Edward Flatau — Współtwórca Światowej Neurologii Dariusz Lewera ●Id Polskie Towarzystwo Historii Nauk Medycznych Oddział We Wrocławiu

HISTORIA NEUROLOGII

Edward Flatau — współtwórca światowej neurologii Dariusz Lewera ●iD Polskie Towarzystwo Historii Nauk Medycznych Oddział we Wrocławiu

STRESZCZENIE W artykule przedstawiono sylwetkę Edwarda Flataua (1868–1932) — lekarza neurologa, pioniera tej dyscypliny medycznej w Polsce. Flatau urodził się w Płocku. Po ukończeniu studiów na Cesarskim Uniwersytecie Moskiewskim i odbyciu zagranicznych staży w Berlinie i Monachium na stałe związał się z Warszawą. Jego badania ogniskowały się wokół chorób rdzenia, mózgu i opon mózgowych, a także migreny. Jest autorem atlasu mózgu, który ze względu na metodę utrwalania obrazu za pomocą fotografii stał się na owe czasy przełomowym. Prawo o ekscentrycznym ułożeniu włókien w rdzeniu kręgowym było znaczącym odkryciem w neurofizjologii i zostało upamiętnione jego nazwiskiem jako prawo Flataua. Monografia Edwarda Flataua na temat migreny jest do tej pory cytowana w literaturze naukowej. Jest autorem licznych książek, rozpraw naukowych i prac popularyzujących medycynę. Od 1904 do 1932 roku pracował w najnowocześniejszym w ówczesnej Warszawie szpitalu, Szpitalu Starozakonnych, gdzie stworzył jedną z warszawskich szkół neurologicznych. Po II wojnie światowej jego uczeń, Eufemiusz Herman, kontynuował i rozwinął łódzką szkołę neurologii i badania bólów głowy.

Polski Przegląd Neurologiczny 2019; 15 (4), 243–249

Słowa kluczowe: Edward Flatau, historia neurologii, historia badań mózgu, historia badań nad migreną

Kiedy 12 czerwca 1932 roku na Cmentarzu Żydow- skim przy ulicy Okopowej w Warszawie żegnano jednego z najwybitniejszych europejskich neurologów, ojca polskiej neurologii i współtwórcę neurologii światowej, dało się słyszeć w mowach pożegnalnych ogromny żal i niedowierzanie, że oto sam dr Ed- ward Flatau (ryc. 1) padł ofiarą podstępnej choroby mózgu, której poświęcił całe swoje naukowe życie [1]. Pierwsze objawy pojawiły się w styczniu, a szybko postawiona diagnoza brzmiała jak wyrok — gle- jak. Joanna Flatau, córka Edwarda, pisze w swoich nieopublikowanych wspomnieniach: „Leczył się w głębokiej tajemnicy u swojego przyjaciela, który miał w domu rad. W tamtych latach o operacji nie było mowy” [2]. Pacjent lekarz obserwował objawy, sporządzał notatki. Prawdopodobnie jedyną osobą, która miała podjąć próbę terapii, był jego przyjaciel, Rycina 1. Doktor Edward Flatau około 1932 roku (ze zbio- równie wybitny neurolog Samuel Goldflam (1852– rów Narodowego Archiwum Cyfrowego 3/1/0/13/17/1)

ADRES DO KORESPONDENCJI: dr n. med. Dariusz Lewera, Polskie Towarzystwo Historii Nauk Medycznych, Oddział we Wrocławiu, Plac Kościuszki 10, 50–028 Wrocław, e-mail: [email protected]

www.journals.viamedica.pl/polski_przeglad_neurologiczny 243 Polski Przegląd Neurologiczny 2019, tom 15, nr 4, 243–249

