MUSKAUER FALTENBOGEN ŁUK MUŻAKOWA Muskau Arch

UNESCO Global Geopark

Organisation Muskauer Faltenbogen der Vereinten Nationen UNESCO Global für Bildung, Wissenschaft Geopark und Kultur Organizacja Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury UNESCO Dänemark SCHWEDEN Litauen

Russland GdanskGdańsk

RostockRostock Szczecin HamburgHamburg Szczecin LALANDND BRANDENBRANDENBURGBURG PoznanPoznań Niederlande Warszawa Weiss- BerlinBerlin Warszawa Russland Zielona Góra BundesREPUBLIK Cottbus POLSKA LeipzigLeipzig DeuDeuttschlandschland Dresden POLSKA Dresden Wrocław Belgien Frankfurt POLSKA Tschechien KrakowKraków Luxemburg Ukraine

Frankreich Slowakei

München UNGARN

Oder Schweiz Österreich Poznań Berlin Frankfurt/O. A 2 Impressum: A 10 A 12 Swiecko Krosno Herausgeber.: Odrańskie Eisenhüttenstadt Förderverein Odra Zielona Geopark Muskauer Faltenbogen e.V. LAND BRANDENBURG Guben POLSKA c/o D-03159 Döbern · Muskauer Str. 14 Cottbus Gubin Góra 3. erweiterte Auflage, 12/2018, Forst(L.) Leszno A 15 Auflage 20.000 Olszyna Nowa Sól redaktionell bearbeitet durch Kupetz, A. und Żary Głogów Kupetz, M. A 13 S 5 Bad Muskau Łęknica Titel der Originalausgabe: Deutschland A 18 Spremberg Bóbr S 3 Kupetz, A. Kupetz, M. & Rascher, J. (2004): Weißwasser/O.L. Der Muskauer Faltenbogen – ein geologisches Spree Neiße WOJEWODSTWO Phänomen, Grundlage einer 130jährigen stand- Freistaat Sachsen LUBUSKIE ortgebundenen Wirtschaftsentwicklung und Bautzen Geopark in Brandenburg, Sachsen und der A 4 Ludwigsdorf Jędrzychowice Legnica A 4 Wojewodschaft Lebuser Land.– [Hrsg.] Gesell- Dresden A 4 schaft für Geowissenschaften e. V., Berlin, 36 S. Görlitz Zgorzelec Boleslawiec A 18 Text: Manfred Kupetz Wrocław A 18 Fotoautoren: Geoparkgeschäftsstelle; Glasmuseum Weißwas- ser; Haracz, P.; Koźma, J.; Köder, M.; Kupetz, M.; Krings, T.; Mielchen, V.; Stephan, H.; Stiftung Fürst-Pückler-Park Bad Muskau; Ulbrich, H.; Klein Kölziger Ziegeleibahn e. V. Fachliche Unterstützung: Kontakt – kontakt – contact: – Stiftung Fürst-Pückler-Park Bad Muskau [email protected] Luftbilder: – Deutsches Geoforschungszentrum Geopark Muskauer Faltenbogen/ Peter Radke; Lausitzer und Mitteldeutscher Geopark Łuk Mużakowa Bergbau-Verwaltungsgesellschaft mbH; Potsdam DGM Neißedurchbruch im Fürst-Pückler-Park: – Heimatstube Größ Kölzig Geschäftsstelle | Office | Biuro: MILAN Geoservice GmbH, Spremberg Muskauer Straße 14 · D–03159 Döbern – Klein Kölziger Ziegeleibahn e. V. Tel. (0049) 35600-36 87 12 Übersetzungen: – Landkreis Spree-Neiße Fax (0049) 35600-36 87 69 polnisch: Czahajda, K. E-Mail: [email protected] englisch: Goth, K. – Landesamt für Bergbau, Geologie und Rohstoffe Brandenburg www.muskauer-faltenbogen.de Design: Grafikbüro Anspach, Spremberg – Landesamt für Umwelt, Landwirtschaft Stowarzyszenie Geopark Łuk Mużakowa Herstellung: und Geologie des Freistaates Sachsen OKSIR – Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji (Haus der Kultur, des Sportes und der Druckzone GmbH & Co. KG, – Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych Cottbus Erholung), ul. Wojska Polskiego 2 w Zielonej Górze i Nadleśnictwo Lipinki Titelfoto: Aussichtspunkt am Babina-Weg mit P–68-208 Łęknica Blick auf einen versunkenen Wald – Lausitzer und Mitteldeldeutsche tel. (0048) 68 362 4135 Bergbau-Verwaltungsgesellschaft mbH kom. (0048) 50 261 1022 Zdjęcie tytułowe: Punkt widokowy na ścieżce – Urząd Gminy Łęknica Dawna Kopalnia Babina z widokiem na zato- Geopark-Informationszentrum piony las – LEAG Lausitz Energie AG Schullandheim Jerischke D–03159 Neiße/Malxetal, OT Jerischke Nr. 9 Title foto: Viewpoint at touristic Babina path at Tel./Fax: (0049) 35600/6533 a sunken forrest E-Mail: [email protected]

Die Imagebroschüre wurde gefördert über das Ministerium Ländliche Entwicklung, Umwelt und Landwirtschaft des Landes Brandenburg (MLUL). Einleitung Słowa wstępne Introduction

Vor etwa 340 000 Jahren, in der Elstereis- zeit, war das nördliche Mitteleuropa von Inlandeis bedeckt. Es ergoss sich wie eine riesige „Masse von Grießbrei“ über das Land. Sein Außenrand verlief girlandenar- tig von Hamburg über Berlin nach Krakau (ca. 1000 km). Bei Bad Muskau brach aus der gigantischen Eisfront ein „winziger“ Gletscher von 20 km Länge hervor. Wie ein mächtiger Fußabdruck zerdrückte er seinen Untergrund, faltete ihn und schob ihn vor sich her. Es entstand eine Stauch- endmoräne in Form eines großen Hufei- sens. Durch diese Prozesse wurden Alaun, Braunkohle, Glassande und Tone an die Erdoberfläche gepresst. Mit deren Nut- zung entwickelte sich eine umfangreiche Industrie, die eine touristisch sehr attraktive Bergbaufolgelandschaft hinterließ. Das Neue Schloss im Fürst-Pückler-Park in Bad Muskau Seit 2015 ist der Muskauer Faltenbogen Nowy Zamek na terenie Parku Księcia Pücklera w Bad Muskau ein transnationaler, deutsch-polnischer The New Castle in the Prince Pueckler Park in Bad Muskau UNESCO Global Geopark. In diesem Heft stellen wir ihn etwas näher vor. Wir wollen Przed ok. 340 tys. laty, w trakcie zlodo- Zainteresowaliśmy Państwa? No to za- die Entstehung dieser Landschaft sowie wacenia południowopolskiego, północna praszamy na wycieczkę odkrywców po ihre handwerklich-industrielle Entwicklung część Europy Środkowej pokryta była Geoparku. Zachęcamy do odwiedzin! präsentieren. lodowcem kontynentalnym. Rozlał się on na cały ten obszar, niczym olbrzy- Konnten wir Ihr Interesse wecken? Dann mia „masa kaszy manny“. Zewnętrzna 340 000 years ago, during the Elster glaci- gehen Sie doch auf Entdeckungstour im krawędź lodu przebiegała girlandowo ation, the northern part of Central Europe Geopark! Bitte besuchen Sie uns! od Hamburga przez Berlin do Krakowa was covered with an ice sheet that poured (ok. 1000 km). W pobliżu Bad Muskau z out overland like a giant portion of “semoli- gigantycznego czoła lądolodu wytworzył na pudding”. Its outer edge proceeded like się „maleńki“ lodowiec o długości 20 km. a festoon from Hamburg over Berlin to Kra- Niczym potężny odcisk stopy, Lodowiec kow (about 1000 km). Near Bad Muskau a Mużakowski zmiażdżył, rozbił i pofałdo- „tiny” glacier of 20 km length debouched wał podłoże, na którym się znajdował i from the gargantuan ice front. Like a heavy przesuwał je przed siebie. Powstała mo- footprint it squidged the soft ground, folded rena czołowa spiętrzona w kształcie wiel- it and pushed it ahead. The resulting push kiej podkowy. Na skutek tych procesów, moraine has the form of a horseshoe. Alum, ałun, węgiel brunatny, piaski szklarskie i lignite, sands and clays were squeezed to glinki zostały wypchane na powierzchnię the surface. By the use of these resources ziemi. Na bazie ich wydobycia rozwinął evolved an extensive industry leaving a się intensywny przemysł przetwórczy ko- pleasing scenery for tourists. palin, którego pozostałością jest atrakcyj- ny turystycznie krajobraz pokopalniany. Since 2015 the Muskau Arch is a Ger- Im Lausitzer Findlingspark Nochten wurde mit etwa man-Polish UNESCO Global Geopark. In 7000 Findlingen ein gartenarchitektonisches Kleinod Od roku 2015 roku Łuk Mużakowa jest this booklet we visualize the geopark. We geschaffen. międzynarodowym, niemiecko-polskim present the development of the scenery as W „Łużyckim Parku Głazów Narzutowych” w Noch- Światowym Geoparkiem UNESCO. W well as the history of the industry. ten z ponad 7000 głazów narzutowych stworzono tym wydawnictwie chcemy go Państwu klejnot architektury ogrodowej. przybliżyć. Chcemy zaprezentować pro- Could we arouse your interest? Then please In Nochten an exceeding artificial landscape park ces powstania tego krajobrazu, a także visit us and go for a discovery tour in the was created with 7000 erratic boulders (Lusatian jego rzemieślniczo-przemysłowy rozwój. geopark. Findlingspark).

Die Waldeisenbahn Muskau mit einer historischen Dampflok Leśna Kolejka Mużakowska z historycznym Die Bergbaufolgelandschaft in der Grube Babina („Großmutter”) bei Łęknica parowozem Krajobraz pogórniczy w dawnej kopalni Babina w pobliżu Łęknicy Historical forest railway with a steam engine The post mining landscape in the historical lignite mine Babina („grandmother”) near Łęknica

3 Aussichtsturm in der historischen Braunkohlengrube Babina Wieża widokowa na terenie dawnej kopalni Babina Visitor´s tower at the historical lignite mine Babina 4 geopark geopark geopark

Herzlich willkommen im UNESCO Global Geopark Muskauer Faltenbogen Unsere Geopark-Partner sind Ihre Gast- geber! Sie möchten Ihren Urlaub im Geo- park Muskauer Faltenbogen zu einem be- sonderen Erlebnis machen, sind mit den Besonderheiten unserer Kulturlandschaft und Altbergbauregion vertraut und halten Ihren Wünschen entsprechend spezielle Tipps für Sie bereit. Die Region bietet eine große Vielfalt an kulinarischen Highlights aus der polnischen und deutschen Lau- sitz. Ebenso groß ist das Angebot an handwerklichen Erzeugnissen: Glas- und Töpferwaren sind typische Mitbringsel! Für lehrreiche Führungen stehen Zertifi- zierte Geoparkführer (ZNL) bereit. Ob Sie dabei eher Wert auf eine Tour „zum An- fassen”, für Kinder oder auf ausführliche geologische Erläuterungen legen, den Serdecznie witamy w Światowym In das von 1892–1894 erbaute Gebäude der Zie- gelei Klein Kölzig wird nach einer Rekonstruktion Geopark zu Fuß oder per Rad erkunden, Geoparku UNESCO Łuk Mużakowa im Jahre 2020 die Geschäftsstelle des Geoparks aktives Tagebaugeschehen mit der Kultur- Nasi partnerzy Geoparku są również Pań- einziehen. Die historische Feldbahn, die den landschaftsgeschichte koppeln oder die stwa gospodarzami! Ich hasło przewodnie Ziegelton anlieferte, ist heute eine Touristenbahn malerisch in die bewegte Oberfläche des to sprawienie, aby Wasz urlop na terenie Po przebudowie, w roku 2020 do wybudowanego Faltenbogens eingebetteten Parks und Geoparku Łuk Mużakowa stał się szczegól- w latach 1892–1894 budynku Cegielni Klein Köl- Gärten der Region kennenlernen möch- nym wydarzeniem. Posiadaja oni szczegó- zig, przeprowadzi się biuro Geoparku. Historyczna ten: Für Jeden ist etwas dabei! łową wiedzę na temat naszego krajobrazu kolejka polowa, która przed laty transportowała kulturowego oraz terenów pokopalnianych glinę do cegielni, aktualnie oferuje przejazdy i służą w tym zakresie wskazówkami i rada- turystyczne mi. Region oferuje cały szereg kulinarnych The brickworks Klein Kölzig was constructed atrakcji z terenu polskich i niemieckich Łu- between 1892 and 1894. Now it is reconstructed życ. Równie obszerna jest oferta wyrobów and will be used as Geopark office from 2020 on. In former times the historical railway delivered the rzemieślniczych: wyroby szklarskie i cera- brick clay. Today it is a touristic attraction miczne są typowymi pamiątkami. Do Pań- stwa dyspozycji są certyfikowani przewod- nicy (niem. ZNL) służący obszerną wiedzą. Niezależnie od tego czy kładziecie Państwo nacisk na wycieczki dla niewtajemniczo- Mammut Susi nych, dla dzieci czy też oczekujecie Pań- Mammoth Suzi willkommen stwo obszernych geologicznych wyjaśnień, mamut Zuzia witamy niezależnie od tego czy preferujecie Pań- Welcome stwo wycieczki piesze, czy też rowerowe, In Jerischke wurde 2004 das Geopark-Informations- aktywne zwiedzanie kopalni odkrywko- zentrum eröffnet wych połączone z poznawaniem historii W roku 2004 w Jerischke otworzono centrum infor- powstania krajobrazu kulturowego, czy w macji o geoparku końcu chcecie Państwo poznać pięknie In 2004 the Geopark Information Center opened in wkomponowane w zmienny krajobraz Łuku Jerischke Mużakowa parki i ogrody regionu – każdy znajdzie coś dla siebie!

Cordially welcome to the UNESCO Global Geopark Muskau Arch. Our partners are your entertainers. They agreed to make your holidays in the geo- Das kulturelle Zentrum von Łęknica ist das Kulturhaus Im Kromlauer Park wurden Basaltsäulen aus der park an unique experience. They are fami- OKSIR. Die Stadtbibliotek, Arbeitsgemeinschaften für Oberlausitz zur Landschaftsgestaltung verwen- liar with the characteristics of our scenery Schulkinder und der polnische Geoparkförderverein det. Dadurch entsteht der Eindruck, als befänden and keep at hand extra tips. The region sind hier zu Hause sich hier die Überreste eines alten Vulkans offers a hugh variety of culinary highlights Centrum aktywności kulturalnej w Łęknicy koncentruje W parku w Kromlau kolumny bazaltowe z Gór- and the manufactures of glass and potter się wokół Domu Kultury OKSiR. Siedzibę mają tutaj: nych Łużyc wykorzystane zostały do kształtowa- craftsmanship are ideal as souvenirs. koła zinteresowań młodzieży szkolnej oraz polskie nia krajobrazu. Powstało przez to wrażenie, jakby Stowarzyszenie Geopark Łuk Mużakowa znajdowały się tutaj resztki starego wulkanu Certified guides are available: For kids, by food or bike, detailed geological field trips The arts centre of Łęknica is the OKSIR house. The Basalt columns from Upper Lusatia were used public library, the base of culture and sports for for landscape gardening in the Kromlau Park. or still busy open cast mining, parks and pupils, a small inn as well as the domicile of the Polish Therefore the impression of a relictic vulcano gardens… for each guest something Geopark Promotion Association are housed here arises will match.

5 geopark geopark geopark

Der Muskauer Faltenbogen ist eine der des Faltenbogens, zum Neißetal, zum landschaftlich am schönsten ausgebilde- Altbergbau und zur Bergbaurekultivie- ten Stauchendmoränen in Mitteldeuropa. rung sowie zur Entwicklung der Glasin- Trockene, sandige Hochflächen wechseln dustrie erschließen das Gebiet. Drei Aus- mit feuchten und vermoorten Senken ab. sichtstürme erlauben Panoramablicke in Von seinen natürlichen Voraussetzungen die Landschaft. Der polnische Teil des her ist der Muskauer Faltenbogen in be- Faltenbogens ist gesetzlich durch den sonderer Weise geeignet, um eiszeitliche Landschaftspark „Park Krajobrazowy“ Landschaftsformen und geologische geschützt. Aufschlüsse (Geotope) einer Glazialland- schaft kennen, verstehen und erhalten 2006 und 2017 wurde er in seiner Ge- zu lernen. Thematische Rad- und Wan- samtheit als Nationaler Geoptop Deutsch- derwege zur geologischen Entstehung lands® ausgezeichnet.

