Marek Sobczak Egipt Marek Sobczak Egipt

Teksty / Texts: WOJCIECH MAREK DARSKI / KATARZYNA KASPRZAK STAMM / ANDRZEJ KLIMCZAK-DOBRZANIECKI / DOROTA M. KOZIELSKA / AGNIESZKA KRZEMIŃSKA / KRYSTYNA LENKOWSKA / ELIZA PTASZYŃSKA / MAREK SOBCZAK / WIESŁAW SZYMAŃSKI / KRZYSZTOF WACHOWIAK / MARIUSZ WOSZCZYŃSKI

Kom Ombo. Tory kolejowe, 2011, papier, tusz, 29,8 x 42 cm Kom Ombo. Railway, 2011, ink on paper, 29,8 x 42 cm

Muzeum Okręgowe w Suwałkach 2013 Organizatorzy wystawy Koncepcja i produkcja katalogu: Marek Sobczak

Muzeum Okręgowe w Suwałkach ISBN 978-83-61494-72-0 ul. Tadeusza Kościuszki 81 16-400 Suwałki Wydawca Muzeum Okręgowe w Suwałkach Dyrektor ul. Tadeusza Kościuszki 81, 16-400 Suwałki Jerzy Brzozowski tel. (+48 87) 566 57 50 mail: [email protected] Kuratorzy wystawy Zbigniew Fałtynowicz Muzeum Okręgowe w Suwałkach Eliza Ptaszyńska jest instytucją kultury miasta Suwałki

© Copyright by Marek Sobczak 2013 Miejsce prezentacji

Teksty: Wojciech Marek Darski, Katarzyna Kasprzak Stamm, Muzeum im. Marii Konopnickiej Andrzej Klimczak-Dobrzaniecki, Dorota M. Kozielska, Oddział Muzeum Okręgowego Agnieszka Krzemińska, Krystyna Lenkowska, Eliza Ptaszyńska, w Suwałkach Marek Sobczak, Wiesław Szymański, Krzysztof Wachowiak, ul. Tadeusza Kościuszki 31 Mariusz Woszczyński 16-400 Suwałki

Tłumaczenie na język angielski: Ewa Hryniewicz-Yarbrough, Sarah Luczaj, Violetta Sobczak, La Crosse

Korekta w języku polskim: Zofia Kozik

Projekt graficzny i przygotowanie do druku: Marek Sobczak

Fotografie i reprodukcje: Marek Sobczak, Violetta Sobczak (s. 90)

Skanowanie: Andrzej Kozak

Specjalne podziękowania osobom, które wniosły pomoc w powstaniu cyklu „Egipt”, wystaw, katalogu i stron internetowych: Alicja Andrulewicz, Marek Buczyński, Łukasz Drucis, Wojciech Druszcz, Bogdan Hildebrandt, Andrzej Pszonak, Natalia Regucka, Wiesław Szymański, Jacek Werbanowski, Mariusz Woszczyński

Na okładce: Marek Sobczak, Studium wzoru asuańskiej czapki, 2013, akryl, płótno, 30 x 30 cm Nil, Front cover: 2012, Marek Sobczak, Study of the design of Aswan cap, akryl, płótno, 120 x 90 cm 2013, acrylic on canvas, 30 x 30 cm Nile, 2012, acrylic on canvas, www.marek.sobczak.sdsart.eu 120 x 90 cm

5 Spis Treści 8 Wiesław Szymański COntents XXX / XXX

10 Krzysztof Wachowiak Czysty kolor Południa / The Clear Colour of Southern Egypt

16 Marek Sobczak Egipt. Ukryte granice / Egypt. Hidden Boundaries

34 Krystyna Lenkowska Bo wypadły mi okulary w grobowcu Nefertari / Because I dropped my glasses in Nefertari’s tomb

37 Dorota M. Kozielska Egipt – pejzaż nieoswojony / Egypt – an untamed landscape

42 Mariusz Woszczyński Cisza i kuszenie pustyni / The silence and temptation of the desert

47 Andrzej Klimczak-Dobrzaniecki Kolekcjoner emocji / Collector of emotions

56 Agnieszka Krzemińska Beznosa enigma / An enigma without a nose

66 Wojciech Marek Darski Wirtualne hieroglify. Animacja / Virtual hieroglyphics. Animation

74 Katarzyna Kasprzak Stamm Podróżnicy i Turyści / Travellers and tourists

82 Eliza Ptaszyńska Egipt / Egypt

91 Marek Sobczak Stacja Wystawy / Exhibitions benzynowa na Synaju, 2012, 95 Noty o autorach / Notes on the authors akryl, płótno, 116 x 89 cm Gas station in Sinai, 2012, acrylic on canvas, 116 x 89 cm

6 7 Wiesław Szymański XXX / XXX

wszystko i nic everything and nothing jest is wyryte w kamieniu carved in stone granat nieba the deep blue sky na szczytach piramid at the peaks of the pyramids zwiastuje foretells kamienny sen wszechświata the stone dream of the universe siadam pod drzewem I sit under a tree Wczoraj i Dziś Yesterday and Today sfinks puszcza oko the sphinx winks jeszcze dwa autokary two more buses naiwnych of the naive i mamy dniówkę and we’ll have a day’s pay granat nieba the deep blue sky zatrzymuje oddech słońca stops the breath of the sun piaszczeję I’m crushed w ziarenka gwiazd into the grains of stars.

Tłumaczenie Sarah Luczaj

Nubia, 2012, olej, płótno, 116 x 81 cm

Nubia, 2012, oil on canvas,

kolekcja/collection:Zdzisław Pietrasik 116 x 81 cm

8 9 odmienności materii, światłocienia, formy skał, przecinkami, cienkimi kreseczkami dla podkreślenia płaszczyzny wypełnione jak w rysunku: kropkami, szerokimi pasmami, też dzielonymi na mniejsze autor używa podziałów podkreślonych poziomymi, kolor kładziony jest na grubym podkładzie, ponadto żwiru, piachu. Niekiedy faktura jest bardzo wyrazista, granatowy kolor są kontrapunktem do faktury skał, ty partiami pustyni. Gładka powierzchnia, jednolity trastuje zpodzielonymi kreską namniejsze fragmen- Marka nieba Sobczaka. płaszczyzna kon obca Pusta - autorowi. Ten ślad rysunkowy widać w obrazach treningu, –który jak widać – sprawia przyjemność technik i form nie było by możliwe bez długotrwałego bądź stabilizowanie kompozycji przy użyciu różnych egzotycznym kraju. To swobodne dynamizowanie sposób wciąga nas w plastyczną opowieść o dalekim innego narzędzia isposobu ten jego W wykorzystania. zawsze w innej formie opowiedzianych, z użyciem ludzkich, i formroślinnychpostaci zwierzęcych nych form autor wprowadza szczegółów, mnóstwo imonumental tła szerokiego Oprócz przeciwieństw. nakompozycję i zasadzie harmonizacjiłącząc piórkiem rozbijając patykiem, rysowanymi ostrymi, kładzione pędzlem kontrastują z formami mocnymi, plamypołożone tuszu, lawowane o różnym walorze, doskonale. włada Szeroko którym rysunek, jest medium badawczym podstawowym Sobczaka żeMyślę, cywilizacji. dotierów dlaswych Marka kon kolejnych pożądania obiektem będącego lat wciąż zdobywanego i tysięcy traconego. Od geograficznej i kulturowej.naszej strefy Południa spoza oPołudnia pejzażu południa. egipskiego serii obrazówW ostatniej Marek opowiada Sobczak Th C Wachowiak Krzysztof ZYSTY KOLO ZYSTY e Clea r Colou R P OŁUD r Of S r Of A NI h out - e rn Eg - smaller areas filled in,as in his drawings, withdots, whichzontal, aredivided wideinto stripes, further hori with highlighted divisions draws author the and – the colour is laid onto a thick undercoat gravel and this sand.texturerich Sometimes is very colour forms a counterpoint to the texture of rocks, blue navy asolid with surface Asmooth parts. into smaller areas, line-divided vividly with desert paintings. alienAn empty plane contrasts of sky clearly show intraces Marekbased Sobczak’s drawing- author. the These pleases obviously which training, sustained wouldwithout not be possible with the of use varioushis techniques compositions country. His freedom in dynamising or stabilising about this far-away, story us into his artistic exotic and of method Thisuse. way Marek draws Sobczak using apainting different or drawing instrument figuresor animal andplant forms which areshown to his works a wealth of detail such as human and monumental forms, the author introduces backgrounds wide from Apart opposites. of tion harmonisa of principle the following by work the of nical pen, and break up and join the composition tech or astick with drawn forms sharp strong, with of colour in,or brushed paleness contrast oflaid India with ablots varied ink, wash-painted is drawing, whichWidely he perfectly. has mastered for Marek hisSobczak main medium research by condottieri by And for of it coveted has thousands years, been cultural zone. It to continues be conquered and lost. The whichSouth, is beyond our andgeographical talks about ofEgypt. the Southern landscape In ofhis paintings,series recent Marek Sobczak y p t 10 of many I believe civilisations. that

- - - Egipska droga, bezpieczeństwa. potrzebie życiu, opowiadają o zwyczajnym wsą cieplejszej tonacji, spokojniejsze,są domy,obrazu. Fragmenty miasta, malowane ogrody czerń żółć, siętematem staje samoistnym błękit, musi znaleźć równie mocny odpowiednik; czerwień, kolor z prosto tuby smugami.granatowymi Czysty czarnymi, podkreślonym pustyni żwirem brązowym z walczy czerwonymi, czarnymi skałami, żółtym, gładkociemnypołożony jak Głęboki na błękit ścianie idziki. zgrzytliwy się staje plan. Kolor akcentuje kontrastową budowę obrazu, kamieni, domów. iteż pierwszy Podkreśla przestrzeń 2009, papier, tusz, 24 x 32 cm 32 x 24 tusz, papier, 2009, Egyptian road, Egyptian / 11 2009, ink on paper, 24 x 32 cm 32 x 24 paper, on ink 2009,

of an ordinary life and express the desire for safety. for desire the express and life an ordinary of and mellow as they colours retell the story or gardens arehouses painted in warmer tained topic of the painting. Fragments of a town, self-con the become black and yellow blue, red, the tube must find anequally strongequivalent; Clear colour fromstreaks. directly and navy-blue and bybrown emphasised black gravel of the desert with red and the competes yellow black rocks, A deep dark blue laid on smoothly, as if on a wall, on a grating and wild form. of a painting, taking construction the contrasting and spatiality the foreground. emphasises Colour emphasise also They houses. or stone rocks, of of thematerial, dissimilarity chiaroscuro, form emphasise to all serving lines, thin or commas

-

kolekcja/collection: Abou El Haggag El Ammari kolekcja/collection:MariuszWoszczyński

Kair, 2011, akryl, płótno, 30 x 40 cm / Cairo, 2011, acrylic on canvas, 30 x 40 cm

Kair, Z cienia, 2011, olej, płótno, 70 x 65 cm / Out of the shadows, 2011, oil on canvas, 70 x 65 cm 2011, papier, tusz, 41,5 x 59 cm

Cairo, 2011, ink on paper, 41,5 x 59 cm

12 13 Spotkanie w Luksorze, 2011, olej, płótno, 30 x 40 cm

Meeting in Luxor, 2011, oil on canvas, 30 x 40 cm

14 Marek Sobczak EGIPT. UKRYTE GRANICE EGYPT. HIDDEN BOUNDARIES

I. Ikona I. Icon Za pierwszym razem nie pojechałem do Afryki. I did not go to Africa the first time. Several kilome- Kilkanaście kilometrów gibraltarskiej cieśniny tres of the Strait of Gibraltar separated me oddzielało mnie od szarozłotych skał. Kawałek lądu from the grey-gold rocks. A piece of land surrounded otoczony niebem majaczył spoza granicy wody. by sky emerged from beyond the water borderline. To moja ikona Afryki. Za nią był świat, który znałem This is my icon of Africa. Behind that icon was z albumów i rodzinnych pamiątek. Afrykański nóż the world I knew from albums and family souvenirs. i niewielkie akwarele przedstawiające: piramidy, An African knife, small watercolours depicting pyra- krajobraz z palmami i jeźdźców na wielbłądach. mids, scenery with palm trees and riders on camels. Ślady z Afryki były obecne. W suwalskim muzeum Traces of Africa have always been present in my oglądałem obrazy Alfreda Wierusz-Kowalskiego surroundings. In the Regional Museum in Suwałki, z arabskich wypraw. Na watykańskim placu I examined paintings of Alfred Wierusz-Kowalski zobaczyłem egipski obelisk z XII wieku p.n.e. from Arabian expeditions. In St. Peter’s Square Woszczyński Mariusz kolekcja/collection: Na dziedzińcu Luwru – piramidę ze stali i szkła. in the Vatican I saw an Egyptian obelisk from Kair. Cytadela, 2011, papier, tusz, 18 x 24 cm / Cairo. Citadel, 2011, ink on paper, 18 x 24 cm W stanie wojennym zastanawiałem się nad tym, the 12th century BC. In the courtyard of the Louvre czy tekturowe piramidy potrafią zaostrzyć Palace – a pyramid made of steel and glass. umieszczone w nich żyletki. During martial law in Poland, I wondered whether Z lekcji religii pamiętałem plagi egipskie, egipskie cardboard pyramids could sharpen razor blades ciemności i ucieczkę do Egiptu. Zespół Pink Floyd hidden inside. na filmowej płycie „More” nagrał utwór From my religion classes I remembered the plagues „The Nile Song”. Henning Mankell napisał krymi- of Egypt, Egyptian darkness and the escape nalne opowiadanie „Piramida” o komisarzu Kurcie to Egypt. Pink Floyd recorded “The Nile Song” Wallanderze. for its “More” movie soundtrack. Henning Mankell Do 2010 roku Egipt był krajem najczęściej odwie- wrote “The Pyramid”, a criminal story dzanym przez Polaków. about Superintendent Kurt Wallander. Until 2010, Egypt was the most favourite travel II. Moda na Egipt destination for Poles. Jan Potocki, autor „Rękopisu znalezionego w Saragossie”, dotarł nad Nil przed światową II. Egypt in fashion modą na Egipt. Atak febry udaremnił mu wejście Count Jan Potocki, author of “Manuscript Found na piramidę Cheopsa. Zdołał jedynie poświęcić się in Saragossa”, reached the Nile before ulubionemu zajęciu – rysowaniu. Niestety, egipskie the world-wide fashion for Egypt began. Fever attack rysunki Potockiego, przełożone również na grafiki, foiled his plans to climb the Pyramid of Cheops. Cytadela w Kairze, 2012, papier, tusz, 16 x 29,7 cm / Citadel in Cairo, 2012, ink on paper, 16 x 29,7 cm nie dotrwały do naszych czasów. Oprócz rysowania, He only managed to pursue his favourite activity

16 17 – drawing. Unfortunately, the Egyptian drawings of Count Potocki, also transformed into prints, did not survive into our times. Apart from drawings, the Polish traveller engraved the following sentence on the side of the pyramid: “Their unconquered edifices, stopping time itself”. A few dozen years later, the officers of Napoleon Bonaparte argued over the authorship of this poetic “graffito”. It was Napoleon’s Egyptian expedition that brought the Orient and Egypt into fashion. It was during that expedition that the triple-script Rosetta Stone was found, that provided the key to the modern understanding of Egyptian hieroglyphs. Undoubtedly, the culmination of the fashion for Egypt was a copy of a Cairo street created for the World Exposition in Paris in 1889. “Contrary to geometrical and regular planning of the rest of the exhibition, the [Cairo] Street’s capricious course imitated the random arrangement of a bazaar crowded with shops and stalls. The bazaar atmosphere was enhanced by fifty Egyptian donkeys brought from Cairo, together with herdsmen, stable-boys and blacksmiths”. The poet Arthur Rimbaud fell under the spell Meczet polski podróżnik wyrył na bloku piramidy zdanie: of the fashion for the Orient and engraved his Modzie na Orient uległ poeta Artur Rimbaud, resembling entries in a travel log. They showed Cairo Kair. Cytadela, w Al Qusair, 2011, papier, tusz, „Gmachy ich niezwyciężone, sam czas zatrzymały”. surname high on the wall of the temple at Luxor. który swoje nazwisko wyrył wysoko na ścianie streets, Luxor temples, the Nile at Aswan, the desert 2010, papier, tusz, 41,5 x 59 cm 14,8 x 21 cm Kilkadziesiąt lat później oficerowie Napoleona Henryk Sienkiewicz also visited the pyramids but świątyni w Luksorze. Henryk Sienkiewicz także and the sphinx at night… Cairo. Citadel, spierali się o autorstwo tego poetyckiego „graffito”. the Egyptian art did not make any great impression obejrzał piramidy i sztuka egipska nie wywarła The relations between art and the Orient were Mosque 2011, ink on paper, in Al Qusayr, To właśnie wyprawa Napoleona rozpętała światową on him. At home, Bolesław Prus breathed na nim wrażenia. Bolesław Prus nad Wisłą tchnął recalled by the 2008 exhibition at the National 41,5 x 59 cm 2010, ink on paper, 14,8 x 21 cm modę na Egipt i Orient. To podczas tej wyprawy new life into Rameses XIII, and Jerzy Kawalerowicz ducha w Ramzesa XIII, a Jerzy Kawalerowicz, Museum in Warsaw. The exhibition catalogue odnaleziono trójjęzyczny kamień z Rossety, who filmed the history of this pharaoh nearly won który sfilmował historię tego faraona, otarł się showed, apart from the works of the Polish artists który pozwolił na odczytanie hieroglifów. an Oscar for the movie. o Oscara w Hollywood. referred to above, the works of Eugene Delacroix, Niewątpliwie kulminacją mody na Egipt była kopia Many painters who are currently unjustly forgotten Wielu malarzy, o których niesprawiedliwie Jan Matejko and Carl Spitzweg. kairskiej ulicy stworzona na wystawie światowej in the history of art followed Count Jan Potocki. zapomniała chwilowo historia sztuki, ruszyło śladami Contacts with oriental art also had an impact w Paryżu w 1889 roku. „W przeciwieństwie In the mid-19th century, Franciszek Tepa produced Jana Potockiego. Franciszek Tepa w połowie XIX wieku on the works of Paul Gauguin, Henri Matisse, do geometrycznego i regularnego rozplanowania the watercolours “Persian Mill on the Nile”, “Edfu, wykonał akwarelowe szkice: „Młyn perski nad Nilem”, Piotr Potworowski and Jerzy Nowosielski, as exempli- reszty wystawy, uliczka imitowała swym kapryśnym Women at Well” and “Nubian Warriors”. The cover „Edfu, kobiety przy studni”, „Wojownicy nubijscy”. fied by Gauguin’s 1892 painting “Tahitian Women przebiegiem przypadkowy układ bazaru; zatłoczona design of his “Album with drawings from a trip Na projekcie okładki „Albumu z rysunkami on a Bench” exhibited in the Kunstmuseum in Basle. sklepikami i straganami. Atmosferę bazaru uzupełniało to the Middle East” features a sphinx. Half a century z podróży na Bliski Wschód” przedstawił sfinksa. This painting depicts five women sitting in the man- pięćdziesiąt egipskich osłów sprowadzonych z Kairu later, Jan Ciągliński painted small paintings Jan Ciągliński pół wieku później wykonywał niewiel- ner characteristic of sitting figures in ancient Egypt. wraz z poganiaczami, stajennymi, kowalami”. (26 x 38 cm oil on canvass and oil on cardboard) kie obrazy (olej, płótno na tekturze około 26 x 38 cm) Gauguin’s painting shows the women sitting sideways,