Liceum im. Stanisława Małachowskiego zwane Małachowianką. Edward należał do najlepszych uczniów; renomowaną płocką szkołę ukończył ze srebrnym medalem, co pozwalało mu podjąć studia na większości europejskich uczelni [3]. Dla wielu młodych ludzi w rozbiorowej Polsce poważ- ną barierę stanowiła jednak konieczność ubiega- nia się o paszport uprawniający do opuszczenia granic Królestwa Polskiego i wjazdu na terytorium Cesarstwa Rosyjskiego. Po uzyskaniu wymaganych dokumentów ambitny płocczanin rozpoczął naukę na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu Moskiewskiego. Warto w tym miejscu przypo- mnieć, że był to pierwszy rosyjski uniwersytet. Jego założycielem był jeden z najwybitniejszych chemików swoich czasów Michaił Łomonosow, Rycina 2. Akt urodzenia Edwarda Flataua ze zbiorów Ar- chiwum Państwowego w Płocku (sygn. ASC moj. Płock jemu też powierzono pełnienie funkcji rektora B9_1869) nowo powstałej uczelni. Edward Flatau miał szczęście do wybitnych na- uczycieli; wśród wykładowców moskiewskiej Alma –1932). Zabiegi nie przyniosły poprawy, uczony Mater byli uczeni tej miary, co Aleksiej Kożewnikow zmarł przedwcześnie 7 czerwca 1932 roku. Tak oto (1836–1902) i Sergiej Korsakow (1854–1900) — zakończyło się pracowite życie wybitnego neurolo- obaj należeli do światowej czołówki neurologów ga, który wielokrotnie dowiódł swojego przywiąza- i psychiatrów. Pierwszego z nich można zaliczyć nia do stron ojczystych i polskości; choćby w 1899 do reprezentantów paryskiej szkoły neurologicz- roku, kiedy to odmówił przyjęcia posady kierownika nej Jeana-Martina Charcota (1825–1893), drugie- katedry neurologii Uniwersytetu w Buenos Aires. go zaś do wiedeńskiej szkoły Theodora Meyner- Edward Flatau (Nuchem, Ermaj Flatau) urodził ta (1833–1892) [4]. Uzyskanie dyplomu lekarza się 27 grudnia 1868 roku w Płocku w zasymilowa- poprzedziły egzaminy złożone 30 października nej rodzinie żydowskiej (wg danych z aktu urodze- 1891 roku przed lekarską komisją egzaminacyj- nia sporządzonego w języku rosyjskim urodził się ną. Z lektury dokumentu wynika, że większość 6 stycznia 1869 r. — ryc. 2). przewidzianych ustawą egzaminów zdał na oce- Ojciec Ludwik był płockim kupcem, przedsta- nę bardzo dobrą i „otrzymał tym samym stopień wicielem tak zwanej pierwszej gildii, matka Anna, lekarza ze wszystkimi prawami i przywilejami” (ko- wywodząca się z kaliskiego rodu Hejmanów, zaj- pia świadectwa ukończenia Wydziału Lekarskiego mowała się domem. Po śmierci męża przejęła w Cesarskim Uniwersytecie Moskiewskim nr 1728 obowiązki prowadzenia jego rozległych intere- z dnia 30 stycznia 1892 r.). Boleslav Lichterman sów, między innymi płockiego Domu Bankowe- natrafił w moskiewskich archiwach na dokumen- go. Swoją podstawową edukację Edward otrzymał ty, z których wynika, że Flatau, jeszcze jako stu- w rodzinnym Płocku, kształcąc się w Gimnazjum dent i poddany pruski, wystąpił w 1890 roku do Męskim, placówce oświatowej o kilkusetletniej hi- władz rosyjskich z wnioskiem o zmianę obywatel- storii. Szkoła została założona prawdopodobnie stwa. „Problem polegał na tym, że w 1886 roku w XII wieku; po wielu zmianach i reorganizacjach, ustanowiono w Rosji prawo zakazujące Żydom na podstawie ustawy o gimnazjach męskich z 1866 przesiedlania się do Rosji. Później, kiedy postano- roku, otrzymała nazwę Gimnazjum Męskiego. Dziś wiono wydalić za granicę Żydów obcych państw kontynuatorem tradycji sławnego gimnazjum jest przebywających w Rosji, sytuacja stała się bardziej

