wysokości Bagna Bubnów), a naj- mniejszą (po jednym) w odwiertach: Sawin 13, Sawin 24, Sawin 29 (na linii Dominiczyn – Petryłów) i Sawin 42 (Porzycki, red., 1988; Sieroń, 2000). PowyŜej, stratygraficznie niezgodnie występują piaskowce i wapienie jury środkowej i górnej (średnio 110 m) oraz piaskowce glaukonitowe z fosforytami kredy dolnej i wapienie piaszczyste, margle, opoki i kreda pisząca kredy górnej (do 482 m). Na południu, miejscami, odsłaniają się na powierzchni terenu osady kredy górnej – mastrychtu. Utwory trzeciorzędu (paleogen + neogen) reprezentowane są przez morskie piaski glaukonitowe oligocenu oraz osady lądowe miocenu: iły, piaski i mułki z wkładkami lignitu i węgla brunatnego oraz piaskowce kwarcytowe sarmatu. MiąŜszość osadów trzeciorzędu dochodzi do 40 m. Osady czwartorzędowe przykrywają prawie cały obszar arkusza Kołacze (fig. 2). Ich miąŜszość zmienia się od 0 do 60 m. W podłoŜu czwartorzędu dominują osady górnej kredy. W części północno-zachodniej podścielają je osady oligocenu, a w części południowo- wschodniej osady miocenu. Najstarsze zlodowacenia reprezentowane są przez gliny zwałowe i ich rezydua ze zlodowacenia narwi, o miąŜszości nieprzekraczającej 1 m. WyŜej występują piaski rzeczne interglacjału augustowskiego, które miejscami zalegają bezpośrednio na osadach górnej kredy i osiągają miąŜszość paru metrów. Dwa pokłady glin zwałowych oraz towarzyszące im mułki i iły zastoiskowe występują w obrębie osadów zlodowaceń południowopolskich. Osady glacjalne tych zlodowaceń (nidy i sanu) rozdzielają piaski i mułki jeziorne prawdopodobnie z interglacjału małopolskiego. Łączna miąŜszość wymienionych osadów nie przekracza kilkunastu metrów. Interglacjał mazowiecki reprezentuje zróŜnicowana litologicznie i genetycznie seria osadów o miąŜszości do 26,2 m. Są to piaski rzeczne, iły i mułki jeziorne, torfy i gytie oraz piaski deluwialne. Osady zlodowaceń środkowopolskich mają miąŜszość do kilkunastu metrów. Reprezen- towane są przez piaski rzeczne oraz wodnolodowcowe zlodowacenia odry. Przykrywają je mułki jeziorne oraz torfy i gytie (1,6–2,6 m miąŜszości) oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, gliny zwałowe, piaski, Ŝwiry z głazami moren czołowych i moren martwego lodu. Z tego zlodowacenia pochodzą równieŜ piaski wodnolodowcowe pod- i nadmorenowe, piaski i Ŝwiry ozów, piaski i mułki kemów. Wymienione osady, w północno-zachodniej i południowo-wschodniej części omawianego arkusza występują powszechnie na powierzchni terenu.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Kołacze na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorzęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne; zlodowacenia środkowopolskie: 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 22 – piaski i mułki jeziorne, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Neogen; miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkonośne, Ŝwiry, piaskowce, sole kamienne i gip- sy. Kreda; kreda górna, mastrycht: 44 – wapienie, kreda pisząca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki pia- skowców i gezy. Zachowano oryginalną numerację wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

Zlodowacenie warty zaznaczyło swą obecność jedynie depozycją piasków i mułków rzeczno-peryglacjalnych, które najszerzej rozprzestrzeniają się w północno-wschodniej części obszaru arkusza. Profil osadów zlodowaceń północnopolskich tworzą piaski rzeczne i piaski rzeczne ta- rasów nadzalewowych. Kilkumetrowej miąŜszości piaski zajmują duŜe powierzchnie w pół- nocno-wschodniej części arkusza. Znaczny udział w utworach powierzchniowych, szcze- gólnie w północno-zachodniej części omawianego obszaru, mają piaski jeziorno-rozlewiskowe o niewielkiej miąŜszości (2 m). Piaski eoliczne grupują się w wydmach, w północno-wschodniej części arkusza, a ich miąŜszość maksymalnie osiąga 10 m. Nie- wielkie znaczenie mają tu piaski deluwialne oraz kreda jeziorna występująca pod jeziornymi osadami. Osady holoceńskie reprezentowane są przez piaski, mułki i iły występujące w dolinach rzecznych, namuły w zagłębieniach bezodpływowych oraz przede wszystkim torfy i gytie występujące pod nimi. Gytie największe powierzchnie zajmują w torfowiskach: Kro- wie Bagno, Bubnów i Dubeczno. W torfowisku Dubeczno gytie osiągają największą miąŜ- szość – 15,2 m. Wśród torfów najbardziej powszechne są torfy niskie, a ich miąŜszość dochodzi do 7 m.

IV. ZłoŜa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Kołacze udokumentowanych jest siedemnaście złóŜ, w tym dwa złoŜa węgla kamiennego, dziesięć złóŜ kruszywa, jedno złoŜe kopalin ilastych dla przemysłu cementowego oraz cztery złoŜa torfów. ZłoŜe piasków „Petryłów” (Łoza, 1999; Stec, 2006) zostało wykreślone z bilansu zasobów (Wołkowicz i in., red., 2010) z powodu wyeksploatowania kopaliny. ZłoŜa węgla kamiennego „Sawin” oraz „Orzechów” związane są z akumulacją biogeniczną karbonu, kruszywa z akumulacją lodowcową, wodnolodowcową oraz rzeczną zlodowaceń środkowopolskich, a torfów z akumulacją biogeniczną holocenu. Zestawienie złóŜ kopalin, ich charakterystykę gospodarczą oraz klasyfikację sozologiczną przedstawiono w tabeli 1. ZłoŜa węgla kamiennego, połoŜone są na obszarach objętych arku- szami MGśP: Ostrów Lubelski, Orzechów Nowy, Kołacze, Siedliszcze i Sawin.

Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geolo- Stan Kategoria Wydobycie Wiek giczne zagospoda- Zastosowanie Klasyfikacja Numer rozpozna- [tys. t, Przyczyny Rodzaj kompleksu bilansowe rowania kopaliny złoŜa złoŜa na 3* nia tys. m3*] konfliktowości Nazwa złoŜa kopaliny litologiczno- [tys. t, tys. m ] złoŜa mapie złoŜa surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in., red., 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Lubowierz t Q 13,29* C2 G 1,00* Sr 4 B W 2 Dominiczyn g(gr) Q 81 C2 Z − Sc 4 B W 3 Wytyczno t Q 278,86* C1 Z − Sr 4 B W 1 4 Kulczyn I p Q 33,45 C1 G − Sb, Sd 4 B W 5 Hańsk I p Q 740 C1* N − Sb, Sd 4 B W 6 Hańsk dz. 318/2 p Q 26 C1 Z − Sb, Sd 4 B W 7 Hańsk II p Q 474 C1* N − Sb, Sd 4 B W 11 11 1 8 Stary Majdan t Q 0 C2 Z* − Sr 4 B W 9 Konstantynówka p Q 75 C1 G 14,00 Sb, Sd 4 B W 1 10 Karczunek p Q 28 360 C2 N − Sb 4 B W, K, N 11 Petryłów dz. 36 p Q 17 C1 Z* − Sb, Sd 4 B W 1 13*, Sawin Wk C 1 083 685 C2 N − Sr 2 B W, K, N 1 14*, Orzechów Wk C 1 827 942 C2 N − Sr 2 C W, K, N 15 Dubeczno p Q 170 C1 G* − Sb, Sd 4 B W 16 Kolonia Kulczyn dz. 69 t Q 6,26* C1 Z* 0,50* Sr 4 B W 17 Konstantynówka II p Q 101 C1 N − Sb, Sd 4 B W 18 Petryłów III p Q 36 C1 G – Sb, Sd 4 B W Petryłów p Q − – ZWB − − − − − Rubryka 1 – * – karta informacyjna złoŜa opracowana do innego arkusza, 1 – kontynuacja złoŜa na sąsiednim obszarze arkusza Rubryka 3 – Wk – węgiel kamienny, g(gr) – gliny o róŜnym zastosowaniu (dla przemysłu cementowego), p – piaski, t – torfy Rubryka 4 – Q – czwartorzęd, C – karbon Rubryka 5 – 1 – zasoby wg dodatku nr 1 Rubryka 6 – kategoria rozpoznania surowców udokumentowanych: kopalin stałych – C1, C2; złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7 – złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – złoŜe wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamiesz- czonej w materiałach archiwalnych); * – stan na 2011 r. Rubryka 9 – kopaliny: E – energetyczne; skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sc – cementowe, Sr – rolnicze Rubryka 10 – złoŜa: 2 – rzadkie w skali całego kraju, 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 – złoŜa: B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe Rubryka 12 – W – ochrona wód podziemnych, K – ochrona krajobrazu, N – ochrona Natura 2000

1. Węgiel kamienny

ZłoŜe węgla kamiennego „Sawin”, usytuowane w gminach: Stary Brus, Urszulin, Hańsk,

Sawin i Wierzbica, zostało udokumentowane w 1987 roku w kategorii C2 (Trejta, Dyjor, 1987) oraz dodatkiem do dokumentacji w 2000 roku na powierzchni 230 km2 (23 000,00 ha) (Sieroń, 2000). ZłoŜe występuje w formie wielopokładowej (17 pokładów węgla). MiąŜszość pokładów bilansowych zmienia się od 1,0 do 2,8 m i średnio wynosi 1,3 m. ZłoŜe występuje pod nadkładem 509,3–676,6 m, średnio 592,1 m. Jest to węgiel kamienny typu 31, 32, 33, a 34.1, 34.2. Wartość opałowa Qt waha się w granicach 18,85–31,15 MJ/kg i średnio wynosi d a 27,15 MJ/kg, a zawartość popiołu A 1,93–34,96%, średnio 11,66%. Zawartość siarki St zmienia się od 0,32 do 7,95% i średnio wynosi 1,64%. Jest to złoŜe zawodnione. Kopalina nadaje się do wykorzystania w energetyce. Karta informacyjna złoŜa „Sawin” opracowana została do arkusza Sawin (nr 752). ZłoŜe węgla kamiennego „Orzechów”, połoŜone w gminie Urszulin, zostało udokumentowane w 1992 roku w kategorii C2 (Trejta i in., 1992) oraz dodatkiem do dokumentacji w 2000 roku (Trejta, 2000) na powierzchni 143 km2 (w obrębie arkusza Kołacze około 20 ha). ZłoŜe występuje w formie wielopokładowej (16 pokładów węgla). MiąŜszość pokła- dów bilansowych zmienia się od 1,0 do 3,4 m i średnio wynosi 1,3 m. ZłoŜe występuje pod nadkładem 530,0–711,0 m, średnio 624,6 m. Jest to węgiel kamienny typu 31.2, 32.1, 32.2, a 33, 34.1 i 34.2. Wartość opałowa Qt waha się w granicach 12,09–33,40 MJ/kg i średnio wy- d a nosi 26,55 MJ/kg, a zawartość popiołu A 2,43–54,02%, średnio 12,05%. Zawartość siarki St zmienia się od 0,30 do 10,39% i średnio wynosi 1,63%. Jest to złoŜe zawodnione. Kopalina nadaje się do wykorzystania w energetyce. Karta informacyjna złoŜa „Orzechów” opracowana została do arkusza Orzechów Nowy (nr 715).

2. Piaski

Większość złóŜ kruszywa związana jest z formami kemowymi, szczelinowymi oraz sandrowymi. Mają one budowę pokładową. Z uwagi na duŜą zmienność litologiczną w profilu pionowym i w poziomie dwa z nich („Karczunek” i „Stary Majdan”) zostały zaliczone do II grupy zmienności, a pozostałe do I grupy zmienności. Najwięcej złóŜ udokumentowanych jest w południowo-wschodniej jego części, w okolicach Hańska i Petryłowa. Kopalina nadaje się do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie. Charakterystyczną cechą wielu z nich jest występowanie w spągu margli lub wapieni, co pogarsza jakość kopaliny. Parametry geologiczno-górnicze złóŜ oraz jakościowe kopaliny przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złóŜ i jakościowe piasków CięŜar Zawartość ziaren do Zawartość pyłów MiąŜszość złoŜa Grubość nadkładu nasypowy w stanie Numer Powierzchnia 2 mm mineralnych od – do od – do Warunki utrzęsionym złoŜa na Nazwa złoŜa złoŜa od–do od–do średnia średnia hydrogeologiczne od–do mapie [ha] średnia średnia [m] [m] średnia [%] [%] [t/m3] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1,9–6,1 0,2–2,7 4,0–15,0 4 Kulczyn I 1,79 suche 80,0–100 1,61 3,6 1,1 9,6 7,8 9,8 0,2–2,2 94,1–99,5 2,0–6,2 1,18–1,36 5 Hańsk I 6,06 – suche 9,4 0,4 96,3 4,7 1,27 6 Hańsk dz. 318/2 0,69 3,5 0,5 zawodnione – – 1,77 3,2 9,9 0,2–0,3 92,5–100 4,0–8,0 1,21–1,37 7 Hańsk II 4,93 – suche 6,9 0,2 96,3 6,2 1,28 13 13 2,4–3,7 88,4–99,9 0,9–1,0 1,74–1,99 9 Konstantynówka 3,47 0,4 zawodnione 3,6 95,6 0,9 1,83 2,3–37,0 0,2–6,0 częściowo 89,3–99,9 3,7–10,0 10 Karczunek 106,38 14,7 1,3 zawodnione 97,2 6,7 – 1,0–1,2 0,3–0,7 64,0–91,0 3,0–8,0 11 Petryłów dz. 36 1,01 zawodnione 1,1 0,5 77,5 5,5 – 3,6–5,7 0,3–0,5 częściowo 85,4–98,4 0,5–2,0 1,68–2,02 15 Dubeczno 1,99 4,8 0,4 zawodnione 94,7 1,0 1,80 2,0–3,7 0,3–0,4 częściowo 81,8–97,5 3,5–4,6 1,68–2,06 17 Konstantynówka II 1,67 3,3 0,3 zawodnione 89,1 4,1 1,80 4,7–7,5 częściowo 89,9–95,1 2,0–4,0 1,53–1,56 18 Petryłów III 0,41 0,5 6,5 zawodnione 92,5 3,0 1,54