Informationstafeln, hier an der Altbergbau-Tour, erläutern dem Besucher den Geopark. Tablice informacyjne, tutaj przy trasie zwiedzania dawnych terenów górniczych, objaśniają zwiedzają- cym osobliwości geoparku. Information panels illustrate geopark field stops. Here an example from the Historical Mining Tour.

The Muskau Arch is a fully-terminated push moraine in Central Europe. Arid sandy plateaus alternate with moist swampy grabens. The Muskau Arch has natural pre-conditions to understand gla- Der Aussichtsturm „Am Schweren Berg” bei cial scenery and outcrops (geosites). Cy- Weißwasser gehört zum Kommunikations- und Naturschutzzentrum der LEAG AG. Hier erhält man cle pathes and hiking trails expatiate upon einen Überblick über den Braunkohlenbergbau und different themes: geological development, die Bergbaurekultivierung in der Lausitz valley of the Lusatian Neisse, old mining, Wieża widokowa „Am Schweren Berg” koło reclamation and history of the glass in- Weißwasser należy do centrum komunikacyjnego i dustry. Three look-outs afford panoramic ochrony przyrody firmy LEAG AG. Rozciąga się z niej views on the geomorphology. The Polish widok na łużyckie obszary wydobycia węgla brunat- part is protected under the identification nego i rekultywacji terenów poeksploatacyjnych “Park Krajobrazowy“. The look-out on the hill „Am Schweren Berg” near Weißwasser allows an overwiew of the current lignite In Deutschland gibt es es 77 Nationale Geotope. Die mining and recultivation activities. It is part of the In 2006 and 2017 the Muskau Arch as a Stauchendmoräne Muskauer Faltenbogen ist einer Communication and Nature Protection Centre of the whole was priced as a Nationaler Geotop von ihnen. lignite mining company LEAG AG Deutschlands® (National Geosite). Na terenie Niemiec jest 77 Krajowych Geotopów. Morena czołowa Łuk Mużakowa jest jednym z nich. In Germany there are 77 Nationale Geotope eva- luated (National Geosites). The Muskau Arch push moraine is one of them. Łuk Mużakowa należy do najpiękniej, pod względem krajobrazowym, ukształtowa- nych spiętrzonych moren czołowych w Europie Środkowej. Suche, piaszczyste Exkursion in die Kiesgrube Groß Düben wysoczyzny przeplatają się z wilgotnymi i Wycieczka do żwirowni koło Groß Düben zabagnionymi obniżeniami. Dzięki swoim Excursion into the gravel pit Groß Düben naturalnym uwarunkowaniom, Łuk Muża- kowa jest szczególnie odpowiedni do prezentacji polodowcowych form krajobrazu i geologicznych stanowisk (geotopów) krajobrazu glacjalnego. Tematyczne trasy rowerowe i piesze, w całym obszarze geoparku, prezentują zróżnicowane zagadnienia doty- czące: genezy moreny, rozwoju doliny Nysy Łużyckiej, historii górnictwa, rekultywacji te- renów pokopalnianych oraz rozwoju prze- mysłu szklarskiego i ceramicznego. Trzy wieże widokowe umożliwiają podziwianie panoram krajobrazowych. Polska część Łuku Mużakowa jest chroniona ustawowo Außenhalden von historischen Braunkohlentagebauen w formie parku krajobrazowego o nazwie bilden heute attraktive Erosionsformen „Łuk Mużakowa”. Hałdy zewnętrzne dawnej kopalni odkrywkowej węgla brunatnego tworzą atrakcyjne formy erozyjne W latach 2006 oraz 2017 Gopark całościo- Waste dumps of historical lignite open cast mines are wo został wyróżniony tytułem Krajowego attractive erosion landscapes. Geotopu Niemiec®. S. 7 Poster der UNESCO-Global Geoparks 2017/2018 Poster Światowych Geoparków UNESCO 2017/2018 Poster of the UNESCO-Global Geoparks 2017/2018

6 7 UNESCO Welterbe Fürst-Pückler-Park Bad Muskau Światowe Dziedzictwo UNESCO-Park Księcia Pücklera Bad Muskau UNESCO World Heritage site Prince Pücker Park bad Muskau

Historischer Parkplan von A. Redlich & B. Brodtke 1856 Historyczny plan parku autorstwa A. Redlich & B. Brodtke 1856 Historic scheme of the park by A. Redlich & B. Brodtke 1856

Im südlichen Teil des Geoparks liegt als W południowej części Geoparku znajdu- Gartenkunstwerk von Weltrang der Fürst- je się arcydzieło sztuki ogrodowej rangi Pückler-Park. Beide Parks sind transnati- światowej, Park Księcia Pücklera. Oba onale, deutsch-polnische UNESCO-Stät- parki są wyjątkowe na skalę światową w ten und in dieser Kombination weltweit swojej niemiecko-polskiej transgranicznej einmalig. kombinacji obiektów UNESCO.

Der Muskauer Park wurde nach Plänen Park Księcia Pücklera został założony na des Gartenkünstlers, Standesherren und bazie projektów mistrza sztuki ogrodo- Reiseschriftstellers Hermann Fürst von wej, pisarza i podróżnika, księcia Herma- Pückler-Muskau zwischen 1815 und 1845 na von Pückler-Muskau w latach 1815- angelegt. Er bediente sich dabei des 1845. Książe posiłkował się przy tym Stilmittels der Landschaftsmalerei, wo- malarstwem krajobrazowym, przy czym bei er die vorgefundene topographische stylowo wykorzystywał topograficzne Situation geschickt nutzte. Der Park er- uwarunkowania, a architekturę budowli Der Pücklerstein streckt sich auf einer Fläche von 830 ha podporządkował krajobrazowym rozmia- Kamień księcia Pücklera im Tal der Lausitzer Neiße, auf den zwei rom swojego dzieła. Przedpole, centrum The Pückler memorial stone Hauptterrassen des Flusses sowie den oraz tło są ze sobą zharmonizowane. angrenzenden Hochflächen des Muskauer Park położony jest na pow. 830 ha w Faltenbogens. Den Mittelpunkt bilden die dolinie Nysy Łużyckiej, na dwóch głów- In the southern part of the geopark the fa- rekonstruierten Gebäudekomplexe des nych terasach rzeki a także na sąsiadu- mous garden Prince Pücker Park Muskau Alten und des Neuen Schlosses sowie jącej wysoczyźnie morenowej Łuku Mu- is located. Both parks are German-Polish der Orangerie. Derzeit wird das Kava- żakowa. W centralnej części znajdują się UNESCO-sites and in this combination lierhaus mit dem Ziel rekonstruiert, darin zrekonstruowane kompleksy budynków unique around the world. eine repräsentative Geoparkausstellung Starego i Nowego Zamku oraz Oranżerii. einzurichten. Aktualnie restaurowany jest Dom Kawa- The Prince Pückler Park Muskau was lerski z docelowym użytkowaniem jako created according to plans of the landsca- miejsce prezentacji Geoparku na wyso- pe gardener Hermann Fürst von Pückler- kim poziomie. Muskau in the years 1815 to 1845. The prince helped himself thereto stylistic de- vices of the landscape painting. Skillfully Der Durchbruch der Lausitzer Neiße durch den Muskauer Falten- he employed the existing topography and bogen. Daten: Vattenfall Mining & subordinated the architecture of the buil- Generation AG, Bildbearbeitung: dings the scenic dimensions. Foreground, Milan Geoservice GmbH middle plane and background coordina- Przełom Nysy Łużyckiej przez Łuk te. The park extends to 830 hectares in Mużakowa. Dane Vattenfall Mining the valley of the Lusatian Neisse as well & Generation AG, Opracowanie as the adjacent plateau of the Muskau grafiki: Milan Geoservice GmbH Arch. Its central point form the Old and The cut-out of the Lusatian Neisse New Castle and the Orangery. At present through the Muskau Arch. Data: Vattenfall Mining & Generation the cavaliers‘ house is reconstructed for a AG, image processing: Milan Geo- prestigious exhibition about the geopark. service GmbH

8 Über Schnee, Firn und Gletschereis O śniegu, firnie i lodowcach About snow, firn, and glacier ice

In der Elster-Kaltzeit war das nördliche W okresie zlodowaceń południowopol- During the Elster glaciation the northern Mitteleuropa zwei Mal vom Inlandeis be- skich północna część Europy Środkowej part of Central Europe was covered twice deckt. Zu Beginn des zweiten Vorstoßes była dwa razy pokryta przez lodowiec with an ice sheet. At the beginning of the vor ca. 340 000 Jahren zog sich der Eis- kontynentalny. Na początku drugiego second advance 340 000 years ago the rand etwa entlang der Linie Hamburg – okresu zlodowacenia przed ok. 340 000 outer edge of the ice proceeded across Berlin – Krakau über mehr als 1 000 km lat krawędź lodu rozciągała się w poprzek Europe from Hamburg over Berlin to Kra- Länge hinweg quer durch Europa. Es Europy mniej więcej wzdłuż linii Hamburg kow (about 1000 km). Velocities of se- wird angenommen, dass sich die gesam- – Berlin – Kraków na długości ponad veral to several dozen meters a year are te Gletscherfront mit Geschwindigkeiten 1000 km. Przyjmuje się, że całe czoło lo- assumed. von einigen Metern oder Dutzend Metern dowca poruszało się z prędkością kilku jährlich bewegte. lub kilkudziesięciu metrów na rok. Glacial ice accrues by the accumulation of snow over many years, if in the win- Gletschereis entsteht durch die Ansamm- Lód lodowcowy powstaje w wyniku zbie- ters more snow falls then in the sommers lung von Schnee über mehrere Jahre, rania się śniegu przez kilka lat, dziesięcio- melts. Jahrzehnte oder Jahrhunderte hinweg, leci lub stuleci, kiedy w ziemie regularnie wenn im Winter regelmäßig mehr Schnee pada więcej śniegu, niż stopnieje latem. Initially the snow flakes set up a loose fällt als im Sommer wieder abschmilzt. fresh-fallen snow blanket. With increasing Płatki śniegu tworzą najpierw na ziemi luź- thickness the flakes aggregate to granu- Schneeflocken bilden zunächst auf der ną, płatkową pokrywę ze świeżego śnie- lar ice, firn. More roof pressure transforms Erde eine lockere, flockige Neuschnee- gu. Wraz ze wzrostem grubości pokrywy the firn to white glacial ice, white due to decke. Mit zunehmender Mächtigkeit der śnieżnej następuje zagęszczenie płatków dispersed tiny air bubbles. With decrea- Schneedecke verdichten sich die Flocken do ziarnistych gruzełków lodowych. Po- sing air in the ice the coulor changes to zu körnigen Eisaggregaten. Es entsteht wstaje firn. W miarę wzrostu nacisku na- blue. Firn. Erhöht sich der Überlagerungsdruck kładających się warstw firn przekształca weiter, wandelt sich der Firn in weißes się w biały lód lodowcowy, zawdzięczają- Gletschereis um, das seine Farbe durch cy swoje zabarwienie rozdrobnionym pę- fein verteilte Luftbläschen erhält. Mit ab- cherzykom powietrza. Wraz ze spadkiem nehmendem Luftanteil im Eis nimmt die- udziału powietrza w lodzie przyjmuje on ses eine blaue bis grünlichblaue Farbe an barwę niebieską do zielonkawo-niebie- (blaues Gletschereis). skiej (niebieski lód lodowcowy).

Schneeflocken Płatki śniegu Snow flakes heute dzisiaj Holozän holocen Holocene today flockiger Schnee 11 700 śnieg w płatkach Weichselkaltzeit

rny Spätweichseleisvorstoß fluffy snow póżny glacjał zlodowacenia Late Weichselian surge połnocnopolskie Weichselian ice age

Jungpleistozän 115 000 plejstocen g ó Late Pleistocene

Eemwarmzeit interglacjał eemski Eemian today ytn ą time before 126 000 locker-körniger Firn Wartheeisvorstoß zlodowacenia Warty nowo ż firn luźno-ziarnisty Warthe surge loose-grainy snow

Drentheeisvorstoß Saalekaltzeit zlodowacenia Odry zlodowacenia Drenthe surge środkowopolskie Saalian ice age rodkowy yw czasu (w latach) przed er ą weißes Gletschereis 300 000 Mittepleistozän Holsteinwarmzeit interglacjał mazowiecki Holsteinian Middle Pleistocene

biały lód lodowcowy plejstocen ś white glacier ice 320 000 2. Elstereisvorstoß zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) 2nd Elster surge Elsterkaltzeit

1. Elstereisvorstoß zlodowacenia południowopolskie zlodowacenia Sanu 1

1st Elster surge Elsterian ice age vor heute up ł Zeit in Jahren 390 000

Die Entstehungszeit des Muskauer Faltenbogens blaues Gletschereis Geologiczny wiek powstawania Łuku Mużakowa niebieski lód lodowcowy The geological age of the Muskau Arch blue glacier ice

Aus Schnee wird Gletschereis Ze śniegu powstaje lód lodowcowy How snow changes into ice

9 Fließendes Eis, ein Gletscher im Inylchek-Gebiet im Tienschangebirge, Kirgistan Płynący lód, lodowiec w obszarze Inylczek w górach Tienszan, Kirgistan Flowing ice, the Inylchek glacier in the Tien Shan Mountains, Kyrgyzstan

10 Ein Gletscher „stöSSt vor“: wie geschieht das? Lodowiec przesuwa się do przodu: ale w jaki sposób? A glacier „surges”: How doe´s it work?

Ein kleiner Eiswürfel ist ein fester, starrer Körper. Eismassen von mehreren Dutzend oder Hundert Metern Dicke dage- gen verhalten sich nicht „fest” sondern sind „plastisch”. Bedingt durch innere Reibung auf den Eiskristallflächen kriecht oder fließt eine große Eismasse wie ein „riesiger Grießbrei”.

Der Stillstand des Eisrandes ist deshalb auch kein Still- stand eines festen Eiskörpers. Er ist vielmehr ein Gleichge- wichtszustand, bei dem die Geschwindigkeit des vorwärts fließenden Eises genauso groß ist wie das rückwärtige Ab- tauen der Eismasse. Mit anderen Worten: ein Gletscher stößt vor, wenn er schneller fließt als er abtaut. Umgekehrt „zieht er sich zurück”, wenn er schneller abtaut als sein Eis fließt.

Mała kostka lodu to sztywne ciało stałe. Natomiast masy lodu o grubości wielu dziesiątek lub setek metrów zacho- wują się nie, jak ciało „stałe”, ale są „plastyczne”. W wyniku tarcia wewnętrznego na powierzchniach kryształów lodu, wielka masa lądolodu pełza lub płynie, jak „olbrzymia masa kaszy manny”.

Dlatego też stan bezruchu krawędzi lodu nie jest stanem bezruchu stałego ciała lodowego. Jest to raczej stan rów- nowagi, w którym prędkość płynącego do przodu lodu jest taka sama, jak tajanie wsteczne masy lodowej. Inny- mi słowy: lodowiec przesuwa się w przód, gdy płynie on szybciej, niż topnieje. I na odwrót: „wycofuje się on“, jeżeli szybciej topnieje, niż płynie jego lód.

A small ice cube is a firm rigid matter. In contrast ice mass of several hundred meters thickness acts plastically. Con- ditioned by internal friction along crystal faces huge ice mass creeps like “semolina pudding”.

The stagnancy of the ice bar is an equilibrium between forward creeping glacier and the thawing. In other words: a glacier protrudes when it creeps quicker than it thaws and „it draws back” when thawing is quicker than creeping.