18 19 przypominające zapisy w dzienniku podróży. while the repetition of a similar rhythm in the painting Są tam kairskie ulice, świątynie w Luksorze, only intensifies its compositional strength. Nil pod Assuanem, pustynia, sfinks w nocy... At the very beginning of the 1960s, David Hockney O związkach sztuki z Orientem przypomniała produced fine works from his trip to Egypt. Hockney wystawa w warszawskim Muzeum Narodowym drew “The Sphinx at the Foot of the Pyramids”, w 2008 roku. W katalogu z wystawy odnaleźć painted the “Great Pyramid at Giza with Broken można prace wyżej wspomnianych polskich malarzy, Head from Thebes” and “A Grand Procession ale także Eugeniusza Delacroix, Jana Matejki of Dignitaries in Semi-Egyptian Style”. The women i Carla Spitzwega. depicted in his painting “The Marriage” resembled Kontakty ze sztuką orientalną wywarły wpływ those of Gauguin’s “Tahitian Women on a Bench”: na Paula Gauguina, Henri Matisse’a, Piotra in Hockney’s picture, the women in bridal veils Potworowskiego i Jerzego Nowosielskiego. also assumed Egyptian poses. Wystarczy wspomnieć obraz Paula Gauguina z 1892 roku „Tahitanki na ławce” z Kunstmuseum III. Towards the boundary w Bazylei. Na obrazie tym kompozycja pięciu kobiet The Egyptian philosopher Zaki Nadżib Mahmud, naśladuje sposób przedstawiania siedzących postaci in his conception of Arabic philosophy, viewed Egypt w starożytnym Egipcie. as a bridge between two cultures: the spirituality Obraz Gauguina ukazuje siedzące bokiem kobiety; of the East (India and China) and the pragmatism powtarzanie w obrazie podobnego rytmu wzmacnia and materialism of the West (Europe and America). kompozycyjną siłę obrazu. These two aspects met over the centuries Gołębniki Na początku sześćdziesiątych lat XX wieku in the Middle East, and religion, fine arts and crafts- w delcie Nilu, 2012, papier, tusz, z podróży do Egiptu powstały piękne prace manship neighboured on and permeated each other. 16 x 29,7 cm Davida Hockneya. Hockney narysował „Sfinksa The boundary cutting across Egypt can be extended Dovecotes pod piramidami”, namalował „Wielką piramidę to include Poland, which was for many centuries in the Nile delta, w Gizie ze złamaną głową z Teb”, „Wielką procesję considered to be a country hosting various cultures. 2012, ink on paper, 16 x 29,7 cm w półegipskim stylu”, namalowane kobiety Two Polish painters, Jerzy Nowosielski and Piotr w jego „Małżeństwach” przypominają gauguinowskie Potworowski, demonstrated different approaches „Tahitanki na ławce”, w obrazie Hockneya kobiety to that boundary. w ślubnych welonach przybierają egipskie pozy. Jerzy Nowosielski, who was immersed in the spirituality of Eastern painting, in 1947 III. W stronę granicy created the abstract painting “Battle of Addis Filozof egipski Zaki Nadżib Mahmud w koncepcji filo- Ababa”, and in 1990–92 painted several pictures zofii arabskiej przedstawił Egipt jako pomost pomiędzy called “Recollection of Egypt”. dwiema kulturami: duchowością Wschodu (Indii i Chin) Piotr Potworowski, rooted in the richness of Western a pragmatyzmem i materializmem świata Zachodu art, succumbed to the temptation to reduce (Europy i Ameryki). Oba te aspekty spotykały się this wealth in the form of painting. By doing so, przez wieki na Bliskim Wschodzie, sąsiadowały ze sobą: he intensified the power of the message religia i nauka, sztuka i rzemiosło. of his paintings, as exemplified by the following Port Ghalib (Zakochani), 2010, papier, tusz, Granicę przecinającą Egipt można przedłużyć – rozciąg- works: “Black and White Shield” dated 1959, 17,9 x 25 cm nąć na Polskę, która od wieków była pomostem między “Face of the Sea” (1960), “Purple Still Life” (1961) Port Ghalib (Lovers), kulturami. Do tej granicy z różnych stron podchodzą and “Gołuchów Composition” (1961), all of which 2010, ink on paper, dwaj malarze: Jerzy Nowosielski i Piotr Potworowski. show analogies with Nubian designs and African art. 17,9 x 25 cm

20 21 Jerzy Nowosielski, zanurzony w duchowości wschod- IV. Towards landscapes niego malarstwa, stworzył w 1947 roku abstrakcyjną Piotr Potworowski used to say that to paint „Bitwę o Addis Abebę”, zaś w latach 1990–92 a landscape the artist should walk away from powstało kilka obrazów zatytułowanych „Wspomnie- the Window. According to Potworowski, a landscape nie z Egiptu”. can exist in a piece of old tyre or a plank. What is Piotr Potworowski wychodzący z bogactwa sztuki za- important is that the curvature of the plank should chodniej uległ pokusie redukowania tego bogactwa retain one’s thoughts. w malarskiej formie. Wzmocnił przez to siłę przekazu For a long time I wondered how to render my Egypt. w swoim malarstwie, przykładem może być: Should I paint a pyramid, a sphinx or an obelisk? „Czarnobiała tarcza” (1959), „Twarz Morza” (1960), Should I follow the pattern of the 19th century „Fioletowa martwa natura”(1961) i „Kompozycja stories of the Nile basin? Or rather the pattern gołuchowska” (1961) – mające analogie z nubijskimi of oriental travel souvenirs? wzorami i sztuką afrykańską. Before I started painting, I took nearly two and a half thousand photographs. Then I turned to drawing. IV. W stronę pejzażu I drew a pyramid, a sphinx and an obelisk. I drew Piotr Potworowski mawiał, że malując pejzaż, należy the things that one should see during a visit to Egypt. odejść od Okna. Pejzaż, według Potworowskiego, I also drew the things seen in millions of photo- może istnieć w kawałku starej opony lub desce. graphs posted online under “Egypt”. Ważne, by krzywizna deski potrafiła zatrzymać myśl. I did a few dozen drawings of sphinxes, pyramids, Długo zastanawiałem się, jak pokazać mój Egipt. the Aswan Dam, nameless figures making their way Namalować: piramidę, sfinksa i obelisk? along the streets of Kom Ombo, the gardener Wejść w schemat dziewiętnastowiecznych opowieści in the Three Corners Fayrouz Plaza Beach hotel, z dorzecza Nilu? Pamiątek z orientalnych podróży? the garlic seller who embodied all Egyptian sellers Zanim zacząłem malować – powstało około dwóch with their multi-coloured stalls. I encapsulated i pół tysiąca fotografii. Później odbyłem drogę w stronę in black ink the fishermen, tourist police, ships rysunku. Narysowałem: piramidę, sfinksa, obelisk. on the Nile and the crowd in front of the Cairo Uliczni handlarze w Kairze, To, co należało zobaczyć podczas podróży do Egiptu. Museum. I depicted Port Ghalib’s tower several 2011, papier, tusz, I to, co w tysiącach, a może w milionach fotografii times and the numerous Coptic churches scattered 18 x 24 cm ujrzeć można w Internecie, wpisując hasło „Egipt”. around in the desert, whose names I could The street traders Narysowałem: kilkadziesiąt sfinksów, piramidy, not remember. in Cairo, 2011, ink on paper, asuańską tamę, bezimienne postaci podążające I took photographs of interiors embellished 18 x 24 cm ulicami Kom Ombo, ogrodnika w hotelu The Three with portraits of Hosni Mubarak, of his large-format Corners i sprzedawcę czosnku, który utożsamia face against a background of lush Egyptian vegeta- wszystkich sprzedawców, jakich spotkałem w Egipcie, tion and hung in golden frames in hotel premises. i ich wielobarwne kramy. W czarnym tuszu uwięziłem Using these pictures, I made several drawings rybaków, policję turystyczną, statki na Nilu i tłum as the circumstances reminded me of pre-1989 przed kairskim muzeum. Wielokrotnie rysowałem Poland with similar signs of a personality cult. Bar w Kairze, wieżę w Porcie Ghalib i koptyjskie świątynie rozsy- When the Egyptian Revolution broke out in 2011, 2011, papier, tusz, pane na pustyni, których nazw nie zapamiętałem. I instinctively made some drawings depicting this 17,9 x 25 cm Fotografowałem pomieszczenia, w których wisiały event. However, I quickly gave that up as I am not Bar in Cairo, fotografie Hosniego Mubaraka. Jego wielkoformatową interested in a reporter-type situation in art. There 2011, ink on paper, 17,9 x 25 cm twarz – na tle bujnej egipskiej przyrody i w złocistych are some artists who successfully deal with political

22 23 ramach w hotelach. Zrobiłem na podstawie tych comment. “But what will remain of this?” was how zdjęć kilka rysunków, bo sytuacja przypominała mi the painter Professor Jacek Waltoś summed it up czas sprzed 1989 roku, kiedy podobne znamiona some time ago. kultu władzy były w naszym krajobrazie. I asked myself a question: What was it that Kiedy w 2011 roku wybuchła egipska rewolucja attracted people to this piece of land? What attracted – odruchowo wykonałem kilka rysunków the ancient Egyptians, Jews, Greeks, Macedonians, przedstawiających te wydarzenia. Szybko jednak Romans, Arabs, the French or English? przestałem rysować, ponieważ nie interesują mnie The procession of shadows in front of the pyramids sytuacje reportażowe w sztuce. Są artyści, którzy began earlier, before the first reporter in mankind’s z sukcesem zajmują się komentarzem politycznym. history, Herodotus, appeared in Egypt. I had to reject – Ale co z tego zostanie? – podsumował to kiedyś history, contemporary history with its breaking news, malarz, profesor Jacek Waltoś. and that history which has for several dozen centu- Zadałem sobie pytanie: – Co ludzi pociągało ries followed us from the heights of the pyramids. w tym kawałku ziemi? Starożytnych Egipcjan, Żydów, Greków, Macedończyków, Rzymian, Arabów, Fran- Man and his history are merely shadows when juxta- cuzów, Anglików... posed against the silence of the sphinx. Korowód cieni przed piramidami zaczął się wcześniej, nim pierwszy reporter w historii ludzkości, In painting Egypt, I escaped from the language Herodot, pojawił się w Egipcie. of story-telling. The language of painting has its own Musiałem odrzucić historię, tę dzisiejszą, gorącą, logic, different from that of story-telling. The picture i tę, która kilkudziesięcioma wiekami patrzy na nas is the primary language. z piramid. The primary language is the information that finds its way to the eyes, before we lock up in words Malując Egipt, starałem się porzucić anegdotę. A place where emptiness made its home. Klasztor św. Szymona Człowiek i jego historia to tylko cienie wobec milcze- and meanings what we actually see. In painting Ważne w moich obrazach stawały się napięcia, When I opened my eyes to the desert, it transpired w Asuanie, nia sfinksa. Egypt, I tried to escape (sometimes with no success rytmy i kolor – podporządkowane Sile Obrazu. that it can indeed be flat, but also rocky, rugged, 2012, papier, tusz, as temptation was too strong) from a postcard-type Egipt to moja droga w kierunku pustyni. Początkowo brutal and twisted. It is a place where life battles 16 x 29,7 cm Malując Egipt, uciekłem od języka opowiadającego. rendition, from tourist-like Egypt or from the Egypt wydawało mi się, że pustynia to tylko morze piasku. against the sun and the sand. And the life takes Monastery Ponieważ język malarski ma inną logikę niż język we know from history. This can all be found Raczej płaskie. Miejsce, które za mieszkanie on the form of weedy plants or small insects (some- of St. Simeon opowiadający. Obraz – to język pierwszy. on the Internet within a few seconds. obrała pustka. times dangerous). The desert lives its own rhythms in Aswan, 2012, Językiem pierwszym jest informacja, która trafia So why paint things that exist in a virtual world? Kiedy otworzyłem oczy na pustynię, okazało się, of life and non-existence, light and shadow. Hot sand ink on paper, do oczu, zanim to, co widzimy, uwięzimy w słowach The pyramid has its sense only when juxtaposed że może być płaska, ale równie dobrze skalista, may become a mirror reflecting the sky, mountains 16 x 29,7 cm i znaczeniach. Malując Egipt, starałem się uciec with the sea of faces passing in front of it like poszarpana, brutalna, poskręcana. Tam życie toczy or non-existent lakes. Desert sands can be glaring (czasem bez sukcesu, pokusa była silna): od Egiptu a wave and making its way through history. walkę ze słońcem i piaskiem. Życie w postaci (in this case the name of a colour), can be purple pocztówkowego, turystycznego lub takiego, Count Jan Potocki was right when he engraved rachitycznych roślin lub niewielkich owadów and grey-green at dawn. One day after it rained in Rho- jaki znamy z historii. To wszystko w ciągu kilku the following words in the pyramid’s stone: (czasem groźnych). Pustynia ma swoje rytmy: des, I realised that desert sands can be red and can sekund można odnaleźć w Internecie. “Their unconquered edifices, stopping time itself”. życia i nieistnienia, światła i cienia. Rozgrzany piasek move about, as I saw that everything around was Po co więc malować to, co jest w świecie wirtual- In painting Egypt I tried to give up anecdotes. może być lustrem, w którym odbijają się: niebo, góry buried in red dust. This was my first invitation to Africa. nym? Piramida ma sens jedynie Tensions, rhythms and colour became more i nieistniejące jeziora. Piasek bywa oślepiający Desert sands can also be blue like the sea. They can w zestawieniu z ludzkim morzem, które przed nią and more important in my paintings – all subordi- (w tym przypadku to nazwa koloru), bywa fioletowy be black with an extremely intense sky above. faluje i przepływa w historii. Miał rację Jan Potocki, nated to the Power of the Picture. Egypt is my way i jasnozielony o świcie. To, że jest czerwony i wędruje, In the old days, the gods spoke from that sky. ryjąc w kamieniu piramidy słowa: „Gmachy ich to the desert. Initially, that desert appeared przekonałem się pewnego dnia po deszczu na Rodos, The movement of the stars marked out stories far niezwyciężone, sam czas zatrzymały”. to be merely a sea of sand. And rather flat. gdy wszystko wokół tonęło w czerwonym osadzie. more interesting than those of today’s TV series. To było pierwsze zaproszenie do Afryki. Myths and astronomical news came from the sky.

24 25 Piasek pustyni może też być niebieski niczym morze. It was the sky that determined whether the Nile Może być czarny, z niezwykle intensywnym niebem flooded or whether an Egyptian deity was angry. nad sobą. Dawniej z tego nieba przemawiali In Southern Egypt with its smaller tourist crowd, bogowie. Ruch gwiazd wyznaczał historie ciekawsze life goes on in the same manner as it did a thousand niż dzisiejsze telewizyjne seriale. years ago. The only difference is that satellite dishes Z nieba płynęły mity i astronomiczne wiadomości. have appeared on adobe-walled houses and that Niebo decydowało o wylewie Nilu i gniewie knowledge has started to come from that same sky egipskiego bóstwa. from which in ancient days only mythology flowed. Na południu Egiptu, gdzie turyści nie docierają In “Landscape with Satellite Dishes”, which was często, życie toczy się podobnie jak przed tysiącem almost completely re-painted, I intentionally left lat. Różnica jest taka, że na domach z suszonej some fragments from the painting’s previous cegły pojawiły się talerze satelitarnych anten, version. These fragments are like archaeological a z nieba, z którego dotychczas płynęła mitologia, traces. The triangles in this painting are symbols zaczęła płynąć także wiedza. deriving from Nubian culture, from geometrical W „Krajobrazie z antenami” – który przemalowałem patterns found in Aswan, which have over thou- Statki na Nilu. niemal całkowicie – zostawiłem fragmenty poprzed- sands of years reduced information to those very Z brzegu, 2011, papier, tusz, niej wersji obrazu. One są jak ślady archeologiczne. triangles. I believe the pyramids sprang 18 x 24 cm Trójkąty w tym obrazie są symbolami zaczerpniętymi from the same tree of thought. These triangles had

Ships on the Nile. z kultury nubijskiej – z asuańskich wzorów – która to appear in my paintings as they were required From the shore, tysiące lat redukowała informacje – aż do owych by painting logic, picture composition and tension. 2011, ink on paper, 18 x 24 cm trójkątów. Podejrzewam, że z tego samego drzewa myśli wyrosły piramidy. Te trójkąty musiały pojawić V. Traces of civilisation się w moim obrazie, dlatego że wymagała tego jego The desert in my paintings is criss-crossed logika, jego kompozycja i jego napięcia. with asphalt roads. The symbols of proud civilisa- tion have been slowly swallowed up by desert sands. V. Ślady cywilizacji Grain after grain, wave after wave, without haste. Pustynię, którą malowałem, przecinają asfaltowe dro- Commonly understood hieroglyphs were forgotten gi. Symbole dumnej cywilizacji powoli połyka piasek. at one time. One can only wonder whether coca-cola Ziarno po ziarnie, fala po fali – nie spieszy się. Pow- inscriptions will ever become an archaeological object. szechnie zrozumiałe hieroglify zostały już raz zapom- niane. Można tylko nosić w sobie pytanie, czy napis Knowledge defies mythology, intertwines with it coca-cola będzie kiedyś archeologicznym obiektem? to create interesting patterns. Nothing is permanent. The Tropic of Cancer continues to move across Wiedza przeciwstawia się mitologii i splata z nią the Egyptian desert. The sand buries the man-made zarazem, tworząc ciekawe wzory. Nic nie jest stałe, boundaries. I depict the tensions between zwrotnik Raka wędruje po egipskiej pustyni. Piasek the magnitude of nature and what we call zasypuje granice, które wymyślił sobie człowiek. “traces of civilisation”. Kościół koptyjski w Wadi an-Natrun, Maluję napięcia pomiędzy ogromem przyrody Durability and fragility, and the divide between 2011, papier, tusz, a tym, co nazywamy „śladami cywilizacji”. – that is my Egypt. 18 x 24 cm Trwanie i kruchość, i granica pomiędzy Coptic church Ma r e k So b c z a k – są moim Egiptem. in Wadi El Natrun, 2011, ink on paper, 18 x 24 cm Ma r e k So b c z a k

26 27 Synaj, 2012, akryl, płótno, 30 x 30 cm / Sinai, 2012, acrylic on canvas, 30 x 30 cm Ultramarynowy Synaj, 2013, akryl, płótno, 30 x 30 cm / Ultramarine Sinai, 2013, acrylic on canvas, 30 x 30 cm

28 29 Biały Synaj, 2013, akryl, płótno, 30 x 30 cm / White Sinai, 2013, acrylic on canvas, 30 x 30 cm Synaj VI, 2013, akryl, płótno, 30 x 30 cm / Sinai VI, 2013, acrylic on canvas, 30 x 30 cm

30 31 kolekcja/collection: Joanna Szymańska Joanna kolekcja/collection:

Synaj z żaglem piasku, 2013, akryl, płótno, 30 x 30 cm / Sinai with a sand sail, 2013, acrylic on canvas, 30 x 30 cm Synaj V, 2013, akryl, płótno, 30 x 30 cm / Sinai V, 2013, acrylic on canvas, 30 x 30 cm

32 33 Krystyna Lenkowska BO WYPADŁY MI OKULARY W GROBOWCU NEFERTARI BECAUSE I DROPPED MY GLASSES IN NEFERTARI’S TOMB

To do niej Just for her od tysięcy lat for thousands of years pielgrzymują nieustannie there have been continual pilgrimages w mroku in the dark i w chłodzie and in the cold bo piękna because she is beautiful bo martwa because she is dead błogosławiona między blessed among żonami wives uklękłam I knelt down szukając wzroku looking for sight bo wypadły mi okulary w grobowcu Nefertari because I dropped my glasses in Nefertari’s tomb nagle ktoś wszedł do środka suddenly someone came inside i przeszedł po mnie and walked over me bo byłam płaska jak ziemia because I was flat as the earth tak po prostu just so w ułamku sekundy. in a split second.