ZłoŜe piasków „Kulczyn I” udokumentowano w 2002 roku oraz dodatkiem do dokumentacji w 2009 roku w obrębie wzgórza kemowego. MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 3,6 m. W nadkładzie złoŜa występuje gleba, a w spągu gliny, mułek i kreda pisząca. Średnia grubość nadkładu wynosi 1,1 m. ZłoŜe jest suche (Stec, 2009; Stec, Siluk, 2002). Cytowane dokumen- tacje złóŜ „Kulczyn I” i „Kulczyn dz. 96” dotyczą tego samego złoŜa. ZłoŜa piasków „Hańsk I” (Czaja-Jarzmik, 1988) i „Hańsk II” (Czaja-Jarzmik, 1989) udokumentowano kartą rejestracyjną w latach 1989–1989, a „Hańsk dz. 318/2” (Rybicki,

2001; Stec, 2007) w kategorii C 1 w 2001 i dodatkiem do dokumentacji w 2007 roku. Kopali- ną w tych złoŜach są piaski kemów zlodowaceń środkowopolskich. MiąŜszość złóŜ wynosi średnio 9,4 m, 3,5 m i 6,9 m. W nadkładzie występuje: gleba piaszczysta, a w spągu gliny lub piaski gliniaste. Średnia grubość nadkładu osiąga 0,5 m. ZłoŜe „Hańsk dz. 318/2”jest zawodnione, a pozostałe złoŜa są suche. Parametry jakościowe kruszywa są podobne (tabela 2) ze względu na bliskość ich lokalizacji. Pozostałe 26 tys. ton piasków w złoŜu Hańsk dz. 318/2”nie spełnia norm budowlanych. ZłoŜe naleŜy wykreślić z bilansu zasobów. ZłoŜa piasków „Konstantynówka” (Chwesiuk, 2002 c, 2005 a) i „Konstantynówka II” (Chwesiuk, 2008) połoŜone na południe od Hańska, zostały udokumentowane odpowiednio w 2005 i 2009 roku w kategorii C1. Serię złoŜową stanowią piaski wodnolodowcowe zlodo- waceń środkowopolskich. Pierwsze z nich w 1998 roku udokumentowane było w kategorii

C2, a dodatkiem do dokumentacji siedem lat później w kategorii C1. W nadkładzie występują gleba, piaski pylaste, piaski gliniaste, a w spągu piaski gliniaste, piaski pylaste lub gliny piaszczyste. ZłoŜa są zawodnione. ZłoŜe piasków „Karczunek” (Gad, Juszczyk, 1987) rozpoznano wstępnie w obrębie roz- ległej formy ozowej. MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 14,7 m. W nadkładzie złoŜa występują gleba i piaski pylaste, a w spągu piaski pylaste, gliny, mułki, iły oraz margiel. Średnia gru- bość nadkładu wynosi 1,3 m. ZłoŜe jest częściowo zawodnione. ZłoŜa piasków „Petryłów dz. 36” (Łoza, 2002) i „Petryłów III” (Łoza, 2005) zostały udokumentowane sąsiadująco względem siebie w obrębie formy martwego lodu. MiąŜszość złóŜ wynosi średnio 4,6 m i 6,5 m. Nad nimi zalegają gleba i gliny piaszczyste, a w spągu złóŜ występują piaski i mułki lub gliny piaszczyste. Średnia grubość nadkładu wynosi około 0,5 m. ZłoŜa są zawodnione. ZłoŜe piasków „Dubeczno” (Chwesiuk, 2009) zostało udokumentowane w 2009 roku w kategorii C1. Serię złoŜową stanowią piaski wodnolodowcowe zlodowaceń środkowopol- skich. W nadkładzie występuje gleba, a w spągu gliny piaszczyste. ZłoŜe jest częściowo zawodnione.

3. Surowce ilaste dla przemysłu cementowego ZłoŜe glin pylastych do produkcji cementu „Dominiczyn” udokumentowano w kategorii

C2 w 1998 roku i dodatkiem do dokumentacji w 2002 roku, na powierzchni 4,26 ha. Serię złoŜową stanowią gliny pylaste (zlodowaceń środkowopolskich) pod piaskami rozlewiskowo- jeziornymi. Nad złoŜem, którego miąŜszość zmienia się od 1,8 do 3,3 m i średnio wynosi 2,3 m zalega przeciętnie 0,5 m nadkładu – gleby i piasków. Gliny pylaste i pyły charakteryzu- ją się następującymi parametrami: zawartość CaO – 1,0–24,5%, średnio 9,0%; zawartość

Fe2O3 – 2,2–4,3%, średnio 3,2%; zawartość Al2O3 – 6,5–17,3%, średnio 10,2%; zawartość 3 3 SiO2 – 39,8–75,0%, średnio 63,5% i gęstość właściwa – 2,2–2,8 g/cm ; średnio 2,4 g/cm . ZłoŜe jest zawodnione. Kopalina nadaje się do wykorzystania do produkcji cementu (Chwe- siuk, 1998, 2002 a).

4. Torfy ZłoŜa torfów, występujące na obszarze arkusza Kołacze: „Lubowierz” (Chwesiuk, 2004), „Wytyczno” (Łoza, 2003; Szymański, 2009), „Stary Majdan” (Chwesiuk, 2002 b, 2005 b) i „Kolonia Kulczyn dz. nr 69” (Chwesiuk, 2005 c) zlokalizowane są w okolicy miejscowości o tych samych nazwach. ZłoŜe „Lubowierz” jest fragmentem torfowiska przylegającym do rzeki Włodawki. ZłoŜa „Wytyczno” i „Kolonia Kulczyn dz. nr 69”są udokumentowanymi fragmen- tami jednego z największych torfowisk w kraju – „Krowiego Bagna”. ZłoŜe „Stary Majdan” znajduje się w dolinie dopływu rzeki Krzemianki. Są to złoŜa zawodnione, występujące w formie pokładu. Zostały one zaklasyfikowane do I grupy zmienności. Kopalina nadaje się do wykorzystania w rolnictwie i ogrodnictwie. Wartości parametrów geologiczno-górniczych złóŜ i jakościowych kopaliny oraz ich średnie umieszczono w tabeli 3. Zasoby bilansowe złoŜa „Sta- ry Majdan” wg stanu na 2005 rok wynoszą 0. ZłoŜe naleŜy wykreślić z bilansu zasobów. Klasyfikacja sozologiczna złóŜ została uzgodniona z geologiem wojewódzkim Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego. ZłoŜa piasków, glin ilastych dla przemysłu cementowego oraz torfów ze względu na ochronę złóŜ zaliczono do klasy 4 – złóŜ powszechnych, licznie występujących, łatwo dostępnych. ZłoŜa węgla kamiennego „Sawin” oraz „Orzechów” uznano za rzadkie w skali całego kraju oraz skoncentrowane w określonym regionie i ze wzglę- du na ochronę złóŜ zaliczono je do klasy 2. Z uwagi na ochronę środowiska wszystkie złoŜa zaliczono do klasy B (konfliktowe), ze względu na ochronę wód podziemnych (strefa ochronna GZWP nr 407), a złoŜa „Karczunek” i „Sawin” dodatkowo ze względu na ochronę krajobrazu i Natury 2000. ZłoŜe węgla kamiennego „Orzechów” zaliczono do klasy C (bardzo konfliktowe) – połoŜone jest w obrębie Poleskiego Parku Narodowego i jego strefy ochronnej oraz w granicach Poleskiego Parku Krajobrazowego i obszarach Natury 2000.

Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze złóŜ i jakościowe torfów MiąŜszość Zawartość Zawartość Ca Zawartość NO Zawartość P Zawartość Mg Numer Powierzchnia złoŜa Grubość popiołu 3 Warunki od – do od – do od – do od – do złoŜa na Nazwa złoŜa złoŜa od – do nadkładu od – do hydrogeologiczne średnia średnia średnia średnia mapie [ha] średnia [m] średnia [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [m] [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1,1–4,4 12,3–25,1 1 Lubowierz 1,04 0 zawodnione – – – – 1,9 16,8 2,6–11,0 550,0–920,0 1,0–9,0 3,0–4,0 17,0–24,0 3 Wytyczno 14,46 2,5 0,5 zawodnione 6,8 735,0 5,0 3,5 20,5 1,1–3,1 8 Stary Majdan 0,58 0 zawodnione – – – – – 1,4

Kolonia Kulczyn 1,3–3,0 częściowo 9,3–15,8

16 16 16 0,31 0 – – – – dz. nr 69 2,3 zawodnione 12,5

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Kołacze eksploatowane są cztery złoŜa piasków: „Kulczyn I”, „Konstantynówka”, „Dubeczno”, „Petryłów III” i jedno złoŜe torfów „Lubowierz”. UŜytkow- nicy tych złóŜ posiadają aktualne koncesje na wydobywanie kopaliny oraz ustanowione obszary i tereny górnicze. Kopalina urabiana jest sposobem mechanicznym. Kruszywo oraz torfy nie podlegają przeróbce i bezpośrednio po wydobyciu są wywoŜone z kopalni. ZłoŜa eksploatowane są odkrywkowo pod nadzorem Dyrektora Okręgowego Urzędu Górniczego w Lu- blinie. Pozostałe złoŜa nie są obecnie eksploatowane. Na sześciu złoŜach: „Dominiczyn”, „Wytyczno”, „Hańsk dz. 318/2”, „Stary Majdan”, „Petryłów dz. 36” i „Kolonia Kulczyn dz. nr 69” eksploatacja została zaniechana. ZłoŜa piasków: „Hańsk I”, „Hańsk II”, „Karczunek”, „Konstantynówka II” i dwa złoŜa węgla kamiennego – „Sawin” i „Orzechów” do tej pory nie były zagospodarowane. UŜytkownik złoŜa „Lubomierz” posiada aktualną koncesję na wydobywanie kopaliny waŜną do 2013 roku. ZłoŜe jest okresowo eksploatowane od 2004 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,04 ha, który pokrywa się z granicami terenu górniczego. W wyniku eksploatacji powstaje wyrobisko wgłębne o docelowej powierzchni około 1,10 ha. Po jej zakończeniu w wyrobisku powstanie staw. Wydobycie piasków ze złoŜa „Kulczyn I” jest prowadzone od 2003 roku. UŜytkownik złoŜa uzyskał koncesję na eksploatację kopaliny waŜną do września 2014 roku. Koncesja na eksploatację kopalin była zmieniona w 2009 roku z uwagi na powiększenie obszaru i terenu górniczego, a w 2010 roku w związku z przeniesieniem praw na obecnego uŜytkownika. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 1,79 ha. Kopalina urabiana jest w granicach działek nr 94 i 95/1 systemem ścianowym, jednym piętrem. W południowej czę- ści, w granicy działki nr 96, powstało wyrobisko wgłębne o głębokości do 6 m Prac rekultywacyjnych nie rozpoczęto. Planowany jest kierunek rekultywacji rolny i leśny. ZłoŜe „Konstantynówka” jest eksploatowane od 1999 roku. Dla złoŜa ustanowiono dwa obszary i dwa tereny górnicze – Konstantynówka A, Konstantynówka B, o powierzchni odpowiednio 1,39 ha i 0,41 ha. Koncesja na eksploatację kopaliny z obszaru Konstantynówka A waŜna jest do października 2015 roku, a z obszaru Konstantynówka B do października 2011 roku. W środkowej części (działka nr 144/2) wskutek eksploatacji okresowej powstało wyrobisko wgłębne miejscami wypełnione wodą. Prac rekultywacyjnych nie rozpoczęto. UŜyt- kownik planuje w przyszłości zrekultywować teren w kierunku wodnym.

Wydobycie piasków ze złoŜa „Dubeczno” jest prowadzone od 2009 roku. UŜytkownik złoŜa uzyskał koncesję na eksploatację kopaliny waŜną do grudnia 2020 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 1,99 ha. Kopalina urabiana jest jednym pię- trem. W północnej części powstało wyrobisko wgłębne o głębokości do 3 m. Prac rekultywacyjnych nie rozpoczęto. Planowany jest wodny kierunek rekultywacji. ZłoŜe „Petryłów III” jest eksploatowane od 2006 roku. Koncesja na eksploatację pia- sków waŜna jest do stycznia 2016 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy Petry- łów III, o powierzchni 0,43 ha. W zachodniej części, wskutek eksploatacji ciągłej, powstało wyrobisko wgłębne suche. Prac rekultywacyjnych nie rozpoczęto. UŜytkownik planuje w przyszłości zrekultywować teren w kierunku leśnym. Wydobycie piasków ze złoŜa „Petryłów dz. 36” było prowadzone od 2002 do 2006 roku. Gmina Sawin uzyskała koncesję na eksploatację kopaliny waŜną do września 2011 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 0,86 ha. Eksploatacja prowadzona była w kierunku zachodnim. Powstało nieregularne wyrobisko wgłębne o głębokości do 2 m, miejscami wypełnione wodą opadową. Prac rekultywacyjnych nie rozpoczęto. W dokumentacji nie określono planowanego kierunku rekultywacji. Eksploatacja gliny ze złoŜa „Dominiczyn”, prowadzona w latach 1998–2001, została zaniechana z uwagi na brak zapotrzebowania. Koncesja została wygaszona decyzją Wojewo- dy Lubelskiego w 2002 roku, a obszar górniczy wykreślony z rejestru obszarów górniczych. Powstało wyrobisko częściowo wypełnione wodą. Wyrobisko jest zasypywane gruzem i odpadami. Prac rekultywacyjnych nie rozpoczęto. Wobec braku ustalenia przez wójta gminy warunków likwidacji zakładu górniczego, organ koncesyjny odstąpił od nałoŜenia obowiązku rekultywacji na przedsiębiorcę eksploatującego złoŜe. W dokumentacji określono wodny planowany kierunek rekultywacji. Wydobycie torfów za złoŜa „Wytyczno” w latach 2003–2008 zostało zaniechane ze względu na wysoki poziom wód gruntowych w polu D. Koncesja została wygaszona decyzją Starosty Włodawskiego w 2009 roku, a obszar górniczy Wytyczno – Pole D wykreślony z rejestru obszarów górniczych. Powstało wyrobisko wypełnione wodą. Przedsiębiorca zamierza podjąć wydobycie torfu z pola B, po uzyskaniu koncesji na jego eksploatację. Planowany jest wodny (staw) kierunek rekultywacji. Na obszarze pól eksploatacyjnych B, C i E przedsiębior- ca rozpoczął budowę stawu rybnego, który początkowo miał być wykonany na całej powierzchni złoŜa. W trakcie budowy stawu wykonano dwa obiekty – staw nr I na polu B i C oraz staw nr II na polu E. Torfy wykopane w trakcie budowy stawu zostały zdeponowane w hałdach na obrzeŜach pól A, B, C, D i E.