Sehr schön zu beobachten ist das Fließen des Eises bei Hochgebirgsgletschern, hier z. B. am Steingletscher in den Schweizer Alpen (2004) Płynięcie lodu można bardzo dobrze zaobserwować w przypadku lodowców wysokogórskich, tutaj np. na lodowcu „Steingletscher” w Alpach Szwajcarskich (2004) Very nice we may witness the flowing of ice at a glacier in the high mountains, here e.g. at the „Stein Glacier” in the Swiss Alps (2004)

Wie ein Gletscher fließt. Entlang von horizontalen Linien strömt das Eis ähnlich wie Wasser in einem ruhig dahinfließenden Fluss. An der Zungenspitze bilden sich keilförmige Eispakete, die sich entlang von Bewegungsbahnen (sog. Scherflächen) übereinander schieben. Dabei bewegt sich das Eis nicht nur nach vorn, sondern breitet sich auch halbkreis- förmig nach vorn, nach links und nach rechts aus

Jak płynie lodowiec. Wzdłuż linii poziomych lód płynie podobnie, jak woda w płynącej spokojnie rzece. Na wierz- chołku języka tworzą się klinowate pakiety lodowe, przesuwające się jeden nad drugim wzdłuż toru ruchu (tzw. powierzchnie ścinania). Lód porusza się przy tym nie tylko do przodu, ale rozprzestrzenia się także półkoliście do przodu, w lewo i w prawo

How a glacier creeps. Along horizontal lines the ice flows similar to water in a calm river. At the tongue develop wedged ice packages pushed about each other along shear planes. In doing so the ice moves not only forward but likewise to the left and to the right

11 Die Entstehung des Muskauer Faltenbogens Geneza Łuku Mużakowa The formation of the Muskau arch

Im Normalfall gestaltet das Inlandeis eine Der Gletscher schuf den Faltenbogen nicht dadurch, dass er die Sand-, Ton- und Kohleschichten vor sich her Glaziallandschaft, die aus Grundmoränen, zusammenschob. Überwiegend war es sein Eigengewicht, durch das er die Schichten „nach vorn und oben“ Endmoränen, Sandern und dem Urstromtal herauspresste. Vergleichbar sehen unsere Fußabdrücke im Sand aus. aufgebaut ist (Abb. S. 42). Einen großen Teil Lodowiec nie utworzył moreny mużakowskiej przez to, że przesuwał on przed sobą warstwy piasku, iłu i węgla. Główną przyczyną była tu jego masa własna, wskutek działania której, wyciskał on warstwy „do przodu i w des Materials dazu hat das Eis auf seinem górę“. Porównywalnym przykładem są tu odciski naszych stóp na piasku. Weg von Norden nach Süden aus seinem The glacier did not form the Muskau Arch by pushing the layers. Predominately its own weight squezzed out Untergrund aufgenommen, transportiert the layers forward and upstairs. Similar appear our footprints in sand. und nach dem Abschmelzen wieder ab- gesetzt. Neben der transportierenden Kraft besitzt das Eis aber noch eine andere, weniger wahrgenommene Wirkung. Das ist der Druck, den sein eigenes Gewicht auf den Untergrund ausübt.

W normalnych warunkach lodowiec kontynentalny kształtuje krajobraz lodowcowy, na który składają się moreny denne, moreny czołowe, sandry i pradoliny (patrz też rysunek na str. 42). Dużą część mate- riału potrzebnego do powstania tych form krajobrazu, pobrał z podłoża lodowiec i po stopnieniu ponownie osadził, na swej dro- dze ruchu z północy na południe. Oprócz siły transportującej, lód wykazuje też inne, mniej zauważalne działanie. Jest nim na- Die Situation vor der Vereisung cisk, ponieważ jego ciężar własny oddzia- Die Landschaft war ein sehr flaches und ebenes Land, als das Inlandeis die Lausitz erreichte. Aus seiner ływuje na podłoże. Eismasse brach eine „kleine“ Gletscherzunge von etwa 20 km Breite, etwa 20 km Länge und 400 bis 500 m Mächtigkeit hervor. Während sich die gesamte Inlandeismasse nur sehr langsam bewegte, floss die Zunge des Muskauer Gletscher sehr schnell, wahrscheinlich mit einer Geschwindigkeit von 1-10 km pro Jahr, vorwärts.

In a normal case a continental ice sheet Sytuacja przed zlodowaceniem models a glacial scenery with ground Gdy lodowiec kontynentalny dotarł do Łużyc, krajobraz tej krainy był bardzo płaski i równy. Ze swojej masy lodowej moraines, terminal moraines, sandur out- wytworzył on „mały“ język lodowca o szerokości ok. 20 km, długości około 20 km i grubości 400 do 500 m. Pod- wash plains and glacial meltwater valleys czas, gdy cała masa lodowca kontynentalnego poruszała się jedynie bardzo powoli, język lodowca mużakowskiego (Fig. 42). The ice transported the material przemieszczał się bardzo szybko do przodu, prawdopodobnie z prędkością od 1 do 10 km na rok. from the north to the south and sedimented Situation before glaciation it when melting. Less noticed is the power The landscape was plane when the ice sheet reached Lusatia. From the mass of ice a small glacier tongue the ice performs to the underground by its debouched, 20 kilometers broad, 20 kilometers long and 400 to 500 meters thick. While the ice sheet creeped heaviness. quite slowly the Muskau glacier tongue flew faster forward, probably up to 10 kilometers per year.

12 Der Muskauer Gletscher „in Aktion“ Unter dem Eis wurden die Schichten durch Gesteinsflie- ßen in Falten gelegt (plastische Deformation). Man kann sich das so vorstellen, als wäre der Untergrund zwischen die Backen eines Schraubstockes eingespannt. Eine „Backe“ ist die Erde, die von unten „gegen hält“. Die zweite „Backe“ ist das Eis, das von oben drückt. Vor dem Eis fanden überwiegend Bruchverformungen statt. Die Schichten zerbrachen hier in so genannte tektonische Schuppen (rupturelle Deformation). Diese richteten sich auf und wurden zu einer 130 m bis 180 m hohen und etwa 700 m breiten Stauchendmoräne auf- gepresst. Der Muskauer Faltenbogen wurde also nicht durch die Schubkraft des Gletschers „zusammengescho- ben“ sondern vielmehr durch die Gewichtskraft des Eises „zerdrückt“ (Eislastdeformation). Im Bauwesen wird die Deformation des Baugrundes durch die Last von Gebäuden „Grundbruch” genannt. Man kann den Muskauer Faltenbogen deshalb auch als Grundbruch- moräne bezeichnen. Den Prozess der „Zerstörung“ der Gesteinsschichten durch einen Gletscher nennt man Gla- zialtektonik.

Lodowiec Mużakowski „w akcji“ The Muskau glacier „in action“ Pod lodem warstwy zostały pofałdowane w efekcie Below the ice the layers have been folded by plastic przemieszczania skał (odkształcenie plastyczne). Można deformation like placed in a bench vice. One jaw is the to sobie wyobrazić w ten sposób, jakby podłoże zamo- earth, the other is the ice. In front of the ice disjunc- cowane zostało między szczękami imadła. „Szczęką“ tive deformation occurs. The sediment layers broke in jest ziemia, „dociskająca“ od dołu. Drugą „szczęką“ jest tectonic rafts (rupture deformation). Then the flakes lód, naciskający od góry. erected and have been extruded to 180 meters high Przed lodem miały miejsce przede wszystkim odkształce- and 700 meters broad push moraine. nia nieciągłe. Warstwy ulegają tutaj rozbiciu na tzw. „łuski The Muskau Arch was not pushed together by the tektoniczne” (odkształcenie ścinające). Podnosiły się one i shearing force of the glacier but rather crushed down ulegały wypieraniu tworząc morenę czołową o wysokości by the weight of the ice. In the building industry the od 130 m do 180 m i szerokości około 700 m. deformation of the ground by the load of the const- Łuk Mużakowa nie został, więc „ściśnięty“ przez siłę ruction is called base failure. Therefore one could label ścinającą lodowca, ale raczej „rozgnieciony“ przez siłę the Muskau Arch as a base failure moraine. The de- ciążenia lodu (odkształcenie przez ciężar lodu). Od- molition of sediment layers by glaciers is called glacial kształcenie gruntu budowlanego przez ciężar budynków tectonics. nazywane jest w budownictwie wypieraniem gruntu. Łuk Mużakowa można więc określić, także jako morenę po- wstałą w wyniku wypierania gruntu. Procesy „niszcze- nia“ utworów skalnych przez lodowiec nazywany jest tektoniką lodowcową (glacitektoniką).

Nach dem Abschmelzen des Muskauer Gletschers Po stopnieniu Lodowca Mużakowskiego After the Muskau Glacier had melted Nach dem Abschmelzen des Eises blieb in seinem Po stopnieniu lodu na jego zapleczu pozostało duże After the ice had melted remained a large meltwater Hinterland ein großer, mit Schmelzwasser gefüllter See jezioro, wypełnione wodą z topnienia lądolodu – lake, the basin of Bahr. It was gradually filled with mel- zurück, das Bahrener Becken. Es füllte sich allmählich Zbiornik Bahren. Stopniowo napełniał się on osa- twater sediments (varved clay). mit Ablagerungen, die die Schmelzwässer in den See dami (iły warwowe), transportowanymi do jeziora transportierten (Bändertone). przez wody roztopowe.

Der Muskauer Faltenbogen heute Łuk Mużakowa dzisiaj The Muskau Arch today Spätere Eisvorstöße der Elster- und der Saaleeiszeit Późniejsze transgresje lądolodu z okresu zlodowaceń Subsequent ice advances in the Elster and Saale cold „überfuhren” den Faltenbogen und kaltzeitliche Winde południowopolskich i środkowopolskich „przemodelo- period passed over the Muskau Arch and during the bliesen feines Material (Sande, Schluffe und Tone) aus. wały “ Łuk, a wiejące w okresie lodowcowym wiatry glacial periods the wind blew off the fine sediments. Beide Prozesse führten zu einer starken Einebnung des usunęły z pierwotnych osadów materiał drobnoziarni- Both processes led to intense leveling of the moraine Stauchendmoränenwalls. Das Eis der jüngsten Kaltzeit sty (piaski i pyły). Obydwa procesy doprowadziły do sil- ridge. The ice sheet of the youngest glacial period (Weichseleiszeit) erreichte das Gebiet nicht mehr. nego wyrównywania wału moreny czołowej. Lądolód (Weichselian) did not reach the area. najmłodszego zlodowacenia plejstoceńskiego, północ- nopolskiego nie dotarł już do omawianego obszaru.

13 Die Entstehung des Muskauer Faltenbogens Geneza Łuku Mużakowa The formation of the Muskau arch

Insgesamt stauchte der Muskauer Glet- W trakcie zlodowacenia południowopol- The Muskau Glacier pushed the under- scher in der Elstereiszeit vor etwa 340 000 skiego przed ok. 340 000 laty Lodowiec ground four times: First Kölzig-Teuplitzer Jahren seinen Untergrund vier Mal. Beim Mużakowski spiętrzał podłoże czterokrot- Arch, second Döbern-Triebeler Arch and ersten Mal entstand der Kölzig-Teuplitzer nie. Przy pierwszym spiętrzeniu powstał third/forth the Muskau Arch. From Kölzig- Bogen, beim zweiten Mal der Döbern- łuk morenowy „Kölzig-Teuplitzer Bogen“, Teuplitzer Arch only a small part remains Triebeler Bogen sowie beim dritten und przy drugim – łuk morenowy „Döbern- so called „Teuplitz apostrophe”. Later, vierten Mal der Muskauer Faltenbogen Triebeler Bogen”, przy trzecim i czwartym 200 000 years ago, during Warthe glacia- i.e.S. Jüngere Gletscher „überfuhren” die spiętrzeniu powstał Łuk Mużakowa (niem. tion Warthe new glaciers moved over the ersten Bögen und trugen sie sehr stark Muskauer Faltenbogen). Młodsze lodowce „old Muskau Arch” and deposited an end ab. Vom Kölzig-Teuplitzer Bogen blieb nur „przejechały” po wcześniejszych morenach moraine. Thus, young Warthe glaciers ein kleines Stück erhalten, der „Apostroph i znacząco je wypłaszczyły. Po morenie created four moraine girdles consisting von Teuplitz”. Sehr viel später setzten vor „Kölzig-Teuplitzer Bogen“ pozostał zaled- of sand, gravel and erratic boulders (pp. 200 000 Jahren in der Warthevereisung wie kawałek, tzw. „apostrof z Tuplic”. Dużo 34–35). die Warthegletscher über dem „alten Fal- później, przed ok. 200 000 lat w czasie zlo- tenbogen” sogenannte Satzendmoränen dowacenia Warty, W tym czasie osadził na ab. Dabei bildeten sich am Rande der „starym łuku” tzw. morenę osadową. Utwo- Gletscher mindestens vier Rückzugsmo- rzyły się przy tym na obrzeżach lodowca, ränen in Form von Schuttwällen, die aus związane z jego wycofywaniem się, moreny Sand, Kies und Findlingen bestehen. Der recesyjne w formie zwałowisk składających bedeutendste Wall ist die Jerischker End- się z piasku, żwiru i głazów narzutowych. moräne (S. 34–35). Najistotniejsza jest tutaj morena „Jerischker Endmoräne” (str. 34–35).

warthezeitliche Eisrandlagen im Außenrand des Muskauer Faltenbogens Bahrener Becken (Hinterland des Falten- Muskauer Faltenbogen krawędź zewnętrzna Łuku Mużakowa bogens, aus dem die Stauchendmoräne aufgefaltet wurde) polożenie krawędzi lądolodu z okresu outer rim of Muskau Arch zlodowacenia Warty w obszarze Łuku Niecka Bahren (zaplecze Łuku Mużakowa Mużakowa, z obszaru którego rozwinęła się morena czołowa spiętrzona) Warthe Age end moraines of Muskau Arch Bahren Basin (hinterland of Muskau Arch where the push moraine was folded)

14 gieser Gizer-zapadlisko Gieser valleys

Der Muskauer Faltenbogen wird von scharf eingeschnittenen, langen abfluss- losen Tälern durchzogen. Sie werden als Gieser bezeichnet und sind sein charakte- ristischstes Landschaftselement. Die Gie- ser sind keine Überreste seiner Aufstau- chung durch den Gletscher sondern das Ergebnis eines vollkommen eigenständi- gen, jüngeren Entstehungsprozesses.

Durch die Gletscherstauchung wurden mit den anderen Schichten des Untergrun- des auch die in ihnen enthaltenen Braun- kohlenflöze gefaltet oder steil gestellt und erreichten die heutige Erdoberfläche. Das Austreten an der Erdoberfläche nennt man Ausstreichen. Dieses erfolgt in geraden oder gebogenen Linien. Unter der Erdoberfläche beginnt die Braunkohle zu verwittern. Sie oxydiert unter dem Ein- Blick vom Feuerwachturm auf dem Brandberg bei Reuthen. Der Kiefernforst wird durch eine Reihe von Birken fluss von Luftsauerstoff, der im Boden unterbrochen, die einen Gieser nachzeichnet. enthalten ist. Die Oxydation ist mit einem Widok z wieży przeciwpożarowej na wzniesieniu Brandberg koło Reuthen. Las sosnowy przerywają rzędy Volumenverlust der Kohle verbunden und brzóz, świadczące o obecności zapadlisk. der Boden über dem Kohleflöz senkt sich View from the fire outlook on the Brandberg hill near Reuthen. The pine forest is intercepted by birches which ein. Diesen Prozess kann man mit den trace a Gieser valley.

Ein Gieser, der über mehrere hundert Meter schnur- gerade verläuft. Typischerweise befindet sich unter dieser Struktur eine glazialtektonische Schuppe. Charakteristisch ausgebildet ist die Feuchtstandort- vegetation: Birken und Pfeifengras (Molinia caerulea) (Herbstfoto, bei Reuthen). Zapadlisko, które na odcinku o długości kilkuset metrów przebiega w linii prostej. W sposób typowy pod tą strukturą znajduje się łuska glacitektoniczna. Charakterystycznie ukształtowana jest roślinność stanowisk wilgotnych: brzozy i trzęślicy modrej (Moli- nia caerulea),(zdjęcie jesienne, okolice Reuthen). A Gieser running straightaway several hundred meters. The vegetation is typical for a humid habitat: birches and purple moor grass (Molinia caerulea) (picture in autumn, near Reuthen).

Vorgängen auf einem Komposthaufen vergleichen, der mit der Zeit auch immer kleiner wird. Von den seitlichen Hängen spült Regenwasser feines Bodenmaterial in den Gieser ein, hinzu kommt Laub, das sich nur schwer zersetzt. Im Ergebnis bildet sich im Gieser eine Wasser stauende Schicht. Der Gieserboden wird feucht, manchmal auch sumpfig oder moorig. Während die benachbarten Hochflächen trocken und in der Regel mit Kiefern auf- geforstet sind, breitet sich in den Giesern eine Feuchtigkeit liebende Vegetation aus. Verbreitet sind Birken, diverse Sträu- cher und Adlerfarn. Wenn es richtig nass wird, erscheint Pfeifengras. So erklärt sich auch der Begriff Gieser (manchmal auch Jeser). Er leitet sich von dem wendischen Wort jezero: Sumpf ab. In der Grube „Julius“ wurde im Tiefbau die Braunkohle in mehreren Schuppenstrukturen abgebaut. Deshalb sind die Schuppenstrukturen unter den Giesern sehr genau bekannt. W kopalni „Julius” węgiel brunatny wydobywano metodą eksploatacji podziemnej w licznych strukturach łuskowych. Z tego powodu struktury łuskowe, znajdujące sie pod gizerami są dobrze rozpoznane. In the mine „Julius“ lignite was extracted by subsurface mining. That´s why the flake structures below the Giesers are known very well.