244 www.journals.viamedica.pl/polski_przeglad_neurologiczny Dariusz Lewera, Edward Flatau — współtwórca światowej neurologii

skomplikowana. Flatau był poddanym pruskim. Udało mu się jednak w tym czasie złożyć przysię- gę na wierność poddaństwa rosyjskiego (uzyskać obywatelstwo rosyjskie) w obecności Gubernatora Płockiego Janowicza i dzięki temu mógł ukończyć studia w Moskwie” [5]. Można założyć, że obaj wspomniani wcześniej, a także inni nauczyciele akademiccy zajmujący się badaniem schorzeń układu nerwowego mieli istotny wpływ na późniejsze zainteresowania naukowe i zawodowe młodego Edwarda. Krótko po zakończeniu studiów podjął bowiem staż naukowy w Berlinie, kolebce ówczesnej myśli neurologicz- nej. Od 1893 roku miał okazję współpracować na tamtejszym Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma i w innych placówkach naukowych z Emanuelem Mendlem (1839–1907), Heinrichem Wilhelmem Waldeyerem (1836–1921), Alfredem Goldschei derem (1858–1935), Ernstem von Leydenem (1832–1910) i innymi osobistościami europejskiej medycyny. Wszyscy ci uczeni legitymowali się już poważnym dorobkiem naukowym, publikowali w renomowanych periodykach medycznych, nie- którzy z nich byli nawet osobistymi lekarzami ro- Rycina 3. „Atlas mózgu”, edycja polska, Berlin 1895 (reprint dzin królewskich. Fakt podejmowania współpracy Kraków, druk W.L. Anczyca i spółki) z młodym cudzoziemcem, jak na przykład wspólna publikacja Flataua z Goldscheiderem — Normale und pathologische Anatomie der Nervenzellen dającej rzeczywistości budowy, ujęte w substancyę („Anatomia prawidłowa i patologiczna komórek kitową. Następnie przymocował autor kamerę za nerwowych”) — wskazują jednoznacznie, że wśród pomocą śrub w ten sposób, aby zdjęcia mogły być starszych kolegów budził podziw i szacunek. Nie- wykonywane z góry” [6]. Jako jeden z pierwszych spełna 3 lata po ukończeniu studiów ukazał się badaczy wiernie odtworzył stosunki anatomiczne, „Atlas mózgu” jego autorstwa przedstawiający powierzchnie i przekroje ludzkiego mózgu. Publi- struktury anatomiczne mózgu oraz przebieg włó- kację opatrzył wstępem Emanuel Mendel. O skali kien nerwowych. Praca była dziełem pionierskim, wydarzenia naukowego, jakim było pojawienie się ponieważ zamiast rysunków, wypełniających do- „Atlasu” Flataua, świadczy to, że napisana w języ- tychczasowe publikacje na ten temat, zawierała ku niemieckim książka bardzo szybko doczekała się fotografie mózgów nieutrwalonych preparatami tłumaczeń na język francuski, angielski i rosyjski. chemicznymi. Polskie wydanie Atlasu autor zade- Jej entuzjastyczną recenzję napisał nawet Zygmunt dykował „szlachetnemu człowiekowi i wielkiemu Freud, który zaczynał swoją karierę jako neurolog. lekarzowi, Prof. Tytusowi Chałubińskiemu”. Obaj uczeni byli zresztą redaktorami niemieckiego W przedmowie do swojej książki tak oto opisał czasopisma „Jahresbericht über die Leistungen auf technikę przygotowywania preparatów: „Zdjęcia dem Gebiete der Neurologie und Psychiatrie” („Rocz- zostały wykonane w ten sposób, że świeże mózgi ny raport dotyczący postępów w neurologii i psychia- resp.[ective] ich przecięcia, po przepłukaniu w wo- trii”). Do zadań Flataua należało streszczanie w tym dzie zostały, przy zachowaniu możliwie odpowia- czasopiśmie polskich rozpraw z zakresu neurologii.

www.journals.viamedica.pl/polski_przeglad_neurologiczny 245 Polski Przegląd Neurologiczny 2019, tom 15, nr 4, 243–249