Eksploatacja piasków ze złoŜa „Hańsk dz. 318/2”, prowadzona w latach 2002–2007, została zaniechana z uwagi na złą jakość kopaliny. Wyrobisko jest zrekultywowane – powstał staw. W latach 2002–2005 trwała eksploatacja złoŜa torfów „Stary Majdan”. Koncesja została wygaszona decyzją Starosty Włodawskiego w 2005 roku, a obszar górniczy wykreślony z rejestru obszarów górniczych. Eksploatacji zaniechano ze względu na wyczerpanie zasobów. Wyrobisko jest zrekultywowane – powstał staw. Eksploatacja torfów ze złoŜa „Kolonia Kulczyn dz. nr 69” została zaniechana ze wzglę- du na wygaśnięcie koncesji w styczniu 2009 roku. Pozostało wyrobisko wypełnione wodą. Planowany jest wodny kierunek rekultywacji. Obszar torfowiska „Dubeczno” połoŜonego na północ od miejscowości o tej samej nazwie był eksploatowany w celach opałowych do lat 90. na podstawie dokumentacji geologicznej (Jasińska, 1955; Krajewski, 1978; OstrzyŜek, Dembek, 1996). Wydobyto z niego oko- ło 1950 tys. m3 torfu. Obecnie obszar ten nie jest uŜytkowany gospodarczo ze względu na utworzony Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie” (Sieroń i inni, 2003). W okolicy Dubeczna – Topole, przy drodze na skraju lasu, występuje punkt eksploatacji piasków i Ŝwirów, a w Lucie piasków, które obecnie nie są eksploatowane. Wyrobiska są suche, częściowo porośnięte samosiejką.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Kołacze został dość dobrze rozpoznany pod względem występowania kopalin (Buraczyński, Wojtanowicz, 1982; OstrzyŜek, Dembek, 1996; Wołkowicz, red., 2010; Zdanowski, 2010). Na podstawie analizy dostępnych materiałów i opracowań złoŜo- wych oraz wizji terenowej wyznaczono jeden obszar prognostyczny torfów, jeden obszar perspektywiczny węgla kamiennego, dwa obszary perspektywiczne piasków i kilka obszarów perspektywiczny torfów. Obszar prognostyczny torfów, został wyznaczony w okolicach Petryłowa i obejmuje fragment kompleksu Bagna Bubnów (OstrzyŜek, Dembek, 1996). Jego powierzchnia wynosi 1,50 ha, natomiast zasoby szacunkowe torfów oceniane są na 46 tys. m3, przy średniej miąŜ- szości złoŜa 3,0 m (tabela 4).

Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia grubość Numer Wiek kompleksu Parametry jakościowe kompleksu Zasoby Powierzchnia Rodzaj obszaru na litologiczno- (wartości średnie) litologiczno- w kategorii D Zastosowanie kopaliny [ha] kopaliny 1 mapie surowcowego [%] surowcowego [tys. m3] [m] 1 2 3 4 5 7 8 9 popielność – 10,0 I 1,50 t Q 3,1 46 Sr rozkład – 20,0

Rubryka 3 – t – torfy Rubryka 4 – Q – czwartorzęd Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sr – rolnicze

Obszar perspektywiczny węgla kamiennego przylega bezpośrednio do złóŜ tej kopaliny „Sawin” i „Orzechów” i kontynuuje się na obszarze sąsiednich arkuszy (za wyjątkiem arkusza połoŜonego na wschód – Sobibór 717). Spodziewane parametry górnicze zalegania kopaliny oraz parametry jakościowe są zbliŜone do powyŜszych złóŜ. Perspektywy węgla kamiennego w Lubelskim Zagłębiu Węglowym (LZW) oceniane są do głębokości 1000 m. Przy nadkła- dzie do 750 m są to zasoby umownie zaliczane do kategorii D1. Sumaryczna miąŜszość bilansowych pokładów węgla w obrębie arkusza Kołacze zmienia się od 1,0 m do ponad 5,0 m (Wołkowicz, red., 2010). W omawianym obszarze stwierdzono niski stopień metamorfizmu – występowanie węgla płomiennego (typ 31) i gazowo-płomiennego (typ 32) (Zdanowski, 2010). Obszary perspektywiczne kruszywa wyznaczono w południowo-wschodniej części obszaru arkusza (Buraczyński, Wojtanowicz, 1982; Sieroń i in., 2003). Spodziewana miąŜszość kruszywa moŜe wahać się od kilku do kilkunastu metrów, średnio 4–5 m. Serię złoŜową sta- nowią piaski kemów oraz piaski moren martwego lodu zlodowaceń środkowopolskich. Oby- dwa obszary zlokalizowane są w bezpośredniej bliskości udokumentowanych złóŜ w Hańsku i Petryłowie (Czaja-Jarzmik, 1989; Łoza, 2002, 2005). Z tego powodu parametry geologiczno-górnicze obszarów perspektywicznych jak i jakościowe kruszywa mogą być zbliŜone do wartości przynaleŜnych tym złoŜom. Badań jakości piasków nie wykonano. Zalegają one pod nadkładem gleby 0,5 m na powierzchniach około 100 ha (rejon Hańska) i 40 ha (rejon Petry- łowa). Kruszywo moŜe zalegać w formie gniazd lub pokładów z przewarstwieniami osadów mułkowych, jak i gliniastych, samo moŜe równieŜ zawierać zanieczyszczenia. W latach 1973 i 1988 przeprowadzono badania geologiczne w celu udokumentowania złóŜ piasków. Obszary usytuowane w obrębie kemów w Wincencinie, Kulczynie i Wojcie- chowie uznano za negatywne z uwagi na występowanie warstw piasków zaglinionych i pia- sków z wkładkami mułków bądź bardzo silne zapylenie tych piasków (Sieroń i in., 2003). Obszar usytuowany na wysoczyźnie morenowej, na północ od Starego Brusa, równieŜ uznano za negatywny. Piaski były silnie zaglinione i niewielkiej miąŜszości (Jarosz i in., 2003). Prowadzone prace geologiczno-poszukiwawcze za surowcami ilastymi do produkcji wyrobów cienkościennej ceramiki budowlanej oraz dla potrzeb przemysłu cementowego w obszarach Dominiczyn, Kozaki i Kulczyn (dwa obszary), dały wyniki negatywne (Bomba, Nicpoń, 1982; Sieroń i in., 2003). Wykonane badania nie potwierdziły występowania surow- ców ilastych, bądź potwierdziły warstwy iłów (zlodowaceń środkowopolskich) o niewielkich miąŜszościach (<2,0 m). Pod nadkładem gleby i piasków nawiercono piaski, piaski pylaste, mułki, iły pylaste oraz zwietrzelinę margla kredowego. Iły okazały się bardzo słabej jakości,

nie spełniały jakościowych wymagań kryteriów bilansowości. Tworzywo (powstałe z tych iłów) wypalone w temperaturze 900o C odznaczało się niską skurczliwością (<6%) i małą wytrzymałością na ściskanie (<75 MPa). Inne próbki nie dały się formować z uwagi na duŜe zapiaszczenie iłów. Stwierdzona zawartość krzemionki ziarnistej wskazywała na nieprzydat- ność badanych iłów dla przemysłu cementowego. Zdecydowano więc o nie wykonywaniu analiz chemicznych. Surowcem towarzyszącym iłom, bądź samodzielnie występującym są piaski (często pylaste, zaglinione). Ich jakość dyskwalifikowała je do gospodarczego wykorzystania, nie spełniały kryteriów bilansowości. Jedynie w czterech odwiertach (Dominiczyn – Kozaki) uzyskano bilansową serię złoŜową piasków zlodowaceń środkowopolskich o miąŜ- szości 5,0-10,0 m, średnio 6,5 m, pod nadkładem 2,5-5,0 m. Zalegają one na równinie jezior- nej. Są to piaski zawodnione, przydatne dla budownictwa jako piaski nieklasyfikowane oraz piaski do zapraw. Zawartość pyłów mineralnych 2,6–5,9%, zanieczyszczeń organicznych brak, a punkt piaskowy (zawartość ziaren o średnicy do 2,5 mm) wynosi 95,3–100%. Obli- czone zasoby szacunkowe piasków w rejonie bilansowych odwiertów wynoszą 18 mln m3 (obszar około 277 ha). Zrezygnowano z wyznaczenia perspektyw z uwagi na połoŜenie w otu- linie Poleskiego Parku Narodowego. W obszarze Dominiczyn – Kozaki wykonano 10 odwier- tów o głębokości 10,0 m kaŜdy. W jednym z odwiertów pod 2 m nadkładem piasków prze- wiercono bilansową (3 m) warstwę iłów złej jakości. W rejonie Kulczyna odwierty nie napo- tkały surowca ilastego. Zrezygnowano z prowadzenia dalszych wierceń na tym obszarze, gdyŜ brak było przesłanek o moŜliwości udokumentowania złoŜa. Na obszarze arkusza Kołacze rozpoznano wiele wystąpień torfów, które ze względu na występowanie w granicach Poleskiego Parku Narodowego i Poleskiego Parku Krajobrazowe- go nie zostały ujęte w bazie zasobowej torfów (OstrzyŜek, Dembek, 1996). Obszary perspektywiczne torfów wyznaczono w okolicach miejscowości: Stary Brus (stawy), Suchawa (w dolinie Włodawki), Wytyczno (Krowie Bagno), Dubeczno (zagłębienia bezodpływowe), Krze- mianna (w dolinie Krzemianki), Ujazdów (zagłębienia bezodpływowe) i Stary Majdan (w dolinie bezimiennego cieku). Maksymalna miąŜszość tych osadów wynosi 5,0 m, stopień roz- kładu waha się od 18 do 46%, a popielność wynosi 6,2–16,1%. Występujące na obszarze arkusza torfy są niskie. Tylko w dolinie Włodawki stwierdzono torfy mieszano typowe. Są to złoŜa szuwarowo-mszarne-wysokie. Na zachodzie występują torfy szuwarowo-turzycowiskowe, szuwarowo-mechowiskowe, szuwarowe i turzycowiskowe, a na wschodzie turzycowi- skowo-szuwarowe. W dolinie Więziennego Rowu, na południe od Wytyczna, wyznaczono na powierzchni ponad 3 000 ha największy obszar perspektywiczny torfów – Krowie Bagno. Maksymalna miąŜszość tych osadów wynosi 5 m, stopień rozkładu 18–40%, a popielność

6,8–14,8%. Pod torfami zalegającymi na północ od Więziennego Rowu występuje gytia wę- glanowa, a w zachodniej części bagna gytia organiczna. Torfowiska te nie wchodzą w skład potencjalnej bazy zasobowej torfów ze względu na lokalizację w obszarach cennych przyrod- niczo i rolniczo-gospodarczych (OstrzyŜek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Kołacze pod względem hydrograficznym naleŜy do zlewni III rzędu Włodawki, lewobrzeŜnego dopływu Bugu. Niewielki fragment terenu (około 1 km2) w połu- dniowo-zachodnim naroŜniku arkusza naleŜy do zlewni II rzędu Wieprza i jego prawobrzeŜ- nego dopływu Świnki. Główną rzeką na omawianym obszarze jest Włodawka, która bierze swój początek w rowie melioracyjnym wypływającym z Bagna Bubnów i płynie na zachód, przez teren pod- mokłości tegoŜ bagna. PowyŜej Sękowa rzeka wpływa na obszar arkusza Orzechów Nowy, by w okolicy Wytyczna ponownie wpłynąć na obszar arkusza Kołacze. Po około 10 km Wło- dawka zasilana jest przez lewostronny dopływ Ulinówkę. W miejscowości Starzyzna, przyjmuje sztuczny, prawostronny ciek Więzienny Rów, zmienia kierunek przepływu na północno- wschodni i w okolicy Suchawy opuszcza omawiany teren. Więzienny Rów, przekopany rów- noleŜnikowo przez centralną część Krowiego Bagna, jest największym odprowadzalnikiem wód z tego kompleksu. Regulacja przepływów prowadzona jest za pomocą urządzeń hydro- technicznych (jazów, zastawek). Na łąki Krowiego Bagna prowadzona jest woda z Jeziora Wytyckiego podziemnym rurociągiem. W ten sposób unika się w okresie wegetacyjnym strat wody poprzez parowanie. Wschodnią część obszaru arkusza odwadnia Krzemianka. Wypływa ona z terenu Pagórów Chełmskich w okolicy Łowczy. Płynie na północ zachowując południ- kowy bieg, by tuŜ za północną granicą arkusza połączyć się z Włodawką. Monitoringiem diagnostycznym wód powierzchniowych płynących w 2006 roku objęto wody Włodawki, badane w jednym punkcie pomiarowo-kontrolnym Kołacze. Wyniki prze- prowadzonych badań jakości tych wód wykazywały wtedy V klasę – jakość złą. O ocenie ogólnej Włodawki zadecydowały wskaźniki biogenne (azot Kjeldahla, fosforany, fosfor ogól- ny). Ocena przydatności wód do bytowania ryb w warunkach naturalnych wykazała, Ŝe nie były dotrzymane normy jakości wymagane dla prawidłowego rozwoju ryb łososiowatych i karpiowatych (Raport…, 2008). Parametrem, który decydował o ocenie były azotany. Kla- syfikację jakości wód Włodawki wykonano wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia

11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji tych wód (DzU nr 32, poz. 284 z dnia 1 marca 2004 r.). Na omawianym obszarze w roku 2009 prowadzone były badania stanu ekologicznego wód Włodawki przez Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska w Lublinie zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz. 1008 z dnia 9 września 2008 r.). Stan ekologiczny jednolitych części wód powierzchniowych Włodawki od źródeł do Mietułki, został określony jako słaby. Wody wykazywały IV klasę elementów biologicznych i poniŜej stanu dobrego klasę elementów fizykochemicznych. W granicach omawianego obszaru, poza niewielkim Jeziorem Hańskim, brak jest więk- szych naturalnych zbiorników wód powierzchniowych. Jezioro Hańskie posiada powierzchnię 11,60 ha i głębokość maksymalną 2,2 m. Na północ od Dubeczna występuje płytki zbiornik wodny, będący pozostałością po eksploatacji torfów. W okolicy Starego Brusa jest kompleks stawów, o powierzchni lustra wody około 3 km2. Planuje się wykonanie zbiorników retencyjnych „Suchawa” w gminie Wyryki oraz „La- ski Bruskie”, „Dwa Stawy”, „Mietiułka” i modernizację stawów rybnych „śabka” w gminie Stary Brus. Największy zbiornik „Dwa Stawy”, o powierzchni 50,00 ha, będzie napełniony 1,5 m ze zbiornika „Wytyczno”. Zbiornik powstanie po ogroblowaniu terenu wokół zanikają- cych jezior. Długość doprowadzalnika do projektowanego akwenu wynosi 5,5 km (Aktualiza- cja…, 2004; Program..., 1995). W powiecie włodawskim, w latach 2007–2013, wykonano lub planuje się wykonanie jazów: Dubeczno, Hańsk II, Starzyzna, Suchawa, Kołacze I, Kołacze II i Laski Bruskie. Źró- dłami zasilającymi w wodę te obiekty małej retencji są cieki: Krzemianka, Więzienny Rów, Włodawka i Struga Brus (Aktualizacja…, 2004).

2. Wody podziemne

Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych wg jednostek jednolitych części wód podziemnych (Paczyński, Sadurski, red., 2007) obszar arkusza naleŜy do Prowincji Wisły, Regionu Bugu i subregionu nizinnego (SBN). Występują tu trzy piętra wodonośne: czwartorzędowe, trzeciorzędowe (neogen + paleogen) i kredowe (Rysak, Gil, 2004). Czwartorzędowe piętro wodonośne, o podrzędnym znaczeniu uŜytkowym, występuje na około 60% powierzchni omawianego arkusza. Piętro to nie ma charakteru uŜytkowego w re-

jonach bagnistych i torfowiskowych (Krowie Bagno, Bagno Bubnów, Bagno Staw), na wysoczyznach morenowych, a takŜe w obrębie ostańców (wyniesień) kredowych. Wody podziemne tego piętra występują w osadach piaszczysto-Ŝwirowych ze zlodowaceń środkowopolskich i z interglacjału mazowieckiego. W okolicy Starego Brusa i Kołaczy czwartorzędowe piętro występuje w połączeniu z piętrem trzeciorzędowym. Osady wodonośne czwartorzędu zalega- ją najczęściej bezpośrednio na osadach górnej kredy, a zawodnione utwory obu pięter roz- dziela warstwa izolacyjna ilastej zwietrzeliny margli i kredy piszącej. Wodonośne utwory czwartorzędowe pozbawione są izolacji od powierzchni terenu, a swobodne zwierciadło wody występuje na głębokości około 5 m. MiąŜszość zawodnionych piasków nie przekracza 20 m, a średni współczynnik filtracji wynosi 6,4 m/24 h. Średnia wodoprzepuszczalność wynosi 110 m2/24 h. Wydajności potencjalne studzien zmieniają się w granicach 10–30 m3/h (Rysak, Gil, 2004). Trzeciorzędowe piętro wodonośne związane jest z piaskami oligocenu (paleogenu), któ- re miejscami zalegają pod piaskami czwartorzędowymi. Jest to słabo poznane piętro wodono- śne (brak otworów studziennych). Zasięg jego ograniczony jest do części północno-zachodniej opisywanego terenu. Strop osadów wodonośnych występuje na głębokości od 40 do 50 m, a miąŜszość sięga kilkunastu metrów. Kredowe piętro wodonośne stanowi główny poziom uŜytkowy i związane jest z szczelinowymi utworami kredy górnej – marglami, wapieniami i kredą piszącą. Jego miąŜszość wynosi około 80 m. Piętro kredowe występuje na całym omawianym obszarze. Powszechnie przyjmuje się, iŜ zawodnienie osadów wapiennych sięga do głębokości 100 m, a juŜ na głę- bokości 200 m są one nieprzepuszczalne (w wyniku zaciskania szczelin). Strop zawodnionych osadów połoŜony jest na głębokości od 5 do 50 m (nie uwzględniając wychodni), najczęściej w przedziale głębokości 15–50 m. Przewodność kredowego poziomu wodonośnego nie przekracza średnio 240 m2/24 h. Współczynnik filtracji przyjmuje wartości od 0,2 do 5,9 m/24 h, a wydajności potencjalne studzien zmieniają się w granicach od 30 do 50 m3/h. W stropie osadów górnokredowych często występuje kilkumetrowej grubości warstwa ilastej zwietrzeliny, która stanowi izolację dla nadległego piętra czwartorzędowego. Napięte zwierciadło wody, stabilizuje się kilka metrów poniŜej powierzchni terenu, od 2 do 11 m p.p.t. Zasilanie poziomu kredowego odbywa się przez infiltrację wód opadowych na obszarach odsłoniętych, bądź w następstwie przesiąkania wód przez przepuszczalne utwory pokrywy czwartorzędowej oraz dopływ podziemny z systemu regionalnego obiegu wód z południa. W południowo- zachodniej części arkusza, kopalna dolina wcina się w utwory górnej kredy. Dolinę wypełnia-

ją zawodnione piaszczyste osady czwartorzędowe, w związku z czym, istnieje tu połączony czwartorzędowo-kredowy poziom uŜytkowy. Największe zasoby eksploatacyjne, powyŜej 50 m3/h, posiadają nieczynne ujęcia wód poziemnych z utworów kredowych w Wicencinie (60 m3/h) i Starym Brusie (51 m3/h). Zaso- by eksploatacyjne czynnych ujęć wód podziemnych, na obszarze arkusza Kołacze, nie prze- kraczają 50 m3/h. Około 70% czynnych studni ujmuje do eksploatacji kredowe piętro wodo- nośne. Największymi z nich są ujęcia huty szkła w Dubecznie (42 m3/h) i wodociągu wiejskie- go w Starym Brusie (29 m3/h). Największe zasoby eksploatacyjne ujmujące wody z czwar- torzędowo-kredowego poziomu wodonośnego posiada ujęcie wiejskie połoŜone w Hańsku. Rozproszone siedliska zaopatrują się w wodę ze studni kopanych, ujmujących pierwszy, przypowierzchniowy poziom wodonośny (Rysak, Gil, 2004). Wody czwartorzędowego piętra wodonośnego są słabo zmineralizowane, średnia war- tość suchej pozostałości wynosi 160,0 mg/dm3. Średnia zawartość siarczanów wynosi 25,8 mg/dm3, a chlorków 11,1 mg/dm3. Wysokie, średnie stęŜenie osiągają azotany – 7,5 mg/dm3, a w studni w Wytycznie koncentracja azotanów przekracza 50 mg/dm3. śelazo i mangan nie przekraczają stęŜeń dopuszczalnych dla wód pitnych (Rysak, Gil, 2004). Wody poziomu kredowego charakteryzują się następującymi parametrami: zawartość siarczanów 0–28,5 mg/dm3, zawartość chlorków 1,0–64,0 mg/dm3, zawartość Ŝelaza 0– 7,9 mg/dm3 i zawartość manganu 0–0,1 mg/dm3. Wody te są słabo zmineralizowane, wodo- rowęglanowo-wapniowe. Sucha pozostałość zmienia się w granicach 103,0–459,0 mg/dm3 (Rysak, Gil, 2004). W granicach arkusza Kołacze występują wody dobrej jakości (klasy II a), wymagające prostego uzdatniania. Lokalnie, na obszarach zajętych przez bagna i torfowiska, występują wody średniej jakości (klasy II b), wymagające uzdatniania ze względu na podwyŜszone za- wartości Ŝelaza i manganu. Na wysoczyznach, wody charakteryzują się złą jakością (klasy III) i wymagają skomplikowanego uzdatniania z uwagi na przekroczenie zawartości Ŝelaza. We wszystkich piętrach wodonośnych powszechne jest przekroczenie, dopuszczalnej dla wód pitnych, zawartości Ŝelaza. Obszary pogrzebanych dolin charakteryzują się wodami o bardzo dobrej jakości (klasy I). W wodach podziemnych, czwartorzędowego poziomu wodonośnego, częste są przekroczenia zawartości azotanów, chlorków i siarczanów. Zawierają one mniej substancji rozpuszczonych, Ŝelaza i azotu amonowego oraz są mniej mętne, bardziej miękkie i mają niŜszą barwę niŜ wody poziomu górnokredowego (Rysak, Gil, 2004). Cały obszar arkusza Kołacze znajduje się w zasięgu głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamość), którego granice odbiegają od tych

przedstawionych na figurze 4 (Kleczkowski, red., 1990) Zbiornik ten jest udokumentowany na powierzchni 9 015 km2 (Zezula i in., 1996). Wyznaczone w obrębie zbiornika obszary szczególnej ochrony zajmują 819 km2. Średnie głębokości ujęć w zasięgu zbiornika osiągają 70 m, a jego zasoby dyspozycyjne zostały oszacowane na 1 127 tys.m3/d.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Kołacze na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku szczeli- nowo-porowym, 4 – granica państwa

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamość), kreda górna (K2)

W omawianym obszarze dominuje niski stopień zagroŜenia jakości wód podziemnych. Jedynie w rejonach Starego Brusa, Kołacze i Hańska, przyjęto średni stopień zagroŜenia an- tropogenicznego. Większość obszaru stanowią tereny leśne oraz bagna i torfowiska, czyli obszary słabo dostępne. Prawie cały obszar arkusza naleŜy do obszarów prawnie chronionych. Średni stopień zagroŜenia przypisano jedynie do rejonów z wiejską zabudową, w któ- rych prowadzona jest gospodarka rolna. Obszar arkusza Kołacze leŜy w jednolitej części wód podziemnych nr 67 (JCWPd nr 67). Jego cechą szczególną jest znaczna nadwyŜka zasobów wód podziemnych w odniesie-

niu do wielkości poboru, wynoszącego około 13% wielkości zasobów. Na obszarze JCWPd nr 67 nie występują zanieczyszczenia wód podziemnych. Wody są dobrej jakości i wymagają na ogół prostego uzdatniania.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 716 – Kołacze, umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawar- tości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawcznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne

tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materia- łów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 5 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Wartość prze- Zakresy zawar- ciętnych (me- Wartość przeciętnych Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie tości w glebach dian) w gle- (median) w glebach lub ziemi (Rozporządzenie Ministra na arkuszu 716 – bach na arku- obszarów niezabu- Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Kołacze szu 716 – dowanych Polski 4) N=6 Kołacze N=6522 Metale N=6 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7–19 12 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–3 1 4 Zn Cynk 100 300 1000 10–26 13 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–1 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1–5 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–3 <1 3 Pb Ołów 50 100 600 3–9 6 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 716 – Kołacze 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 6 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 6 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynika- jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 6 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 716 – Kołacze do poszczególnych grup uŜytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia wartości promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N–S, przeci- nających Polskę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwyŜszonej promieniotwórczości zagęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysokości 1,5 m nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno.

Prezentacja wyników. PoniewaŜ gęstość pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej) (fig. 4). Było to moŜliwe gdyŜ krawędzie arkusza ogólnie pokrywają się z przebiegiem profili pomiarowych. W przypadku niniejszego arkusza większość punktów

pomiarowych znalazła się poza jego granicami tj. zachodnią i wschodnią krawędzią. W tej sytuacji charakterystyka radiometrii na arkuszu została oparta na danych z arkuszy Orzechów Nowy i Sobibór. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowią sumę promieniowania pochodzącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

716W PROFIL ZACHODNI

Dawka promieniowania gamma

5703501

5702448

0 5 10 15 20 25 30 nGy/h

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5703501

5702448

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4

kBq/m2

Fig. 4. Zawartość pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Kołacze (na osi rzęd- nych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Wartości promieniowania gamma zazwyczaj nie przekraczają 30 nGy/h, co wiąŜe się z przewagą na terenie arkusza osadów jeziornych (iły, mułki, piaski) i torfów, które cechuje bardzo niska promieniotwórczość. Warto dodać, Ŝe średnia wartość promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. StęŜenie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie i niskie, mieści się w przedziale 0,6–6,8 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uw- zględniając zasady i wskazania zawarte w ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU nr 185, poz. 1243 z dnia 5 października 2010 r.) oraz w Rozporządzeniu Ministra Śro- dowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy skła- dowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.). Z uwagi na skalę i specy- fikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane roz- wiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących aktów prawnych, umoŜliwiające później- szą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w zaleŜności od wyróŜnionych trzech ty- pów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przy- rodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować wyróŜnionych typów składowisk odpadów, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp wyróŜnionych typów potencjalnych składowisk odpadów (tabela 6), − warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk odpadów gdzie wymagana jest akcep- tacja odpowiednich władz i słuŜb. Na mapie, w nawiązaniu do obowiązujących kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłoŜu (do głębokości 2,5 m) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej,

− obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo- wisk odpadów jest moŜliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier gruntowych lub syntetycznych uszczelnień, − wyrobiska związane z eksploatacją kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich badań i zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, połoŜone w obrębie określonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowią potencjalne obszary lokalizacji składowisk odpadów (POLS). W ich obrę- bie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 6), − rodzajów przestrzennych ograniczeń warunkowych wynikających z potrzeby ochrony. − b – zabudowa i strefy ochronne związane z infrastruktury, − w – ochrona wód podziemnych, − z – ochrona złóŜ kopalin. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąŜszość współczynnik filtracji rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej zaznaczono otwo- ry, których profile wykorzystano przy konstruowaniu mapy.

Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Kołacze Mapy hydrogeologicz- nej Polski w skali 1:50 000 (Rysak, Gil, 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izo- lacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Kołacze bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: − obszary połoŜone w strefie 250 m od terenów źródliskowych (źródło Biała Krynica na południowy wschód od Petryłowa), zabagnionych i podmokłych, w tym łąk na glebach pochodzenia organicznego w dolinach: Włodawki (okolice Starego Brusa, Koła- czy, Kolonii Kołacze oraz Suchawy), Krzemianki (okolice Wólki Petryłowskiej, Hań- ska, Szczęśnik oraz Lutej), Tarasinki (okolice Podpakul) oraz torfowisk Krowie Ba- gno i Bagno Bubnów, − obszar wokół strefy krawędziowej jeziora Hańsk a takŜe zbiorników wód śródlądo- wych (stawy hodowlane w okolicy Starego Brusa oraz projektowanych zbiorników retencyjnych „Laski Bruskie”, „śabka”, „Dwa Stawy”, „Mietiułka” oraz „Suchawa”), − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Włodawka, Krzemianka i Tarasinka oraz wielu ich bezimiennych dopływów, − obszary występowania zjawisk krasowych na wychodniach skał kredowych lub pod niewielkim przykryciem młodszych osadów na południe i wschód od Krowiego Ba- gna, − obszary bezpośredniego bądź potencjalnego zagroŜenia powodziowego w obrębie dolin Włodawki (okolice od Dominczyna po Suchawę), Krzemianki (okolice Łowczej, Konstatynówki, Hańska, Krzemiennej oraz Lutej) (Kałamucka i in., 2006, Nowicki red., 2007),

− obszary objęte Poleskim Parkiem Narodowym wraz otuliną, − obszary płytkiego występowania zwierciadła wód podziemnych (okolice Karczunku), − obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (obszary specjalnej ochrony ptaków: PLB 060001 – Bagno Bubnów, PLB 060019 – Polesie oraz specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH 060011 – Krowie Bagno, PLH 060013 – Ostoja Poleska, PLH 060043 – Lasy Sobiborskie, PLH 060048 – Podpakule, PLH 060057 – Serniawy), − zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyŜej 100 ha występujące w okolicy Stare- go Brusa, Kołacz, Szczęśnik, śdŜarki, Hańska, Petryłowa, Dubeczna i Podpakul), − obszary zwartej i gęstej zabudowy w obrębie miejscowości będących siedzibami władz gmin (Hańsk, Stary Brus) oraz miejscowości Dubeczno.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono na terenach występowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności podłoŜa, dla naturalnych barier geologicznych (tabela 6), których strop znajduje się nie głębiej niŜ 2,5 m p.p.t. Na badanym obszarze takie warunki spełniają gliny zwałowe z okresu zlodowacenia odry, występujące na powierzchni arkusza w rejonie Starego Brusa (w północno-zachodniej części badanego terenu), w okolicy Łowczej i Tomaszówki (na południowym wschodzie) oraz w pobliŜu Wincencina. Najczęściej są to gliny z duŜą zawartością frakcji piaszczystej i licznymi Ŝwirami, zwietrzałe i silnie odwapnione, co obniŜa ich potencjalne właściwości izolacyjne. MiąŜszość glin waha się od około 1,2 m w rejonie Wólki Petryłowskiej i Łowczy do 9,8 m w okolicy Starego Brusa. Lokalnie gliny te podścielone mogą być przez gliny zwa- łowe starszych zlodowaceń (okolice Starego Brusa), co zwiększa miąŜszość warstwy izolacyjnej. Na północ od Starego Brusa wyznaczono obszar o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoŜa, gdzie opisywane gliny przykryte są piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi osadami lodowcowymi o miąŜszości nieprzekraczającej 2,5 m. Wokół rozległego Krowiego Bagna wyznaczono obszary (okolice Wytyczna, Lubowi- Ŝa, Dubeczna, Hańska, Kulczyna, Wincencina oraz Suchawy, śdŜarki i Kołaczy) pozbawione naturalnej bariery izolacyjnej, na których moŜliwe jest składowanie odpadów. Najczęściej są to miąŜsze pokrywy osadów wodnolodowcowych, lodowcowych, rzecznych oraz jeziornych. Na terenach tych lokalizacja składowisk jest moŜliwa pod warunkiem wykonania sztucznych barier izolacyjnych.

Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Kołacze (Buraczyński, Wojtanowicz, 1982) i zgodnie z przyjętymi kryteriami wystąpie- nia glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich (zlodowacenie odry) stanowią potencjalne obszary lokalizowania składowisk odpadów obojętnych. W obrębie wydzielonych terenów odpowiednich dla składowania odpadów wyznaczono ograniczenia warunkowe ze względu na zabudowę miejscowości gminnej Stary Brus, ochronę złoŜa węgla kamiennego „Sawin” oraz udokumentowanego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamość).

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych Na obszarze arkusza nie stwierdzono terenów spełniających warunki dla lokalizacji składowisk odpadów innych niŜ obojętne i niebezpieczne (w tym komunalnych). W profilach wierceń archiwalnych iły występują przewaŜnie na większych głębokościach, w okolicy La- sku Bruskiego na głębokości 16,2–17,3, 31,2–32,6 m, w Brusie Nowym (33,9–36,4 m), w rejonie Wytyczna (25,0–36,7 m). Natomiast w otworze poszukiwawczym za surowcami ilastymi wykonanym w okolicy LubowiŜa stwierdzono występowanie iłów na głębokości 0,5–1,5 oraz 3,0–5,5 m (Bomba, Nicpoń, 1982). Miejsce to moŜna rozpatrywać pod ewentualną loka- lizację składowiska odpadów komunalnych. W profilu wiercenia kartograficznego zlokalizo- wanego na kulminacji wzgórza morenowego w rejonie Wólki Petryłowskiej występują wkładki iłów o grubości od 0,3 do 4,5 m. Osady piaszczyste wraz z iłami są najprawdopo- dobniej silnie zaburzone glacitektonicznie, tworząc pagór moreny spiętrzonej. Fakt ten raczej wyklucza lokalizowanie tam jakichkolwiek składowisk odpadów. Ewentualna lokalizacja składowisk tego typu na omawianych terenach będzie wymagała wykonania dodatkowych zabezpieczeń w postaci sztucznie utworzonych warstw mineralnych i izolacji syntetycznych. Na omawianym obszarze zlokalizowane są trzy składowiska odpadów komunalnych w Starym Brusie, Dubecznie i Hańsku II. Składowisko odpadów komunalnych w Starym Bru- sie zarządzane przez urząd gminy zlokalizowane jest na obszarze nieposiadającym naturalnej warstwy izolacyjnej. Powierzchnia składowiska wynosi 1,00 ha, a planowana pojemność 20 000 m3. Dotychczas w niecce składowiska złoŜono 2329 m3 (około 12% pojemności docelowej). Na zachód od zabudowań osady Dubeczno zlokalizowane jest składowisko odpadów komunalnych uŜytkowane od 1978 roku przez Urząd Gminy w Hańsku. Projektowana powierzchnia składowiska wynosi 0,50 ha, a planowana pojemność 5000 m3 jest aktualnie prze-

kroczona, gdyŜ w niszy składowiska złoŜono 5167 m3. Składowisko to jest decyzją starosty włodawskiego przeznaczone do zamknięcia. Na południe od Hańska, na obszarze o bezwzględnym zakazie lokalizowania składo- wisk, istnieje składowisko odpadów komunalnych, administrowane przez Urząd Gminy w Hańsku. Projektowana powierzchnia składowiska wynosi 0,50 ha, a planowana pojemność 10 000 m3 jest wykorzystana w 62% (6153 m3). Składowisko nie spełnia wymagań technicznych, wymaga dostosowania do nowych przepisów lub zamknięcia.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki, występujące w okolicy Starego i Nowego Brusa, gdzie warstwę izolacyjną tworzą gliny zwałowe zlodowacenia odry podścielone niekiedy glinami zwałowymi starszych zlodowaceń o łącznej miąŜszości dochodzącej do kilkunastu metrów są najbardziej korzystne. Ze względu na budowę geologiczną moŜliwe jest tu jednak bezpośrednie posadowienie wy- łącznie składowisk odpadów obojętnych. Obszary preferowane do składowania odpadów obojętnych, zlokalizowane są głównie w rejonach gdzie uŜytkowe znaczenie mają wody w utworach kredowych. Występują one na głębokości od 15 do 50 m, a miąŜszość poziomu wodonośnego przekracza 40 m. Jest on izo- lowany od powierzchni terenu kompleksem utworów słaboprzepuszczalnych (gliny zwałowe o miąŜszości od kilku do kilkunastu metrów), a średni stopień jego zagroŜenia wynika z obec- ności potencjalnych ognisk zanieczyszczeń. Najkorzystniejsze pod względem hydrogeologicznym dla lokalizacji składowisk odpa- dów są okolice na północ od Starego Brusa, gdzie główne znaczenie uŜytkowe mają wody w utworach kredowych na głębokości 30–35 m izolowane kompleksem utworów słaboprze- puszczalnych o miąŜszości do kilkunastu metrów.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarze arkusza Kołacze istnieje stosunkowo niewiele wyrobisk (czynnych i nie- czynnych) związanych z eksploatacją kruszyw naturalnych, które mogą być rozpatrywane jako nisze dla lokalizacji składowisk odpadów. Większość ich leŜy w obrębie obszarów nie- posiadających naturalnej warstwy izolacyjnej (okolice Kulczyna, Hańska oraz Dubeczna) lub na terenach objętych całkowitym zakazem lokalizowania składowisk (okolice Hańska II, Konstantynówki, Petryłowa oraz Lutej). Perspektywy dla lokalizowania składowiska stwarzać moŜe tylko wyrobisko w okolicy Kulczyna (wyrobisko eksploatowanego złoŜa kruszywa naturalnego „Kulczyn I” o docelowej powierzchni powyŜej 1,00 ha). Piaszczyste dno wyrobiska powinno być pokryte materiałem

izolacyjnym (np. geomebraną). Wyrobisko w rejonie wsi Kulczyn posiada warunkowe ogra- niczenie związane z bliskością zabudowy, ochronę wód podziemnych zbiornika GZWP nr 407 oraz złóŜ „Sawin” i „Kulczyn I”. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej i hydroge- ologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowisk odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Na obszarze arkusza Kołacze dokonano oceny warunków geologiczno-inŜynierskich podłoŜa budowlanego z pominięciem: Poleskiego Parku Narodowego, Poleskiego Parku Kra- jobrazowego, obszarów występowania złóŜ kopalin, obszarów leśnych, gleb chronionych klasy I–IVa i łąk na glebach pochodzenia organicznego. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i niekorzystnych, utrudniających budownictwo wydzielono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Kołacze (Buraczyński, Wojtanowicz, 1982), mapy topograficznej i analizy rodzaju i stanu gruntów. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa są związane z występowaniem gruntów niespoistych średnio zagęszczonych i zagęszczonych, gdzie wody gruntowe wystę- pują głębiej niŜ 2 m p.p.t. a spadki terenu są <12%. Tereny te wydzielono na równinach zbu- dowanych z piaszczysto-Ŝwirowych osadów akumulacji wodnolodowcowej zlodowacenia

odry, w południowo-wschodniej części obszaru arkusza. Występują one głównie pomiędzy Dubecznem i Hańskiem oraz w rejonie Petryłowa i Wólki Petryłowskiej. Sprzyjające budownictwu warunki występują takŜe w obrębie średnio zagęszczonych i zagęszczonych gruntów, związanych z wystąpieniami piasków i mułków kemów, rzadziej piasków i Ŝwirów ozów czy teŜ piasków i Ŝwirów lodowcowych z okresu zlodowacenia odry. Ciągną się one pasem mię- dzy miejscowościami Hańsk i Karczunek, wyróŜniono je teŜ w rejonie Suchawy. Korzystne warunki istnieją równieŜ w północno-zachodniej części arkusza (Nowy Brus – Kołacze), gdzie występują skonsolidowane grunty spoiste, w stanie półzwartym lub twardoplastycznym (gliny zwałowe zlodowacenia odry). Obszary o niekorzystnych warunkach geologiczno-inŜynierskich związane są przede wszystkim z występowaniem słabonośnych gruntów organicznych (torfów, namułów torfia- stych), gdzie zwierciadło wód gruntowych zazwyczaj występuje płycej niŜ 2 m p.p.t. W granicach obszaru arkusza, rejony te są w przewaŜającym stopniu zmeliorowane i zaklasyfikowane jako łąki pochodzenia organicznego. Tego rodzaju grunty wypełniają dno doliny rzeki Krze- mianki, we wschodniej część arkusza. Zwierciadło wód gruntowych połoŜone jest takŜe płytko (<2 m p.p.t.) w gruntach niespoistych średnio zagęszczonych, występujących wokół torfowiska „Krowie Bagno” (36,4 km2), „Bagno Bubnów” (7,7 km2) oraz wokół innych mniejszych torfowisk. Grunty te tworzą piaski jeziorno-rozlewiskowe z okresu stadiału górnego zlodowacenia wisły. Podobnie niesprzyjające budownictwu warunki występują na obszarach licznych, niewielkich zagłębień bezodpływowych, wypełnionych namułami. Z uwagi na płytko występujące zwierciadło wody oraz znaczną hydrofilność, grunty te charakteryzują się duŜą wilgotnością. Woda zawiera zazwyczaj rozpuszczone kwasy humusowe, wskutek czego jest silnie agresywna w stosunku do betonu i stali. PoniewaŜ grunty organiczne cechują się znikomą nośnością i znaczną ściśliwością, obszary ich występowania nie nadają się do bezpośredniego posadowie- nia budowli, bez uprzedniego polepszenia warunków naturalnych. Przy zagospodarowaniu tych terenów wymagana jest alternatywna ocena gruntów w zaleŜności od ich stanu oraz sporządze- nie dokumentacji geotechnicznych i geologiczno-inŜynierskich. Niekorzystnymi warunkami budowlanymi odznaczają się równieŜ rejony występowania zjawisk krasowych, rozwiniętych w marglach oraz wapieniach marglistych z wkładkami kredy piszącej (kreda górna). Przejawem zjawisk krasowych są leje krasowe, lokalnie utrudniające budownictwo. Utwory węglanowo- ilaste mogą wykazywać cechy ekspansywne (pęcznienia i skurczu). Liczne są one pomiędzy Hańskiem i Dubecznem oraz w rejonie Ujazdowa. Nachylenia terenu nie przekraczają 12%, co wskazuję, Ŝe rzeźba terenu jest równinna, monotonna i nie wpływa ograniczająco na warunki budowlane.