15 Gieserlandschaft zwischen Bohsdorf und Reuthen im Sommer. In langen geraden Linien durchziehen die Giesertälchen mit heller grünen Birkenreihen den dunkelgrünen Kiefernwald. Krajobraz zapadliskowy koło miejscowości Bohsdorf i Reuthen latem. Długimi, prostymi liniami ciągną się dolinki gizerów z jasnozielonymi rzędami brzóz oraz ciemnozielonym lasem sosnowym. Gieser landscape between the villages Bohsdorf and Reuthen. The Gieser valleys house of light green birches. They cut the dark green pine forest in long straight lines.

Foto tiefer

en ss e poln./engl. a ow ts m w en m ły m em sp i w y ed ch or s s tw sh Ab u a he e nw f lic ow ai anm und Tor eit wc l r ooriger Boden isz do ia he lo lac nac po tg pos ziemia torfowa i torf muck soil and peat

tertiäre Sande und Schluffe ertiary sand and silt trzeciorzędoweT piaski i mułki węgiel brunatny lignite Braunkohle

Schematischer Querschnitt durch einen Gieser. Schematyczny przekrój przez gizer. Schematic cross section through a Gieser valley.

16 Łuk Mużakowa poprzecinany jest ostro wciętymi, podłużnymi dolinami bezod- pływowymi. Doliny te określane są nazwą gizerów i stanowią charakterystyczny element krajobrazu Łuku Mużakowa. Gize- ry nie stanowią pozostałości działalności lodowca, ale są wynikiem całkowicie nie- zależnych, młodszych procesów geologicznych.

W rezultacie wypiętrzenia przez lodowiec utworów trzeciorzędowych wraz z pokładami węgli brunatnych, zosta- ły one znaczniewychylone ze swojego pierwotnego położenia i wydźwignięte ku powierzchni. Ich występowanie na powierzchni określane jest nazwą wy- chodni. Wychodnie te w terenie układają się w linie proste lub w mniejszych przy- padkach linie wygięte. Bezpośrednio pod powierzchnią terenu zachodzą procesy wietrzenia pokładów węgla brunatnego. W efekcie tych procesów węgiel brunatny ulega utlenieniu pod wpływem tlenu z powietrza, który zawarty jest w glebie. Gieserlandschaft bei Bohsdorf: Der Bohsdorfer Diapir (roter Kreis) ist eine etwa 150 m hohe, aufrecht ste- Utlenianie związane jest z utratą objęto- hende Falte, deren oberer Teil bei der Einebnung des Faltenbogens abgetragen wurde ści i ziemia nad złożem węgla zapada się. Krajobraz zapadliskowy koło miejscowości Bohsdorf: Diapir Bohsdorf (okrąg czerwony) to wyprostowany fałd o Proces ten można porównać z procesa- wysokości około 150 m, którego górna cześć została zrównana w efekcie erozjnej działalności lodowca mi występującymi w stosach kompostu, Gieser valley landscape near the village Bohsdorf. The Bohsdord diapir consists of an about 150 m high które to stosy stają się coraz mniejsze. upright fold. Today, its upper part is eroded Jednocześnie ze zboczy położonych na krawędziach obniżeń woda deszczowa wypłukuje wierzchni materiał gleby w kierunku do zagłębienia (gizeru), w którym gromadzą się również z trudem ulegające rozkładowi liście. W rezultacie w gizerze gromadzi się warstwa wody. Dno gizeru staje się wilgotne, niekiedy przybierając również postać bagna lub grzęzawiska. O ile w sąsiadujących z obniżeniem wy- niesieniach dochodzi do wysychania i z reguły kształtuje się drzewostan sosnowy, to w gizerach powstają dobre warunki dla rozwoju roślinności lubiącej wilgotność. W miejscach tych występują gaje brzozowe, różne zarośla oraz orlica, a w okresach dużej wilgotności, pojawia się trzęślica. W ten sposób wyjaśnić można również pojęcie gizer (niekiedy również „Jeser”). Nazwa ta pochodzi od łużyckiego słowa „jezero”: grzęzawisko.

The Muskau Arch is cranked by keenly in- cised elongate valleys without outlet. They are called Gieser and are very characteristic for the scenery. They are the result of an independent younger development. By the glacial tectonics the geological layers with the lignite seam have been fol- 0 100 200 300 m ded and steep positioned and reached the surface (outcropping). The lignite Mit einem modernen digitalen Geländemodell ist es möglich, den Verlauf des vollständigen Giesers über dem weathers (oxidizes) and loses volume. On Bohsdorfer Diapir darzustellen. Er ist eine knapp 400 m lange, sehr schmale Ellipse. the earth’s surface develop trenches. You may compare this process with a com- Przy pomocy nowoczesnego, cyfrowego modelu terenu możliwe jest zobrazowanie przebiegu całego zapadliska pod diapirem Bohsdorf. Ma on kształt bardzo wąskiej elipsy o długości niemal 400 m. post pile shrinking with time. Rainwater rinses fine soil particles into the Gieser On a digital surface model the the course of the Bohsdorf diapir is visible. Its shape forms a 400 m long very as well as leaves. A confining bed in the narrow ellipse. Gieser generates. The Gieser gets moist, sometimes also boggy with a typical vegetation with birches, divers bushes, bra- cken and purple moor grass. The term Gieser (sometimes Jeser) deviates from the Wendish word jezero for bog.

17 Quellen Źródła Springs

Im Quellgebiet der Grube „Babina“ sprudelt das Wasser in zahlreichen kleinen Quelltöpfen. W obszarze źródliskowym na terenie kopalni „Babina“ wypływa woda z licznych małych źródla- nych zagłębień. In the headwaters of the mine „Babina“ the water gushes from several small pans.

Quellen sind Orte, an denen Grundwas- morfologii krajobrazu. Przyczyna wystą- Trinkbrunnen mit hölzernem Rundpavillon im ser auf natürliche Weise an der Erdober- pienia źródła nie jest z reguły w pełni roz- Badepark von Bad Muskau, Ausschnitt aus einer Lithographie von GUSTAV TÄUBERT 1867 fläche austritt. Ihr Vorkommen hängt von poznawalna. W oczy rzuca się najczęściej der Wasserdurchlässigkeit des Gesteins, efekt działalności źródła (np. potok lub Studnia z wodą pitną, otoczona drewnianym pawilonem w parku zdrojowym, fragment litografii von der Höhe des Grundwasserstandes mały staw) i bujna roślinność, zasiedlają- GUSTAVA TÄUBERTA 1867 und der Landschaftsmorphologie ab. In ca obszar źródła w następstwie podaży Drinking fountain with wooden pavilion in the Spa der Regel ist die Ursache eines Quell- wody. Dlatego też źródła postrzegane są Park in Bad Muskau, detail of a lithography from austrittes nicht ohne weiteres zu erken- najczęściej, jako biotopy wilgotne. Szcze- GUSTAV TÄUBERT 1867 nen. Auffällig sind meist das eigentliche gólnie bogate w źródła są zbocza doliny Quellgewässer (z. B. ein Bach oder ein Nysy W Bad Muskau są to źródła bogate kleiner Teich) und die üppige Vegetation, w żelazo i siarkę, uzasadniające status die sich infolge des Wasserangebotes uzdrowiskowy miasta. Pojedyncze źródła im Quellgebiet ansiedelt. Quellen werden występują również w polskiej część Łuku deshalb oftmals vordergründig mehr als Mużakowa. Feuchtbiotope wahrgenommen. Beson- ders reich an Quellen sind die Hänge des Neißetals und der polnische Teil des Fal- Springs are sites where groundwater tenbogens. In Bad Muskau waren es die escapes naturally to the surface. That de- eisen- und schwefelreichen Quellen, die pends on the permeability of the rock, the den Kurortstatus der Stadt begründeten. level of the ground water and the mor- phology. Often the actual spring water is gaudy (e.g. a river or a small pond) as well Źródła, są to miejsca, w których woda as the opulent vegetation. Rich in springs podziemna w naturalny sposób wypływa are the slops of the Lusatian Neisse and na powierzchnię ziemi. Ich występowanie the Polish part of the arch. Springs high zależy od wodoprzepuszczalności skał, in iron and sulfur established the status of od stanu zwierciadła wody podziemnej i Bad Muskau as spa town.

Die Große Babinaquelle bei Łęknica in einer trockenen Jahreszeit (Frühsommer). Ihr kraterför- miger Rand besteht aus Eisenmineralabsätzen des Quellwassers. Duże źródło na terenie dawnej kopalni Babina w okolicach Łęknicy w suchym okresie (wczesna wiosna). Jego brzeg w formie krateru zbudowany jest z osadów związków żelaza, pochodzących z wody źródlanej. The Big Babina Spring near Łęknica in a dry season (early summer). The crater shaped rim consists of iron minerals deriving from the spring water. Die Quellsituation am Neißehang bei Pusack. Das Grundwasser (blaues Dreieck) fließt in Richtung Hang und tritt an mehreren Stellen zutage. Es „läuft“ beim Erreichen des Steilhanges „über“ (Überlaufquelle). Dort bilden sich Hangmoore mit einer üppigen Vegetation. Położenie źródeł Lachberge i Grenzerquelle koło Pusack. Woda podziemna w obrębie płaskowyżu (niebieski trój- kąt) płynie w kierunku zbocza i wypływa tam w wielu miejscach. Po dotarciu do stromego zbocza woda przelewa się (źródło przelewowe). Tworzą się tam torfowiska wiszące z bujną roślinnością. Springs at the slope of the Lusatian Neisse near Pusack. The ground water (blue triangels) flows in slope direction and comes to light. It spills over (overflow spring) and originates an abundant vegetation.

18 Stark zugewachsenes Bergbaufolgegewässer der Grube „Julius“ (Mulde Hermann Süd III) Mocno zarośnięte wody pokopalniane na terenie kopalni „Julius“ (wyrobisko Hermann Süd III) Intensively overgrown lake following the mine „Julius“ (lignite structure “Hermann South III”) 19 Bergbaufolgegewässer Zbiorniki antropogeniczne Mining Relc lakes

Der Muskauer Faltenbogen hat etwa 300 bis 400 Seen. Die meisten von ihnen sind lange, schmale und farbige Bergbaufolge- gewässer, die die Hufeisenform des Mus- kauer Faltenbogens nachzeichnen. 1845, das heißt vor dem Braunkohlenbergbau, waren es nur etwa 50, meist künstlich an- gelegte Fischteiche.

Na terenie Łuku Mużakowa znajduje się ok. 300 do 400 jezior. Większoś z nich to po- dłużne, wąskie i barwne wody pokopalniane, położone wzdłuż linii, mającego kształt podkowy, Łuku Mużakowa. W 1845 roku, tzn. przed eksploatacją węgla brunatnego, tych zbiorników było zaledwie 50. Były to najczęściej sztucznie utworzone stawy ho- dowlane.

There are about 300 to 400 lakes in the area of the Muskau Arch. Most of them are long narrow and coloured mining relic lakes tracing the horseshoe shape of the Muskau Arch structure. In 1854 before the lignite mining existed about 50 lakes. Mostly of them were artificial fish ponds. Bergbaufolgegewässer im Satellitenbild (Landsat TM, 1996) Pokopalniane zbiorniki wodne widoczne na zdjęciu satelitarnym (Landsat TM, 1996) Mining relic lakes in a satellite image (Landsat TM, 1996)

Bergbaufolgesee des Tagebaus der Grube “Providentia”, genannt der “GST-Teich”. Seine Uferbereiche sind z. T. durch Eisenmineralschlämme rotbraun gefärbt. Jezioro pokopalniane po kopalni odkrywkowej „Providentia“, znane jako „Staw GST“. Jego obszar przybrzeżny jest częściowo zabarwiony na kolor czerwono- brązowy, przez mineralne związki żelaza. Relic lake of the lignite opencast mine „Providentia“. It is called “GST-Teich”. Its beaches are coloured reddish brown by iron mineral mud.

20 Bergbaufolgesee des Tagebaus „Alexandra” in der Grube „Hermann”. Die Grünfärbung des Wassers wird durch Algen verursacht. Jezioro pokopalniane po odkrywce „Alexandra” na terenie kopalni „Hermann”. Zielone zabarwienie wody spowodowały algi. Relic lake of the lignite structure „Alexandra”. It is part of the mine „Hermann”. The green water colour is caused by algae.

Ein „versunkener Wald“ in der Grube „Caroline II“. Durch das Zubruchgehen eines Braunkohlentiefbaufeldes bildete sich ein See, in dem der Kiefernwald versank. Die dunklen Kreise sind Einbruchstrichter über einzelnen Kohleabbaukammern. „Zatopiony las“ na terenie kopalni „Caroline II“. Na skutek zapadania się pól eksploatacyjnych poziemnej kopalni węgla brunatnego, utworzyło się jezioro, w którym zatopił się rosnący tam las sosnowy. Ciemniejsze okręgi to leje zapadlisko- we nad poszczególnymi komorami po wydobyciu węgla. „Sunken forest“ in the mine „Caroline II“. Through the collapse of a lignite subsurface field the forest sank down and the lake appears. The dark circles are caved single mining chambers.

Bergbaufolgesee des Tagebaus „Czaple II“ der Grube „Babina“. Jezioro pokopalniane po odkrywce „Czaple II“ na terenie kopalni „Babina“ Rest lake of the opencast mine „Czaple II“ of mine “Babina”.

21 Aussichtsturm Brühlsche (Wald- Bildungszentrum) MUSKAUER FALTENBOGEN ŁUK MUŻAKOWA MUSKAU Arch Schlossanlage Pförten Brody UNESCO Global Geopark Mooreiche, Kunstwerk „Energetische Reflexionen” B 97 Geopark-Touren Tertiärwald Unser Geopark erschließt auf einer Fläche B 115 Klinge von 585 km² seine abwechslungsreiche Mammut „Susi Stoßzahn” Natur, Bergbaufolge- und Kulturland- Altbergbau-Tour Cottbus Museum Zeitsprung schaft mit 10 thematischen Rad- und (Eem von Klinge) B 122 Wanderwegen, zwei historischen Schmal- FORST (Lausitz) spurbahnen, einem Wassertourismus auf Geologie-Tour der Lausitzer Neiße sowie Museen und Abfahrt Informationspunkte. Nähere Auskunft Roggosen N Glas-Tour Abfahrt y sa hierzu gibt die Geotouristische Karte des Forst Ł A 15 u Geoparks. ży Jerischker Endmoräne-/ La ck us a Aussichtsturm Neiße-Tour it ze an der Düne Der Muskauer Faltenbogen ist einer von r Ne (geplant) B 115 iß gegenwärtig 140 Geoparks in 38 Ländern, Hermannsdorfer e die im Global Geoparks Network zusam- Radweg mengeschlossen sind (Stand Dezember Tuplice 2018). Auf S. 7 ist das zur Zeit noch ak- Abfahrt Dünen-Tour (geplant) Olszyna/ tuelle Poster 2017/2018 des Netzwerkes Bademeusel abgebildet. Damals umfasste es erst 127 Ziegeleibahn Klein Kölzig Mitglieder. Keramik-Tour A 18

Klein Kölzig A Ziegelei Klein Kölzig Babina-Tour Geoparkzentrum und Büro Preschen W

B 97 M Nasz Geopark na pow. 585 km² oferuje Talsperre urozmaiconą przyrodę, krajobraz poko- Spremberg Groß Kölzig Trzebiel LAND O

Alt Keula-Tour U Turner-Denkmal palniany i kulturowy z 10 tematycznymi BRANDENBURG trasami rowerowymi i pieszymi, dwie hi- Bohsdorf Teufels- Historischer stein K S Stadtkern storyczne kolejki wąskotorowe, turystykę Drachenberg-Tour Schullandheim wodną na Nysie Łużyckiej a także muzea K Felix-Turm A DÖBERN Jerischke i punkty informacyjne. Więcej informacji Felixsee Geopark- A Zelz w tym zakresie zawartych jest na mapie Büro Jerischke Ż geoturystycznej obszaru Geoparku. Waldeisenbahn Muskau Skansen Łużycki U Friedrichs- Buczyny U Geoparkzentrum hain Łuk Mużakowa aktualnie jest jednym ze (und -büro) E Reuthener Żarki Wielkie M 140 geoparków z 38 krajów, zrzeszo- sowie Infopunkte Reuthen Park nych w sieci Global Geoparks Network R Gustav-Theodor- (stan – grudzień 2018). Na str. 7 znajduje Ziegeleibahn Klein Kölzig Tschernitz Fechner-Haus Feldsteinkirche K się jeszcze aktualny poster 2017/2018 Vier bunte Chwaliszowice Seen F Niwica sieci GGN. W tamtym czasie sieć miała B 156 Groß U 127 członków. Düben A Ł Überregionale Radwege SPREMBERG L Bronowice Czaple