Translated by Ewa Hryniewicz-Yarbrough

Pierwsza katarakta, 2013, akryl, płótno, 50 x 30 cm The first cataract, 2013, acrylic on canvas,

kolekcja/collection:Krystyna i Waldemar Lenkowscy 50 x 30 cm

34 35 Dorota M. Kozielska EGIPT – PEJZAŻ NIEOSWOJONY Egypt – an untamed landscape

Styczniowa chłodna noc nad Morzem Czerwonym. Cool January night beside the Red Sea. At five O piątej budzi mnie głos muezina nawołującego o’clock I am awakened by a muezzin’s voice do porannej modlitwy. Gardłowe zawodzenie, announcing morning prayers. The throaty wailing, nienaturalnie spotęgowane przez głośniki, szarpie unnaturally intensified by loudspeakers, gets on my nerwy. Po chwili znowu zapadam w sen. Jestem nerves. After a while, I fall asleep again. na pustyni. Słoneczny blask wgryza się w oczy. I am in the desert. The brightness of the sun Na horyzoncie majaczą góry przedzielone ostrą linią hurts my eyes. Mountains are visible far away cienia. Wokół martwa cisza i przerażająca pustka. on the horizon, divided by the sharp line of shadow. I znowu o świcie budzi mnie muezin Dead silence and terrifying emptiness all around. kończący modły. And again, the muezzin finishing his prayers wakes me up at dawn. Obraz tamtych gór i pustyni odnalazłam w obrazach Marka Sobczaka. I found the reflection of those mountains Malarz chętnie pracuje, tworząc cykle, ciągle trudząc and the desert in the paintings of Marek Sobczak. się nad przedstawieniem własnego, subiektywnego The painter often works in cycles, always trying widzenia świata. Przez lata konsekwentnie i uparcie to present his own, subjective vision of the world. trwa przy wyborze malarstwa jako najważniejszego For years, consequently and stubbornly, he has medium artystycznej ekspresji. Po Portrecie „Trumien- stood by his choice of painting as the most impor- nym” i „Wieży Babel” powstaje cykl „Egipt”. Kraj ten tant medium of artistic expression. The Egypt cycle Pierwsza jest dla przybysza niewyczerpanym źródłem emocji. is created next to the Coffin Portrait and the Tower katarakta, 2012, Podróż coś porządkuje, daje człowiekowi dystans of Babel. This country is a never-ending source olej, płótno, do samego siebie. W miarę posuwania się w górę of emotions for its visitors. 120 x 160 cm Nilu, kiedy przekracza się kolejne etapy, znikają Travelling introduces some order, allowing you The first naleciałości cywilizacji. Pejzaż oczyszcza się. to take distance from yourself. As you go up the Nile, cataract, 2012, Wraz z nim, podążający na południe przybysz, you cross various thresholds and the impact oil on canvas, powtarzając doświadczenie tak wielu przed nim of civilisation disappears. The landscape becomes 120 x 160 cm wędrowców, również doznaje oczyszczenia. cleaner. Along with it, the visitor, going south, Bo podróż ta, w kierunku źródeł rzeki, jest podróżą repeating the experience of many others before him, w głąb siebie. Gdzieś za plecami pozostają gwarne also experiences cleansing. This trip towards the sukki czy turystyczne centra wypełnione tłumem river’s source is also a journey into yourself. Noisy żądnym wrażeń. Na pustyni trwa medytacyjne markets and tourist centres filled with crowds zamyślenie. looking for adventure are left far behind. Nubijskie przestrzenie, katarakty Nilu, stają się In the desert, meditative reflection is the order swoistą scenerią tych egzystencjalnych procesów. of the day.

36 37 W licznych obrazach Sobczaka Egipt jest bezludny. Nubian expanses and Nile cataracts become Rozpalone czerwonooranżowe góry i pustynia jarzą the background to those existential processes. się, porażając obcością. Góry są skaliste, pobrużdżo- In Sobczak’s numerous paintings, Egypt is unin- ne i złowrogie. Tygrysi grzbiet Góry Synaj wywołujący habited. Burning red and orange mountains niepokój i lęk. Jej zwalista sylweta trwa, emanując and the desert dazzle us with their strangeness. grozą, jak w przeddzień kosmicznej katastrofy. The mountains are rocky, furrowed and sinister. Dobór środków malarskich, wyrazisty rysunek The tiger-like ridge of Mount Sinai arouses anxiety czy ekspresyjna kolorystyka nie są tradycyjnym and fear. Its stocky silhouette emanates terror, sposobem przedstawienia egipskiego pejzażu. as if on the eve of a cosmic disaster. Malarz bardzo świadomie decyduje się This selection of the means of painting, the clear na przełamanie konwencji. Operuje silnym napię- drawings or expressive colours is not the traditional ciem kontrastów, umownością poszczególnych way of presenting the Egyptian landscape. planów pozbawionych detali. Artysta w zdecydowany The painter consciously decides to break with con- sposób pokazuje swoje widzenie natury, vention. He uses a strong tension of contrasts jej surowość czy wręcz pierwotność. Użyta and symbolic plans without detail. The artist z rozmachem czerń nadaje obrazom graficzności, presents his perception of nature, its raw or even porządkując narrację. primal character. Black colour, used extensively, Kolorystyka obrazów przykuwa wzrok. provides the pictures with a graphic quality, bringing Cały cykl emanuje wewnętrzną energią. order to the narrative. Błękitnoszmaragdowy Nil, falująca płaszczyzna The colours draw your attention. The entire cycle złota i błękitu niekiedy budząca nieufność intensyw- emanates inner energy. The blue and emerald Nile, nością barw. a wavy surface of blue and gold sometimes causes Czy w naturze możliwe są takie kolorystyczne distrust because of the intensity of the colours. zestawienia? Wobec piękna widz jest bezradny. Are such colours possible in a natural environment? The viewer is helpless when faced with beauty. Jak dziś pamiętam, z dala lał się Nil błękitny, Dalej jakiegoś miasta widać było mury, The blue Nile flowed afar, as I recall, I nad głowami niebo czyste, bez obłoku, We saw the walls of a city beyond; A powietrze choć bardzo jasne, grało w oku, A cloudless sky stretched out above our heads, Nad katafalkiem niby od gromnic płomieni… Although the air was clear, it tricked our eyes, Juliusz Słowacki „Kordian” Like candle flames above a catafalque... Juliusz Słowacki “Kordian” Sobczak maluje doznania, a nie percepcję oka, bardzo intensywnie skupiając się na oddaniu siły Sobczak paints sensations instead of eye percep- przeżyć. Obrazy przeciwstawiające rzeczywisty tion, focusing on reflecting powerful experiences. pejzaż emocjom, jakie on w widzu wywołuje. The paintings oppose the actual landscape W pracach artysty dominacja światła czy cienia with the emotions he arouses in the viewer. Nil II, 2012, powoduje, że odbieramy je jako całość. A domination of light or shadow in the artist’s works akryl, płótno, Drapieżne obrazy gór, liryzm błękitów w kolejnych makes us perceive them as an entirety. 120 x 90 cm wersjach Nilu to przeciwstawne bieguny środków The sharp presentation of mountains and the lyri- Nile II, malarskiego wyrazu, jakimi operuje Sobczak. cism of blue colours in various versions of the Nile 2012, acrylic on canvas, Kolorystyka oddaje specyficzną aurę przedstawionych are the opposite poles of Sobczak’s artistic 120 x 90 cm

38 39 miejsc. Napięcie w obrazach buduje poprzez rozdar- expression. The colours reflect the unique atmo- cie między estetyką a prawdą natury. sphere of the places presented. The tension Wraz z rozwojem cyklu mocne uderzenia pędzla in the pictures is created by the division between stają się gwałtowniejsze. Prace mają coraz bardziej aesthetics and nature’s truth. zróżnicowaną fakturę, przypominającą relief. Użycie Together with the development of the cycle, czerni nadaje im rytm i siłę. Artysta wyzbywa się the strong touches of the brush become more doraźności, impresyjności. violent. The works have an increasingly varied Bezludny Egipt Sobczaka jest przystankiem w życiu, texture, relief-like. The use of black provides them jest czasem na refleksję, na kontemplację. Prakty- with rhythm and power. The artist rids himself kowanie tego jest bardzo trudne we współczesnym of what is temporary and based on impressions. życiu, a jeszcze trudniejsze w malarstwie. Sobczak’s uninhabited Egypt is a stop in life, a time for reflection, contemplation. Practising this Przypomina mi wypowiedź Jerzego Tchórzewskiego: is very difficult in contemporary life, and even more difficult in painting. Jedna z najpiękniejszych, jaką znam, to jest definicja I recall the words of Jerzy Tchórzewski: sztuki Faulknera. Poezja to jest czysta esencja, wydestylowana z jakichś przejmujących momentów One of the most beautiful definitions of art was ludzkiej kondycji. I dla mnie to jest definicja w ogóle Faulkner’s. Poetry is pure essence, distilled from sztuki. Słowo „przejmujący” to nie musi być koniecz- certain moving moments of the human condition. nie wielki dramat. To może być podanie komuś ręki. For me, this is a definition of art in general. The word “moving” does not necessarily have to Monumentalne w wyrazie pejzaże Marka Sobczaka mean something very dramatic. It may be just stawiają widza w sytuacji, kiedy bardzo trudno shaking someone’s hand. jest mieć do nich dystans. Niekiedy są jak dźgnięcie w serce. Marek Sobczak’s monumental landscapes put Cykl Egipt pamięta się jeszcze długo po wyjściu the viewer in a situation where it is very difficult z galerii. to distance himself from them. Sometimes they are like a stab in the heart. Do r o t a M. Ko z i e l s k a The Egypt cycle remains in your mind long after you leave the gallery.

Do r o t a M. Ko z i e l s k a

Nil III, 2012, akryl, płótno, 70 x 50 cm

Nile III, 2012, acrylic on canvas, 70 x 50 cm

40 41 Mariusz Woszczyński CISZA I KUSZENIE PUSTYNI THE SILENCE AND TEMPTATION OF THE DESERT

Obecnie Marek Sobczak jest pod silnym For some time now, Marek Sobczak has been wrażeniem pejzażu południowego, po części under the favourable impression of the southern śródziemnomorskiego, po części już afrykańskiego, landscape, partly Mediterranean and partly pejzażu w Egipcie. Miał możliwość wielokrotnie African, the landscape of Egypt. On many occasions odwiedzić ten kraj położony na granicy świata kul- he visited this country situated at the border tury judeochrześciańskiej. Zobaczył i poznał Synaj, of the world of Judeo-Christian culture. He saw żyzną Dolinę Nilu, Dolinę Królów, kolejne katarakty and savoured Sinai, the fertile Nile River Valley, i oazy rozrzucone między Nilem a przestrzeniami the Valley of the Kings, Nile cataracts and oases pustyni. Modlitwa muezina, stożki Sahara Suda, scattered in between the Nile and the expanse Dżebel al Mawta – Góra Umarłych, czarne skały, of deserts. Also the muezzin’s prayer, the cones słodkie daktyle, białe, kredowe skały o fantazyjnych of the Southern Sahara, Jebel al-Mawta – the Moun- kształtach, mężczyźni w galabijach palący wodne tain of the Dead, black rocks, sweet dates, white fajki. Rozpoczyna nowy cykl malarski, nasycony limestone rocks with fancy shapes, men wearing bielą Południa, barwami pustyni, wiatru, skał, the jalabia and smoking hookahs. He has started nieba, ostrością słonecznego światła. a new painting cycle, saturated with the whiteness Opierając się na wielu czarno-białych, różnorodnych of the South, the colours of the desert, the wind, rysunkach własnych, wykonanych tuszem na papie- rocks, sky and the sharpness of sunlight. Starting rze, przechodzi płynnie w płótna formatów with his black-and-white, ink-on-paper drawings, większych. Kompozycje stają się bardziej he has smoothly moved to larger formats przemyślane, rozbudowane, skontrastowane. on canvass. The canvass works have become better Ukazują nastroje, klimat, rytmikę, barwy, miejsca, thought-out, more developed and more contrasted. Poszukiwanie wewnętrznego, specyficznego głosu into painting. A profound submersion into new reality Pustynia i pola, 2012, naturę i sztafaż ludzki, zagubione w metalicznym, They depict moods, atmosphere, rhythm, colours, w malarstwie jest zadaniem trudnym. Treść builds up the picture arrangement, its definition. olej, płótno, jednorodnym, rozbłyskującym pejzażu. Ta ucieczka places, nature and human staffage lost w kompozycji obrazu ma dla Marka znaczenie, The quest for an internal, particular voice in artistic 120 x 160 cm w obcość jest inspirująca malarsko, podróż daje in a metallic, homogeneous, blazing landscape. ona pozwala w pełni zaistnieć nasyconej formie. painting is a difficult task. For Marek, the composi- Desert and fields, ostrość widzenia. This escape into strangeness is inspiring Poprzez pracę malarską następuje odkrycie tion content matters, as it allows a saturated form 2012, oil on canvas, Świata odczytywanie, inspiracja nieustanna. and the journey provides a sharpness of vision. własnego zobaczenia obrazu. Marek stara to fully come into being. Through the act of painting, 120 x 160 cm Symbioza krajobrazu i inność nowo odkrytego Reading the world, incessant inspiration. się odpowiednio dozować akcenty, poszukuje a discovery is made of his own seeing of the work. surowego pejzażu. Wyobraźnia karmi się motywami The symbiosis of the scenery and the diversity współbrzmienia całości, zróżnicowania kompozycji, Marek tries to provide an adequate dosage właściwie biblijnymi, pustynią, sukiem, ulicą w egip- of a newly discovered austere landscape. The imagi- umiejętnego wyrażenia treści. Podczas tych of emphasis, seeking to harmonise the entire work, skim mieście, fatamorganą. Przeżycie, zjawisko, nation is fed with leitmotifs which are to all intents kolejnych, świadomych czynności malarskich diversify the composition and skilfully render zobaczenie dają pokarm wyobraźni, a ona and purposes biblical, with the desert, souk, street Marek uważnie prowadzi obrazy tak, by ożywcze the content. During these successive conscious acts „napędza” pracę malarską. Intensywne zanurzenie in an Egyptian town, or a mirage. Experience, działanie intuicji mogło w pełni zaistnieć of painting work, he mindfully manages his works się w nowej rzeczywistości buduje porządek obrazu, phenomena and seeing all equally stimulate w ich całościowej koncepcji. to ensure that a refreshing effect of intuition fully jego określenie. the imagination, which then “propels” the artist materialises in the overall conception of his works.