Na omawianym terenie nie wskazano obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych (Grabowski, red., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Kołacze występują chronione elementy przyrody i krajobrazu. Sta- nowią one barierę ograniczającą wpływ niekorzystnej działalności człowieka na środowisko naturalne. Są to: lasy, uŜytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, łąki na glebach pochodzenia organicznego, park narodowy, park krajobrazowy, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty, pomniki przyrody oraz uŜytki ekologiczne. Cały obszar arkusza Kołacze zajmuje Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Polesie Za- chodnie” utworzony w 2002 roku na powierzchni 139,9 tys. ha. Obejmuje on 19 gmin naleŜą- cych do powiatów: włodawskiego, chełmskiego, parczewskiego, lubartowskiego i łęczyń- skiego. Rezerwat biosfery jest międzynarodową formą ochrony ustanowioną przez UNESCO dla obszarów o wybitnych walorach przyrodniczych, które uzyskały międzynarodową akcep- tację Międzynarodowej Rady Koordynacyjnej programu MaB. W 1990 roku na bazie wcześniej istniejących rezerwatów torfowiskowych utworzono Poleski Park Narodowy ze strefą ochronną. W 1994 roku do niego dołączono rezerwat „Ba- gno Bubnów” oraz kompleks łąk w północnej części parku. Aktualna powierzchnia parku, określanego jako miniatura tundry i lasotundry, wynosi 9 762 ha. W Poleskim Parku Naro- dowym (na omawianym obszarze w trzech polach) najcenniejsze są środowiska związane z wodą. To właśnie torfowiska, podmokłe lasy, łąki, jeziora i rozlewiska stanowią o charakte- rze i unikalności tego obszaru. Niegdyś powszechne i typowe dla Polesia były torfowiska wysokie. Gęsty kobierzec mchów torfowców i kępy wełnianki pochwowatej zajmują tu więk- szość powierzchni bagna. Torfowiska występują tu od tysiącleci, czego dowodzą kilkumetro- we pokłady torfu. W parku występują równieŜ torfowiska przejściowe wokół dystroficznych jezior, powstałe przez zarastanie zbiorników wodnych i niskie. Trzon torfowisk przejścio- wych stanowi utrzymująca się na powierzchni wody roślinność, której zwarta masa wykształ- ca koŜuch zwany spleją. Na tym niestabilnym podłoŜu Ŝyją rośliny pochodzące z dalekiej północy: modrzewnica zwyczajna, bagnica torfowa i rosiczka okrągłolistna. Na uwagę zasłu- gują równieŜ torfowiska nadwęglanowe, w pobliŜu których na niewielkich wyniesieniach – grądzikach występują gatunki roślin preferujące siedliska suche. MoŜna tu spotkać owadoŜer- nego tłustosza pospolitego i okazałe kwitnące storczyki. Władcą tych bagien jest łoś, a nie- zwykłą ptasią rzadkością wodniczka. Bardzo interesujące są formacje leśne: bory bagienne, brzeziny bagienne i olsy. Na szczególna uwagę zasługują rośliny: brzoza niska, wierzba la-

pońska, wierzba borówkolistna, aldrowanda pęcherzykowata oraz pływacz. Świat zwierząt jest reprezentowany przez: rybę strzelbę przekopową, ropuchę paskówkę, Ŝółwia błotnego, bielika, kulika, Ŝurawia, bociana czarnego, sowę błotną, łosia, wydrę i bobra. W kompleksie Bagna Bubnów i Staw na szczególną uwagę zasługuje wodniczka (239 śpiewających sam- ców). Jest to jedno z najbogatszych stanowisk tego gatunku w Polsce (Iwaniuk, 2001). Rozporządzeniem Wojewody Chełmskiego z 1998 roku, a wcześniej uchwałą Woje- wódzkiej Rady Narodowej w Chełmie z 1983 roku, na powierzchni 5 113 ha, został utworzony Poleski Park Krajobrazowy. Tworzą go cztery enklawy rozmieszczone wokół Poleskiego Parku Narodowego. Otulinę jego o powierzchni 16 954 ha stanowi część Poleskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Park wraz z otuliną połoŜony jest na terenach gmin (w granicach arkusza) Urszulin i Stary Brus. We wschodniej części parku znajduje się kompleks stawów bruskich oraz duŜy akwen, dawnego Jeziora Wytyckiego (poza arkuszem), obecnie prze- kształconego w zbiornik retencyjny. Występują tu cenne zbiorowiska torfowiskowo-leśno bagienne. W Parku, obok licznie występujących kaczek i perkozów, gnieŜdŜą się: gęś gęga- wa, Ŝuraw, sowa błotna, łabędź, bocian czarny i cietrzew. Rozporządzeniem Wojewody Chełmskiego z 1998 roku oraz na mocy uchwały Woje- wódzkiej Rady Narodowej w Chełmie z 1983 roku zostały ustanowione: Poleski Obszar Chronionego Krajobrazu (POChK) na powierzchni 41 000,00 ha i Chełmski Obszar Chronio- nego Krajobrazu na powierzchni 32 110,00 ha. Granice pierwszego z nich pokrywają się, w północno-zachodniej części do drogi relacji Wytyczno – Kołacze – Włodawa, z granicami otuliny Poleskiego Parku Krajobrazowego. Do podstawowych elementów krajobrazowych POChK naleŜą róŜne typy jezior (od oligotroficznych do eutroficznych), torfowisk (wysokich, przejściowych i niskich) oraz duŜe powierzchnie lasów. Spełnia on niezwykle waŜną rolę w utrzymaniu równowagi stosunków wodnych i klimatycznych rejonu. Planuje się utworzyć dwa rezerwaty – wodno-torfowiskowy „Torfowisko Dubeczyńskie” na powierzchni 359,00 ha i torfowiskowy „DuŜe Bagno” na powierzchni 10,22 ha w gminie Hańsk. Celem ochrony większego z nich jest zachowanie jeziora oraz otaczających go torfowisk z unikatową florą zbiorowiska borów bagiennych, torfowisk wysokich i przejściowych. „DuŜe Bagno” jest bez- odpływowym zagłębieniem wśród wydm, na którym występuje torfowisko wysokie z frag- mentami torfowisk przejściowych z rzadkimi i chronionymi rosiczkami i zwierzętami – wło- chatką i lelekiem. Projektowany jest równieŜ rezerwat „Dolina Włodawki” (nienaniesiony na mapę z uwagi na brak dokładnych granic), chroniący walory krajobrazowe i dolinę rzeki oraz zbiorowiska wodne, torfowiskowe, łąkowe i leśne. Włodawka jest rzeką, która jako jedna z nielicznych na Polesiu ma charakter przełomu, a jej koryto na tym odcinku ma charakter

naturalny. Znalazły tu odpowiednie warunki do bytowania Ŝółwie błotne, bobry i wydry (Gardziński i in., 1998). Chełmski Obszar Chronionego Krajobrazu występuje fragmenta- rycznie na omawianym obszarze w jego południowo-zachodniej części (w trzech polach). Do najcenniejszych elementów przyrody naleŜą tu ekosystemy wodno-torfowiskowe, w tym szczególnie waŜne torfowiska węglanowe. Jest to miejsce występowania m.in.: kosaćca sybe- ryjskiego, turzycy strunowej, bagnicy torfowej. W granicach obszaru znajdują się masywne wyniosłości na przemian z podmokłymi zagłębieniami, głównie pochodzenia krasowego. Ochronie podlega równieŜ leśny rezerwat „Serniawy” utworzony w 1965 roku na powierzchni 38,00 ha. PołoŜony on jest w północnej części gminy Sawin. Celem ochrony tego rezerwatu jest zachowanie fragmentów łęgu olszowo-jesionowego i grądu niskiego. Na obszarze arkusza Kołacze znajdują się cenne drzewa, które zostały uznane za pomniki przyrody (tabela 7). Są to stare i okazałe dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, jesion, świerk i klon. W Poleskim Parku Narodowym znajdują się drzewa pomnikowe, które z uwagi na lokalizację w parku narodowym nie mogą być zatwierdzone jako pomniki przyrody. Kolejnym waŜnym elementem podlegającym ochronie są uŜytki ekologiczne (tabela 7). Celem ochrony tych uŜytków jest zachowanie śródleśnych bagien, starorzeczy oraz torfowisk, które w korzystny sposób kształtują stosunki wodne oraz lokalny klimat, są teŜ ostoją rzadkich i chronionych gatunków roślin i zwierząt. Administracyjnie podlegają one Dyrekcji La- sów Państwowych, Nadleśnictwu Sobibór i Nadleśnictwu Włodawa oraz Gminie Hańsk. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Dubeczno Hańsk W-T – „Torfowisko Dube- 1 R Nadleśnictwo Sobibór * włodawski czyńskie” Leśnictwo śdŜarka (około 359,00) Nadleśnictwo Sobibór Hańsk T „DuŜe Bagno” 2 R Leśnictwo Podlaski * – włodawski oddziały 152 d, 153 f (10,22) Nadleśnictwo Sobibór Leśnictwo Petryłów Sawin L – „Serniawy” 3 R 1965 oddziały: 421 s, t, w, chełmski (38,00)*,1 422 c, 429 c, d Stary Brus Stary Brus 4 P 1992 PŜ – jesion wyniosły teren parafii włodawski Nadleśnictwo Sobibór Hańsk 5 P Leśnictwo śdŜarka 2005 PŜ – świerk włodawski oddział 102 Nadleśnictwo Sobibór Hańsk 6 P Leśnictwo śdŜarka 2005 PŜ – sześć dębów włodawski oddział 80

1 2 3 4 5 6 Hańsk Hańsk 7 P przy szosie w kierunku * PŜ – lipa włodawski Szczęśników Hańsk Hańsk 8 P przy szosie koło * PŜ – dwie lipy włodawski plebanii Hańsk Hańsk 9 P * PŜ – klon na skwerku włodawski Hańsk Hańsk 10 P * PŜ – kilka lip koło kościoła włodawski Stary Majdan Hańsk 11 P przy drodze gminnej 2005 PŜ – lipa włodawski obok posesji nr 10 Kol. Bukowski Las Hańsk 12 P * PŜ – dwie lipy w polu włodawski Wojciechów Hańsk 13 P * PŜ – lipa przy wiejskie drodze włodawski Nadleśnictwo Sobibór Sawin 14 P Leśnictwo Petryłów 1988 PŜ – dąb szypułkowy chełmski oddział 404 a „Bankowizna” Nadleśnictwo Włodawa Stary Brus (40,03)*, 1 15 U Leśnictwo Marynki 2002 włodawski obszar śródleśnych bagien, oddział 167 b torfowisk i łąk Nadleśnictwo Włodawa „Dolina rzeki Włodawki II” Leśnictwa Brus Stary Brus, Wy- (19,50) i Kołacze 16 U ryki, Hańsk 2002 cztery pola oddziały: 232 i, 233 f, j, włodawski obszar śródleśnych bagien, o, 244 b, 245 a, f, torfowisk i łąk 246 a, 247 a, d, 248 a „śdŜarka” Nadleśnictwo Sobibór (21,20)* Leśnictwo śdŜarka Hańsk 17 U 2002 trzy pola oddziały: 101 c, g, h, j, włodawski bagna, zbiorowiska szuwa- 102 d, 172 d, 192 d rowe i zaroślowe Nadleśnictwo Sobibór Leśnictwa: Adamki, śdŜarka, Podlaski, „Dolina rzeki Krzemianki” Macoszyn Włodawa,Hańsk, (57,83)*, 1 18 U oddziały: 20 g, 27 d, Wola Uhruska 2002 dwa pola 38 c, 39 a, 58 d, 71 b, włodawski bagna, starorzecza, zbiorowi- 72 a, g, 93 h, 94 b, 95 a, ska zaroślowe i wodne 114 d, g, 296 f, 311 d, 312 h, 323 b, 324 a Nadleśnictwo Włodawa Leśnictwo Kołacze oddziały: 259 k, m, 260 „Kołacze” c, 270 f, 271 a, d, 272 a, (79,93)* Stary Brus 19 U 264 c, d, 265 a, h, j, 274 2002 dziesięć pól włodawski g, 289 b, 275 j, 270 b, obszar śródleśnych bagien, 285 b, 286 d, 287 h, 288 torfowisk i łąk k, 289 i, 301 b, 302 d, f, 303 d, g, h, 304 g, 305 g Nadleśnictwo Włodawa „Bagna Ostrowskie” Leśnictwo Kołacze (25, 68)* Stary Brus 20 U oddziały: 251 c, 258 l, 2002 cztery pola włodawski 269 c, 281 h, 282 f, obszar śródleśnych bagien, 283 i, 298 c, 300 b torfowisk i łąk