T Welterbe Aussichtsturm Spree-Radweg Pückler Park bei Afryka POLSKA Our geopark with an extent of 585 km² E Kromlauer ŁEKNICA makes accessible a diversified scenery Halbendorf N Park BAD MUSKAU OKSIR with nature, mining und culture. 10 cy- Oder-Neiße-Radweg B Kromlau cle tracks and hiking trails, two historic O B 156 narrow-gauge railways, water tourism on FREISTAAT G Wolfsradweg SACHSEN E the Lusatian Neisse as well as musems Museum Handwerk N und Gewerbe Sagar and information points are at the dispos- Info-Zentrum województwo „Anlage Mitte” al. Detailed information is given in the Seenlandroute Spree Gletscher-Abenteuerwelt lubuskie Glasmuseum Krauschwitz i.d.O.L. (WOJEWODSCHAFT LEBUSER LAND) geotouristic map of the geopark. Waldeisenbahn Turm Muskau Am Schweren Berg The Muskau Arch is one of 140 geoparks Weißkeißel from 38 countries integrated in the Glo- Spreetaler WEIßWASSER/O.L. See bal Geoparks Network (status Decem- Przewóz ber 2018). On page 7 is presented the Pechern recent network poster from 2017/2018. At that time the network comprised only Bernstein- TAGEBAU NOCHTEN B 115 N see L y a s 127 members. UND REKULTIVIERUNGSGEBIET us a it z Ł e u r ź DEUTSCHLAND N y e c k i ß a Scheibesee e B 156 Findlingspark Nochten Speicherbecken hoyerswerda Lohsa II

Organisation Muskauer Faltenbogen der Vereinten Nationen UNESCO Global für Bildung, Wissenschaft Geopark Boxberg/O.L. Schrothäuser und Kultur Organizacja Narodów Erlichthof Zjednoczonych dla Dreiweiberner Wychowania, Nauki i Kultury UNESCO See Rietschen 22 Bärwalder See Reichwalde Aussichtsturm Brühlsche (Wald- Bildungszentrum) Schlossanlage Pförten Mooreiche, Brody Kunstwerk „Energetische Reflexionen” B 97

Tertiärwald

B 115 Klinge Mammut „Susi Stoßzahn” Cottbus Museum Zeitsprung (Eem von Klinge) B 122 FORST (Lausitz)

Abfahrt Roggosen N Abfahrt y sa Forst Ł A 15 u ży La ck us a Aussichtsturm it ze an der Düne r Ne (geplant) B 115 iß e

Abfahrt Tuplice Olszyna/ Bademeusel Ziegeleibahn Klein Kölzig A 18

Klein Kölzig A Ziegelei Klein Kölzig Geoparkzentrum und Büro Preschen W

B 97 M Talsperre Spremberg Groß Kölzig Trzebiel LAND O

U Turner-Denkmal BRANDENBURG Bohsdorf Teufels- Historischer stein K S Stadtkern

Schullandheim

K Felix-Turm DÖBERN Jerischke A Felixsee Geopark- A Zelz Büro Jerischke Ż Skansen Łużycki U Friedrichs- hain Buczyny U

E Reuthener Żarki Wielkie M Reuthen Park R Gustav-Theodor- Tschernitz Fechner-Haus Feldsteinkirche K Vier bunte Chwaliszowice Seen F Niwica B 156 Groß U SPREMBERG Düben A Ł L Bronowice Czaple

T Welterbe Aussichtsturm Pückler Park bei Afryka POLSKA E Kromlauer ŁEKNICA Halbendorf N Park BAD MUSKAU OKSIR B Kromlau O FREISTAAT G B 156 SACHSEN E Museum Handwerk N und Gewerbe Sagar Info-Zentrum województwo „Anlage Mitte” Spree Gletscher-Abenteuerwelt lubuskie Glasmuseum Krauschwitz i.d.O.L. (WOJEWODSCHAFT LEBUSER LAND) Waldeisenbahn Turm Muskau Am Schweren Berg Weißkeißel Spreetaler WEIßWASSER/O.L. See Przewóz Pechern

Bernstein- TAGEBAU NOCHTEN B 115 N see L y a s UND REKULTIVIERUNGSGEBIET us a it z Ł e u r ź DEUTSCHLAND N y e c k i ß a Scheibesee e B 156 Findlingspark Nochten Speicherbecken hoyerswerda Lohsa II 0 5 km

Boxberg/O.L. Schrothäuser Erlichthof Dreiweiberner See Rietschen Bärwalder 23 See Reichwalde Braunkohle Węgiel brunatny Lignite

Im Miozän, einem jüngeren Zeitabschnitt des Tertiärs vor etwa 16 Mio Jahren, war die Lausitz Küstenbereich eines im Nor- den bis Nordwesten liegenden flachen Meeres. Unter warm-humiden Klimabe- dingungen haben sich in der Küstenzone ausgedehnte Moore entwickeln können, aus deren Pflanzensubstanz unsere heutige Braunkohle entstanden ist. Durch die Aufstauchung der tieferen Erdschichten durch den Muskauer Gletscher gelangte die Kohle örtlich an die Erdoberfläche und ist dort auch heute noch sichtbar. Im Faltenbogen wurde sie in der Zeit zwischen 1843 und 1973 abgebaut. Die erste Grube war „Julius bei Wolfshain/ Friedrichshain in Brandenburg”, als letzte wurde die „Babina“ in Polen geschlossen. Der Bergbau wurde anfangs vor allem im Tiefbau betrieben, weil die technischen Möglichkeiten für die Wasserhaltung in größeren Tagebauen noch nicht verfügbar war. Umfangreicher Tagebaubetrieb hielt erst Anfang des 20. Jahrhunderts Einzug. In der Mulde der ehemaligen Grube „Babina“ tritt noch heute ein nicht abgebautes Braunkohlenflöz zu Tage. Insgesamt dürften zu jeweils verschiede- W obszarze dawnej kopalni „Babina“ jeszcze dziś występują wychodnie niewyeksploatowanych pokładów nen Zeiten etwa 80–90 Braunkohlengru- węgla brunatnego. ben tätig gewesen sein. In the mine „Babina” appears a not explorated lignite seam on the earth surface.

Blockbild des Kohleflözes Rysunek blokowy pokładu węgla Bloc diagram of the lignite seam

W miocenie, najmłodszym okresie trze- ciorzędu przed około 16 mln. lat, Łużyce stanowiły obszar brzegowy płytkiego morza, położonego na północy – północnym zachodzie. W ciepłych i wilgotnych warunkach klimatycznych w strefie brzego- wej mogły rozwinąć się rozprzestrzenione torfowiska (bagna), w których z substan- cji roślinnej powstał nasz dzisiejszy węgiel brunatny. Na skutek spiętrzenia głębszych warstw ziemi przez Lodowiec Mużakow- ski, węgiel brunatny wypchnięty został na powierzchnię ziemi i także dzisiaj jest tam widoczny. Na terenie Łuku był on wydobywany w latach 1843–1973. Pierwszą kopalnią była kopalnia „Julius koło Wolfshain/Friedrichs- hain w Brandenburgii”, jako ostatnią za- mknięto kopalnię „Babina“ w Polsce. 3 m Działalność górnicza prowadzona była początkowo przede wszystkim metodą eksploatacji podziemnej, ponieważ nie dysponowano jeszcze możliwościami technicznymi pozwalającymi na odwad- nianie większych wyrobisk odkrywko- An der Geologie-Tour am Felixsee bei Bohsdorf wurde ein künstlicher Aufschluss angelegt. Er zeigt ein Braun- wych. Zakrojona na szeroka skalę eks- kohlenvorkommen unter einem Gieser. ploatacja odkrywkowa ruszyła dopiero na Na trasie geologicznej nad jeziorem Felixsee koło Bohsdorfu wykonane zostało sztuczne odsłonięcie pokładu początku XX wieku. W różnych okresach węgla. Ukazuje ono występowanie węgla brunatnego pod zapadliskiem. czasu czynnych mogło być razem około On the Geology Tour at the Felixsee near Bohsdorf exists a man-made outcrop. It presents lignite beneath a 80–90 kopalń węgla brunatnego. Gieser valley.

24 Geologischer Schnitt durch das aufgefaltete Braunkohlenflöz und die Förderstrecken im Bereich der Grube „Conrad bei Groß Kölzig”, aus dem bergmännischen Risswerk 1926

Przekrój geologiczny przez zafałdowany pokład węgla brunatnego i chodniki transportowe na terenie kopalni „Conrad koło Groß Kölzig”, na podstawie górniczej dokumentacji graficznej z 1926 roku

Geological cross section through a folded lignite seam and extraction drifts in the mine „Conrad near Groß Kölzig”, from historical mining documents 1926

16 million years ago in the Miocene (pe- Between 1843 und 1973 the seam have riod in the Tertiary) Lusatia was located been extracted. The first mine was „Julius in the coastal region of a shallow ocean. bei Wolfshain/Friedrichshain” in Branden- In the warm humid climate prospered burg, the last closed down was „Babina“ Hausbrandbrikett, hergestellt in der Brikettfabrik der widespread swamps along the coast in Poland. In the beginning the coal digging Grube „Conrad” bei Döbern, gepresst Anfang der 1950er Jahre, Größe 18 x 5,5 x 5,0 cm and the plant remains of these swamps was driven in underground mining because Brykiet opałowy wyprodukowany w fabryce brykietu turned into our extent lignite. These lig- the technology for the water drainage in „Conrad”, sprasowany na początku lat 50-tych, nite seams reached the surface during open cast mining was not yet on hand. Ex- wymiary 18,0 x 5,5 x 5,0 cm the deformation caused by the Muskau tensive open cast mining started not until Lignite briquette for domestic use, compacted in the glacier and are still observable at some the 20th century. Overall some 80 to 90 mi- briquetting plant of the mine „Conrad” near Döbern, sites. nes operated at different periods. Size 18 cm x 5,5 cm)

Ein Kohlebergmann bei der Arbeit mit einer Keilhaue im Tagebau, um 1956 Górnik w trakcie pracy z kilofen w kopalni odkrywkowej, ok 1956 r Lignite miner working with a single-point pick in an open cast mine, about 1956.

Schachtanlage Karl („Karl-Mulde“) der Grube „Conrad bei Groß Kölzig”, etwa 1953. Szyb Karl („Niecka Karl“) kopalni „Conrad” koło Groß Kölzig, sytuacja około roku 1953. Mining shaft Karl (lignit site „Karl”) of the mine „Conrad bei Groß Kölzig”, about 1953.

25 Moore und Torfstiche Bagna i torfowiska Bog and peat extraction

Das Reuthener Moor war in den 1860er Jahren ein Handtorfstich. Bereits unmittelbar nach der Torf- gewinnung wurde das Moor wieder überstaut und renaturiert (Blick von Süden her). Bagno „Reuthener Moor” było w latach 60-tych XIX wieku miejscem ręcznego wydobycia torfu. Bezpośred- nio po pozyskaniu torfu bagno zostało ponownie zalane i zrekultywowane (widok od południa). In the eighteensixties the Reuthen bog was extracted. Immediately after the extraction the bog was flooded and recultivated (view from the south).

In Gebieten mit hohen Grundwasserstän- Die Wachstumszeit eines Moores „steckt“ den und größeren Quellen treten an ver- gewissermaßen „im Torf“. Die Torfmäch- schiedenen Orten Moore auf. Vereinzelt im tigkeiten liegen im Faltenbogen meist bei Faltenbogen durchgeführte Pollenuntersu- wenigen Dezimetern. Das bisher bekann- chungen zeigten, dass die Moorbildung te Maximum beträgt 10 m. Dort, wo der ein Prozess ist, der im Holozän an ver- Torf eine Mächtigkeit von ungefähr 2 m er- schiedenen Orten zu verschiedenen Zei- reicht, baute man ihn verschiedenen Orts ten einsetzte und wieder endete oder bis als häusliches Brennmaterial oder zur Bo- heute anhält. Das Holozän ist geologisch denverbesserung ab. Das Schmalbrättrige Wollgras (Eriophorum an- betrachtet die Warmzeit, in der wir heute le- gustifolium) ist eine charakteristische Pflanze im ben. Sie begann vor etwa 10 000 Jahren. Eine Reihe von Mooren sind in ihrem na- Reuthener Moor. türlichen oder renaturierten Zustand eigen- Wełnianka wąskolistna (Eriophorum angustifolium) Länger anhaltendes Moorwachstum führt ständige oder Teile von Landschafts- und jest charakterystyczną rośliną na torfowisku zur Bildung von Torfen unterhalb der heu- Naturschutzgebieten, weil sie die Grund- Reuthener Moor te noch lebenden Vegetationsschicht, das lage einer reichen Tier- und Pflanzenwelt The cotton grass (Eriophorum angustifolium) is a heißt unterhalb des Grundwasserspiegels. bilden. characteristic plant in the Reuthen bog.

26 Die traditionelle Methode des Torfstechens im 19. Jahrhundert wird in Kluki im Slowinski National- park an der polnischen Oststeeküste für Touristen demonstriert. Tradycyjna metoda pozyskiwania torfu w XIX wieku demonstrowana jest turystom we wsi Kluki w Słowińskim Parku Narodowym na polskim wybrzeżu Morza Bałtyckiego. In the village Kluki of the Slowinski National Park (Polish Baltic Sea coast) ) the traditional method of of peat extraction is demonstrated for tourists.

In den Niedermooren, aber auch an saueren Braunkohlenrestgewässern, ist der Rundblättrige Sonnentau (Drosera rotundifolia) verbreitet. Er ist eine fleischfressende Pflanze. W torfowiskach niskich, ale także przy kwaśnych wodach zbiorników poeksploatacyjnych, rozpowszechniona jest rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia). To roślina mięsożerna. In low moors as well as at the shores of acidic relic lakes the grows round-leaved sundew (Drosera rotundifolia). It is a carnivorous plant.

Na obszarach o wysokim stanie wody pod- często stanowią rezerwaty przyrody, po- Herbstimpression aus dem Reuthener Moor ziemnej i występowania większych źródeł nieważ są one podstawę bogatego świa- Impresje jesienne z torfowiska Reuthener Moor najczęściej znajdują się bagna. Przepro- ta zwierzęcego i roślinnego. Autumn impression in the Reuten bog wadzone badania utworów bagiennych w różnych miejscach Łuku Mużakowa, okre- ślające rodzaje pyłków roślinnych (analizy pyłkowe) wykazały, że tworzenie się bagien jest procesem, który rozpoczynał się i po- In areas with high groundwater level or nownie kończył w holocenie lub trwa do around springs swamps occur. Sporadic dziś. Pod względem geologicznym holocen pollen analyses revealed that the forma- jest okresem międzylodowcowym (intergla- tion of swamps started at different times, cjałem), w którym dzisiaj żyjemy. Rozpoczął at some places accretion ended, at on się przed około 10 000 lat. others it goes on until today. Geologically considered the Holocene is an intergla- Utrzymujący się dłużej rozwój bagien pro- cial period in which we live now. It started wadzi do tworzenia się torfów pod żywą about 10 000 years ago. dziś jeszcze warstwą roślinności, tzn. poni- żej poziomu zwierciadła wody podziemnej. Longer lasting growth of swamps leads Im Winter tritt das Mosaik aus den grabenartigen Okres rozwoju bagna „zapisany” jest po- to the formation of peat under the living Torfstichen (schneebedeckte, offene Wasserflächen) niekąd „w torfie“. Grubości warstwy torfu vegetation below the groundwater level. und den dazwischen stehen gelassenen Resten wynoszą na terenie Łuku przeważnie kilka The time growth is documented in the des ursprünglichen Moores eindrucksvoll hervor (Reuthener Moor). decymetrów. Znana dziś wartość maksy- peat. In the Muskau Arch the thickness malna wynosi w tym przypadku 10 m. Tam, of the peat amounts several decimeters, W zimie tworzy się imponująca mozaika z wy- gdzie torf osiąga grubość około 2 m, wy- at most 10 meters. When the peat was cinek torfowych w kształcie rowów (przykryte śniegiem, otwarte powierzchnie wypełnione wodą) i dobywa się go, jako materiał opałowy do thick enough (more then 2 meters) it was pozostających pomiędzy nimi pozostałości pierwot- użytku domowego lub do poprawy żyzno- extraced for fuel or to ameliorate soil. nego torfowiska (torfowisko Reuthener Moor). ści gleby. Some swamps belong to conservation In the wintertime the mosaic of ditches (snow coverd areas because they offer the background open water surfaces) and ridges of bog remnants Szereg bagien występuje w swoim stani for a rich wildelife. impessively appears. naturalnym lub zostały zrekultywowane i