„Atlas” okazał się przepustką autora do świa- się także w mniej prominentne dzielnice Warszawy. ta nauki — z dnia na dzień stał się postacią zna- W jednym ze swoich opowiadań przyszły laureat ną w środowisku neurologów, neuroanatomów literackiej nagrody Nobla Isaac Bashevis Singer opi- i neuropatologów, a warto podkreślić, że miał sał diagnozę Flataua dotyczącą dybuka w uchu wówczas zaledwie 26 lat i dopiero rozpoczynał żydowskiej pacjentki z ul. Krochmalnej. swoją karierę zawodową i naukową. Następne Laboratorium mikroskopowe było kolejno lata badań w Berlinie przyniosły kolejne odkrycia przenoszone najpierw do pomieszczeń, które o wielkim znaczeniu dla rozwoju neurofizjologii zajmowało Towarzystwo Psychologiczne w Ale- i neuroanatomii. Jednym z najważniejszych jest jach Jerozolimskich, później zaś do pomieszczeń z pewnością, przedstawione 18 lutego 1897 roku Towarzystwa Naukowego Warszawskiego — do- w Królewskiej Pruskiej Akademii w Berlinie, pra- piero wtedy można było mówić o pracowni neu- wo o ekscentrycznym ułożeniu włókien w rdze- robiologicznej z prawdziwego zdarzenia. Kiedy niu kręgowym, które stało się później podstawą Towarzystwo otrzymało od hr. Józefa Potockiego do uzyskania w 1899 roku stopnia naukowego kamienicę przy ul. Śniadeckich 8, przeniesiono do doktora medycyny w Moskwie [7]. Odkryta przez niej całą pracownię, która była prywatną własnoś- Flataua reguła w przebiegu włókien nazywana jest cią Flataua. Laboratorium wspomogło finansowo eponimicznie prawem Flataua. także Polskie Towarzystwo Psychologiczne. Ważnym dla rozwoju naukowego młodego Mimo że migrena nie należała do najistot- Polaka był z pewnością także kurs doskonalący, niejszych zainteresowań dra Edwarda Flataua, jaki odbył w 1906 roku w monachijskiej klinice został zaproszony przez Maxa Lewandowsky’ego Emila Kraepelina. W tamtejszym laboratorium (1876–1918) z Berlina do napisania rozdziału neurohistologicznym pracował Alois Alzheimer o tej jednostce chorobowej do redagowanej i uznany ekspert od barwienia preparatów do ba- przez niego publikacji zbiorowej. Na podstawie dań mikroskopowych Franz Nissl. Jeszcze w cza- tej rozprawy powstała nowoczesna monografia sie pobytu w Berlinie, w pracowni Mendla i Wal- pt. „Migrena”, która ukazała się w 1912 roku i na deyera, Edward Flatau zajmował się technikami wiele lat stała się obowiązującym podręcznikiem barwienia, modyfikując metodę Camillo Golgiego akademickim. Opublikowane w niej wyniki badań (1843–1926). opierały się nie tylko na szczegółowych opisach Po powrocie z Berlina Flatau przeniósł się do kilkuset przypadków chorych leczonych przez Warszawy. Jego pierwszą stołeczną lokalizacją Flataua, lecz także na samoobserwacjach, sam była słynna kamienica Bogusława Hersego przy cierpiał bowiem na tę przypadłość przez dużą ul. Marszałkowskiej 150, w której dr Edward Flatau część życia. Publikacja została napisana w języku prowadził praktykę lekarską i gdzie przechowywał polskim i wydana nakładem Towarzystwa Nauko- między innymi mózgi wykorzystywane w bada- wego Warszawskiego. niach. W Warszawie rozwinął praktykę lekarską. Bardzo interesujące z punktu widzenia histo- Słynna aktorka Irena Solska (1877–1958), przygo- ryka medycyny są rady Flataua udzielane bratu towując się do jednej z ról, korzystała z pomocy Julianowi (profesorowi chemii i farmacji, zamiesz- uznanego już wówczas neurologa i psychiatry, kałemu w Poznaniu) na temat radzenia sobie z mi- który uczył ją, jak przekonująco i wiarygodnie za- greną. W napisanym odręcznie dokumencie, i po grać postać obłąkanej. Od początku lat 20. XX wie- raz pierwszy cytowanym, czytamy (pisownia ory- ku aktorka zmagała się z postępującą chorobą ginalna) (ryc. 5): Parkinsona, dlatego można przypuszczać, że była „Przepis pacjentką dra Flataua lub zasięgała u niego po- 1) Djeta. Jadać mało, unikać płynów i mlecznych rad. Solska wspomina w swoich pamiętnikach, że potraw. Więcej jarzyn i owoców. Na noc zsiadłe Flatau sformułował diagnozę dotyczącą jej predys- mleko, owoce. Unikać alkoholu. pozycji scenicznych. Słynny neurolog zapuszczał 2) Odpoczynek 11/2 godziny po obiedzie.