42 43 Pustynia IX, Pustynia, 2012, olej, płótno, 2012, akryl, płótno, 30 x 40 cm 30 x 40 cm

Desert IX, Desert, 2012, oil on canvas, 2012, acrylic on canvas,

kolekcja/collection: Marian Turski Marian kolekcja/collection: 30 x 40 cm 30 x 40 cm

Asuan. Pustynia, Pustynia X, 2012, akryl, płótno, 2012, olej, płótno, 30 x 40 cm 30 x 40 cm

Aswan. Desert, Desert X, 2012, acrylic on canvas, 2012, oil on canvas, 30 x 40 cm 30 x 40 cm

44 45 Andrzej Klimczak-Dobrzaniecki KOLEKCJONER EMOCJI Collector of emotions

Któż dzisiaj, w dobie obłędnej manii fotografowa- Who would nowadays, in the era of a crazy mania nia wszystkich i wszystkiego, zdecydowałby się of taking photos of everything and everybody, zamienić aparat cyfrowy na – zdawałoby się replace a digital camera with seemingly staroświecki i anachroniczny nieco – pędzel, tusz old-fashioned and slightly anachronistic brush, ink i papier? Taka decyzja nie została podjęta nagle and paper? Such a decision was not taken suddenly i bez powodu. Obserwując bowiem artystyczny and unreasonably. If you observe Marek Sobczak’s dorobek Marka Sobczaka, widzimy, że oprócz artistic output, you can see that apart from the per- znakomicie opanowanej sfery wykonawczej, pełnej fectly mastered technical area, full of intellectual Pustynia VIII, 2012, olej, płótno, intelektualnej i artystycznej świadomości, emocjo- and artistic awareness, the emotional factor in his 30 x 40 cm nalny pierwiastek w jego malarstwie zawsze painting has always been very important. He states

Desert VIII, odgrywał rolę pierwszorzędną. To on w końcu that ...the language of painting, so different from 2012, oil on canvas, stwierdza, że …Język malarski, tak różny od litera- the literary one, is the first language. That is be- 30 x 40 cm ckiego, jest językiem pierwszym. Ponieważ wpierw cause first we see and then we name things... I think widzimy, a później nazywamy… Myślę więc, że za that this decision made by Marek Sobczak to give taką decyzją Marka Sobczaka, za decyzją przyz- priority to sensations and emotions instead of cold nania pierwszeństwa wrażeniom i uczuciom, a nie observations and analyses results in changing chłodnym obserwacjom i analizom, stała obawa permanent anxiety into something similar to zamienienia się w coś na kształt obiektywu aparatu the lens of a camera. In this simple but radical way, fotograficznego. I w ten prosty, aczkolwiek dosyć he changed from becoming an unemotional recorder radykalny sposób z beznamiętnego rejestratora of facts and views into a collector of emotions, faktów i widoków stał się kolekcjonerem przeżyć, sensations and reflections. emocji i refleksji. In the description of his artistic output, Marek Marek Sobczak w opisie swojego dorobku wyraźnie Sobczak clearly refers to and mentions contempo- odwołuje się i wymienia współczesnych i bliskich rary artists close to him. These include Baselitz, mu artystów. Są to m. in. Baselitz, Kiefer, Penck, Kiefer, Penck, Immendorff, Paladino and Enzo Immendorff, Paladino i Enzo Cucchi. Ale także Cucchi, but also Munch, Picasso, Bacon, Dwurnik, Munch, Picasso, Bacon, Dwurnik, Jerzy Panek Jerzy Panek and – above all – Eugeniusz Markowski. i – przede wszystkim – Eugeniusz Markowski. The range determined by those artists is sufficiently Krąg określony przez postacie tych artystów jest clear and precise to place Sobczak’s works – even Pustynia VI, na tyle wyraźny i wyrazisty, że – chociażby tylko if only through formal analogies – in broadly com- 2012, olej, płótno, przez formalne analogie – twórczość Sobczaka prehended painting emotions, or to be more precise 30 x 40 cm można wyraźnie usadowić w szeroko rozumianych – in the neo-expressionist style. The artist, if only Desert VI, emocjach malarskich, a mówiąc precyzyjniej because of his date of birth, belongs to a generation 2012, oil on canvas, 30 x 40 cm – w nurcie neoekspresji. Wszak artysta, chociażby for which this language is perfectly natural. However,

46 47 z daty swojego urodzenia, przynależny jest pokole- in my opinion, in searching for connections niu, dla którego ten język jest całkowicie naturalny. with the above-mentioned artists, direct stylistic Ale mam też wrażenie, że w wypadku szukania and formal similarities are less important. A more koneksji z wymienionymi artystami mniej significant thing is the specific manner – common istotne są bezpośrednie stylistyczne i formalne to all of them – of seeing reality based on emotional podobieństwa. Natomiast rzeczą ważniejszą jest acceptance of the multidimensionality of the world. specyficzny – wspólny im wszystkim – sposób And there is also a kind of similar sensitivity. widzenia rzeczywistości polegający na emocjonalnej The diploma work “Russians”, later the “Tower akceptacji wielowymiarowości świata. No i rodzaj of Babel”, “Coffin Portraits” and the long ‘doctoral’ pokrewnej wrażliwości. “Egypt” – these are the titles of series of paintings Dyplomowi „Rosjanie”, późniejsza „Wieża Babel”, which became the most characteristic stages „Portrety trumienne” i długi, w sensie czasowym, in Marek Sobczak’s creative activity. „doktorski” „Egipt” – to tytuły malarskich serii, “My paintings are not playing with modern art, które stały się najbardziej charakterystycznymi because (...) I don’t care about that term,” says etapami w twórczości Marka Sobczaka. the artist. A moment later, he explains clearly „Moje obrazy nie są grą ze sztuką nowoczesną, that “I stand apart, playing with time and memory.” bo to (…) termin, który mnie nie obchodzi” – to słowa This is true and is also a quite precise and deter- artysty. I chwilę później tłumaczy on wyraźnie że: mined specification of his own place on the map „Jestem obok, prowadzę swoją grę z czasem of artistic topography, as well as revealing the scale i pamięcią”. Jest to prawda, a jednocześnie dosyć of his own artistic values. precyzyjne i pełne determinacji określenie własnego miejsca na mapie topografii artystycznej. A także When I wrote that Sobczak does not use a camera ujawnienie skali własnych artystycznych wartości. at all, it was not exactly true. In his auto-comment, he wrote that before starting the painting series, Nie jest dosłownie tak, jak pisałem, iż Sobczak he took over two thousand photographs. When programowo nie posługuje się aparatem fotografi- I wrote about giving up photography, I did not treat cznym. On sam w swoim autokomentarzu pisze, that seriously. So I used a kind of metaphor, iż przed zaczęciem tej malarskiej serii zrobił ich because I wanted to draw attention to the characte- grubo ponad dwa tysiące. Pisząc o rezygnacji ristic attitude of the artist, who treats the whole z fotografowania, nie traktowałem tego dosłownie. of reality like artistic material. If he decides Posłużyłem się więc czymś na kształt metafory, to use a camera, he treats it only as a means chciałem bowiem zwrócić uwagę na charak- of facilitating his work, a technical palliative terystyczną postawę artysty, traktującą całą and a limited message. rzeczywistość jak artystyczne tworzywo. Jeśli już Certainly this cycle, already lasting for years, decyduje się posługiwać aparatem fotograficznym, is the result of private, profound and varied fascina- traktuje to wyłącznie jako ułatwienie pracy i jako tions of the author. In his description of the doctoral Synaj. Droga, techniczny półśrodek i półprzekaz. thesis, he mentions a slightly meandering road 2012, Z całą pewnością ten wieloletni już cykl jest efektem to the subject that interests him. He writes about akryl, płótno, 89 x 116 cm prywatnych i głębokich i różnorodnych fascynacji rejecting appealing temptations – stereotypes. autora. On sam w swoim opisie pracy doktorskiej This means renouncing a “tourist”, “anecdotal” Sinai. Road, 2012, ciekawie mówi o meandrycznej nieco drodze and “picturesque” look at Egypt. In choosing acrylic on canvas, do interesującego go tematu. Pisze o odrzucaniu the artistic variant and using his painting 89 x 116 cm

48 49 smacznych pokus – stereotypów. A więc o rezygnacji experiences, Sobczak has selected a path based z „turystycznego”, „anegdotycznego” i „malowni- on a careful, precisely interpreted observation czego” spojrzenia na Egipt. Decydując się of light, colours, forms and spaces. By adding na wariant na wskroś artystyczny i opierając się a lot of his own fascination with this country, na swoich dotychczasowych doświadczeniach its history, art and culture, he creates an artistically malarskich, Sobczak wybrał drogę zasadzającą convincing message. się na uważnej, daleko interpretowanej obserwacji Numerous series of painting compositions were światła, kolorów, form i przestrzeni. Dodając do tego therefore created, where the sum total of readable olbrzymi bagaż własnych fascynacji tym krajem, anecdote, narrative and landscape threads became jego historią, sztuką i kulturą, tworzy z tego wszyst- an excuse to create pictures still using the conven- kiego przekonywający artystycznie przekaz. tion of expression. But Sobczak clearly applies Powstała więc liczna seria malarskich kompozycji, a disciplining factor – as in the “Coffin Portraits”, w których suma odczytywalnej anegdoty, narracji or even developing this concept. This method i pejzażowych wątków stała się pretekstem of perceiving reality contains references, do konstruowania obrazów posługujących się or perhaps rather a compliment, to Potworowski w dalszym ciągu konwencją ekspresji. Ale – jak or even Nowosielski, which is not negated by w „Portretach Trumiennych”, a może nawet the artist. Similarly to those artists, Marek Sobczak rozwijając tę koncepcję – Sobczak wyraźnie filtruje strives to process spatial values into flat, somewhat Pustynia. Czerwona droga, 2012, akryl, płótno, 60 x 120 cm / Desert. Red road, 2012, acrylic on canvas, 60 x 120 cm ją przez czynnik dyscyplinujący. Czuć w tym sposobie decorative horizontal band systems, where the ele- patrzenia na rzeczywistość – i od tego nie odżegnuje ments of landscape or architecture are changed into się artysta – dalekie odwołania, a może raczej ukłon abstract painting signs with visible structural values. w stronę Potworowskiego, a nawet Nowosielskiego. In short, the works contained in the “Egypt” cycle Podobnie jak oni, Marek Sobczak dąży do przetwa- are certainly the most mature paintings by Marek rzania wartości przestrzennych na płaskie, nieco Sobczak. He effectively uses his extensive painting dekoracyjne układy pasowe, w których elementy experiences in them. pejzażu czy architektury zamieniają się w abstrak- On the other hand, his numerous black cyjne znaki malarskie o wyraźnych walorach struk- and white sketches and drawings seem to be turalnych. Jednym słowem, prace składające się more sensitive and responsive to the surroundings na cykl „Egipt” to z pewnością najbardziej dojrzałe in an annalist way. They are not only semi-finished obrazy Marka Sobczaka. Wykorzystuje on w nich materials to be later used in painting. While consti- efektywnie wszelkie swoje dotychczasowe, bogate tuting an autonomous full expression, they also play doświadczenia malarskie. the role of an artistic seismograph in dealing Natomiast bardziej czułe i kronikarsko reagujące with social or moral facts. Therefore, apart from na otoczenie zdają się być jego niezliczone wręcz interesting graphic and compositional solutions, czarno-białe szkice i rysunki. Nie są one wyłącznie you also notice a certain journalistic element półproduktem do późniejszego, malarskiego wyko- in them. For example, apart from crowds rzystania. Będąc autonomiczną, pełną wypowiedzią, of tourists clambering pointlessly around the pyra- jednocześnie pełnią funkcję artystycznego sejsmogra- mids, we also see lyrical Nile landscapes, desert fu niestroniącego od faktów czy to obyczajowych, oases, café interiors or Egyptian architecture. Pustynia z czarnym rondem, 2012, akryl, płótno, 60 x 120 cm / Desert with black roundabout, 2012, acrylic on canvas, 60 x 120 cm czy społecznych. I tak obok bardzo interesujących We can even see policemen with rifles and street graficznych i kompozycyjnych rozwiązań scenes. These drawings, apart from their artistic dostrzegamy w nich pewną publicystyczną nutę. value, because of their fast creation and specific

50 51 Pustynia III, 2012, olej, płótno, 30 x 40 cm

Desert III, 2012, oil on canvas, 30 x 40 cm

Np. obok tłumów turystów kłębiących się bezsen- issues of workmanship and completion, are sownie pod piramidami widzimy liryczne pejzaże certainly the most honest and emotional response znad Nilu, pustynne oazy, wnętrza kawiarni of the artist to all external information. czy egipską architekturę. Widzimy nawet policjantów A very interesting supplementation to the paintings, z karabinami i wielkomiejskie uliczne scenki. also being their ideological complementation, Te rysunki, obok swoich artystycznych walorów, is the text entitled “Why I paint”. This is – to put it poprzez szybkość powstawania, specyficzne względy briefly – a detailed analysis of his own painting warsztatowe i realizacyjne są bezsprzecznie activity, the condition of painting and contemporary najbardziej szczerą i emocjonalną reakcją artysty art, as well as a reflection on relations between kolekcja/collection:Bożena i Witold Daniłowicz na wszelkie zewnętrzne informacje. various artistic disciplines. It is also important Krajobraz z hieroglifem, 2012, olej, płótno, 120 x 160 cm / Landscape with hieroglyphic, 2012, oil on canvas, 120 x 160 cm Bardzo ciekawym uzupełnieniem realizacji malar- evidence, apart from the paintings presented, that skiej, będąc jednocześnie jej dopełnieniem ideowym, Marek Sobczak is a mature artist who is fully aware, jest tekst pt. „Dlaczego maluję”. Jest to – najkrócej easily formulates artistic targets, and who can also mówiąc – pogłębiona analiza dotycząca własnej precisely achieve those targets using his own twórczości malarskiej, kondycji malarstwa individual painting language. i aktualnej sztuki i refleksja dotycząca relacji An d r z e j Kl i m c z a k -Dobrzaniecki pomiędzy różnymi dyscyplinami artystycznymi. To także, oprócz zaprezentowanych obrazów, ważki dowód na to, iż Marek Sobczak jest artystą w pełni dojrzałym, w pełni świadomym i z całkowitą łatwością formułującym artystyczne cele. I który, posługując się własnym, indywidualnym językiem malarskim, potrafi realizować je precyzyjnie.

An d r z e j Kl i m c z a k -Dobrzaniecki

52 53 Czerwona droga, 2012, olej, płótno, 120 x 160 cm / Red road, 2012, oil on canvas, 120 x 160 cm Czarny Synaj, 2012, olej, płótno, 120 x 160 cm / Black Sinai, 2012, oil on canvas, 120 x 160 cm

54 55 Agnieszka Krzemińska BEZNOSA ENIGMA An enigma without a nose

Około 1400 roku p.n.e., w pewien gorący sierpniowy In about 1400 BC, on a hot August day, Thutmose dzień, Totmes – młodszy syn faraona Amenhotepa II – younger son of Pharaoh Amenhotep II – went – postanowił zapolować na gazele na pustyni to hunt gazelles in the Giza desert. The Memphis w Gizie. Nekropola memficka już wtedy była necropolis was already a monument and peculiarity, zabytkiem i osobliwością powstałą ponad tysiąc lat created over a thousand years before. The pyramids wcześniej. Co prawda piramidy pokrywała were still covered with a light lime layer, but their jeszcze jasna wapienna okładzina, ale ich komnaty chambers had been plundered, the royal mummies wyrabowano, królewskie mumie przepadły, had disappeared and the temple buildings were a budynki świątynne były zaniedbane i opuszczone neglected and abandoned by the priests. The Sphinx przez kapłanów. Wielki sfinks był po szyję zasypany was buried up to its shoulders in sand blown piaskiem nawianym z pustyni. in from the desert. Zmęczony książę spoczął w cieniu starożytnej The tired prince rested in the shadows of the ancient rzeźby. Oparł się plecami o gigantyczną wapienną sculpture. He rested his back against the gigantic głowę, napił wody i zasnął. Przyśnił mu się limestone head, drank some water and fell asleep. sokołogłowy duch Sfinksa, boga o imieniu „Horus He dreamed about the falcon-headed spirit na horyzoncie” (czyli Horemachet lub Harmachis), of the Sphinx, the god named “Horus of the Horizon” który poprosił Totmesa o to, by go odsłonił i odnowił, (i.e. Horemachet or Harmakhis), who asked Thut- w zamian za co obiecał mu królewską koronę. mose to remove the sand and restore the sculpture, Książę zabrał się do roboty zaraz po przebudzeniu promising him the crown in return. The prince – kazał usunąć piasek i odsłonić mierzącą 73,5 m started to work right after waking up – he ordered długości i 20 m szerokości rzeźbę. Być może robot- the removal of the sand and the entire sculpture nicy naprawili też posąg i pomalowali go jaskrawymi to be revealed, which was 73.5 metres long kolorami, by było go widać z daleka. Bóg musiał and 20 metres high. Perhaps the workers also być zadowolony, bo książę został królem Egiptu repaired the statue and painted it in vivid colours, i rządził nim przez około 10 lat. Całe zdarzenie so that it was visible from a distance. The god must kazał uwiecznić w kamieniu na tzw. Steli Snu, have been satisfied, because the prince became która do dziś stoi między łapami Sfinksa. king of Egypt and ruled for about ten years. Sfinks (Czerwony), He ordered the entire event to be immortalised 2013, To piękna opowieść, ale współcześni badacze in stone at the so-called Dream Stela, which is still akryl, płótno, 40 x 40 cm ustalili, że nie do końca prawdziwa. Po pierwsze, located between the Sphinx’s paws. Sphinx (Red), trudno przypisać naprawy oraz otoczenie Sfinksa 2013, murem, mającym chronić go przed zasypaniem, This is a beautiful story, but contemporary resear- acrylic on canvas, 40 x 40 cm właśnie Totmesowi IV; po drugie, stela miała przede chers have ascertained that it is not entirely true. wszystkim charakter propagandowy, a jej celem była Firstly, it is difficult to assign the repairs

56 57 Sfinks, 2013, papier, tusz, 14,7 x 21 cm Sphinx, 2013, ink on paper, 14,7 x 21 cm

Sfinks, 2013, papier, tusz, 14,7 x 21 cm Sphinx, 2013, ink on paper, 14,7 x 21 cm

Mały Sfinks w ogrodzie, 2012, papier, tusz, 16 x 29,7 cm

Small Sphinx in the garden, 2012, ink on paper, 16 x 29,7 cm

legitymizacja władzy tego faraona, który doszedł and surrounding the Sphinx with a wall to prevent Czarny Sfinks, zagadkę, wszystkich, którzy nie potrafili jej to punish the king of Thebes for his homosexual 2011, do niej w dość niejasnych okolicznościach. it from being buried in sand to Thutmose IV, rozwiązać, zabijał. inclinations. Thereafter, the sphinx lived near papier, tusz, W późniejszym okresie do Gizy przyjeżdżano, and secondly the stela had a mainly propaganda 18 x 24 cm W starożytnym Egipcie pół lew, pół człowiek Thebes and gave riddles to all travellers. He killed by podziwiać wspaniałe monumenty, ale też po to, significance, its purpose being to validate the power zwany jest Hu i pojawia się znacznie wcześniej, everyone who couldn’t solve his riddle. Black Sphinx, by poczuć bliskość duchów pochowanych tam of that pharaoh, who received the crown in rather 2011, już na przedstawieniach z czasów pierwszych In Ancient Egypt, the half-lion and half-human ink on paper, zmarłych władców oraz Sfinksa, utożsamianego unclear circumstances. dynastii (pocz. III tys. p.n.e.). Ta boska istota, łącząca is called Hu and appears much earlier, already 18 x 24 cm z bóstwem opiekuńczym. Ale prawdziwa turystyka Later, people came to Giza to admire the magnifi- w sobie siłę zwierzęcia i inteligencję człowieka, on representations dating back to the first dynasties zaczęła się dopiero w czasach grecko-rzymskich, cent monuments and also to feel the closeness zabija wrogów Egiptu. Choć w sztuce i architekturze (about 3000 BC). It is a godlike creature, combining to wtedy dziwną, leżącą hybrydę – pół lwa of the spirits of the dead rulers and the Sphinx egipskiej istnieje więcej przedstawień tej fantasty- animal strength with the intelligence of a human, pół człowieka – nazwano sfinksem. W mitologii with its protective spirit. However, real tourism cznej hybrydy, to zdecydowanie najbardziej znany and it kills the enemies of Egypt. Although this fan- greckiej był to potwór o ciele lwa, ogonie węża, began in Greek and Roman times, when the strange jest monumentalny Sfinks z Gizy. Chociaż dziś tastic hybrid is presented in many ways in Egyptian skrzydłach orła i głowie kobiety, który został wysłany hybrid of lion and human was named a sphinx. jest on uważany za strażnika nekropolii, funkcja architecture and art, the monumental Sphinx from przez Herę, by ukarać króla Teb za jego skłonności In Greek mythology, the sphinx was a monster ta została mu przypisana ponad 2 tys. lat po jego Giza is certainly the most famous. Nowadays it is homoseksualne. Potem sfinks zamieszkał with a lion’s body, a snake’s tail, eagle wings wzniesieniu. Zdaje się jednak, że zawsze uważano considered to be the guardian of the necropolis, pod Tebami i każdemu podróżnemu zadawał and a woman’s head, sent by the goddess Hera go za boga, gdyż od samego początku przy Sfinksie but this function was assigned to it over two