1 2 3 4 5 6 „Torfowisko Dubeczyńskie” Dubeczno Hańsk (359,00) 21 U działki nr: 3/1, 91/2, 1997 włodawski obszar torfowisk wysokich 91/4, 116 i przejściowych „Baranie bagno” Nadleśnictwo Sobibór (14,05)* Leśnictwo Macoszyn Wola Uhruska 22 U 2002 bagna, zbiorowiska szuwa- oddziały: 335 d, 345 f, włodawski rowe, zaroślowe, wodne 346 b, 352 c i torfowisk przejściowych Podpakule „Torfianki I” Sawin 23 U działki nr: 104, 105, 1993 (10,75) chełmski 106, 107, 398 obszar torfowisk „Torfianki II” Podpakule Sawin 24 U 1994 (10,75) działka nr 230/2 chełmski obszar torfowisk

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny Rubryka 5: * – obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: W − wodny, T − torfowiskowy, L − leśny rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej * – powierzchnia wg urządzania lasu stan na 1.01.2008 rok (Nadleśnictwo Sobibór) lub na 1.01.2011 rok (Nadleśnictwo Włodawa) 1 – kontynuacja na sąsiednim obszarze arkusza

Na obszarze arkusza w obrębie gleb chronionych występują gleby kompleksu pszennego dobrego, kompleksu pszennego wadliwego oraz kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego, kompleksu Ŝytniego dobrego oraz zboŜowo-pastewnego mocnego. Pod względem typolo- gicznym są to rędziny brunatne, rędziny próchniczne (czarnoziemne i szare) oraz czarne ziemie zdegradowane. Czarne ziemie w warstwie powierzchniowej wykazują skład granulome- tryczny piasków słabo gliniastych, zalegających na glinach lekkich. W obrębie gleb organicznych łąk występują gleby torfowe i murszowo-torfowe, murszowo-mineralne i murszowate oraz mułowo-torfowe i torfowo-mułowe. Występują tu klasy bonitacyjne III b (10% gleb chronionych) oraz IV a (90%). Lasy zajmują około 40% powierzchni arkusza Kołacze. Najcenniejsze są ekosystemy leśne występujące na siedliskach bagiennych. Na szczególną uwagę zasługują brzeziny bagienne oraz bory bagienne wraz z porośniętymi sosną torfowiskami wysokimi. Niektóre kompleksy torfowisk omawianego obszaru są ostatnimi w Polsce i jedynymi z nielicznych w Eu- ropie tego typu formacjami. Torfowiska i bagna zaliczane są do najcenniejszych, najmniej przekształconych ekosystemów w skali kontynentalnej (obok Bagien Biebrzańskich, torfowisk w dorzeczu Narwi, w Lasach Janowskich). Zbiorowiska łąkowe występują w dolinach rzek Włodawka i Krzemianka, a takŜe na zmeliorowanych torfowiskach niskich (Krowim Bagnie) (Gardziński i in., 1998).

W koncepcji przyjętej w Strategii wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, red., 1998) cały obszar zajmuje międzynarodowy obszar węzłowy – Poleski (27M), którego całkowita powierzchnia wynosi 2 507 km2 (fig. 5).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Kołacze na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998) System ECONET 1 – międzynarodowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 27M – Poleski, 2 – międzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 23 m – Włodawski Bugu, 3 – granica państwa.

Na omawianym obszarze, we wschodniej części arkusza, występują obszary specjalnej ochrony ptaków systemu Natura 2000 – Polesie (PLB060019) i Bagno Bubnów (PLB060001) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk Ostoja Poleska (PLH 060013) (w dwóch polach), a w części centralnej specjalny obszar ochrony siedlisk – Krowie Bagno (PLH060011) w trzech polach, we wschodniej Lasy Sobiborskie (PLH060043) w dwóch polach i południo- wej – Podpakule (PLH060048) i Serniawy (PLH060019) (tabela 8). Ostoję Poleską stanowią – Główny Kompleks Poleskiego Parku Narodowego i Kom- pleks Bagno Bubnów – Bagno Staw, obszar jedynego w Polsce pojezierza, nieobjętego ostat- nim zlodowaceniem. Główny kompleks to obszar o dominującym udziale ekosystemów wodno-torfowiskowo-leśnych. Druga część ostoi obejmuje zespół dwóch rozległych kompleksów

bagienno-torfowiskowych o łącznej powierzchni około 1400,00 ha, połoŜonych w górnym biegu rzeki Włodawki. W Ostoi Poleskiej znajdują się unikalne obszary torfowisk wysokich, przejściowych i niskich typu węglanowego. Zidentyfikowano tu 15 rodzajów siedlisk z za- łącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Jest to jedna z największych ostoi Ŝółwia błotnego oraz innych rzadkich gatunków zwierząt. W granicach Ostoi Poleskiej znajdują się dwa obszary specjalnej ochrony ptaków – Po- lesie i Bagno Bubnów. W pierwszym z nich występuje co najmniej dwadzieścia osiem gatun- ków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej i dziesięć gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Jest to jedno z nielicznych w Polsce stanowisk lęgowych podgorzałki i waŜna ostoja bąka i dubelta. W Bagnie Bubnów występuje co najmniej piętnaście gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej i siedem gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej następujących gatun- ków ptaków: błotniak łąkowy, sowa błotna, błotniak zboŜowy, dubelt i wodniczka. Krowie Bagno obejmuje wschodnią część rozległego kompleksu wodno-torfowiskowego o tej samej nazwie. Znajdują się tu cztery zanikające, eutroficzne jeziora: Laskie, Lubomierz, Lubowierzek i Hańskie, otoczone przez silnie zakrzaczone torfowiska niskie i przejściowe. Spośród sześciu zidentyfikowanych rodzajów siedlisk, najcenniejsze są łąki trzęślicowe. Lasy Sobiborskie to dwa fragmenty duŜego kompleksu leśnego, usytuowanego we wschodniej części Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Na omawianym obszarze obejmuje on część górnej zlewni Krzemianki z płatami borów bagiennych i wilgotnych łąk. Płat pół- nocny obejmuje Jezioro Dubeczyńskie, otoczone torfowiskami i borami bagiennymi. Wystę- puje tu co najmniej dwanaście rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Siedliska wodne i torfowiskowe to największa w Polsce i jedna z największych w Europie ostoja Ŝółwia błotnego i ostoja strzebli błotnej. Specjalny obszar ochrony siedlisk Podpakule obejmuje płytki zbiornik wodny powstały w wyniku dawnej eksploatacji złóŜ torfów oraz otaczające go podmokłe zarośla brzozowo- wierzbowe i lasy mieszane stanowiące jego otulinę. Serniawy zajmują fragment równiny denudacyjno-akumulacyjnej urozmaiconej zagłę- bieniami pochodzenia krasowego. Grąd jest zespołem roślinnym dominującym w tej ostoi, porozcinanym wąskimi smugami łęgu jesionowo-olszowego. Dobrze wykształcony grąd ze starodrzewiem dębowym w wieku około 200–220 lat, jest pochodzenia naturalnego. Wystę- pują tu m. in.: bocian czarny, orlik krzykliwy, muchówka mała i dzięcioł czarny.

Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Powierzch Nazwa obszaru PołoŜenie centralnego punktu PołoŜenie administracyjne obszaru Typ nia i obszaru Kod (w granicach obszaru arkusza) Lp. ob- Kod obszaru symbol oznaczenia na NUTS szaru Długość Szerokość obszaru mapie Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna [ha] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PL311 włodawski, Stary Brus, Ostoja Poleska (S) 1 K PLH060013 E 23o9’29’’ N 51o25’05’’ 10 159,10 PL312 lubelskie Urszulin, Hańsk dwa pola PL314 chełmski Wierzbica PL311 Stary Brus, 2 J PLB060019 Polesie (P) E 23o9’14’’ N 51o22’41’’ 18 030,90 lubelskie włodawski PL314 Urszulin, Hańsk włodawski Hańsk, Lasy Sobiborskie (S) 3 B PLH060043 E 23o35’07’’ N 51o24’06’’ 9 709,30 PL311 lubelskie Wola Uhruska dwa pola chełmski Sawin 4 Krowie Bagno (S) B PLH060011 E 23o18’08’’ N 51o25’09’’ 535,20 PL311 lubelskie włodawski Urszulin, Hańsk trzy pola 47 47 PL311 Urszulin, Hańsk 5 H PLB060001 Bagno Bubnów (P) E 23o17’50’’ N 51o20’45’’ 2 187,60 lubelskie włodawski PL312 Wierzbica 7 B PLH060057 Serniawy (S) E 23o21’42’’ N 51o19’43’’ 38,00 PL312 lubelskie chełmski Sawin 8 B PLH060048 Podpakule (S) E 23o28’24’’ N 51o21’10’’ 10,70 PL312 lubelskie chełmski Sawin

Rubryka 2 – B – Wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000, H − wydzielony OSO (Obszary Specjalnej Ochro- ny), całkowicie leŜący wewnątrz SOO, J – OSO, częściowo przecinający się z SOO, K – SOO, częściowo przecinający się z OSO Rubryka 4 – w nawiasie symbol obszaru na mapie P – obszar specjalnej ochrony ptaków S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Kołacze zajmuje waŜne miejsce na mapie archeologicznej nie tylko Pol- ski, ale i Europy Środkowej. Przesądza o tym jego połoŜenie w części pasa pogranicza mię- dzy Europą Zachodnią i Wschodnią. Do najstarszych zabytków znajdujących się w granicach arkusza Kołacze naleŜą stanowiska archeologiczne pochodzące z neolitu. Tereny dostępne osadnictwu poprzecinane są małymi dolinkami, częściowo bezodpływowymi, kiedyś zaba- gnionymi. Działalność lodowca zaznaczyła się na tym terenie duŜą ilością krzemienia narzu- towego, który stał się podstawowym surowcem do wyrobu narzędzi dla ludności pradziejo- wej. W okolicach wsi Aleksandrówka potwierdzono obecność wychodni krzemienia kredowego. Doskonale rozwinięta sieć osadnicza powstała w epoce brązu. Odtworzyć ją moŜna dzięki licznym znanym stanowiskom, związanym z ludnością kultury mierzanowickiej, kultury strzyŜowskiej, kultury trzcinieckiej i kultury łuŜyckiej (Petryłów, Serniawy). Udokumen- towana jest takŜe licznymi znaleziskami obecność osadnictwa okresu wpływów rzymskich, związanymi z kulturą wielbarską i kulturą przeworską. Najlepiej i najbardziej intensywnie rozwijała się sieć osadnicza we wczesnym i późnym średniowieczu (Serniawy, Wólka Petry- łowska). Na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne o duŜej wartości poznawczej. Na- niesiono je na podstawie map stanowisk archeologicznych opracowanych w Krajowej Ewi- dencji Zabytków Archeologicznych. Teren arkusza Kołacze nie jest zasobny w zabytki kultury. We wschodniej części wsi Stary Brus znajduje się kościół rzymskokatolicki pw. Matki Boskiej Częstochowskiej, wybu- dowany w latach 1805–1807 jako cerkiew greckokatolicka (po 1875 roku zamieniona na cerkiew prawosławną). Do rejestru zabytków wpisane są równieŜ cmentarz przykościelny, dzwonnica i kapliczka oraz czworak drewniany z XIX w. Na uwagę zasługuje dawna cerkiew prawosławna, obecnie kościół rzymskokatolicki św. Rajmunda w Hańsku. Murowana świątynia została wzniesiona w 1882 roku i jest objęta ochroną konserwatorską. W południowo-wschodniej części omawianego obszaru, w Bukowym Lesie, znajduje się wiatrak koźlak z XIX w. We wsi Wytyczno na uwagę zasługuje drewniany kościół parafialny św. Andrzeja Bobo- li. Został on zbudowany na miejscu wcześniejszej cerkwi w 1919 roku. Wewnątrz znajduje się polichromia z 1960 roku, która została zaprojektowana przez malarzy: Lucjana Ociasa i Wiesława Borowskiego. W kościele znajdują się: rokokowy ołtarz główny, pochodzący z połowy XVIII wieku (przeniesiony z Dolnego Śląska), feretron rokokowy, Ŝyrandol krysz-

tałowy z 1792 roku, monstrancja rokokowa i puszka z około 1700 roku. Obiekty te nie są uwzględnione w rejestrze zabytków Na obrzeŜach Wytyczna i Wólki Wytyckiej, znajduje się miejsce pamięci narodowej, gdzie 1 października 1939 roku rozegrała się bitwa między Korpusem Ochrony Pogranicza a nacierającą Armią Czerwoną. Wydarzenie to upamiętnione jest pomnikiem – usypanym kopcem i symbolicznym cmentarzem. Miejscem godnym uwagi jest teren byłego obozu pracy dla śydów w latach 1940–1942 we wsi Luta. W 1863 roku miała tu równieŜ miejsce bitwa powstańców z wojskami carskimi, w której zginęło dwudziestu siedmiu powstańców.