27 Sand und Kies Żwiry i piaski Sand and gravel

Sande und Kiese sind weltweit verbreitet. Piaski i żwiry są powszechne na całym Sand and gravel are worldwide common. Sie entstehen auf sehr unterschiedliche Wei- świecie. Powstają w bardzo rozmaity spo- They form in quite different ways and are se und setzen sich aus unterschiedlichen sób i składają się z różnych ziaren skał i mi- composed of varying grains of rocks and Gesteins- und Mineralkörnern zusammen. nerałów. Mogą także mieć różną kolorysty- minerals causing diverse colours. In the Schließlich können sie auch verschiedene kę. Na terenie Łuku Mużakowa przeważają Muskau Arch occur predominately two Farben haben. Im Muskauer Faltenbogen dwa rodzaje piasków. Pierwszym z nich types of sand: First young tawny impure kommen überwiegend zwei Arten von są młode, żółtobrązowe, zanieczyszczo- glacial quartz sands used for buildings, on Sand vor. Das sind zum einen junge, gelb- ne polodowcowe piaski czwartorzędowe, the other hand white, more pure tertiary braune, unreine, eiszeitliche Quarzsande, których używa się jako piaski budowlane. quartz sands used for glass making. die man als Bausand verwendet. Zum an- Drugi rodzaj to białe, najczęściej czystsze deren sind es weiße, meist reinere, tertiäre kwarcowe piaski trzeciorzędowe, stoso- Quarzsande, die als Glassand eingesetzt wane jako piaski szklarskie wurden.

c d e

f g h

C D E Schwermineralsand von der Cremefarbener Strandsand von Schwarzer Strandsand aus Basalt Ostseeküste bei Łeba (Polen). Er der Osterinsel (Chile) aus zerschla- von der Insel Lancarote (Spanien). enthält außer Quarz rotvioletten genen Muscheln und rötlichen Sein Material ist vulkanische Lava. Granat (Almdin) sowie die Erzmi- Korallen. nerale Magnetit (Eisen) und Titanit Czarny piasek bazaltowy z wyspy (Titan). Kremowej barwy piasek z plaży Lazarotte (Hiszpania). Zbudowany Wysp Wielkanocnych (Chile) z jest z lawy wulkanicznej. Piasek z wód roztopowych z rozdrobnionych muszli i czerwona- wybrzeża Bałtyku z okolic Łeby wych korali. Black beach sand consisting of (Polska). Prócz kwarcu zawiera basalt from Lanzarote (Spain). b czerwono-fioletowy granat (alman- Cream-coloured beach sand from dyn), a także minerały w postaci Easter Island (Chile) consisting of rud – magnetyt (żelazo) oraz tytanit grinded shells and reddish corals. (tytan). A Heavy mineral sand fron the Baltic Eiszeitlicher Schmelzwassersand aus Nochten. Sea coast near Łeba (Poland). It Seine Quarzkörner besitzen dünne Verwitterungs- includes besides quartz redviolett krusten aus Eisenmineralen, die ihre gelbraune Farbe garnet as well as magnetite and verursachen. titanite. Polodowcowy piasek z wód roztopowych z Nochten. Jego ziarna kwarcowe posiadają skorupę F G H wietrzeniową z minerałów żelazowych nadających im Olivinsand von der Grünsandküste Brauner, stark eisenhaltiger Sand Pfeffer- und salzfarbener Sand von żółto-brązowy kolor. auf Big Island (Hawaii). Er besteht vom Ayersrock, dem heiligen einer Steilküste auf der Osterinsel. aus Olivin, einem Mineral, das Felsen der Aborigines in Australien. Er besteht aus schwarzem Basalt Glacial meltwater sand from Nochten. The quartz unter dem Namen Peridot als In der untergehenden Sonne und hellen Schalen von Meeres- grains have a thin weathering crust with iron mine- Schmuckstein gehandelt wird. erscheint der Felsen feuerrot. tieren. rals giving them a tawny colour. Piasek oliwinowy z zielonej plaży Brązowy piasek o wysokiej zawar- Piasek w kolorze pieprzu i soli ze wysp Big Island (Hawaje). Składa tości żelaza z gór Ayerstock, świę- stromych wybrzeży Wysp Wielka- B się z oliwinu, minerału nazywanego tych skał Aborygenów z Australii. nocnych. Składa się z czarnego Weißer, sehr reiner Quarzsand, wie er zur Glasher- perydotem i wykorzystywanego W zachodzącym słońcu skały mają bazaltu i jasnych skorupek z orga- stellung benutzt wird, aus Krauschwitz. jako kamień ozdobny kolor ognisto-czerwony. nizmów morskich.

Biały, bardzo czysty piasek kwarcowy, używany do Olivine sand from the green sand Brown sand (lots of iron) from Pepper ans salt coloured sand produkcji szkła, z Krauschwitz coast of Big Island (Hawaii). It Uluru (Ayers Rock), the sacred from a cliff line in Easter Island consists of olivine, a mineral which mount of the aborigines in Aust- consisting of black basalt and White quite pure quartz sand as used for glass is traded as gemstone under the ralia. In the sinking sun the mount lightcoloured shells. making; from Krauschwitz. name peridote. appears blazing red.

28 Schwarze Kieselschiefer. Flüsse transportierten sie aus den südlichen Mittelgebir- Weiße Quarzkiesel. Sie stammen aus Ton- und Kiesschichten des Tertiärs gen heran. Im Görlitzer Schiefergebirge, in der Nähe von Niesky, werden sie noch (Spremberg-Formation und Rauno-Formation unmittelbar aus dem Muskauer heute in Steinbrüchen als Straßenschotter gewonnen. Faltenbogen). Czarne łupki krzemionkowe. Rzeki transportowały je z położonych na południu Białe żwiry kwarcowe. Pochodzą one z utworów trzeciorzędowych (seria żarska i wysoczyzn Gór Łupkowych koło Görlitz. W pobliżu miasta Niesky, jeszcze dziś seria poznańska) Łuku Mużakowa. pozyskiwane są one w kamieniołomach i używane jako tłuczeń drogowy. White quartz pebbles. They descend from tertiary layers in the Muskau Arch Black chert. Rivers transported them from the low mountain range in the south. (Spremberg Formation und Rauno Formation).

Feuersteine (Flint). Sie sind meist hellbraun oder grau und stammen aus der Eine weitere Gruppe leicht unterscheidbarer Gesteine ist eine „bunte“. Sie umfasst Schreibkreide, z. B. von der Insel Rügen. Sie wurden durch das Eis von Norden rötliche, gelbliche und graue Granite, rote und braune Quarzporphyre sowie nach Süden transportiert. graue und grünliche Gneise, Glimmerschiefer, Grünschiefer und Amphibolite. Die Gesteine stammen zum Teil aus dem skandinavischen Grundgebirge im Norden. Krzemienie (flint). Są one przeważnie jasnobrązowe lub szare i pochodzą z warstw Zum Teil liegt ihr Herkunftsgebiet in südlicher Richtung, im Erzgebirge, im Lausitzer kredy piszącej, np. z wyspy Rugii. Były one transportowane przez lądolód z Bergland und im Isergebirge. Eine genauere Bestimmung der Gesteine ist nur północy na południe. Fachleuten möglich. Flintstones. They are light brown or grey and originate from the Cretaceous chalk Inną grupą łatwo rozróżnialnych skał są skały „kolorowe“. Są to czerwonawe, żół- e.g. at the isle of Rügen. They have been transported to the south by the ice. tawe i szare granity, czerwone i brązowe porfiry kwarcowe oraz szare i zielonkawe gnejsy, łupki mikowe, łupki zielone i amfibolity. Skały te pochodzą częściowo z rejonu skandynawskiego tzn. obszaru źródłowego położonego na północy. Ich obszar Rasterelektronisches Bild źródłowy znajduje się także częściowo w kierunku południowym - w Rudawach, na eines gut gerundeten Pogórzu Łużyckim i w Górach Izerskich. Dokładnego określenia rejonu pochodze- Quarzsandkorns (Glas- nia tych skał mogą dokonać tylko specjaliści. sand) aus der „Mulde VII” An additional group of easily discriminable rocks is multicoloured. It embraces Obraz dobrze zaokrą- reddish, yellowish und grey granites, red and brown rhyolites as well as grey and glonego ziarna plasku greenish gneisses, mica schists, greenschists and amphibolites. Part of them kwarcowego widoczny w originate in the Scandinavian basement rocks, the rest has its provenience in the mikroskopie skaningowym south (Ore Mountains, Lusatian Mountains, Jizera Mountains). Only specialists are (piasek szklarski) z „Niecki able to determine the rocks. VII” Scanning electron mi- croscope image of a well rounded quartz grain (glas sand) from the open cast mine “Mulde VII”

29 Windkanter Graniaki Wind blown pebbles (ventifacts)

Nicht selten findet man Feldsteine, deren Oberfläche glatt geschliffen ist und die eine oder mehrere Kanten besitzen. Es sind Windkanter. Sie entstanden während der letzten Eiszeit (Weichsel) und sind eiszeitliche Klimazeugen.

Unter periglazialen Klimabedingungen, d. h. in einer vegetationsfreien Landschaft in der Umrandung des Inlandeises, haben Sand beladene Winterstürme die Steine ähnlich wie ein Sandstrahlgebläse ab- geschliffen. Indem der Wind das feinere Sandmaterial zwischen den größeren Stei- nen wegbläst, reichern sich Windkanter gewöhnlich in einer dünnen Lage, einer Steinsohle, an.

Oftmals besitzen Windkanter mehrere Schliffflächen und Kanten. Manchmal sind sowohl die Oberseite als auch die Unter- seite als Windkanter ausgebildet (sog. Doppelkanter). Lange Zeit nahm man an, Unter extremen Bedingungen der Erwärmung (Sonneneinstrahlung am Tage) und Abkühlung (in der Nacht) dass die einzelnen Schliffflächen dadurch können Gerölle auch auseinanderplatzen. entstanden sind, dass der Wind aus un- W skrajnych warunkach ogrzania (promieniowanie słoneczne w dzień) i schładzania (w nocy) otoczaki mogą też terschiedlichen Richtungen blies. Aber pękać. wie sind dann die Doppelkanter entstan- Under extreme conditions of warming (insolation in the daytime) and cooling (at night) boulders can burst. den?

Unter den periglazialen Klimabedingun- Nierzadko spotyka się kamienie polne, skowy spomiędzy dużych kamieni, powo- gen ist die Erde tief gefroren (Dauerfrost- których powierzchnia jest gładko oszlifo- duje gromadzenie się głazów zazwyczaj boden). Während der warmen Sommer- wana i które posiadają jedną lub więcej w cienkiej warstwie. monate taut die oberste Schicht auf, das krawędzi. Są to graniaki. Powstały one Wasser kann nicht nach unten abfließen. podczas ostatniego okresu lodowcowe- Graniaki mają często kilka powierzchni Es bildet sich ein nasser, schlammiger Bo- go - zlodowaceń północnopolskich . Są szlifowanych i krawędzi. Czasami zarówno den. Bereits bei sehr geringen Hangnei- one świadkami klimatu z okresu zlodo- górna, jak i dolna strona ukształtowana jest, gungen, dazu reicht schon etwa 1% Ge- wacenia jako graniak (tzw. graniak podwójny). Prze fälle aus, beginnt er zu fließen (Solifluktion długi czas przyjmowano, że poszczególne = Bodenfließen). Außerdem können die W peryglacjalnych warunkach klimatycz- powierzchnie szlifowane powstały przez to, Gerölle im Schlamm versinken oder beim nych, tzn. w pozbawionym roślinności że wiatr wiał z różnych kierunków. Ale jak Gefrieren nach oben gedrückt werden krajobrazie na przedpolu lodowca kon- wtedy powstały graniaki podwójne? (Kryoturbation = Verkneten der Boden- tynentalnego, zimowe burze śnieżne, schichten durch Gefrieren und Auftauen). niosące także piasek, oszlifowały kamie- W peryglacjalnych warunkach klimatycz- Dabei drehen sich die Gerölle und frieren nie podobnie, jak to się robi w procesie nych ziemia głęboko zamarza i tworzy się im Herbst wieder fest. Der aus derselben piaskowania, np. renowacji zabytkowych wieczna zmarzlina. Podczas ciepłych mie- Richtung blasende Wind schleift dann piaskowcowych elewacji budynków. sięcy letnich jej górna warstwa rozmarza, eine andere Seite des Gerölls glatt. Wiatr, wydmuchując drobny materiał pia- woda na skutek głębszej zmarzliny nie może odpływać w dół przez co na powierzchni tworzy się mokry, mulisty grunt. Już w przypadku bardzo niewielkich nachyleń zbocza, wystarczy nawet spadek rzędu 1%, zaczy- na on płynąć (soliflukcja = płynięcie gleby/ gruntu). W tych warunkach otoczaki mogą pogrążać się w mule lub, w przypadku zamarzania, być wypychane do góry (kriotur- bacja = mieszanie się warstw przygrunto- wych w wyniku zamarzania i rozmarzania). W efekcie tych procesów otoczaki obracają się, a jesienią ponownie zamarzają. Wiejący z tego samego kierunku wiatr szlifuje wtedy na gładko ich drugą stronę.

Windkanterbestreuung in einem Kiefernforst östlich von Reuthen Liczne graniaki w lesie sosnowym na wschód od Reuthen Wind blown pepples spreading in a pine forest east of the village Reuthen

30 Often you find bolders with a smoothed surface having one or more edges. Tho- se are ventifacts (wind-faceted stones). They were formed during the last ice age (Weichselian) and testify the glacial period.

In the periglacial zone (open landscape around the ice sheet) windstorms loaded with sand had abraded the stones like a sandblasting machine. Due to the fact that the wind blows the material between the larger stones away the ventifacts con- centrate in a layer.

Often ventifacts possess several edges and grinding faces. Sometimes both top side and bottom side are formed as ventifacts (“double ventifacts”). A long time it was assumed that the grinding faces ge- nerated by wind from different directions. But how developed those “double side ventifacts”.

In the periglacial zone the soil is profound- ly frozen (permafrost). During the warm summer months the topmost layer thaws but the water has no way to drain off. A Ein 70 cm großer und ein 6 cm großer Windkanter, nebeneinander gefunden im Waldgebiet südwestlich von moist and muddy soil results. Already a Tuplice (Teuplitz) very low gradient is enough (1%) to make Graniaki: o średnicy 70 cm oraz o średnicy 6 cm, znalezione obok siebie na obszarach leśnych na południowy the soil creep (solifluction). In addition the zachód od Tuplic bolders may sink into the mud and could be pressed out when it freezes again Two windblown pebbles of 70 cm and 6 cm size. Both were founded nearby southwest of the village Tuplice (cryoturbation). Thereby the bolders may turn around. So the wind from the same direction is able to grind the other side.

Auswahl von besonders schön ausgebildeten Wind- kantern, gefunden im Gesamtgebiet des Faltenbo- gens. Alle Gesteine sind Quarzite. Ein besonders schöner, irregular ausgebildeter Kilka szczególnie ładnie uformowanych graniaków, Windkanter, gefunden im Braunkohlentagebau znajdowanych na całym obszarze Łuku Mużakowa. Nochten 2004, aufgestellt an der Geologie-Tour Wszystkie są kwarcytami. zwischen Bohsdorf und Reuthen A collection of unique windblown pebbles deriving- Wyjątkowo piękny, nieregularny graniak znaleziony from the whole Muskau Arch area. w odkrywce węgla brunatnego Nochten w 2004 r. Wystawiony przy trasie geologicznej między Bohs- dorf i Reuthen An exceeding beautiful windblown erratic boulder. In 2004 it was found in the lignite open cast mine Nochten. Today it is presented on the Geology Tour between the villages Bohsdorf und Reuthen.

31 Findlinge Głazy narzutowe Erratic boulders

Der Teufelsstein bei Tuplice ist der größte Findling im Faltenbogen. Er besteht aus einem Gneis, der durch granitische Gesteingsgänge (Pegmatit) durchzogen ist. Er hat eine größte Länge von 5,1 m und ein geschätztes Gewicht von 100 t. „Głaz Krabata” koło Tuplic nazywany wcześniej „Diabelskim Kamieniem”, jest największym głazem narzutowym w obrębie Łuku Mużakowa. Składa się on z gnejsu w połączeniu z granitowymi pasami (pegmatyt). Jego długość maksymalna wynosi 5,1 m, a ciężar szacunkowy wynosi 100 t. The Devils Boulder near the village Tuplice is the biggest erratic boulder in the Muskau Arch area. It consists of gneiss with granitic veins (pegmatite). The boulder is 5,1 m long and weights about 100 t.