58 59 znajdowała się świątynia, a między jego przednimi thousand years after it was built. It seems that łapami ołtarz, na którym składano ofiary. Jakiego it has always been considered a god, because rodzaju był bóstwem, nie wiadomo, bo pierwsza from the very beginning there was a temple next wzmianka o Harmachisie pojawia się dopiero to the Sphinx. There was also an altar between w okresie Nowego Państwa (ok. 1550–1070 roku its paws, where victims were sacrificed. We do not p.n.e.). Na Steli Snu Sfinks nazywany jest Harma- know what kind of a god it was, because the first chisem-Chepri-Re-Atumem, synkretycznym mention of Harmakhis occurred in the period bóstwem solarnym. Pierwotna funkcja Sfinksa of the New Kingdom (about 1550–1070 BC). to jedna z wielu jego tajemnic. At the Dream Stela the Sphinx is named Harmakhis- Khopri-Ra-Tum, a syncretic solar god. The initial Monumentalny posąg powstał prawie 4600 lat function of the Sphinx is one of its many mysteries. temu, gdy królowie IV dynastii – Cheops (eg. Chufu), Chefren (eg. Chafre) i Mykerinos (eg. Menkaure) The monumental statue was created nearly 4600 – budowali na płaskowyżu w Gizie swoje grobowce years ago, when the Pharaohs from the 4th dynasty w kształcie piramid. Wapienny ostaniec najpierw – Khufu (Cheops), Khafre (Chefre) and Mycerinus służył jako kamieniołom, potem został rzeźbiarsko (Menkaure) – built their tombs shaped as pyramids obrobiony i pomysłowo wkomponowany w cały on the Giza plateau. The limestone inselberg was Sfinks, 2011, kompleks grobowy. Kto kazał to zrobić? first used as a quarry, and was then sculpted papier, tusz, – to kolejna zagadka. and included in the entire funerary complex. 18 x 25 cm Wielu badaczy sądzi, że Sfinks miał pierwotnie lwią Who ordered this work? – that is another mystery. Sphinx, głowę, dopiero potem została ona przerobiona Many researchers state that initially the Sphinx had 2011, ink on paper, na ludzką. Dowodem na to jest jej nieproporcjonal- a lion’s head, which was later changed into a human 18 x 25 cm nie mały rozmiar w stosunku do wielkości ciała, one. This view is supported by its disproportionally pozostałości różnych farb oraz mniejszy stopień small size in relation to the entire body, the remains skorodowania. Przeciwnicy tej teorii twierdzą, of various paints and a lower degree of erosion. że brak proporcji może wynikać z tego, że taki Opponents of this theory maintain that the lack a nie inny kształt miał ostaniec i rzeźbiarze of proportions may be caused by the fact that musieli się dostosować, a inny stan zachowania the inselberg had its specific shape and the sculp- ciała niż głowy ma przyczyny geologiczne. Ale nawet tors had to adjust their work to that fact, while jeśli głowa Sfinksa była wielokrotnie przerabiana, the different level of preservation of the head wielu badaczy i tak twierdzi, że ludzkie rysy zostały and the body has its geological explanation. Even jej nadane już w czasach Starego Państwa. if the Sphinx’s head was changed many times, many Od momentu gdy w połowie XIX w. odkopano researchers still claim that it already received its w pobliżu Sfinksa pozostałości świątyni zbudo- human features in the times of the Old Kingdom. wanej przez Chefrena, dominowała teoria, że to on Since the time when the remains of a temple built zbudował też Sfinksa i kazał nadać mu rysy swojej by Khafre were discovered near the Sphinx in the Sfinks, twarzy. Inni twierdzą, że Sfinksa kazał wykonać middle of the 19th century, the theory that he also 2012, papier, tusz, Cheops i że to jego portret. Cheops, jako budow- built the statue and ordered his features to be 16 x 29,7 cm niczy pierwszej i największej piramidy na płasko- added to the Sphinx’s face was dominant. Other Sphinx, wyżu, wkomponował ostaniec w całe założenie people claim that Khufu ordered the construction 2012, (oprócz piramidy były tam także świątynie dolna of the Sphinx and that it bears his features. Khufu, ink on paper, 16 x 29,7 cm i górna oraz łącząca je rampa). Według niektórych as the builder of the first and largest pyramid

60 61 twarz Sfinksa jest szersza niż wizerunki Chefrena, at the plateau, included the inselberg in the entire a układ nemesu (czyli chusty na głowie) przypomina project (apart from the pyramid, it also comprised ten znany ze statuetki Cheopsa (jedyny portret Cheop- a lower and upper temple and a ramp linking them). sa to parocentymetrowa figurka z kości słoniowej). According to some people, the Sphinx’s face Najważniejszym argumentem jest jednak brak tzw. is wider than the images of Khafre and the layout sztucznej bródki, bo nie ma jej też figurka Cheopsa. of the nemes (i.e. the headcloth) is similar to that presented on the statue of Khufu (the only portrait Na fragment trzonu plecionej brody (dziś w Britisch of Khufu is an ivory statue, a few centimetres high). Museum) natrafił w 1818 roku Giovanni Battista However, the most important argument Caviglia, ten sam, który znalazł też ureusza (kobrę) is that the Sphinx does not have a fake beard, z czoła sfinksa i Stelę Snu. Długo twierdzono, że ta because Khufu’s statue does not have it either. sztuczna broda, symbol boskości, była oryginalnym elementem rzeźby, ale brak jej śladów na krawędzi A fragment of the braided beard (presently podbródka świadczy o tym, że była późniejszym stored in the British Museum) was found in 1818 dodatkiem. Nie do końca wiadomo też, kto sprawił, by Giovanni Battista Caviglia, the same man who że Sfinksowi odpadł nos. Nie był to ani sympaty- found the Uraeus (cobra) from the Sphinx’s forehead czny Gal Obeliks, który według René Goscinnego and the Dream Stela. It has long been claimed that i Alberta Uderzo zniszczył rzeźbę, wdrapując się the artificial beard, a symbol of deity, was an original na nią, ani żołnierze Napoleona, którym przypisuje się element of the figure, but there are no traces ten akt wandalizmu. Nie byli to też tureccy żołnierze, on the chin, which proves that it was added later. którzy ponoć strzelali do Sfinksa z dział. Dowodem Another unexplained issue is who destroyed the na to jest grafika wykonana przez duńskiego Sphinx’s nose. It was not the nice Obelix the Gaul, podróżnika Fryderyka Ludwika Nordena, który był who damaged the sculpture while climbing it w Egipcie w latach 1737–1738. Na jednej z rycin (according to René Goscinny and Albert Uderzo), przedstawiających egipskie monumenty uwiecznił nor Napoleon’s soldiers, who are also accused on przysypanego piaskiem Sfinksa, który już wtedy of that act of vandalism. Neither were they Turkish nam pytania, na które nie potrafimy odpowiedzieć. on this vandalism and covered the nearby village Poganiacze wielbłądów ze Sfinksem w tle, nie miał nosa. soldiers, who allegedly shot the Sphinx with their To symbol i ikona tajemniczego starożytnego Egiptu, in sand. Angry villagers hanged the overzealous 2013, Żyjący na przełomie XII i XIII wieku arabski historyk cannons. This is proved by graphics made nic zatem dziwnego, że każdy przyjeżdżający sheikh. Fragments of the Sphinx’s beard have been papier, tusz, 18 x 25,5 cm Abd al-Latif z Bagdadu w opisie Sfinksa wspomina by a Danish traveller, Frederic Louis Norden, na wycieczkę do Egiptu chce mieć z nim zdjęcie. found, but the nose is still being searched for. o jego nosie, więc najprawdopodobniej odtrącił who visited Egypt in the years 1737–1738. Sfinks i piramidy pojawiają się na rycinach Camel herdsmen with the Sphinx go suficki szejk Sajima al-Dahra, zwany „wiecznie One of the sketches presenting Egyptian podróżników, którzy wyprawiali się do Egiptu już The Greek and Roman definition of the Sphinx fits in the background, poszczącym”, który, jak mówią kroniki, w 1378 roku monuments illustrates the Sphinx covered in sand w średniowieczu. W XVI wieku sfinks pojawia się the giant from Giza very well, as it is full of questions 2013, ink on paper, „zniszczył mu twarz i oczy”. Arabowie zwali – the figure is already missing its nose. m.in. na mapie Hogenberga i Brauna, rysuje go we still cannot answer. It is a symbol and icon 18 x 25,5 cm wówczas Sfinksa „Panem Grozy” i otaczali kultem, The Arab historian, Abd al-Latif from Baghdad, angielski podróżnik George Sandys, francuski of mysterious, ancient Egypt, so obviously all więc nie dziwili się, że ten zemścił się za akt wanda- living at the turn of the 12th and 13th centuries, podróżnik François de La Boullaye-Le Gouz i inni. tourists want to have a photo with it. The Sphinx lizmu i zasypał piaskiem pobliską wioskę. Wściekli describes the Sphinx and mentions its nose, Często rysunki te są silnie stylizowane i trudno and the pyramids were illustrated on sketches wieśniacy zlinczowali nadgorliwego szejka. I tak so presumably it was destroyed by Sa’im al-Dahr, w nich rozpoznać oryginał. Na realizm przyszedł czas of travellers visiting Egypt as early as in the Middle podczas gdy fragment brody znaleziono, a Sufi Muslim, also called “the one who is always w XVIII wieku Szczegóły oddają wspomniane już ry- Ages. In the 16th century, the Sphinx is included tak poszukiwania nosa Sfinksa trwają. fasting”, who “destroyed its face and nose” in 1378, sunki Nordena oraz rysunki wykonane przez uczest- on a map by Hogenberg and Braun, and was also according to chronicles. The Arabs called the Sphinx nika wyprawy Napoleona barona Dominique Vivant drawn by an Englishman, George Sandys, Grecko-rzymska definicja sfinksa doskonale the “Lord of Terror” at the time and praised it, Denona. W XIX wieku, gdy w Europie wybuchła the French traveller François de La Boullaye-Le Gouz pasuje do giganta z Gizy, który cały czas zadaje so they were not surprised that it took revenge egiptomania, motyw Sfinksa zagościł wówczas and others. Often these drawings are stylised

62 63 w malarstwie – u akademika Jean-Léon Gérôma and it is difficult to recognise the original. Realism (autora obrazu przedstawiającego Napoleona przy came into its own in the 18th century. Details zasypanym Sfinksie z 1857 roku), czy zakochanego are illustrated in the above-mentioned sketches w Oriencie szkockiego malarza Davida Robertsa. by Norden and drawings made by a participant Wraz z pojawieniem się fotografii talent malarski in Napoleon’s expedition, Dominique Vivant, Baron przestał być konieczny, by przywieźć sobie pamiątkę de Denon. In the 19th century, when the mania z wyprawy do Egiptu. Od połowy XIX wieku wielcy for Egypt started in Europe, the theme of the Sphinx tego świata chętnie uwieczniają się na zdjęciach appeared in the paintings of Jean-Léon Gérôme przed Sfinksem – w 1864 członkowie ambasady (author of a picture from 1857 showing Napoleon Japonii w Europie, a w 1871 roku brazylijska rodzina next to the Sphinx buried in sand) or a Scottish królewska. Dziś robi to większość turystów. painter captivated by the Orient – David Roberts. When photography was invented, painting talent Motyw sfinksa to turystyczny standard, was no longer needed to bring a souvenir więc rysowanie go lub malowanie zdaje się raczej from Egypt. Since the mid-19th century, famous zajęciem dla wytwórców bazarowych pamiątek, people have been eager to pose in front a nie artystów. Niektórym jednak udaje się uciec of the Sphinx – for example, members od tej kliszy i pokazać coś nowego. Marek Sobczak of the Japanese embassy in Europe in 1864 w swym cyklu egipskim także mierzy się z tą klasyką. or the Brazilian royal family in 1871. Today, W jego rysunkach tuszem kilka prostych pociągnięć the majority of tourists do just that. pędzla wyjaśnia, z jaką ikoną sztuki mamy do czynie- nia, jednocześnie jednak sfinks jest na nich enigmą, The theme of the Sphinx is a tourist standard, co pogłębia często przez twórcę stosowany zabieg so drawing or painting it seems to be an activity pozbawienia go rysów twarzy. Rozpoznawalność for producers of cheap souvenirs rather than artists. z jednej strony i tajemnica z drugiej – obserwatorowi However, some of them manage to distance them- od razu przychodzą do głowy te dwie myśli, selves from this cliché and show something new. gdy patrzy na „Czarnego Sfinksa”. Natomiast Marek Sobczak also takes on this classic subject w przesyconym czerwienią portrecie „Sfinksa” jego in his Egyptian cycle. In his ink sketches, a few simple twarz liżą promienie zachodzącego słońca. Artysty- brush movements explain that we are dealing czna wizja sfinksa w wykonaniu Marka Sobczaka with an artistic icon, but at the same time the Sphinx to kolejne wariacje na temat staroegipskiego is an enigma, which is emphasised by the fact that monumentu, który od wieków robi wrażenie, the artist does not present its facial features. Recog- zarówno jako dzieło sztuki, jak i nierozwiązana nisability on the one hand and mystery on the other zagadka z przeszłości. – that is what immediately comes to people’s minds when they look at the “Black Sphinx”. In the portrait Ag n i e s z k a Kr z e m i ń s k a of the Sphinx filled with red, its face is touched

Sfinks, by the rays of the setting sun. The artistic image 2012, of the Sphinx presented by Marek Sobczak is another akryl, płótno, 40 x 40 cm variation on the theme of this ancient Egyptian Sphinx, monument, which has been impressing people 2012, for centuries, both as a work of art acrylic on canvas, 40 x 40 cm and as an unsolved riddle from the past.

Ag n i e s z k a Kr z e m i ń s k a

64 65 Wojciech Marek Darski WIRTUALNE HIEROGLIFY. ANIMACJA VIRTUAL HIEROGLYPHICS. ANIMATION

Salam salam salam – camel camel camel – gizeh Salam salam salam – camel camel camel – gizeh gizeh gizeh… Wielbłąd w bejsbolówce zaciąga się gizeh gizeh... A camel in a baseball cap deeply głęboko pustynią i wypuszcza z pyska kółka aro- inhales the desert and blows aromatic smoke matycznego dymu. Z reklamową lubością czochra circles. With a televisual delight it ruffles its hump garb o spłaszczone w gilzownicy piramidy. Wszystko against pyramids flattened in a filter tube injector. jak w opasłych kronikach cywilizacji na folderowej Everything looks like it does in the thick civilisation diecie: rozgrzany piasek w stożkach piramidal- chronicles on a folder diet: warm sand in the cones nego cienia, breakdance pamiątkowych migawek of a pyramid’s shadow, a breakdance of souvenir i klikające flamingi ememesów, a potem rozkosze snapshots and clicking text message flamingos. hotelowego seraju – whisky and soda pod palmami Later, the delights of a hotel harem – whiskey przy basenowej oazie. Sfinks już dawno stracił twarz and soda under palm trees near the swimming-pool i powołanie. Certyfikowane w XXI wieku polisy oasis. The sphinx lost its face and vocation nie przewidują śmiertelnych skutków gry w zagadki. a long time ago. The policies certified Kilka tysięcy lat temu przez gwiezdne wrota zstąpił in the 21st century do not provide for the deadly tu dostojny Amon-Re w koronie ze słonecznych piór. effects of playing riddles. Wyprzedzała go tańcząca kotka – Bastet o jędrnych Several thousand years ago the eminent Amon-Re piersiach i przymilnym grzbiecie. A w cieniu pańskiej descended through a stargate wearing a crown dłoni czaił się szakal Anubis, węszący nieuchronny made of sunny feathers. Bastet, a dancing kitten posiew śmierci. Zanim odlecieli kolonizować with firm breasts and a smooth back, preceded him. nowe galaktyki, ofiarowali afrykańskim małpiatkom A jackal called Anubis lurked in the shadow pszeniczne ziarna, spęczniałe przypływem wielkiej of the king’s palm, sniffing the imminent seed rzeki, trochę astronomicznych pojęć oraz magiczne of death. Before they flew away to colonise Cienie snują się po falach Nilu. Trzcinowe drakkary are spread over the desert by scorpions. Willa egipska, 2011, olej, płótno, znaki markowe całej tej historii, ciągle elektryzujące new galaxies, they offered wheat grains, swollen zapisują skrzętnie każdy pustynny powiew Pyramid plunderers sell them in junk shops 40 x 50 cm archeologów i hollywoodzkich scenarzystów. by the high tide of a huge river, some astronomic na papirusach żagli, ale już prześcignęły je and in museum halls. Egyptian Villa, Z kazirodczego związku Izydy i Ozyrysa zrodził się terms and the magical trademarks of this entire macedońskie, rzymskie i tureckie galery. Shadows glide over the waves of the Nile. Cane 2011, oil on canvas, miedzianoskóry lud oraz Horus-Mojżesz, story, which still thrill archaeologists and Hollywood Brytyjskie parowce i kanonierki zaczaiły się Viking ships busily record every desert breath 40 x 50 cm który ukamienował naturalną lekkość screenwriters, to African prosimians. The incestuous w delcie, pilnując, aby Morze Czerwone nie zamknęło on their papyrus sails, but some Macedonian, śródziemnomorskiego bytu. Największe tajemnice relationship of Isis and Osiris gave birth to a copper- się przed europejską krucjatą. Wszyscy chcą Roman and Turkish galleys have already overtaken poszły do piachu. Ich szczątki rozwlekają po pustyni skinned folk and Horus – Moses who stoned tu być. W zubożałej stajence cywilizacji na rozstaju them. British steamships and gunboats lurk skorpiony. Rabusie piramid sprzedają je w sklepach the natural lightness of Mediterranean existence. światów. Posyłają w darze czołgi, rakiety, inżynierów in the delta, preventing the Red Sea from being ze starzyzną i w muzealnych aulach. The biggest secrets became buried. Their remains i demokrację… closed against a European crusade. Everybody Medina zastyga w rdzawych cieniach i tylko wants to be here. In an impoverished stable niewierne psy wałęsają się między straganami, at the intersection of worlds. They send tanks, * Pokój wam i boże miłosierdzie i błogosławieństwo / Peace be upon you and God’s mercy and blessings gdy z minaretów strzela płomień wiary. Brodata rockets, engineers and democracy as a gift...