246 www.journals.viamedica.pl/polski_przeglad_neurologiczny Dariusz Lewera, Edward Flatau — współtwórca światowej neurologii

Rycina 5. Zalecenia dra Edwarda Flataua dla brata Juliana Flataua (1870–1935) dotyczące postępowania w migrenie (1921). Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu (sygn. Rkp. 4275/ /III k. 13–14)

Rycina 4. Odręcznie wypisana recepta dla brata Juliana. Druk nieostemplowany 16.01.1921, Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu (sygn. Rkp. 4275/III k. 13–14) Do najważniejszych eponimów medycznych związanych z działalnością badawczą polskiego 3) Ograniczyć możliwie sferę seksualną (1 × na uczonego, poza wspomnianym już wyżej prawem 3–4 tygodnie). Flataua, należą: objaw Flataua, występujący przy 4) Wcześnie chodzić spać. zwiększonym ciśnieniu śródczaszkowym oraz przy 5) W niedzielę — upały wypoczynek. zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych; zespół 6) 2 razy do roku wyjeżdżać na wypoczynek” [8]. Flataua — postać poronnego zapalenia mózgu Zainteresowania badawcze dra Flataua czynią i rdzenia kręgowego z rozsianymi zmianami w ob- zeń uczonego ze wszech miar uniwersalnego. rębie ośrodkowego układu nerwowego (OUN); Poza neurologią dorosłych zajmował się także choroba Flataua-Schildera — śmiertelna choroba neurologią dziecięcą, psychiatrią, neuroanato- wieku dziecięcego i młodzieńczego polegająca mią, neurofizjologią, histopatologią, chorobami na zmianach demielinizacyjnych w OUN; choroba mięśni, a nawet onkologią. Wraz z Bronisławem Flataua-Sterlinga — spłaszczenie i zniekształce- Sawickim poświęcał się chirurgicznemu leczeniu nie przedniej powierzchni uda w wyniku zapale- guzów i torbieli rdzenia. W 1911 roku wraz ze swo- nia nerwu udowego i towarzyszącemu mu zaniku im współpracownikiem Władysławem Sterlingiem mięśni; zespół Redlicha-Flataua — proces zapalny (1877–1943) podał w wątpliwość dotychczaso- mózgu i rdzenia, najprawdopodobniej o podłożu wą etiologię postępującego torsyjnego skurczu wirusowym [9]. dziecięcego, którą miała być nerwica; obaj uczeni Poza czysto medycznymi zajęciami dr Flatau twierdzili, że schorzenie jest powodowane zmiana- włączał się w działania służące budowaniu toż- mi w jądrach podstawy mózgu i jest dziedziczne. samości nowej specjalizacji, jaką była neurologia,

www.journals.viamedica.pl/polski_przeglad_neurologiczny 247 Polski Przegląd Neurologiczny 2019, tom 15, nr 4, 243–249