Der Teufelsstein befindet sich im Zentrum einer heidnischen und später slawischen Kultstätte. Das aus dem Gestein herausgeschlagene „Rad” könnte ein Sonnensymbol darstellen. Es ist bisher keine vergleichare Gesteinsbearbeitung bekannt. Findlinge sind die in der Öffentlichkeit am Gesteine (Granitoide) und Gneise ohne Diabelski Kamień (obecnie „Głaz Krabata”) znajdował stärksten wahrgenommenen Zeugen un- entsprechend typische Merkmale. się w centrum pogańskiego a potem słowiańskiego serer Eiszeiten. Sie regten zu allen Zeiten miejsca kultu. Wykute w kamieniu „koło” mogło sym- die Phantasie des Menschen mit der Fra- Die Bestimmung der Gesteine erfolgt bolizować słońce. Nie znane są do tej pory podobne ge an, welch gewaltige Kraft sie wohl be- durch darauf spezialisierte Geologen rzeźby skalne. wegt haben könnte. Diese Frage ist heute (Petrographen) mit Hilfe von Gesteins- The Devils Boulder is the centre of a pagan and beantwortet. dünnschliffen. Im Labor werden vom zu later Slavonic cult site. Possibly the wheel-shaped untersuchenden Gestein etwa 25-30 μm sculpture represents a sun symbol. Es ist eine generelle Beobachtung, dass dünne, auf eine Glasscheibe aufgeklebte mit zunehmender Transportentfernung von Gesteinsplättchen, soganannte Dünn- ihrem Herkunftsgebiet die Größe der Find- schliffe, hergestellt. Das Gestein ist dann linge abnimmt. Je weiter sie transportiert durchsichtig und kann im Lichtmikroskop werden, desto stärker werden sie vom auf seine Mineralzusammensetzung u.a. Eis beansprucht und zerkleinert. Außer- Merkmale hin untersucht werden. dem nimmt die Transportkraft des Eises zu seinem Außenrand hin natürlich auch ab. Deshalb sind die Findlinge im Falten- bogen nicht sehr groß. Weitverbreitet in Głazy narzutowe w opinii publicznej są den Wäldern sind Findlinge von etwa 1 m najbardziej rozpoznawalnymi świadkami Größe. naszych zlodowaceń. Pobudzają zawsze ludzką fantazję rodząc pytanie – jaka Außer dieser theoretischen Betrachtung ogromna siła mogła je poruszyć? Współ- hatten Findlinge bis in die erste Hälfte cześnie znamy już odpowiedź na to py- des 20. Jahrhunderts hinein auch eine tanie. erhebliche praktische Bedeutung. Wie im Abschnitt über die Jerischker Endmorä- Ogólna obserwacja pozwala stwierdzić, ne (siehe S. 34) dargestellt ist, sind sie in że wraz ze zwiększaniem się odległo- Steingruben gewonnen, gespalten und in ści transportu od miejsca pochodzenia, großem Umfang für Kirchen, Scheunen zmniejsza się wielkość głazów. Im dalej und Wohnhäuser als Baumaterial verwen- są transportowane, tym bardziej lód je det worden. rozdrabnia. Ponadto siła transportowa lodu zmniejsza się w kierunku zewnętrz- Nur noch selten erhalten sind Kopfsteinpflaster- Bei Findlingen oder Geschieben allgemein nego brzegu. Dlatego głazy narzutowe straßen oder -wege. Zur Pflasterung verwendete wird generell die Frage der genauen Her- na terenie Łuku Mużakowa nie są bardzo man kleine oder gespaltene Feldsteine (alte Straße kunft des einzelnen Objektes gestellt. Bei duże. Powszechne w lasach są głazy o bei Niwica nach Gniewoszyce). den sog. Leitgeschieben ist das leicht zu wielkości ok. 1m. Z rzadka tylko zachowały się ulice lub drogi z beantworten. Leitgeschiebe sind solche, Poza tym teoretycznym rozważaniem, nawierzchnią brukową z kamienia polnego. Do die aus einem Gestein mit ganz charak- do połowy XX w. głazy narzutowe miały brukowania używano małych lub łupanych kamieni polnych (stara droga w pobliżu Niwicy w kierunku teristischen Merkmalen (Mineralbestand, także praktyczne znaczenie. Tak jak to Gniewoszyc). Gefüge) bestehen und die nur ein eng jest przedstawione w rozdziale o morenie Only very seldom historical cobbled roads are begrenztes Ursprungsgebiet besitzen. „Jerischker Endmoräne” (str. 34), pozy- preserved. The building materials are small entire Die meisten Geschiebe sind aber „graue skiwane w kopalniach kamienie były tam pepples as well as splitted larger ones (old road from Mäuse“, d. h. Granite oder granitähnliche łupane i wykorzystywane powszechnie Niwica to Gniewoszyce).

32 do budowy kościołów, stodół, domów been stressed and shredded. Furthermore mieszkalnych. the competence of the ice reduces in the direction of the outer rim. Therefore the er- W przypadku głazów czy też polodow- ratic boulders in the Muskau Arch are not cowego materiału skalnego, zasadniczo so big. Common are bolders of about one stawia się pytanie o pochodzenie po- meter size. szczególnych obiektów. W przypadku tzw. eratyków przewodnich odpowiedź jest Erratic boulders had a practical impor- prosta. Eratyki przewodnie to takie obiek- tance until the beginning of the 20. cen- ty, które charakteryzują się określonymi tury. They have been extracted in pits and cechami (skład mineralny, struktura) i wy- used as building material. In the case of stępują tylko w określonych pierwotnych till and boulders the general question is obszarach. Większość materiału skalnego where they come from. For typical bol- to jednak „szare myszy”, tzn. granity lub ders the answer is simple. They have qui- skały granitopodobne (granitoidy) oraz te characteristic features in constituent gnejsy bez typowych cech. minerals and texture that only a narrow Oznaczenie skał wykonywane jest przez region is considered. But most of the wyspecjalizowanych geologów (petrogra- boulders are “grey mice”, meaning grani- fów) przy pomocy szlifowanych cienkich tes or granitoides and gneisses without płytek skalnych. W laboratorium wykonuje those features. się płytki o grubości ok. 25-30 μm nakle- jone na szkło płaskie. Płytka skalna jest In the case of till and boulders the ge- przezroczysta i w świetle mikroskopu ba- neral question is where they come from. dany jest skład mineralny i inne cechy. For typical bolders the answer is simple. They have quite characteristic features in constituent minerals and texture that only a narrow region is considered. But most In the broad public the erratic boulders of the boulders are “grey mice”, meaning are the most famous witnesses for the Ice granites or granitoides and gneisses wit- Age. At all times they stimulated peoples hout those features. fantasy with the question whichever enor- mous power had moved them. Today we The determination of the rocks is done know. by specialized geologists (petrographers) with the aid of thin sections prepared in Typische Art der Findlingsbestreuung des Muskauer It is a general observation that with incre- a rock lab. Rock samples are glued to a Faltenbogens (Waldgebiet nordöstlich von Reuthen) asing distance to the provenience the size glass slide and grinded to 25-30 μm thin of the boulders decreases. The further they rock pad. Then the rock is transparent Typowe skupisko głazów narzutowych Łuku Mużako- wa (obszar leśny na północ od Reuthen) were transported the intenser they have and gets analysed. Typical pebble distribution in Muskau Arch area (north east of Reuthen)

P B Q

P Q

Q O O

Q 1 mm Der Finkenstein bei Reuthen ist mit einem Gewicht von etwa 20 t Gewicht der zweitgrößte Findling im Gesteinsdünnschliff-Bild des Finkensteins. Beobachtet werden können die typischen „Granitminerale“ Feldspat Faltenbogen. Auch er ist ein gewöhnlicher Gneis. (hier: O – Orthoklas und P – Plagioklas), Quarz (Q) und Glimmer (hier: B – Biotit). Die beiden Fotos zeigen denselben Bildausschnitt in unterschiedlichem Licht betrachtet. Bildgröße 3,7 mm x 5,4 mm. Głaz „Finkenstein” koło Reuthen o ciężarze około 20 t jest drugim pod względem wielkości głazem Obraz szlifu mikroskopowego skały głazu „Finkenstein”. Zaobserwować można typowe „minerały granitowe“ narzutowym na terenie Łuku Mużakowa. Także i w tym (tutaj: O – ortoklaz i P – plagioklaz, Q - kwarc i B – biotyt). Obydwa zdjęcia pokazują ten sam wycinek obrazu przypadku jest to zwykły gnejs. pokazany w różnym świetle. Wielkość obrazu 3,7 mm x 5,4 mm. The boulder Finkenstein near Reuthen has a weight of Rock thin section picture from the Finkenstein Boulder: visible the typical „granite minerals“ feldspar about 20 t. and is the second largest erratic boulder (here O – orthoclase and P – plagioclase), quartz (Q), and mica (here B – biotite). Both pictures show the same in the Muskau Arch. It consists of common gneiss. details in different light. Picture size 3,7 mm x 5,4 mm.

33 Jerischker Endmoräne Morena czolowa w okolicy Jerischke Jerischke terminal moraine

Beim zweiten Vorstoß des Inlandeises in der Saalekaltzeit, der Warthe-Vereisung vor etwa 140 000 Jahren, befand sich seine Haupteisrandlage am Südende des Faltenbogens (siehe Abbildung auf S. 14). Beim Rückschmelzen dieses Eises gab es noch einmal einen kleinen Stillstand der sich zurückziehenden Eismasse. Da- bei bildete sich ein kleiner Endmoränen- bogen von etwa 25 km Länge und 13 km Durchmesser.

Anders als der Muskauer Gletscher zur Elsterzeit hat der warthezeitliche Glet- scher seinen Untergrund wahrscheinlich nur in sehr geringem Maße oder gar nicht gestaucht. Dafür setzte der Jerischker Gletscher aber den in seinem Eis enthal- Gletschertor tenen Sand und Gesteinsschutt als Auf- schüttungsendmoräne ab. Der Endmo- ränenwall hat heute noch eine Höhe von etwa 20 m gegenüber seinem Umland. Die Endmoräne besteht aus Sanden und Geschiebelehmen, die große Mengen Feldsteine und größere Findlinge enthalten (Blockpackung). Bei Jerischke exis- tierte ein Gletschertor, d. h. ein aus dem Gletscher herausbrechender Schmelz- wasserfluss. Dieses Wasser durchstieß in der heutigen Ortslage Jerischke die Aufschüttungsmoräne und ergoss sich in das Vorland.

Przy drugiej transgresji lodowca kontynentalnego w okresie zlodowaceń środ- kowopolskich, w czasie zlodowacenia Die Jerischker Endmoräne Morena czołowa w okolicy Jerischke The Jerischke terminal moraine Warty, przed około 140 000 lat, jego główna krawędź lodu znajdowała się na południowym krańcu Łuku Mużakowa (patrz ilustracja na str. 2). Podczas jego topnienia wycofująca się masa lądolodu znajdowała się ponownie w stanie nie- wielkiej stagnacji (bezruchu). Tworzył się przy tym niewielki łuk moreny czołowej o długości około 25 km i średnicy 13 km.

W odróżnieniu od lodowca mużakow- skiego, z okresu zlodowaceń południo- wopolskich, lodowiec zlodowacenia War- ty prawdopodobnie ubił swoje podłoże tylko w bardzo niewielkim stopniu lub nie zrobił tego wcale. W okolicy Jerisch- ke i dalej po polskiej stronie w rejonie na Die Jerischker Endmoräne mit dem Gletschertor bei Jerischke wschód od Królowa osadził on zawarty w Morena czołowa w okolicy Jerischke z bramą lodowcową jego lodzie piasek i gruz skalny, jako mo- The Jerischke terminal moraine with the glacier mouth near the village Jeirischke renę czołową usypiskową. Wał moreny czołowej wznosi się dziś jedynie na około 20 m ponad otaczający go teren. Morena czołowa zbudowana jest z piasków i glin zwałowych, zawierających duże ilości kamieni polnych i większych głazów narzu- During the second ice advance in the Saa- Unlike the Muskau glacier in the Elster glaci- towych (struktura masywna). Na wschód le cold period (Warthe Stage 140 000 ye- ation the Warthe Stage glacier did not pres- od Jerischke istniała brama lodowcowa, ars ago) the rim of the ice sheet lay at the sure-forge the underground. The Jerischke tzn. strumień wód subglacjalnych, wy- southern end of the Muskau Arch (see Fig. glacier dumped all his sand and rock waste. pływający z lodowca. Wody te przebijały p. 2). When the ice melted a short stagna- Its terminal moraine is still today about 20 morenę czołową usypiskową w dzisiej- cy of the ice retreat occurred. In doing so meters higher than its surroundings. East szej lokalizacji Jerischke i rozlewały się na a small bow of a terminal moraine (25 km of Jerischke existed a glacier mouth for the jej przedpole. long and 13 diameter) was left. breaking out meltwater stream.

34 Tal der Lausitzer NeiSSe Dolina Nysy The valley of the river Lausitzer NeiSSe/Nysy Łużyckiej

Der Muskauer Faltenbogen besitzt im Südosten und im Südwesten zwei mar- kante Durchbrüche durch seine Bogen- struktur. Im Südwesten ist es ein 2 km breites Gletschertor. Es wurde durch einen Fluss aus abschmelzendem Was- ser des Muskauer Gletschers während der Elsterkaltzeit gebildet. Man nennt das heute verebnete, vollkommen flache Gletschertor Dübener Depression. Der zweite Durchbruch hat einen anderen Landschaftscharakter und eine andere Entstehung. Hier hat sich die Neiße erst in der jüngsten geologischen Vergangenheit (weichselzeitlich) durch den Faltenbogen „hindurchgesägt“. Auch fließt sie nicht aus dem Faltenbogen heraus, sondern in umgekehrter Richtung aus der Oberlau- sitz kommend in ihn hinein. Das Ergeb- nis ist ein etwa 20 m tiefes, steilrandiges Tal, das an seiner schmalsten Stelle kaum eine Breite von 200 m hat.

W części południowo-wschodniej oraz południowo-zachodniej Łuk Mużakowa posiada dwa istotne przełomy. Na po- łudniowym-zachodzie jest to brama lodowcowa o szerokości 2 km. Brama ta Der Einschnitt der Neiße in die Hochfläche des Faltenbogens ist in mehreren Stufen erfolgt. An verschieden Orten blieben Reste ehemaliger Terrassen erhalten, auf deren Höhe die Neiße ehemals floss. Das Bild zeigt ukształtowana została przez rzekę po- kleine Terrassen südlich von Zelz. Die Grafik (unten) illustriert die Situation im Foto (oben). Die Nummer 1 chodzącą z topniejących wód lądolodu bezeichnet die älteste, die Nummer 4 die jüngste Neißeterrasse. mużakowskiego z okresu zlodowaceń Proces wcinania się Nysy Łużyckiej w płaskowyż Łuku Mużakowa następował wielostopniowo. W różnych południowopolskich. Ten całkowicie płaski miejscach zachowały się pozostałości dawnych tarasów, na wysokości, których dawniej płynęła rzeka. Ilu- obszar w obrębie wzniesień morenowych stracja pokazuje niewielkie tarasy na południe od Zelz. Grafika (poniżej) ilustruje sytuacje na zdjęciu (z prawej). określa się bramą lodowcową „Dübener Numer 1 oznacza najstarszy, a numer 4 najmłodszy taras Nysy. Depression” (inaczej Depresja Düben). The incision of the Lusatian Neisse into the plateau of the Muskau Arch was carried out in several steps. Drugi przełom posiada inny charakter Rests of terraces indicating former niveau of the river are preserved at serveral places. The picture shows small terraces south of Zelz. The drawing below illustrates the situation on the picture. Number 1 indicates the krajobrazu oraz inną genezę powstania. oldest, number 4 the youngest terrace. W przypadku tego przełomu Nysa „wcięła się” w uformowany wał Łuku Mużakowa w dużo młodszej przeszłości geologicznej, w okresie zlodowaceń północno- Der Durchbruch des Neißetals durch den Muskauer Faltenbogen polskich. Nysa Łużycka nie wypływała Przełom doliny Nysy Łużyckiej przez Łuk jednak z Łuku Mużakowa, ale płynęła w Mużakowa przeciwnym kierunku z Górnych Łużyc. The breakthrough of the Lusatian Neisse Wynikiem erozyjnej działalności rzeki jest valley in the Muskau Arch dolina o głębokości 20 metrów, o ostro nachylonych zboczach, która w najwęż- szym miejscu nie przekracza szerokości 200 metrów.