66 67 mumia Alego Paszy uchyla skrycie kopuły meczetu, The medina freezes in rusty shadows and only by śledzić sąd nad szpitalnym łóżkiem z karykaturą disloyal dogs idle between the stalls, when a flame faraona. Wymordowani mamelucy i dozgonni of faith shoots up from the minarets. The bearded niewolnicy banków łakną zemsty. Wiosna powiewa mummy of Ali Pasha secretly lifts the mosque’s dumnie zielonym sztandarem Proroka, ale pustynne cupolas, to track the trial over the hospital bed dżinny wciąż sypią piasek i drobne monety w oczy with the pharaoh’s caricature. Murdered mam- fellahów. Za pół dolara czarka orientalnego wrzątku. luks and lifelong bank slaves crave revenge. Spring Za dwa – ocieniony markizą stolik z przestronnym proudly flutters in the wind with a green Prophet’s widokiem na rewolucję. flag, but the desert jinns still throw sand and small Jak zapisać ten płynny, choć pełen pauz, coins into the eyes of fellahin. A cup of oriental jak asuańskie tamy, rytm północnoafrykańskiej boiling water for half-a-dollar. For two dollars suity? Pieczęciami ideogramów na kamiennych – a marquise-shadowed table with a wide view stelach, czy trzcinką i cyrklem, kaligrafującym of the revolution. prorocze wersety? A może cyfrowym ciągiem How can you record such a steady but pause-filled w pamięci chińskiego komputera, księgującym rhythm, just like the Aswan Dams, of a North African historię, jako bilans globalnych zysków i strat. suite? Using ideogram stamps on stone stelae Ciemną plamą i kreską w spieczonym słońcem or reed and compass to calligraph prophetic verses? cieście barw… Ochrą i mdłą zielenią, wlokącą Or maybe by means of a digital sequence recorded swe pragnienia ku oazom. Głębokim, zimnym in the memory of a Chinese computer, registering granatem nocy, rozstrzelanym przez obce gwiazdy. history, as a balance of global profits and losses. Rozmodleni błagalnicy obsiedli miejskie place, A dark spot and a line in a sunburnt cake jak gołębie. Ponad zarośnięte antenami dachy Kairu of colours... Or ochre and dull green, dragging its wznosi się odwieczna prośba o boskie miłosierdzie. desires to the oases. The deep and cold dark blue Na próżno… Odkąd Nefretete wyjechała zarabiać of the night, with unknown stars scattered on it. euro w Berlinie, nie pozostało tu nic z tajemniczego Praying supplicants are crowding around the city piękna młodości ludzkiej rasy. Tylko orientalny suk. squares, like pigeons. The everlasting prayer Willa egipska, Hałaśliwa wyprzedaż przepalonych, cudownych for divine mercy transcends over the roofs of Cairo, 2011, papier, tusz, lamp i wysoce awaryjnych, latających dywanów. covered with antennas. In vain... because ever since 18 x 24 cm Gizeh gizeh gizeh – camel camel camel… Salam! Nefertiti went to Berlin to earn euros, nothing has Egyptian Villa, remained of the mysterious beauty of human youth. 2011, ink on paper, Wo j c i e c h Ma r e k Da r s k i 18 x 24 cm Only the oriental souk. The noisy sale of burn-out, marvellous lamps and failure-prone flying carpets. Gizeh gizeh gizeh – camel camel camel… Salam!

Wo j c i e c h Ma r e k Da r s k i

Willa egipska, 2009, papier, tusz, 14,8 x 21 cm

Egyptian Villa, 2009, ink on paper, 14,8 x 21 cm

68 69 Asuan. Klasztor św. Szymona (wersja szara), 2012, akryl, płótno, 30 x 30 cm Aswan. Monastery of St. Simeon (gray version), 2012, acrylic on canvas, 30 x 30 cm

Asuan. Klasztor Asuan. Klasztor św. Szymona (III), św. Szymona, 2012, 2012, akryl, płótno, akryl, płótno, 40,5 x 40,5 cm 30 x 30 cm Aswan. Monastery Aswan. Monastery of St. Simeon (III), of St. Simeon, 2012, 2012, acrylic on canvas, acrylic on canvas, 40,5 x 40,5 cm 30 x 30 cm

70 71 Asuan. Klasztor św. Szymona (IV), 2012, akryl, płótno, 30 x 30 cm Aswan. Monastery of St. Simeon (IV), 2012, acrylic on canvas, 30 x 30 cm

Asuan. Klasztor Droga w Luksorze, św. Szymona (V), 2011, olej, płótno, 2012, 100 x 100 cm akryl, płótno, 30 x 30 cm The road in Luxor, 2011, oil on canvas, Aswan. Monastery 100 x 100 cm of St. Simeon (V), 2012, acrylic on canvas, 30 x 30 cm

72 73 Katarzyna Kasprzak Stamm Podróżnicy i turyści Travellers and tourists

Słońce uderza w twarz. Oślepia i ogłusza. The sun strikes your face. It blinds and deafens. Ogłusza też tumult nieznanej ulicy, napierający tłum. The tumult of an unknown street, the pressing Trzeba czasu, żeby zacząć widzieć. crowd, also confuse you. You need time to see. Za to widzenie, kiedy się pojawia, jest inten- But when you finally see, it is more intensive than sywniejsze niż zwykle. Obrazy przed oczami usual. The pictures before your eyes resemble przypominają rozbłyski. Dar widzenia dany jest flashes. The gift of vision is given to travellers in new podróżnikowi w nowym miejscu tylko na jakiś czas. places only for a certain time. You wish you could Takich momentów olśnienia nie chce się zapomnieć. remember such flashes of insight forever. Marek Szkice z Egiptu Marka Sobczaka zapisują je na pa- Sobczak’s Egypt drawings record them on paper. pierze. Dotyczą życia, spotkań z ludźmi i miejscami. They refer to life, meetings with people and places. Są jak początek opowieści z podróży. They resemble the beginning of a travel story. Wykonane tuszem, malowane i rysowane pędzlem, Done in ink, painted and drawn with a brush, stick, patykiem, piórkiem, lawowane. Obrazy i sceny feather, or wash-painted. Pictures and scenes are ustawiane są w kadry porządkujące chaos form put in frames bringing order to the chaos of forms i kontrastów – cieni i światła, plam i kresek, dużych and contrasts – shadows and light, spots and lines, large and small forms, empty space and silhouettes. i drobnych form, pustej przestrzeni i sylwety. Nieprzy- kolekcja/collection:Katarzyna Kasprzak Stamm padkowe fragmenty całości, którą autor szkiców Intentional fragments of a whole, which the author Sfinks, of the drawings begins to make tame. 2012, papier, tusz, zaczyna oswajać. 17,7 x 25,3 cm Oddają działanie ostrego światła, roztapiającego They reflect sharp light, blurring the outlines, dissol- ving details and forcing you to narrow your eyes. Sphinx, kontury, rozpuszczającego detale i każącego mrużyć 2012, ink on paper, oczy. Z gry między światłem, cieniami i półcieniami Abstract forms emerge from the play of light, 17,7 x 25,3 cm wyłaniają się abstrakcyjne formy. Przestrzeń shadows and semi-shadows. The space is filled with zapełnia się arabeską znaków, czymś, co autor an arabesque of signs, something humorously defi- żartobliwie określa jako egipski strach przed pustką. ned by the author as the Egyptian fear of emptiness. Szkicowanie, zapisywanie wynika z chęci zrozumie- Drawing and recording results from the will to under- nia, wyostrza uwagę. W tych szkicach czyta się także stand, sharpens one’s attention. The drawings also podskórny komentarz do tego, co zobaczone. Tak się contain an inner commentary on what was seen. dzieje w obrazach Kairu, z sylwetkami kopuł i mina- That happens with the paintings of Cairo, retów, które porządkują kółka satelitarnych anten. with the silhouettes of domes and minarets, ordered by circles of satellite aerials. The sky waves like Niebo jak chorągiew powiewa nad panoramą sta- Egipt. Rewolucja, 2011, papier, tusz, rego, a zarazem nowoczesnego miasta. a banner over the panorama of that old but also 24 x 32 cm Plątanina rąk, kresek, flag – Rewolucja. I spokój modern city. A mixture of hands, lines, flags Egypt. Revolution, przykucniętych figur w białych turbanach, rybaków – Revolution. The peace of crouching figures 2011, ink on paper, in white turbans, fishermen with their nets, ships z rozłożoną siecią, statków w porcie. Z zetknięcia 24 x 32 cm

74 75 z tym światem rozpiętym między przeciwieństwami in the harbour. Meeting this world, stretched wynika dla Europejczyków szok, mówi o nim także between contradictions, is a shock for Europeans Marek Sobczak. Przed współczesnymi przybysza- – it is also mentioned by Marek Sobczak. The con- mi (podobnie jak przed pierwszymi podróżnikami) temporary visitors (like the first travellers) see odsłania się zasłona czasu i ukazują obrazy jak the time veil removed and experience visions z odległej przeszłości. Kobiety przy studni owinięte from the past. Women at wells, tightly wrapped up szczelnie szatami, sylwetki idących po pustyni, in their clothes, silhouettes of people walking postacie w zaułkach ciasnych ulic. Są częścią through the desert, figures in the corners of narrow zachodniego snu o Oriencie – spotyka się tu ludzi streets. They are a part of the western dream about o urodzie i harmonii ruchów, jakie nasza the Orient – you can here meet people with beauty cywilizacja utraciła już dawno. Poruszają wyobraźnię and movements that were lost a long time ago jak obrazy z innych epok widziane tu i teraz. by our own civilisation. They affect your imagination Całkowicie niespodziewane są ślady nowoczesności like pictures from other epochs seen here and now. wyrastającej jakby bezpośrednio na tym ciele The traces of modernity are completely unexpected, nadal żywej historii. Egipt wydaje się egzotyczny, appearing directly on this body of a still living history. pociągający, a zarazem niezrozumiały i wrogi. Egypt seems to be exotic and attractive, but abstract „Orientalizm” to rysunek białej postaci we wschod- and hostile at the same time. “Orientalism” nim stroju na tle chaotycznej gęstwiny gałęzi. is a picture of a white figure in eastern clothes against Orient, Ciemne rzędy modlących się muzułmanów wywołują a background of chaotic, tangled branches. Dark rows 2011, papier, tusz, niepokój. Przyjeżdża się tu pełnym uprzedzeń of praying Muslims cause anxiety. You come here full 17,8 x 24 cm i trzeba doświadczyć bliższego spotkania z Innym, of prejudices and you need to experience the Other Orient, by powrócić z tej podróży mądrzejszym. closely to return from such travel a wiser person. 2011, ink on paper, 17,8 x 24 cm Herbert mówił o podróży, że jest to przygoda prawie Herbert said about travelling that it is almost a love miłosna. Jedna z form dialogu ze światem. affair. One of the forms of dialogue with the world. Marek Sobczak gdy po raz pierwszy przyjechał When Marek Sobczak came to Egypt for the first do Egiptu, chciał zobaczyć portrety trumienne time, he wanted to see the coffin portraits from z początku naszej ery – sam malował wtedy obrazy, the beginning of our era – he had been painting które nazwał „Portrety Trumienne”, nawiązując such pictures himself at that time, calling them do sarmackich XVII-wiecznych portretów “Coffin Portraits”, referring to the Sarmatian pośmiertnych. after-death portraits of the 17th century. Malowane przez niego cykle obrazów wskazują His cycles of paintings indicate how he wishes na to, jak chce siebie pokazać. Określa się jako to present himself. He describes himself człowiek prowincji, zakorzeniony tam i zwrócony as a provincial man, rooted there and looking w kierunku Wschodu. in an eastward direction. Specyfiką polskiego orientalizmu w sztuce było The specifics of Polish Orientalism in art was its związanie go z życiem pogranicza, Kresów. connection with the life of the eastern borderlands Luksor, Dla mieszkańców Polski aż do początku XX wieku – the Kresy. For the inhabitants of Poland until 2010, papier, tusz, 17,8 x 25 cm spotkanie z obcą kulturą, z kulturą Wschodu, the beginning of the 20th century, meeting a foreign nie było wyimaginowanym doświadczeniem. culture, eastern culture, was not an imagined Luxor, 2010, ink on paper, Wschód był często blisko domu. experience. The East was often close to home. 17,8 x 25 cm I Marek Sobczak czuje się człowiekiem pogranicza. Marek Sobczak too feels that he is a man

76 77 Jego wyjazdy do Egiptu, powroty tam i zapuszczanie from the borderlands. His travels to Egypt, returning się coraz głębiej, poza uczęszczane szlaki, można there and reaching ever deeper, beyond the most odebrać jako wyraz nostalgii za światem przeszłości, frequented routes, may be perceived as nostalgia gdy w jego rodzinnym mieście po ulicach chodzili for the past, when in his family town the people ludzie mówiący różnymi językami, noszący różne walking the streets spoke various languages, stroje, modlący się w różnych świątyniach. Ci sami, wore various types of clothes and prayed in different którzy leżą dziś na pięciu różnych cmentarzach places of worship. Those same people are now w Suwałkach. Polska oczyszczona ze swojej dawnej buried in five different cemeteries in Suwałki. różnorodności wywołuje poczucie próżni. Brakuje A Poland cleansed of its previous variety arouses nie tyle wolnej myśli co wielo-myśli, horyzont a feeling of emptiness. It lacks not so much free umysłowy wydaje się za ciasny. Czasem thought as multi-thought, and the mind’s horizon trzeba wyruszać w podróż, by napoić w sobie seems to be too narrow. Sometimes you need to pragnienie Inności. to travel to satisfy the need for the Other.

Podróż, w odróżnieniu od turystyki, zakłada wyjście Travelling, in contrast to tourism, assumes reaching na spotkanie Inności, przystanie na przyjęcie out to meet the Other, accepting foreign rules. obcych reguł. Założenie, że wszystkiego zrozumieć The assumption that you cannot understand nie sposób. Nie sposób zrozumieć od razu. everything. Not immediately. Consenting to the fact Zgoda na to, że na zbliżenie do zrozumienia that you need time to come closer to understanding. trzeba czasu. When a traveller tries to melt into the foreign Próbując zrozumieć i wtopić się w obcy krajobraz, landscape, he becomes someone else, podróżnik staje się kimś innym, choćby na krótko. even if only for a short time. W oczach mieszkańców przyjezdni są jak nomadzi, In the eyes of the inhabitants, strangers are like którzy porzucają własne domy i rodziny, by wyruszyć nomads who abandon their homes and families w drogę bez istotnej przyczyny. Razem z tłumem to hit the road without a significant reason. Brama kościoła koptyjskiego, innych, poszukując wrażeń i widoków, pędzą przed Together with the crowds, searching for impressions 2011, papier, tusz, 29,8 x 42 cm siebie, zatrzymują się przed ruinami, by się tam and views, they rush forward, stopping in front fotografować i iść dalej. Dumni przedstawiciele of ruins to take a picture and then go on. Proud Coptic Church Gate, 2011, ink on paper, Zachodniej Cywilizacji witani są z mieszaniną representatives of Western Civilisation are wel- 29,8 x 42 cm pogardy i obawy. Beztroscy w swoim turystycznym comed with a mixture of scorn and fear. Careless pędzie, wydają się miejscowym ludźmi żyjącymi in their tourist rush, they are perceived by the locals życiem pozbawionym sensu, bez więzi rodzinnych as people living a life without sense, family ties czy religijnych zobowiązań. Nie witają się, or religious obligations. They do not greet you, nie siadają, nie pytają o nic, nie słuchają. Nie są do not sit down, do not ask and do not listen. więc traktowani jako goście. Przynoszą korzyść jako Thus, they are not treated as guests. They bring turyści, bywają potencjalnymi ofiarami oszustwa. benefits as tourists, and are potential victims Dom na pustyni Oszukiwani oszuści chcą za wszystko płacić mniej of fraud and deception. Tricked cheaters, they want i sztandar nieba, niż u siebie, uważają, że należy im się za darmo to pay less than they usually pay in their own country, 2011, papier, tusz, 21 x 29,7 cm gościnność i serdeczność. and expect hospitality and cordiality for free. Podróżnik jeśli chce być potraktowany jak gość, If a traveller wants to be treated as a guest, he has Home in the desert and the banner of heaven, musi pokazać swoją inną twarz. Własną to show a different face. His own face – not that 2011, ink on paper, – nie Człowieka Zachodu. of Western Man. 21 x 29,7 cm

78 79 Przybysze z Europy od XVIII wieku widzieli Egipt Since the 18th century, strangers arriving i Bliski Wschód, zwany wtedy Orientem, from Europe perceived Egypt and the Middle East, jako miejsce rozpadu wielkich cywilizacji. then known as the Orient, as a place where great Pierwsi dokumentujący zabytki dawnych cywilizacji civilisations disintegrated. rysownicy i malarze stawali przed nimi porażeni The first illustrators and painters documenting zdumieniem, tak były niepodobne do niczego, the monuments of past civilisations stood before co znali. Dawid Roberts, Szkot, który wybrał się them in astonishment, as they were so unlike na Wschód w 1838 pisał: „często rzucałem ołówek anything they had ever known. David Roberts, w zwątpieniu, czy kiedykolwiek uda mi się oddać coś a Scotsman who travelled to the East in 1838, z charakteru tych niezwykłych miejsc”… wrote: “I often threw my pencil away, doubting Na ich rysunkach widać wyłaniające się ze skał whether I could ever reflect anything i piasku olbrzymie fragmenty architektury, rzeźb of the character of those unusual places...” skontrastowane z drobnymi, pojedynczymi postacia- Their drawings depict large fragments of architec- mi Arabów. Sylwetki Beduinów mają pomóc ture and sculptures emerging from rocks and sand, widzom w zrozumieniu skali kolosów, ale też oddają contrasted with small, individual Arab figures. głębokie odczucie ówczesnych Europejczyków The silhouettes of bedouins are supposed to help Pod piramidą, – nieprzystawalności dawnych, wzniosłych cywilizacji viewers understand the scale of the giant monu- 2011, papier, tusz, 18 x 25 cm do obecnych barbarzyńskich mieszkańców Orientu. ments, but they also reflect the deep feeling of Euro- Roberts napisał w liście z tej podróży: „jesteśmy peans of those times – the contrast of past sublime At the pyramid, 2009, ink on paper, ludem karłów odwiedzających świat gigantów”. civilisations with the present barbaric inhabitants 18 x 25 cm To były czasy przed powstaniem Wielkiej Trasy of the East. Roberts wrote in a letter from that jour- – Le Grand Tour, wiodącej z Egiptu i Afryki Północnej ney that “we are dwarfs visiting a world of giants”. do Palestyny, Libanu i Syrii, trasy, jaką podejmowali These were times before the creation of the Great europejscy podróżnicy na długo przed pojawieniem Route – Le Grand Tour, leading from Egypt się turystyki. and North Africa to Palestine, Lebanon and Syria, Dziś autentycznym wyzwaniem, jakie stoi przed the route taken by European travellers long before każdym odwiedzającym te miejsca, jest zobaczenie the beginnings of tourism. ich na nowo, przełamanie banału widzenia. Zostały Nowadays, the challenge faced by every visitor uprzedmiotowione, sprowadzone do pocztówkowych to these places is to see them in a new way, to break ikon. Marek Sobczak w swoich rysunkach pokazuje the triviality of vision. These places are itemised, piramidy wyrastające nie z piasku, ale z gęstego reduced to postcard icons. On his drawings, Marek tłumu. Kontrastuje ich ciemną bryłę z masą głów, Sobczak shows pyramids not rising over sand, but ciał, kłębowiskiem ludzkim. Sfinksy rysuje out of crowds of people. He contrasts their dark jak ekspresjonistyczne czaszki, jak martwą naturę, shapes with a mass of heads, bodies, a tangled memento mori nad nową, zadziwiającą cywilizacją human whirl. He draws sphinxes as expressionist – konglomeratem Wschodu i Zachodu zgroma- skulls, as still life, a memento mori over a new, dzonym w Egipcie. astonishing civilisation – a combination of east and west accumulated in Egypt. Kom Ombo, Ka t a r z y n a Ka s p r z a k St a mm 2009, papier, tusz, Waszyngton, kwiecień 2013 Ka t a r z y n a Ka s p r z a k St a mm 50 x 70 cm Washington, April 2013 Kom Ombo, 2009, ink on paper, 50 x 70 cm