głównie poprzez liczne publikacje oraz powoływa- jektu Flataua. Z powodów finansowych budowa nie do życia instytucji i towarzystw mających sta- ciągnęła się przez lata, ponieważ dofinansowanie nowić forum wymiany myśli naukowej dla lekarzy ze strony miasta było zbyt skromne. Budynek wy- wielu specjalności. Należał do grona organizato- budowano i otwarto, ale wielki kryzys finansowy rów wielu zjazdów naukowych. Najważniejszym lat 30. XX wieku spowodował, że Instytut nie miał był z pewnością pierwszy zjazd neurologów, psy- wystarczających środków, które umożliwiłyby pod- chiatrów i psychologów, który odbył się w War- jęcie działalności badawczej. szawie w październiku 1909 roku. Podczas zjazdu Jedną z ostatnich inwestycji Flataua był doko- powołano do życia dwumiesięcznik „Neurologia nany w 1922 roku zakup parceli przy ul. Puławskiej Polska”; kolejny zjazd, którego miejscem miał być 41 i rozpoczęcie budowy, przypuszczalnie prywat- Kraków, zaplanowano na grudzień 1912 roku [10]. nej, kliniki dla nerwowo i psychicznie chorych. Bu- Słynny uczony był członkiem Kasy im. Józefa dynek został oddany do użytku 6 lat później, ale ze Mianowskiego (1804–1879), którą powołali do ży- względu na sytuację ekonomiczną zmieniono jego cia wychowankowie i profesorowie Szkoły Głównej przeznaczenie i klinika nigdy w nim nie powstała. w Warszawie, a której celem było niesienie pomocy Obiekt zachował się praktycznie w niezmienionym osobom pracującym naukowo. Była to najwięk- stanie do dziś i z pewnością stanowi jedną z naj- sza organizacja wspierająca badania i publikacje ładniejszych budowli przy ul. Puławskiej. naukowe w XIX-wiecznej Polsce. Jedną z najzna- Edward Flatau opublikował ponad sto prac na- mienitszych postaci zarządzających Kasą był Tytus ukowych w języku polskim, niemieckim, francu- Chałubiński, któremu — jak już wspomniano — skim i rosyjskim. Jako autorytet w dziedzinie neu- Flatau zadedykował polską edycję słynnego „At- rologii napisał wiele monografii i był zapraszany lasu mózgu”. Być może obaj lekarze poznali się do współpracy przy edycji tomów zbiorowych re- właśnie podczas jednego z posiedzeń reaktywo- dagowanych przez najwybitniejszych neurologów wanej w naszych czasach instytucji wspierającej ówczesnej Europy. Jak już wspomniano, jego „At- naukowców. las anatomii mózgu” pozostaje pracą pionierską, Edward Flatau, uczony światowej sławy, był też a monografia dotycząca migreny stała się na wiele wybitnym praktykującym lekarzem. Przez 28 lat lat jedynym obowiązującym podręcznikiem dla le- pracował w Szpitalu Starozakonnych na Czystem karzy wielu specjalności, nie tylko neurologów. w Warszawie, gdzie od 1904 roku pełnił funkcję Edward Flatau był dwukrotnie żonaty; pierwszy ordynatora oddziału neurologii. Stworzył tam raz z Zofią Hosiasson, która dla młodego przystoj- bazę kliniczną i dydaktyczną dla lekarzy chcących nego doktora postanowiła zostawić dotychcza- się specjalizować w neurologii. Szacunek, jakim sową rodzinę. Owocem tego związku była córka darzyły go władze zaboru rosyjskiego, zaowoco- Anna, której portret, przypuszczalnie niezachowa- wał wyrażeniem zgody na rozbudowę placówki, ny, namalował Witkacy. Wspierała artystów, finan- która uchodziła wówczas za jedną z najnowocześ- sowała między innymi projekty Bruno Schulza, była niejszych i najlepiej wyposażonych w rozbiorowej muzykiem, studiowała filozofię na Uniwersytecie Polsce. Z jego inicjatywy powstały pracownie ana- Warszawskim. Zginęła z rąk hitlerowców w 1943 tomopatologiczne i bakteriologiczna. W salach roku w Rabce wydana przez osoby, u których się wykładowych kształciło się coraz więcej lekarzy, ukrywała. Później Edward Flatau związał się z mło- gromadzono materiał dydaktyczny w postaci dą lekarką, z którą miał jedną córkę, Joannę Anto- licznych preparatów anatomicznych. To wszystko ninę Flatau (1928–1999), późniejszą znaną war- miało być wstępem do powstania przy tym szpi- szawską lekarkę, specjalistkę z zakresu psychiatrii. talu Instytutu Patologicznego, którego budowę Jak na ironię nieuleczalna choroba mózgu rozpoczęto w 1923 roku. Na uwagę zasługuje fakt, dotknęła wybitnego uczonego, który tak wiele że środki pozyskiwano w ramach zbiórek także za zrobił dla poznania jej patogenezy i diagnostyki. oceanem, gdzie powstał komitet poparcia dla pro- Był u szczytu sławy, pełen planów badawczych,