XIII. Podsumowanie

Obszar Polesia Zachodniego i Polesia Wołyńskiego, w tym Równiny Łęczyńsko- Włodawskiej, Garbu Włodawskiego i Pagórów Chełmskich, objęty arkuszem Kołacze, posiada równinny krajobraz, urozmaicony wyniesieniami polodowcowych wzgórz morenowych oraz form szczelinowych. W krajobrazie zaznaczają się doliny rzek Krzemianki, Włodawki oraz Ulinówki, jak i liczne rowy melioracyjne. W celu ochrony miejsc najcenniejszych, utworzono Poleski Park Narodowy, Poleski Park Krajobrazowy oraz Poleski i Chełmski Obszary Chronionego Krajobrazu, które obejmują znaczne fragmenty obszaru arkusza. Poleski Park Narodowy, ze względu na wyjątkową wartość przyrodniczą, stanowi najwaŜniejsze ogniwo w systemie obszarów chronionych całego Polesia. Unikalna flora ekosystemów wodno- torfowiskowych jest jednym z najcenniejszych jego walorów. Obszar arkusza Kołacze połoŜony jest w województwie lubelskim. Największą miej- scowością jest Dubeczno. Ludność zamieszkująca omawiany obszar znajduje zatrudnienie w hucie szkła, rolnictwie, handlu i usługach. W większości obszar jest pokryty lasami i łąka- mi. Niewielkie tereny rolne występują w otoczeniu osiedli wiejskich. Większość tutejszych gleb rozwinęła się na osadach akumulacji wodnolodowcowej (Ŝwirach i piaskach), piaskach rzecznych i torfach. Z tego powodu najbardziej rozpowszechnione są lasy sosnowe i mieszane. Podstawowymi gatunkami lasotwórczymi są sosna, brzoza, dąb i olsza. Obszary leśne badanego arkusza występują w jego północnej i wschodniej części. Wśród upraw przewaŜa uprawa zbóŜ i ziemniaków. DuŜe znaczenie w gospodarce lokalnej odgrywa hodowla ryb oraz bydła. Przemysł jest słabo rozwinięty. Czystość przyrody sugeruje wykorzystanie uŜytków rolnych pod rolnictwo ekologiczne. Obszar objęty arkuszem posiada nieduŜą gospodarczo i mało zróŜnicowaną bazę su- rowcową, ograniczoną do małych złóŜ piasków i torfów mających znaczenie lokalne. Obecnie

cztery złoŜa kruszywa i jedno torfów są eksploatowane. Dla dalszego rozpoznania złóŜ kruszywa w obrębie form morenowych i kemowych wyznaczono dwa niewielkie obszary perspektywiczne. Wyznaczono równieŜ obszar prognostyczny torfu. Z surowców energetycz- nych, złoŜa węgla kamiennego oraz ich perspektywy zajmują większość obszaru objętego arkuszem. Eksploatacja tych złóŜ nie jest prowadzona. Stan jakości wód powierzchniowych monitorowany jest w jednym punkcie pomiarowo- kontrolnym w Kołaczach na rzece Włodawce (klasa V – wody złej jakości). Na obszarze objętym arkuszem występują trzy poziomy wodonośne: czwartorzędowy, trzeciorzędowy oraz kredowy. Główny uŜytkowy poziom wodonośny związany jest z mezo- zoicznymi osadami górnej kredy. Występuje on na całym obszarze i stanowi główne źródło zaopatrzenia ludności w wodę. Eksploatacja tych wód odbywa się poprzez studnie wiercone i kopane, która w całości pokrywa zapotrzebowanie miejscowej ludności na wodę. Wody podziemne cechuje na ogół dobra jakość. Cały obszar arkusza Kołacze znajduje się w zasięgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamość), który w całości objęty jest ochroną. Na obszarze objętym arkuszem Kołacze tereny preferowane do składowania odpadów obojętnych wyznaczono w okolicy Starego i Nowego Brusa. Naturalne warstwy izolacyjne na tych obszarach stanowią gliny zwałowe zlodowacenia odry, osiągające miąŜszość do kilku metrów, niekiedy podścielone glinami zwałowymi starszych zlodowaceń. Wytypowane obszary naleŜy brać pod uwagę równieŜ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niŜ składowiska odpadów, gdyŜ wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Obszary o warunkach budowlanych korzystnych występują głównie w centralnej i pół- nocno-zachodniej części obszaru arkusza, w rejonie Hańska i Dubeczna oraz między Nowym Brusem a Kołaczami. Obszary o warunkach niekorzystnych towarzyszą dolinie rzeki Krze- mianki oraz duŜym torfowiskom – Krowie Bagno, Bagno Bubnów, Bagno Dubeczno i szere- gu mniejszych zagłębień bezodpływowych, bardzo licznych na obszarze arkusza. Na omawianym obszarze, w zachodniej części arkusza, występują obszary specjalnej ochrony ptaków systemu Natura 2000 – Polesie (PLB060019) i Bagno Bubnów (PLB060001) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk Ostoja Poleska (PLH060013), a w części centralnej specjalny obszar ochrony siedlisk – Krowie Bagno (PLH060011), we wschodniej Lasy Sobi- borskie (PLH060043) i w południowej – Podpakule (PLH060048) i Serniawy (PLH060019).

Wymienione walory przyrodnicze, rzeźba terenu, obszary leśne i czyste powietrze po- zwalają upatrywać przyszłość tego obszaru w turystyce, agroturystyce i związanych z nią usługach. Samorządy terytorialne powinny dąŜyć do ochrony i wzbogacania tych walorów.

XIV. Literatura

Aktualizacja programu małej retencji dla nowego woj. lubelskiego. Cz. II – Koncepcja lokalizacji budowy obiektów i urządzeń małej retencji wodnej. 2004. Wojewódzki Za- rząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Lublinie, Lublin. BOMBA M., NICPOŃ W., 1982 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za surowcem ilastym do produkcji wyrobów cienkościennej ceramiki budowlanej oraz dla potrzeb przemysłu cementowego w woj. chełmskim, w rejonie miejscowości: Kra- sówka – śuków, Kolorówka – Suszno gmina Włodawa, Turno – Hola, Dominiczan – Kozaki, Sosnowica gmina Sosnowica, Lubień gmina Wyryki, Kulczyn gmina Hańsk. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm. BURACZYŃSKI J., WOJTANOWICZ J., 1982 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Kołacze (716) wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

CHWESIUK Z., 1998 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa glin pylastych i pyłów „Dominiczyn” dla potrzeb przemysłu cementowego w miejscowości Dominiczan, Kol. Helenin. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lu- belskiego Filia w Chełmie, Chełm. CHWESIUK Z., 2002 a – Dodatek nr 1 – rozliczenie zasobów do dokumentacji geologicznej

w kategorii C2 złoŜa glin pylastych „Dominiczyn” dla potrzeb przemysłu cementowego. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskie- go Filia w Chełmie, Chełm. CHWESIUK Z., 2002 b – Dokumentacja geologiczna złoŜa torfów „Stary Majdan” działki nr

157/2 i 238/1 w kat. C2. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Woje- wództwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm.

CHWESIUK Z., 2002 c – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Konstantynówka” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa w miej- scowości: Konstantynówka. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Wo- jewództwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm.

CHWESIUK Z., 2004 – Dokumentacja geologiczna złoŜa torfu „Lubowierz” działka nr 15 i 16/1. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskie- go Filia w Chełmie, Chełm. CHWESIUK Z., 2005 a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa natu-

ralnego „Konstantynówka” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. CHWESIUK Z., 2005 b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa torfów Stary

Majdan dz. nr 157/2 i 238/1 w kat C2. Archiwum Starostwa Powiatowego we Wło- dawie, Włodawa. CHWESIUK Z., 2005 c – Dokumentacja geologiczna złoŜa torfu „Kolonia Kulczyn dz.

nr 69” w kat. C1. Archiwum Starostwa Powiatowego we Włodawie, Włodawa.

CHWESIUK Z., 2008 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Konstantynówka II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHWESIUK Z., 2009 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Dubeczno”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 1988 – Karta rejestracyjna złoŜa piasku do robót budowlanych i dro- gowych Hańsk I. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm. CZAJA-JARZMIK B., 1989 – Karta rejestracyjna złoŜa piasku do robót budowlanych i dro- gowych Hańsk II. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm.

GAD A., JUSZCZYK A., 1987 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa piasków budowlanych „Karczunek”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GARDZIŃSKI Z., HOLUK J., JANIEC A., PASZKIEWICZ J., (red. J. GOŁĘBIOWSKI), 1998 – Chełmskie – Przewodnik turystyczny. Lublin GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w wojewódz- twie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa. IWANIUK A., 2001 – Poleski Park Narodowy. Mapa turystyczna 1:50 000. Poleski Park Na- rodowy w Urszulinie. Lublin.

JAROSZ M., SIEROŃ G., TREJTA M., ZARĘBSKI K., GÓRA S., SIEROŃ W., 2003 – In- wentaryzacja złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska gminy Stary Brus. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Lublin. JASIŃSKA J., 1955 — Dokumentacja geologiczna złoŜa torfu Dubeczno. Przedsiębiorstwo Poszukiwań i Badań ZłóŜ Torfu – Geotorf w Warszawie, Warszawa. KAŁAMUCKA W., KAŁAMUCKI K., TURCZYŃSKI M., WOJCIECHOWSKI K. H., 2006 – Mapa sozologiczna 1:50 000, arkusz Hańsk. Główny Geodeta Polski, War- szawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN., Warszawa. KRAJEWSKI T., 1978 – MoŜliwości i celowość eksploatacji złoŜa torfu Dubeczno w aspek- cie ochrony środowiska przyrodniczego – ekspertyza. Zespół RzSIiTWod. I Melior. Zarząd Główny, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

ŁOZA K., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 wraz z projektem zagospodarowania złoŜa kruszywa naturalnego na działce nr 35/3 w mieście Petryłów, gmina Sawin. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lu- belskiego, Filia w Chełmie, Chełm.

ŁOZA K., 2002 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasków w kat. C1 na działce nr 36 w miejscowości Petryłów. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Wo- jewództwa Lubelskiego, Filia w Chełmie, Chełm.

ŁOZA K., 2003 – Dokumentacja geologiczna złoŜa torfu „Wytyczno” w kat. C1 na działce nr 529 w miejscowości Wytyczno. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego, Filia w Chełmie, Chełm.

ŁOZA K., 2005 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasków „Petryłów III” w kat. C1 na działce nr 44 w miejscowości Petryłów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa.

MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MOJSKI J. E., TREMBACZOWSKI J., 1973 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 wyd. A i B, arkusz Włodawa. Wyd. Geol., Warszawa. MOJSKI J. E., TREMBACZOWSKI J., 1974 – Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Włodawa. Wyd. Geol., Warszawa. NOWICKI Z., (red.), PRAśAK J., FRANKOWSKI Z., JANECKA-STYRCZ K., GAŁ- KOWSKI P., JAROS M., MAJER K., HORDEJUK M., 2007 – Mapa obszarów za- groŜonych podtopieniami w Polsce. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochrona i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i UŜytków Zielnych. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I – Wody słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PORZYCKI J.,(red.), 1988 – Karbon Lubelskiego Zagłębia Węglowego. Pr. Inst. Geol. CXXII, Warszawa. Program budowy zbiorników retencyjnych w województwie chełmskim. 1995. Urząd Mar- szałkowski Województwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm. Program ochrony środowiska i planu gospodarki odpadami dla powiatu włodawskiego. 2003. Starostwo Powiatowe we Włodawie, Włodawa. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2008 roku. 2009. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w latach 2006–2007. 2008. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. DzU nr 61 z dnia 10 kwietnia 2003 r., poz. 549.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji tych wód. DzU nr 32 z dnia 1 marca 2004 r., poz. 284. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych. DzU nr 162 z dnia 9 września 2008 r., poz. 1008.

RYBICKI J., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 wraz z projektem zagospodarowania złoŜa kruszywa naturalnego na działce nr 318/2 w mieście Hańsk I, gmina Hańsk. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm. RYSAK A., GIL R., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000 wraz z objaśnieniami, arkusz Kołacze (716). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SIEROŃ G., 2000 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C2 złoŜa węgla kamiennego Sawin w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SIEROŃ G., PTAK E., JAROSZ M., ZARĘBSKI K., GÓRA S., SIEROŃ W., 2003 – Inwen- taryzacja złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środo- wiska gminy Hańsk. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Wojewódz- twa Lubelskiego w Lublinie, Lublin. STACHY J. (red), 1987 – Atlas hydrologiczny Polski tom I, IMGW, Wyd. Geol., Warszawa. STEC J., 2006 – Dodatek nr 1 (rozliczeniowy)do dokumentacji geologicznej uproszczonej

wraz z projektem zagospodarowania złoŜa kruszywa naturalnego w kat. C1 Petryłów dz. nr 35/3 (rozliczenie za okres 2000-2005 r.). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. STEC J., 2007 – Dodatek nr 1 (rozliczeniowy) do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa

naturalnego w kat. C1 Hańsk – dz. 318/2 rozliczenie za okres 2002-2006. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm.

STEC J., 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 dla złoŜa kruszywa naturalnego Kulczyn I. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STEC, SILUK., 2002 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasków w kat. C1 na działce nr 96 w Kulczynie gm. Hańsk, pow. Włodawa, woj. lubelskie. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Lublin.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZYMAŃSKI J., 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa torfu „Wytyczno”

w kat. C1.Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

TREJTA M., 2000 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C2 złoŜa węgla kamiennego Orzechów w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. TREJTA M., DYJOR K., 1987 – Dokumentacja geologiczna złoŜa węgla kamiennego Lubel-

skiego Zagłębia Węglowego obszar Sawin, Kategoria C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TREJTA M., PTAK E., DYJOR K., 1992 – Dokumentacja geologiczna złoŜa węgla kamien-

nego Lubelskiego Zagłębia Węglowego obszar Orzechów, w kategorii C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. DzU nr 185, poz. 1243 z dnia 5 października 2010 r. WOŁKOWICZ S., (red.), 2010 (w druku) – Zasoby perspektywiczne kopalin Polski. Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M., (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ZALESZKIEWICZ L., PRUSSAK W., PIKIES R., KRZYMIŃSKA I., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 arkusz Kołacze (716) wraz z objaśnie- niami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ZDANOWSKI A. 2010 – Jakość węgla w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Biul. Państw. Inst. Geol., Nr 439, Warszawa. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustalenia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm-Zamość). Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Lublin.