80 81 Eliza Ptaszyńska Egipt / EgYpt

Podróż to wyprawa do jakiegoś oddalonego, mniej A journey is an expedition to a remote, more or less lub bardziej konkretnego, określonego w planach specific place, defined in the traveller’s plans. podróżnika, miejsca. Wyruszenie w podróż oznacza Setting out on a journey also involves leaving behind jednocześnie zostawienie za sobą miejsca dotąd a place that up until now has felt dear, well-known bliskiego, znanego, zadomowionego. Wyrusza się and familiar. You embark on a journey to discover zatem po to, aby poznać, zobaczyć to, co nowe and see something new and unfamiliar, but also i nieznane, ale też po to, żeby o czymś zapomnieć, to forget, leave something behind and letting go... coś zostawić, opuścić... Podróż jest poznawaniem Travelling allows you to discover the world, other świata, innych ludzi, obyczajów, kultur. Oznaczała people, customs and cultures. It has always involved od zawsze naukę, szlifowanie manier, poszerzanie learning, refining your manners, broadening your horyzontów, rozwój. Miejsce, skąd się wyruszało horizons and overall growth. Your place of departure w podróż, jest więc z definicji miejscem gorszym, is therefore, by definition, the lesser place, one that nie tak ważnym dla podróżnika jak to, do którego is not as important to you as the one you are on rusza. leaving it for. Kolejne pokolenia młodych ludzi pozostawia swoje Ever increasing generations of young people leave rodzinne strony – o których Jerzy Stempowski pisał: behind the place where they grew up – about which Być sobą […] można […] tylko w jakiejś więzi, konk- Jerzy Stempowski wrote: You can […] be yourself retnej czy idealnej, ze swoją rzeką, z krajobrazem only if you have a bond, whether specific or ideal, swojej ściślejszej ojczyzny, rodzonej czy przybranej with your river, with the scenery of your innermost – i starają się w dali od nich nauczyć się lepiej lub homeland, whether you were born into it or chose inaczej żyć. Pragną znaleźć tę przybraną ojczyznę, to adopt it. – and try to learn a better or different Krajobraz z antenami, 2012, olej, płótno, 81 x 100 cm / Landscape with antennas, 2012, oil on canvas, 81 x 100 cm która pomoże im być sobą, takimi, jakimi są w głębi way of life far away from that place. They want to find duszy i w mocy swojego przekonania. A gdy już an adopted homeland that will enable them to be znajdą takie miejsce, staną się sobą, to ponownie themselves, to be who they are at heart, to the core wyruszają w podróż, wierząc, że gdzieś poza swoją of their conviction. And once they find that place przybraną „ściślejszą ojczyzną” dowiedzą się o sobie and become who they are, they set out on another samym czegoś, czego jeszcze nie wiedzą, poznają journey, convinced that somewhere beyond their coś, czego dotąd nie doświadczyli. adopted “innermost homeland” they will learn Marek Sobczak wyruszył w drogę po raz pierwszy something about themselves they do not yet know przed wielu laty, opuszczając rodzinne Suwałki and discover something they have not previously w celu podjęcia studiów artystycznych w Poznaniu. experienced. Miejscem, które obrał za własne, okazała się Marek Sobczak set out on the road for the first time Warszawa. Odwiecznym śladem młodych many years ago, leaving his home town of Suwałki zostawił peryferia, aby w centrum, w konfrontacji to pursue an arts degree in Poznań. Warsaw was

82 83 i mierzeniu się z innymi, zdobyć należną sobie the place he chose to call home. Like many young niż europejska, wspaniała kultura, historia, sztuka. incorporated into Poland’s artistic custom pozycję. Po latach wyruszył w kolejną podróż people over the course of centuries, he left behind Malownicza, pełna kontrastów przyroda – wrogość and sensibility, the cultural elements of which – do Egiptu. O tym, jak ważną dla siebie, świadczą the periphery to accomplish what he felt pustynnych połaci i rajska obfitość oaz. alternated between being an enemy and an ally. setki przywiezionych z kilkakrotnych wyjazdów he deserved in the centre, by facing Artists played an important role in exploring fotografii, szkiców, rysunków, a także – powstałych and challenging others. Many years later, he set Peryferia muszą się godzić z wciąż przeżywaną the mystery of the Orient. They wished to get jako ich efekt – obrazów. Poruszał się szlakiem wyty- out on another journey, this time – to Egypt. utratą. W ich istotę wpisana jest odczuwana to the heart of its charm and strength, and rein- czonym przez swoich poprzedników, opuszczających The hundreds of photographs, sketches później tęsknota za opuszczoną ziemią dzieciństwa forced it by recreating on canvas or sketching on zasiedziałe strony dla nieznanego, obcego miejsca, and drawings he brought back from his multiple i melancholia krótkich powrotów. Około 150 lat temu their pads the beauty of the scenery and exotic jakim jest dla europejskiej kultury Bliski Wschód. trips, as well as the paintings created on their Alfred Wierusz-Kowalski, urodzony w 1849 roku quality of dress, as well as the customs of its peoples. basis, confirm just how much that journey meant w mieście nad Czarną Hańczą, opuścił je na zawsze A special destination was, and is today, the country Wschód zawsze przyciągał podróżników to him. He followed in the footsteps of his jako szesnastolatek. Przewędrował pół Europy, of Egypt, the birthplace of a civilisation older than odmiennością swojego świata. Piękno przyrody, predecessors, leaving behind what he knew all too aby znaleźć miejsce dla siebie wśród spokojnych, that of Europe, with its glorious culture, history wielowiekowe tradycje kultury, egzotyka stroju well for the unfamiliar, foreign place that the Middle przewidywalnych monachijskich mieszczan. Ale jako and arts. The picturesque nature with its contrasts: i obyczaju budziły od dawna zainteresowanie East represents for European culture. dojrzały mężczyzna i spełniony artysta wyruszył the intimidating stretches of desert wilderness artystów. Szczególnie żywe stały się one w XIX wieku. w krótką podróż do Afryki Północnej w poszukiwaniu and the lush paradise of oases. Wyprawa Napoleona do Egiptu, a potem ideały The Orient has always lured travellers with w innym pejzażu i egzotycznej kulturze nowych romantyzmu, gdy zaczęto wobec postępu technicz- the alternative world it offered. The beauty of its tematów do swojego malarstwa. Miał wówczas Peripheries must resign themselves to a recurring nego, rozwoju przemysłu, narastającego poddania nature, the centuries-old cultural traditions, exotic 54 lata i zarówno on sam, jak i miłośnicy jego sense of loss. They are inextricably bound to a sub- jednostki presji cywilizacyjnej i społecznej tęsknić garments and customs have forever appealed twórczości czuli się znużeni wciąż powtarzanymi sequent feeling of longing for the abandoned za niczym nieskrępowaną wolnością, którą uosabiali to artists. The infatuation became particularly vivid motywami weselnych orszaków lub roześmianych place where one grew up and the melancholy w pojęciu Europejczyka dumni i niezależni Arabowie in the 19th century. First, it was Napoleon’s expedi- dziewcząt, przemierzających piaszczyste drogi of brief returns. Approximately 150 years ago, przemierzający pustynię czy wojownicy kaukascy. tion to Egypt, and then the ideals underlying pokryte w zależności od pory roku kurzem, błotem Alfred Wierusz-Kowalski, born in 1849 in a town Coraz powszechniejsze egzotyczne podróże, relacje Romanticism, when, in the face of technological lub śniegiem. Szczególną rolę w planowaniu wyprawy on the Czarna Hańcza, left it forever at the age prasowe z tych odległych wypraw, narastające ruchy advancement, industrial development odegrały monachijskie salony sztuki. To właściciele of sixteen. He travelled through half of Europe to narodowowyzwoleńcze umacniały mit Orientu and increasing pressure on individuals due jednego z nich, świetnie prosperującej galerii Heine- finally make a home for himself amongst the quiet, – krainy, gdzie dzikość splatała się z uległością, to rapid growth and social advancement, that mann, nakłaniali artystę do odbycia podróży. predictable burghers of Munich. However, a bajkowy przepych z okrucieństwem. caused people to long for unfettered freedom, O jej charakterze, który obecnie określilibyśmy as a grown man and fulfilled artist, he embarked Polska kultura wcześniej niż pozostałe kraje which, to the average European, was personified jako „marketingowy”, najlepiej świadczą notatki on a short trip to North Africa in search of new Europy Zachodniej poddana była silnym wpływom by bold, independent Arabs traversing the desert prasowe, które towarzyszyły przygotowaniom themes for his paintings amid its different Orientu. Położenie „pomiędzy” Okcydentem or by warriors in the Caucasus. The increasingly do wyprawy. Krótkie wzmianki o planach artysty, landscapes and exotic cultures. At the time, a Orientem, daleko na wschód wysunięte granice, common exotic travels, press accounts of those terminie i celu wyjazdu, podsycały ciekawość he was 54 years old and both he and the admirers walki z Turkami, odsiecz wiedeńska, Polska remote expeditions, and surging liberation move- czytelników prasy. To właśnie oni, w Polsce nowa of his work had grown weary of the recurring motifs „przedmurzem chrześcijaństwa” – w trwały ments reinforced the myth of the Orient as a land grupa społeczna – inteligencja, a w Monachium of bridal parties or smiling maidens traversing dirt sposób wprowadzały w obyczaj i smak artystyczny where savagery meets submission and fairytale – od zawsze – mieszczanie byli tymi, którzy roads covered in dust, mud or snow, depending pierwiastki kultury raz wroga, raz sprzymierzeńca. opulence is intertwined with cruelty. odwiedzali sale wystawowe w Zachęcie, w salonie on the season. A special role in the planning Ważną rolę w eksplorowaniu mitu Wschodu Polish culture fell under strong oriental influence Krywulta czy monachijskim Glaspalast. To oni byli of the expedition was played by Munich’s art odgrywali artyści. Pragnęli odkryć tajemnicę jego long before any Western European countries. potencjalnymi nabywcami prac Alfreda Wierusza- houses. It was the owners of one such salon, czaru i siły, a jednocześnie go wzmacniali, odtwarza- Its location between the Occident and the Orient, -Kowalskiego. Te same tytuły prasowe równie skwapli- the successful Heinemann gallery, who encouraged jąc na płótnach czy kartach szkicowników urodę krajo- the borders stretching far into the east, a history wie, chociaż często niemal amatorsko, relacjonowały the artist to embark on that journey. Its nature, brazu i egzotykę ubioru, i obyczajów jego mieszkańców. of battles with the Turks, the siege and subsequent najnowsze dzieła twórców i wystawy. Zaintereso- which could now be described as “marketing”, Szczególnym miejscem podróży był i jest – także relief of Vienna, being dubbed the “bulwark of Chris- wanie prasy, a co za tym idzie – jej odbiorców, is best characterised by the press reports that obecnie – Egipt. Kolebka cywilizacji starszej tianity” – all of these factors permanently miało zaowocować lepszą sprzedażą obrazów. accompanied preparations for the expedition.

84 85 Co ciekawe, afrykańskie słońce i pustynne pejzaże Readers’ curiosity was sparked by brief notes about nie zmieniły w sposób zasadniczy malarstwa the artist’s plans, dates and purpose of the trip. Alfreda Wierusza-Kowalskiego. Bohaterami jego It was them: in Poland, a new social group obrazów byli jeźdźcy, którzy ubrani w białe bur- – the intelligentsia, and in Munich, the ever-present nusy przemierzali pustynie lub gromadzili się przed burghers, that were the ones who visited the exhibi- świątyniami. Mimo zmiany scenerii: pustynia tion venues at the Zachęta, Krywult’s salon or Mu- zamiast zaśnieżonych pól i wojowniczy Arabowie nich’s Glaspalast. They were the potential buyers w miejscu polskich wieśniaków, prace artysty of the works of Alfred Wierusz-Kowalski. The same musiały pozostać rozpoznawalne jako te, które newspapers and journals also eagerly, albeit often wyszły spod jego pędzla. Takie były prawa rynku somewhat amateurishly, reported on artists’ sztuki w dziewiętnastowiecznym Monachium. latest works and exhibitions. The press attention, Wizytówką malarza była tematyka jego obrazów. and consequently, attention from its readers, was Wielokrotnie powtarzane motywy pozwalały łatwo intended to generate higher sales of the paintings. przypisać określone płótno właściwemu autorowi. Interestingly enough, the sun and desert landscapes Alfred Wierusz-Kowalski przedsięwziął krótką, of Africa did not significantly affect the artwork pięcio-, sześciotygodniową, podróż do Afryki of Alfred Wierusz-Kowalski. His paintings featured Północnej, aby odświeżyć swoją sztukę, dodać burnous-clad horsemen traversing the desert jej nowego blasku, lśnienia, ale pozostawić or gathering outside sanctuaries. Despite a change jednocześnie taką, jaka była. in scenery: the desert replacing snowy fields and warlike Arabs replacing Polish peasants, Marek Sobczak nie był pierwszym twórcą, który the artist’s work had to remain distinctively his. w Egipcie, a szerzej – w Afryce Północnej, szukał Such were the rules of the art market in 19-century artystycznych wrażeń. Do Egiptu podróżowali przed Munich. The themes of an artist’s paintings were his nim, aby wymienić tylko kilku: Franciszek Tepa, signature. Recurring motifs helped identify the author Stanisław Chlebowski, Jan Ciągliński, Wojciech of a given canvas. Alfred Wierusz-Kowalski set off Kossak. Wyprawiali się tam w celu studiów on a brief, five-to-six week trip to North Africa do planowanych obrazów – Wojciech Kossak to garner a new perspective on his work, breathe Kobiety egipskie, 2011, papier, tusz, 24 x 32 cm przygotowywał się do panoramy Bitwa pod piramida- new life into it but also to keep it the way it was. mi, Franciszek Tepa towarzyszył jako ilustrator Women of Egypt, 2011, ink on paper, 24 x 32 cm hr. Adamowi Potockiemu w jego kolekcjonersko- Marek Sobczak was not the first artist to look -dyplomatyczno-poznawczej wyprawie na Wschód. for inspiration for his art in Egypt, or more broadly Lata później Kazimierz Pochwalski towarzyszył speaking, in North Africa. Franciszek Tepa, hr. Andrzejowi Potockiemu w podróży krajoznawczej Stanisław Chlebowski, Jan Ciągliński and Wojciech do Egiptu. Stanisław Chlebowski podróżował Kossak, to name but a few, all had travelled to Egypt do Egiptu wielokrotnie podczas kilkunastoletniego before him. They all went there in preparation (1864–1876) pobytu w Stambule, gdzie pełnił funkcję for future paintings – Wojciech Kossak went nadwornego malarza, a Jan Ciągliński przez ponad to Egypt to study for his Battle of the Pyramids 30 lat podróżował regularnie po Bliskim Wschodzie, panorama, Franciszek Tepa accompanied count przywożąc stamtąd setki szkiców i studiów z natury. Adam Potocki as an illustrator on his expedition Statek na Nilu VII, 2011, papier, tusz, 18 x 24 cm Motywy wyjazdów były odmienne, a efekt to the East that combined his passion for collecting, artystyczny uzależniony od wrażliwości podróżnika diplomacy and exploration. Years later, Kazimierz Ship on the Nile VII, 2011, ink on paper, 18 x 24 cm i celu wyjazdu. Nikt jednak nie oparł się urodzie Pochwalski accompanied count Andrzej Potocki