248 www.journals.viamedica.pl/polski_przeglad_neurologiczny Dariusz Lewera, Edward Flatau — współtwórca światowej neurologii

naukowych i zawodowych. Medycyna okazała się na informacjach z wybranych rozdziałów książki jednak bezradna. Pogrzeb uczonego przerodził się „Edward Flatau i jego kometa. Początki polskiej w swoisty hołd; uczestniczące w nim osobistości neurologii” opracowanej przez Piotra J. Flataua, świata medycznego w możliwie najdokładniejszy Ulrike Eisenberg i Filipa Marcinowskiego z okazji sposób przedstawiały zasługi zmarłego. Swoich 150. rocznicy urodzin Edwarda Flataua obchodzo- przedstawicieli do przemówień pożegnalnych wy- nej w 2018 roku w Płocku. Wyrazy mojej wdzięcz- delegowały: Towarzystwo Naukowe Warszawskie, ności zechcą przyjąć: wnuk Edwarda — Profesor Wydział Szpitalnictwa Magistratu m. st. Warsza- Piotr J. Flatau, za krytyczną lekturę mojego szkicu, wy, Zarząd Szpitala Starozakonnych na Czystem, oraz płocka archiwistka, Dr Krystyna Grochowska- Towarzystwo Lekarskie Warszawskie, Polskie To- -Iwańska, za pomoc udzieloną mi podczas kweren- warzystwo Medycyny Społecznej, Warszawskie dy w Archiwum Państwowym w Płocku. Czasopismo Lekarskie, Warszawskie Towarzystwo Neurologiczne, Zarząd Lekarzy Rzeczypospolitej. PIŚMIENNICTWO Wśród zgromadzonych, jak donosiło „Warszaw- 1. Przemówienia nad trumną D-ra Edwarda Flataua. Warszawskie skie Czasopismo Lekarskie” z 1932 roku, nie za- Czasopismo Lekarskie. 1932(24): 558–561. 2. Wspomnienia [nieopublikowane]. Ze zbiorów archiwum rodzinnego brakło uczniów, asystentów, współpracowników. prof. Piotra J. Flataua. Wzruszające słowa, zacytowane przez warszaw- 3. Flatau PJ, Eisenberg U, Marcinowski F. ed. Edward Flatau i jego ski periodyk, wypowiedział wieloletni przyjaciel kometa. Początki polskiej neurologii. Uncinus Media, Warszawa Edwarda Flataua Samuel Goldflam: „Gorąco kochał 2018: 11. naukę, wciąż powtarzał: jedyna rzecz nieśmier- 4. Lewera D. Carl Wernicke i początki wrocławskiej neurologii. Orbis telna, warta, żeby jej życie poświęcić, to nauka”. Linguarum. 2018; 48: 461–473. Uczonego pochowano na warszawskim Cmenta- 5. Lichterman B. Moskwa. In: Flatau PJ, Eisenberg U, Marcinowski F. ed. Edward Flatau i jego kometa. Początki polskiej neurologii. rzu Żydowskim przy ulicy Okopowej w głównej Uncinus Media, Warszawa 2018: 63–65. alei obok grobu Ludwika Zamenhofa. Niespełna 6. Flatau E. Przedmowa. In: Atlas mózgu człowieka i przebiegu włó- 3 miesiące później, 26 sierpnia 1932 roku, na tym kien. Nakładem S. Karger’a, Berlin 1895. samym cmentarzu spoczął jego przyjaciel, a za- 7. Grochowska-Iwańska K. Płockie tropy rodziny Flatauów. In: Fla- razem jeden z najbliższych współpracowników tau PJ, Eisenberg U, Marcinowski F. ed. Edward Flatau i jego kome- Samuel Goldflam. ta. Początki polskiej neurologii. Uncinus Media, Warszawa 2018 r. 8. Odręcznie pisane zalecenia. Biblioteka im. Raczyńskich w Pozna- niu, Dokumenty rodziny Flatau. Rkp. 4275/III k. 13–14. PODZIĘKOWANIA 9. Perlińska L, Krzyżanowski J. Medical eponyms. Wydawnictwo Skrótowy opis drogi życiowej i działalności Medyk Sp. z o.o., Warszawa 2019. zawodowej wybitnego neurologa zawarty w ni- 10. Domżał TM. Historia Polskiego Towarzystwa Neurologicznego. Pol niejszym artykule opiera się w znacznej mierze Przegl Neurol. 2018; 14(4): 194–199.