86 87 i legendzie Orientu. Studia smagłych postaci w bur- on his sightseeing excursion to Egypt. Stanisław of the cardboard to illustrate the author’s perception nusach, wschodnie piękności na wpół obnażone Chlebowski took multiple trips to Egypt during his of the country’s reality and day-to-day life. This atti- lub o ciałach okrytych zwiewnymi materiami, twelve-year (1864-1876) stay in Istanbul, where tude is a testament to the artist’s curiosity about zawoje i turbany na głowach, ale przede wszystkim he was the court painter, while Jan Ciągliński regu- the country he was exploring and his desire pejzaż: blade, rozpalone słońcem niebo, intensywny larly travelled to the Middle East for over thirty years, to penetrate to its very heart. błękit morza, spłowiała zieleń roślin i architektura: which resulted in hundreds of sketches and studies. ciasne, rozpalone słońcem lub ukryte w cieniu The motivations behind the trips varied and Marek Sobczak’s paintings present a completely uliczki, białe ściany świątyń, strzeliste minarety the artistic result depended on the sensibilities different portrait of Egypt. Painted mainly using trafiły na dziesiątki, setki kart szkicowników of the traveller and the purpose of each expedition. primary colours, supplemented with complementary Studium wzoru i płócien. Dostrzegano malarskim okiem kosztowne However, none of them was able to resist the beauty asuańskiej czapki, colours, they stun the viewer with their materie strojów, bogate ozdoby kobiet, kunsztownie and mystery of the Orient. Studies of swarthy figures 2013, papier, tusz, hidden energy. This time, the artist was looking 12,9 x 12 cm zdobioną broń. Wschód w oczach artystów był wearing burnouses, oriental beauties, half-naked for shape and colour in the world he was viewing egzotyczny i bogaty w formie i barwie. or draped in airy fabrics, with head-scarves Study of the design and recreating. And indeed, what he saw there were of Aswan cap, Marek Sobczak także uległ urokowi Wschodu. and turbans, but above all, the landscape: 2013, ink on paper, shape and colour - two fundamental concepts for Powtarzane wyjazdy do Egiptu przynosiły dziesiątki the pale, blazing sky, the vivid blue of the sea, 12,9 x 12 cm painters. On his canvas, Egypt is not about “Oriental- notowanych szkicowo, tuszem, obserwacji i wrażeń. the faded green of the plants, and the architecture: ism” in the colonial sense of the word, i.e. something Powstawały one, sądząc z zapisów odautorskich, the narrow, sun-drenched or shaded streets, to nie „orientalizm” w sensie kolonialnym, czyli coś other and different than the culture from which bezpośrednio w trakcie podróży lub były odtworze- the white walls of sanctuaries, and the soaring innego, odmiennego kulturze, z której wychodzi the author originates, not something foreign, colour- niem, po powrocie do Warszawy, zapamiętanych minarets were immortalised on dozens or hundreds autor, nie coś, co jest obce, barwne, egzotyczne, ful and exotic, but a return to the core of the art widoków i scen. Marek Sobczak jawi się poprzez of sketch pads and canvases. The artist’s eye noted ale powrót do istoty malarstwa: formy i koloru. of painting: to form and colour. These paintings nie jako uważny obserwator – raczej reporter the luxurious fabrics, the lavish ornaments worn Nie ma w tych obrazach bogactwa barw, kształtów. do not feature a wealth of colours and shapes. niż poszukiwacz malowniczej egzotyki. Na karto- by women and the fine finish of the weaponry. Nie ma przepychu, epatowania kunsztem wykonania There is no splendour, no desire to shock with nikach, pojawiają się i wysmukłe kreski minaretów In the eyes of artists, the Orient was exotic and rich i kosztownością materii obrazowanego świata, the artistry of finish and the wealth of the world i masyw głowy sfinksa. Są postacie w burnusach in colour and form. a jest tylko dwuwymiarowa płaszczyzna i kolor. depicted, but merely two-dimensional plane and i domyślność zakwefionej twarzy, zarys białych Marek Sobczak also fell under the spell of the Orient. Autor nie szukał w swoich wędrówkach po kraju colour. Unlike many other 19-century or present-day szczytów na tle ciemnego nieba i rytm ciał skłonionych His numerous trips to Egypt resulted in dozens nad Nilem egzotyki, jak inni, dziewiętnastowieczni travellers, in his travels across Egypt, the author w modlitwie, ale i psy przemykające pustymi ulica- of experiences and observations, recorded in both czy współcześni podróżnicy. I tym razem chciał was not searching for the exotic. Also this time, mi, kawiarniane stoliki w cieniu drzew, tłum i postać pencil and ink. Judging from the author’s notes, odkryć istotę doświadczanej rzeczywistości. he was hoping to discover the essence of the reality ze zwycięsko uniesioną flagą. Czarne plamy tuszu they were created directly in the course of a journey Jej odmienność widoczna jest w ograniczeniu he was experiencing. Its otherness is noticeable budujące na bieli kartonu rzeczywistość obserwo- or recreated, upon return to Warsaw, the memories jej postrzegania do tych podstawowych wartości as a result of limiting its perception to those funda- wanego przez artystę kraju z jego codziennością. of scenery and images. They indicate that Marek plastycznych. mental artistic values. Jest w tej postawie twórcy ciekawość poznawanego Sobczak is a watchful observer – more of a report- Marek Sobczak patrzy na Egipt z dystansem. Marek Sobczak presents an objective, well-balanced Egiptu i pragnienie przeniknięcia jego istoty. er than an explorer of the picturesque and exotic. Dostrzegając jego urodę, duchowość, odczytując view of Egypt. In noticing its beauty, spirituality, The sketch pads feature both the slender outlines autentyczność toczącego się życia, wydaje się, recognising the authenticity of life there, he appears Inny jest Egipt na obrazach Marka Sobczaka. of minarets and the bulky sphinx head. You will see że stara się odkryć tajemnicę sekretnego uroku to attempt to unlock the secret of the country’s Malowany głównie barwami podstawowymi, burnous-clad figures and the implied quality kraju, który od tylu dziesiątków, setek lat przyciąga mystic charm, which has attracted, over decades których paletę uzupełniają kolory dopełniające, of niqabbed faces, outlines of white peaks against wciąż nowych odkrywców jego piękna. and centuries, large numbers in search of its beauty. uderza ukrytą w obrazach energią. Tym razem a dark sky, the movement of bodies bowing El i z a Pt a s z y ń s k a El i z a Pt a s z y ń s k a autor szukał w oglądanym i odtwarzanym świecie in prayer, but also dogs criss-crossing empty streets, przede wszystkim formy i koloru. I rzeczywiście, to, coffee shop tables given shade by trees, a crowd co tam zobaczył, to forma i kolor – dwie podstawowe with a lone figure triumphantly waving a flag. wartości plastyczne. Na jego płótnach Egipt Black ink stains combining against the white

88 89 Marek Sobczak mail: [email protected] www.marek.sobczak.sdsart.eu

Urodził się 7 kwietnia 1963 roku w Suwałkach. W latach 1984–1990 studiował w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych (obecnie Uniwersytet Artystyczny) w Poznaniu. Dyplom z malarstwa w pracowni prof. Jana Świtki. Współtwórca intermedialnej grupy SDS. W 1990 roku otrzymał osiemnastomiesięczne stypendium Ministerstwa Kultury i Sztuki, stypendysta ZAIKS (2011, 2013). W 2012 roku obronił doktorat na Wydziale Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie (promotor: dr hab. Mariusz Woszczyński, profesor ASP). W 2013 roku otrzymał doroczną nagrodę Miasta Suwałki. Założył i w latach 1991–1994 prowadził galerię CHŁODNA 20 w Suwałkach. Był kuratorem wystaw m.in.: Edwarda Dwurnika, Eugeniusza Markowskiego, Leszka Knaflewskiego i Piotra C. Kowalskiego. W latach 1994–2000 pracował jako grafik w „Gazecie Wyborczej” w Warszawie, w 2000–2003 w tygodniku „Wprost”, od 2003 roku pracuje w tygodniku „Polityka”. Zajmuje się malarstwem, rysunkiem i grafiką. Cykle malarskie: „Rosjanie”, „Wieża Babel”, „Portrety trumienne”, „Kondotier” i „Egipt”. Prace w zbiorach w Polsce, Szwecji, Niemczech, Francji, na Litwie, Rosji i w Egipcie. Brał udział w dwustu wystawach indywidualnych, grupowych i zbiorowych.

Born on 7 April 1963 in Suwałki. In the years 1984–90, studied in the Academy of Fine Arts in Poznań. Diploma in painting (Prof. Jan Świtka). Co-orginator of an intermedia arts group, SDS. In 1990, granted an 18-month scholarship by the Ministry of Culture and Fine Arts. In 2011 and 2013, granted a scholarship of ZAIKS. In 2012, defended his PhD in the Academy of Fine Arts in Warsaw, Faculty of Painting (thesis supervisor: Professor of Fine Arts Mariusz Woszczyński, PhD). In 2013, was awarded an annual prize of the City of Suwałki for his artistic output. Founded and in the years 1991–94, managed an art gallery, CHŁODNA 20 in Suwałki. Curator of the exhibitions of Edward Dwurnik, Eugeniusz Markowski, Leszek Knaflewski and Piotr C. Kowalski. In the years 1994–2000, worked as graphic designer in a daily newspaper, “Gazeta Wyborcza”, in Warsaw, and during 2000–2003 – in a weekly magazine, “Wprost”. As of 2003, has worked as graphic designer in a weekly magazine, “Polityka”. Works in painting, drawing and graphics. Painting cycles: “The Russians”, “Tower of Babel”, “Coffin Portraits”, “The Condottierri” and “Egypt”. Works of art in the collections in Poland, Sweden, Germany, France, Lithuania, Russia and Egypt. Participated in 200 individual and group exhibitions.

2013 – Egipt, Muzeum Okręgowe w Suwałkach, oddział im. Marii Konopnickiej, Suwałki – Wieża Babel, Biblioteka Praga Południe, Warszawa – 50/50, Suwalski Ośrodek Kultury, Suwałki – Egipt, Galeria Sleńdzińskich, Białystok 2012 – Egipt, Galeria Promocyjna, Warszawa – III Baltic Biennale „Archipelago Baltia”, galeria Rizzordi Art Foundation, Sankt Petersburg (Rosja) – Nowe Otwarcie, wystawa zamykająca obchody 100-lecia ZPAP, Galeria Domu Artysty Plastyka, Warszawa – Osiem ścian, Galeria Domu Artysty Plastyka, Warszawa

91 Marek Sobczak, Egipt, Galeria Promocyjna, Warszawa, 7 XI–10 XII 2012 / Marek Sobczak, Egypt, Galeria Promocyjna, Warsaw, 7 XI–10 XII 2012 Marek Sobczak, Egipt, Galeria Sleńdzińskich, Białystok, 15 II–10 III 2013 / Marek Sobczak, Egypt, Galeria Sleńdzińskich, Białystok, 15 II–10 III 2013

2010 – 5e Biennale Européenne d’Art Contemporain. Tabou or not Tabou, Association Le Manif, Nimes (Francja) – Wieża Babel, Centrum im. Ludwika Zamenhofa, Białystok – Nowa Ekspresja. 20 lat (Grzyb, Minciel, Nitka, Skarbek, Sobczak), Galeria BWA, Olsztyn – Portret Trumienny, Galeria Pod Arkadami, Łomża – Wieża Babel, Galeria Pod Arkadami, Łomża – Egipt. Prolog, rysunek, Galeria Jednego Obrazu, Suwałki 2005 2009 – Projekt 1.11 (SDS: Sobczak–Hildebrandt), Galeria Prawdziwej Sztuki im. Andrzeja Legusa, Regionalny Ośrodek Kultury, Olecko – Portret Trumienny, Galeria Wojewódzkiego Ośrodka Animacji Kultury, Białystok – Polen Kommt. 12 Maler aus Polen, Rok Polski w Niemczech, Stadtische Käufhaus Leipzig, Lipsk (Niemcy) – 21 Grafik, Galeria Mazowiecka, Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki, Warszawa – Polen Kommt. 12 Maler aus Polen, Rok Polski w Niemczech, Stadthaus, Bonn (Niemcy) 2008 – Warszawa w Ułan Bator, Art Gallery, Ułan Bator (Mongolia) – Malarstwo, Galeria Marszałkowska, Olsztyn – Culture at a Crosing, Farum Kulturhus, Kulturhuset, Farum (Dania) – Malarstwo, Galeria Pod Belką, Zamek-Nidzica – Polen Kommt. 12 Maler aus Polen, Rok Polski w Niemczech, Kulturbrauerei, Berlin (Niemcy) – Malarstwo, Galeria Miejska BWA, Tarnów 2004 2007 – Warszawa w Wilnie, Galeria Arka, Wilno (Litwa) – Malarstwo, Galeria K2, Gołdap – Warszawa w Kijowie, Centralny Dom Artysty Plastyka, Kijów (Ukraina) – 13 Linorytów, Galeria Tygmart, Klub Jazzowy Tygmont, Warszawa 2003 – Malarstwo, Galeria Chłodna 20, Suwałki – mareksobczakmalarstwografika, Galeria Pod Belką, Zamek-Nidzica – Malarstwo, Galeria Test, Warszawa 2002 – Vilnius Painting Triennial „Dialogues”, ŠMC (Centrum Sztuki Współczesnej), Wilno (Litwa) – Malarstwo – rzeźba, Galeria DADA, Warszawa 2006 2001 – 5e Biennale Européenne d’Art Contemporain. Tabou or not Tabou, Edinburgh Sculpture Workshop, Edynburg (Szkocja) – Supermarket Sztuki, Galeria Domu Artysty Plastyka, Warszawa – Internetional Watercolour Exhibition „Baltic Bridges”, National Museum of M. K. Čiurlionis, Kowno (Litwa) – Wschodni Salon Sztuki, Grafika 2001, galeria BWA, Lublin – Expressions Polonaises, Galerie Maison 44, Bazylea (Szwajcaria) 2000 – Warszawa w Sofii, Narodowe Centrum Wystaw Sztuki Współczesnej, Sofia (Bułgaria) – Książka 2000, Galeria Domu Artysty Plastyka, Warszawa – Warszawa w Berlinie, Kommunale Galerie, Berlin (Niemcy) – Polnische Illustratoren, 52 Targi Książki, Frankfurt (Niemcy)

92 93 Noty o Autorach Notes on the Authors

Wojciech Marek Darski (1958), poeta, dziennikarz i eseista. Wojciech Marek Darski (1958), poet, journalist and essayist. Współtwórca grupy SDS. Mieszka w Giżycku. Cocreator of SDS. Lives in Giżycko.

Katarzyna Kasprzak Stamm, absolwentka Instytutu Historii Katarzyna Kasprzak Stamm, graduate of the Institute of Art Sztuki na Uniwersytecie Warszawskim, pracowała w Muzeum ASP History, University of Warsaw; worked in the Academy of Fine w Warszawie, obecnie niezależny krytyk sztuki. Zajmowała się Arts Museum in Warsaw; currently – an independent art critic; twórczością m.in.: Mieczysława Szymańskiego, Jana Dziędziory, researched the artistic activity of, among others, Mieczysław Andrzeja Wróblewskiego i Janusza Kaczmarskiego. Od dwudziestu Szymański, Jan Dziędziora, Andrzej Wróblewski and Janusz lat nie mieszka w Polsce (mieszkała w Afryce, na Bałkanach, Kaczmarski. For over twenty years lived outside Poland w Szwajcarii, w Indiach, obecnie w USA). (Africa, the Balcans, Switzerland, India and presently in the US).

Andrzej Klimczak-Dobrzaniecki (1946), profesor Wydziału Andrzej Klimczak-Dobrzaniecki (1946), Professor at the Faculty Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta of Painting of the Eugeniusz Geppert Academy of Art And Design we Wrocławiu, w latach 1993–1996 rektor tej uczelni. in Wrocław; in the years 1993–1996, Rector of the Academy of Fine W latach 1997–2009 prowadził także pracownię malarstwa Arts in Wrocław. In the years 1997–2009, conducted a painting na Wydziale Artystycznym Uniwersytetu Zielonogórskiego. workshop at the Faculty of Arts of the University of Zielona Góra.

Dorota M. Kozielska, absolwentka Wydziału Historycznego Dorota M. Kozielska, graduated from the University of Warsaw, Uniwersytetu Warszawskiego (dyplom 1986). Zajmuje się Faculty of History (Diploma in 1986). Works in the field biografistyką i historią Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. of biographical writing and history at the Academy of Fine Arts Z uczelnią plastyczną jest związana od 1979 roku. Brała udział in Warsaw; has been related with this institution since 1979; w działaniach związanych z kulturą niezależną w latach ’80. participated in the activities of “independent culture” in the 1980s.

Agnieszka Krzemińska, absolwentka Archeologii Agnieszka Krzemińska, graduate of the Faculty of Mediterranean Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego i Freie Archeology of the University of Warsaw and Freie Universität Universität w Berlinie (doktorat). Specjalizowała się w archeologii in Berlin (PhD dissertation). Specialized in the archeology and culture i kulturze starożytnego Egiptu. Dziennikarka tygodnika „Polityka”. of ancient Egypt. Journalist of the Polityka weekly magazine.

Marek Sobczak, 50/50, Suwalski Ośrodek Kultury, 24 V–30 IX 2013 / Marek Sobczak, 50/50, Cultural Centre of Suwałki, 24 V–30 IX 2013 Krystyna Lenkowska, poetka i tłumaczka literatury Krystyna Lenkowska, poet and translator of Anglo-Saxon anglosaskiej. Jej wiersze zostały przełożone na angielski, czeski, literature. Her poems were translated into English, Czech, Serbian, słowacki, serbski, włoski i francuski. Mieszka w Rzeszowie. Italian and French. Lives in Rzeszów. 1998 Eliza Ptaszyńska, historyk sztuki, kustosz Muzeum Okręgowego Eliza Ptaszyńska, art historian, curator in the Regional Museum – Wieża Babel, Galeria Chłodna 20, Suwałki w Suwałkach. Współredagowała album „Malarze polscy in Suwałki. Co-edited the album „Polish Painters in Munich” (2005), – Ziemia, Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk, Warszawa w Monachium” (2005), autorka książki „Alfred Wierusz-Kowalski author of the book „Alfred Wierusz-Kowalski 1849–1915” 1995 1849–1915” (Warszawa 2011). (Warsaw 2011).

– Malarstwo, Galeria GI, Zielona Góra Wiesław Szymański (1957–2013), poeta, publicysta, Wiesław Szymański (1957–2013), poet, publicist, author – Gody Marcowe 2, Galeria 86, Łódź autor słuchowisk radiowych. Ukończył polonistykę of radio dramas; graduated from the University of Warsaw na Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku. (Białystok), Faculty of Polish Philology. 1994 – Ogólnopolski Konkurs Graficzny im. Józefa Gielniaka, Muzeum Okręgowe, Jelenia Góra Krzysztof Wachowiak (1949), profesor Wydziału Malarstwa Krzysztof Wachowiak (1949), Professor at the Faculty of Painting – Malarstwo, Galeria Promocyjna, Warszawa Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, w latach 1996–2000 of the Academy of Fine Arts in Warsaw. In the years 1996–2000, dziekan Wydziału Malarstwa. Dean of the Faculty of Painting. 1992 – Malarstwo, Galeria Chłodna 20, Suwałki Mariusz Woszczyński (1965), profesor ASP, malarz, grafik, Mariusz Woszczyński (1965) painter, graphic artist, conducts – Malarstwo, Galeria BWA, Leszno prowadzi pracownię rysunku i malarstwa na Wydziale Rzeźby drawing and painting workshops at the Faculty of Sculpture Akademii Sztuk Pięknych. Laureat nagrody kwartalnika EXIT, of the Academy of Fine Arts in Warsaw. The 2006 Prize winner – Malarstwo, Galeria Ewy Polony, Poznań Nowa Sztuka w Polsce w 2006 roku. of EXIT, New Arts in Poland, quarterly magazine. 1990 – Dyplom, Galeria Wielka 19, Poznań

94 95

David Roberts: Jesteśmy ludem karłów odwiedzających świat gigantów. David Roberts: We are dwarfs visiting a world of giants.