The Muskau Arch has two prominent gaps in its bow structure. In southwest direction lies a two kilometers broad glacier mouth. It was formed by a meltwater river of the Muskau glacier during the Elster glaciation and is leveled out this day (Düben Depres- sion). The second gap has a different ori- gin. Here the Lusatian Neisse had sawed through the Muskau Arch in recent geological history (Weichselian). The Lusatian Neisse does not flow out of the Muskau Arch but in reverse direction into the arch coming from Upper Lusatia. The result is a 20 meters deep valley that measures only 200 meters at its narrowest situation.

35 Bergbau / Keramik / Glas/ Alaun & Industrieentwicklung Górnictwo / wyroby ceramiczne / szkło/ałun & rozwój przemysłu Mining/ pottery and ceramic / glass / alumn & industrial development

Nachgebauter Stollen aus Originalhölzern, Arbeitsge- räten und Braunkohle aus der ehemaligen Grube „Conrad bei Groß Kölzig“ in der Heimatstube Groß Kölzig. Zrekonstruowana sztolnia z oryginalnych elementów drewnianych, narzędzia pracy i węgiel brunatny z Historisches Foto aus den 1960er Jahren des Braunkohlentagebaus „Frieden“ bei Halbendorf. Heute befindet byłej kopalni „Conrad koło Groß Kölzig“ w Izbie regio- sich an seiner Stelle der Halbendorfer See. nalnej w Groß Kölzig. Historyczne zdjęcie kopalni odkrywkowej węgla brunatnego „Frieden“ koło Halbendorf z lat 60-tych. Dzisiaj w Mine gallery rebuilt with original mine props and tym miejscu znajduje się jezioro Halbendorfer See. equipped with miner´s tools and lignite samples from Historical picture from the 1960ies of the lignite mine „Frieden” („Peace”) near the village Halbendorf. Today the historical lignite mine „Conrad bei Groß Kölzig”. the lake Halbendorfer See is located here. Local museum Groß Kölzig.

Lange vor dem Braunkohlenbergbau wurde im Muskauer Faltenbogen Ra- seneisenerz abgebaut und verhüttet (Keula-Hütte in Krauschwitz) sowie Alaun gewonnen (zum Gerben, Färben und für andere Gewerke, erste urkundliche Er- wähnung 1595).

Mit der Errichtung des Eisenbahnnetzes Mitte des 19. Jahrhunderts bildete sich ein geschlossenes Bild einer geologisch Bergmannshut und Karbidlampe bedingten, bodenständigen Braunkoh- Czapka górnicza oraz lampa len-, Glas-, Holz- und Textilindustrie he- karbidowa raus. Für die Entwicklung der Glas- und Miner helmet and carbide lamp Textilindustrie war die Brennstoffversor- gung mit Braunkohle und Briketts (Bri- kettfabriken) eine existenzielle Vorausset- zung.

Auf die ebenfalls aufgestauchten Tonvor- kommen baute eine umfangreiche Zie- gel- und keramische Industrie auf. Sie umfasste nicht nur Ziegeleien, die normale Mauersteine, Klinker und Hohlsteine her- stellten, sondern auch Dachsteinwerke und Steinzeugröhrenfabriken, in denen hochwertiges chemisches Steinzeug und Hochspannungsisolatoren produziert wurden. Töpfereien und Buntgeschirrfabriken verarbeiteten die besten Tonqualitäten.

Bereits in den 1950er Jahren begann sich im benachbarten Niederlausitzer Braun- kohlenlagerstättenbezirk des Bezirkes Cottbus das überregional bedeutende Kohle- und Energiezentrum der ehemaligen DDR zu entwickeln. Damit endete im Muskauer Faltenbogen eine etwa 100- bis 130-jährige Periode rohstoff- und stand- ortgebundener Wirtschaftsgeschichte. Rohbraunkohle Węgiel brunatny Lignite

36 Na długo przed rozwojem górnictwa wę- In Krauschwitz werden seit 1875 hochwertige gla brunatnego w obszarze Łuku Mużako- keramische Erzeugnisse hergestellt. Hierzu gehörten wa wydobywano i poddawano przerobowi u. a. auch große, säurefeste Behälter für die chemi- sche Industrie. Einige besonders große Behälter ste- hutniczemu rudę darniową (huta Keula hen vor dem Gasthaus „Zur Linde“ in Krauschwitz. w Krauschwitz) oraz pozyskiwano ałun (do garbowania, barwienia i innych prac, W Krauschwitz od roku 1875 produkuje się wysokiej jakości wyroby ceramiczne. Należą do nich m.in. pierwsza udokumentowana wzmianka na duże, kwasoodporne pojemniki dla przemysłu che- ten temat pochodzi z roku 1595). micznego. Kilka szczególnie dużych pojemników stoi przed zajazdem „Zur Linde“ w Krauschwitz. Wraz z utworzeniem sieci kolei żelaznych In the village Krauschwitz high quality ceramic has w połowie XIX wieku powstał spójny ob- been produced since 1875. Large acid-resistent raz, uwarunkowanego geologicznie, prze- containers were part of the assortment. Some mysłu węgla brunatnego, szklarskiego, attractive examples are presented before the restau- drzewnego i włókienniczego. Warunkiem rant “Zur Linde” (“The limetree”). wstępnym dla zaistnienia i rozwoju prze- mysłu szklarskiego i włókienniczego było zaopatrzenie w paliwo w postaci węgla brunatnego i brykietów (brykietownia).

W oparciu o występowanie obok węgla brunatnego iłów ceramicznych zbudowa- no przemysł produkujący cegły i wyroby ceramiczne. Obejmował on nie tylko ce- gielnie, produkujące normalne cegły do robót murarskich, klinkier i pustaki, ale tak- że zakłady wytwarzające dachówki i rury kamionkowe, w których produkowano również wysokiej jakości kwasoodporne wyroby kamionkowe i izolatory wysokiego napięcia. Najlepszej jakości iły zagospo- darowywane i przetwarzane były przez warsztaty garncarskie i fabryki naczyń ma- lowanych.

W latach 50-tych rozpoczęła się w sąsied- nim Dolnołużyckim Okręgu Złóż Węgla Brunatnego w rejonie Cottbus, budowa centrum węglowo-energetycznego byłej NRD, o znaczeniu ponadregionalnym. W tym okresie w obszarze Łuku Mużakowa zakończył się, trwający około 100-130 lat okres historii gospodarczej, związanej z miejscowymi surowcami.

Es wurde eine große Anzahl verschiedener Ziegel produziert. Im Museum Sagar befindet sich eine umfang- Long before the lignite mining in the Mus- reiche Sammlung von Ziegeln und keramischen Erzeugnissen. kau Arch bog iron was extracted and Produkowano całą gamę różnych cegieł. W muzeum w Sagar znajduje się obszerny zbiór cegieł i wyrobów smelted (Keula smeltery in Krauschwitz) ceramicznych. and alum gathered (for tanning, staining There were produced numerous kinds of bricks and roof tiles. The Sagar museum obtains a large collection of and other crafts; first documented menti- bricks and ceramic. on 1595). Werkzeuge zur Glasherstellung Together with the installation of railroad Narzędzia używane przy wytwarzaniu wyrobów szklarskich. network in the middle of the 19th century Gaffer tools emerged a corporate pattern of indurstry (lignite, glass, timber and textile) in conse- quence of the local geology. For the glass and textile industry the fuel supply by the briquetting plants was an existential pre- condition.

On the clay deposits established a sub- stantial brick and ceramic industry. Brick- works produced common bricks, clinker, hollow bricks and roof tiles. Other factories made first-class stoneware and insulators for high voltage technology. Potteries and dinnerware mills used the best clay qua- Bleiverglastes Fenster in der Gelsdorf-Villa (heute lities. Glasmuseum Weißwasser, Künstler unbekannt, um 1928, Größe 0,80 x 1,10 m) Already in the 1950ies evolved in the adja- Okno oszklone witrażem ołowiowym w willi Gelsdorf cent Lower Lusatian lignite destrict around (dzisiaj Muzeum Szkła w Weißwasser, artysta niezna- Cottbus the supraregional energy vortex of ny, ok. roku 1928, wymiary 0,80 x 1,10 m) the former GDR (German Democratic Re- Lead glazed window from the Gelsdorf Villa. Today the public). In the Muskau Arch thereby closed Glass Museum of the town Weißwasser resides here a 130 years period of economic history. (artist unknown, about 1928, size 0,80 x 1,10 m).

37 Mammut von Klinge Mamut z miejscowości Klinge The Klinge mammoth

Das Wollhaarige Mammut „Susi Stoßzahn“ haltene Fund eines weitgehend vollständi- S. 9). Das Mammut von Klinge wurde in ist das Maskottchen des Geoparks. Es wur- ge Mammutskeletts. Es ist aber auch das einer Torfschicht gefunden, d. h. es ist in de in einer Tongrube in der Ortschaft Klin- kleinste der acht in Deutschland bekannten einem Moor ertrunken. Deshalb sind seine ge 1903 entdeckt. Susi ist ein etwa 45–50 Skelette. Zusammen mit zahlreichen ande- Knochen durch Huminsäuren dunkelbraun Jahre altes weibliches Tier. Da Mammut- ren Tier- und Pflanzenfossilien (Großsäuger, gefärbt. Die das Mammut begleitende fos- bullen in der Regel größer sind als Mam- Fische, Schildkröten, Pollen, Blätter, Hölzer sile Fauna und Flora zeigen ein Klima an, mutkühe, ist es mit einer Schulterhöhe von u.a.) ist das Mammut in Ablagerungen eines das etwas wärmer war als das heutige. etwa 2,75 m wie erwartet klein. Das Klinger Sees der Eem-Warmzeit (vor etwa 120 000 Dieser Fund aus einem gemäßigten Klima Mammut ist der älteste in Deutschland er- Jahren) bewahrt worden (siehe Tabelle auf steht im Widerspruch zu der allgemein herr-

Das Wollhaarige Mammutmädchen „Susi Stoßzahn” (Mammutus primigenius BLUMENBACH, 1799) von Klinge ist das Maskottchen des Geoparks. Susi lebte in einer warmzeitlichen Auenlandschaft. Hier ist ihr Lebensbild rekonstruiert. Włochata samica mamuta „Zuzia Kieł“ (Mammutus primigenius BLUMENBACH, 1799) z Klinge jest maskotką Geoparku. Zuzia żyła w dolinie w okresie ocieplenia. Tutaj przedstawiona jest rekonstrukcja środowiska w którym żyła mamucica.. The wooly mommoth girl „Zusi the Tooth” (Mammutus primigenius BLUMEN- BACH, 1799) from Klinge is the mascot of the geopark. During a warm interval Zusi lived in a pasture landscape. Here is shown a reconstruction of Zusis living environment.

38 schenden Auffassung, nach der das Woll- haarige Mammut das Image als „Riese der Eiszeit” besitzt und sein Lebensraum generell im kalten Klima lag. In dem entsprechend seiner Fundumstände rekonstruierten Lebensraum lebte das Mammut in einer Auenlandschaft, in der offene Wasserstellen verbreitet waren, und u. a. Wärme liebende Birken wuchsen.

Włochaty mamut „Zuzia Kieł” jest maskot- ką Geoparku. W roku 1903 w kopalni gliny w miejscowości Klinge odkryto szkielet sa- micy mamuta „Zuzia”, wieku około 45–50 lat. Płeć mamuta określono na podstawie rozmiaru szkieletu, którego wysokość wynosi w kłębie 2,75 m. Byki mamutów są z reguły większe. Mamut z Klinge jest naj- starszym w Niemczech zachowanym zna- leziskiem w znacznym stopniu kompletne- go szkieletu mamuta. Jest to jednak także najmniejszy szkielet, z ośmiu znalezionych w Niemczech. Razem z licznymi innymi skamieniałościami zwierzęcymi i roślinnymi (wielkie ssaki, ryby, żółwie, pyłki, liście, ka- wałki drewna i inne) mamut ten został za- chowany dla potomności w osadach jeziora interglacjału eemskiego (z przed około „Susi Stoßzahn”, ein Wollhaariges Mammut, ist das Maskottchen des Geoparks. Eine Rekonstruktion ihres 120 000 lat), (patrz tabela na str. 9). Mamut Skeletts steht im Kreishaus in Forst (Verwaltungs- z Klinge znaleziony został w warstwie tor- gebäude des Landkreises Spree-Neiße). fu, tzn. utonął on w bagnie. Dlatego jego „Zuzia Kieł”, włochaty mamut jest maskotką Geoparku. kości zostały zabarwione na ciemno przez Rekonstrukcja jego szkieletu znajduje się w budynku kwasy huminowe. Towarzyszące mamuto- starostwa powiatu Sprewa-Nysa w Forst . wi skamieniałości fauny i flory wskazują na A reconstruction of Zusis skeleton resides in the to, że ówczesny klimat był nieco cieplejszy Kreishaus Forst (administrative centre of the distict niż dzisiejszy. Spree-Neiße).

Znalezisko to, dokumentuje warunki klimatu ciepłego, co stoi w sprzeczności z powszechnie panującą opinią, zgodnie z którą mamut włochaty opatrzony jest wize- runkiem „olbrzyma okresu lodowcowego“, a jego przestrzeń życiowa ulokowana była generalnie w klimacie zimnym. Zgodnie z rekonstrukcją warunków środowiskowych, Unterkiefer des Mammuts von Klinge mit den beiden Backenzähnen (M ), Sammlung des wiemy, że mamut żył na terenach błotni- 2 Naturkundemuseums Berlin stych, na których rozprzestrzenione były otwarte zbiorniki wodne i rosły m.in. cie- Dolna szczęka mamuta z Klinge z oboma zębami trzonowymi (M2 ), zbiór Muzeum Przyrodniczego płolubne brzozy. w Berlinie Low jaw of the mammoth of Klinge with the two back teeth (M2), collection of the Natural History The woolly mammoth „Zusi the Tooth“ is Museum Berlin the mascot of the geopark. It was dis- covered in a clay pit near Klinge in 1903. Susi is a 45 to 50 year old female with a shoulder hight of 2.75 meters. Normally mammoth bulls are bigger than cows. The mammoth of Klinge is the oldest fin- ding of a largely entire mammoth skeleton in Germany. However it is the smallest of the eight known skeletons in Germany. To- gether with other fossils (mammals, fishes, turtles and plant remains) the mammoth was conserved in lake sediments from the Eemian (120 000 year ago). The bones are stained brown by humic acid. The fossil fauna and flora indicate a climate slightly warmer than today. The reconstrcted habitat corresponds to a pasture landscape Zeichnung des Mammutskeletts von Klinge. with open standposts and thermophilic Die erhaltenen Teile sind schwarz gezeichnet. trees. This contradicts the dominant opi- Rysunek szkieletu mamuta z Klinge. Zachowane nion that the woolly mammoth lived un- elementy są zaznaczone na czarno. der cold climate as the “giants of the Ice Skeleton sketch of the mammoth of Klinge. In Age”. black the preseved skeleton elements.

39 Glossar Słowniczek Glossary

Glossar

Diapir: (griech.: diapeiros – durchstoßen) geologische Körper, die von unten her überlagernde Schichten durchstoßen. Am bekanntesten sind Salzstöcke, die als Diapire ihr Deckgebirge durchstoßen.

Eislobus: (griech: lobus – der Lappen) girlandenförmig oder bogenförmig verlau- fender Rand des Inlandeises bzw. eines Eisschildes.

Eiszeit: Unter der einprägsamen Über- schrift „Die Eiszeit“ veröffentlichte 1837 der in München arbeitenden Botani- ker K. F. SCHIMPER auf der Jahresver- sammlung der Schweizerischen Natur- forschenden Gesellschaft eine Ode zum Geburtstag von GALILEI. Darin heißt es: „…von damals, als die Gewalt des Frostes Berghoch verschüttet selbst den Süden...“. Seit dem wird dieser Begriff verwendet.

Falte: Lagerungsform, bei der eine ebene Fläche in einem Gestein (z. B. die Schich- tung) verbogen („gefaltet“) worden ist. Gewöhnlich sind Falten das Ergebnis von Krafteinwirkungen (tektonische Deforma- tion).

Geopark: räumlich abgegrenzte Land- schaftsteile mit besonderer Bedeutung für das Verständnis der Erdgeschichte. In ihnen werden i. S. einer nachhaltigen Bildung Kenntnisse zum Aufbau der Erde, Böden, Rohstoffnutzungen sowie der Entwicklung von Natur-, Kultur- und Bergbaufolgelandschaften vermittelt (globalgeopark.org, nationaler-geopark.de).

Geotop: (der oder das): Geotope sind erdgeschichtliche Bildungen, die Erkennt- nisse über die Entwicklung der Erde oder des Lebens vermitteln, z. B. Aufschlüsse, Felsen, Findlinge, Quellen, Täler, Vorkom- men von Mineralien, Fossilien und Roh- stoffen.

Gieser: (wendisch: jezero – Sumpf, See) Gieser sind mehr oder weniger langge-

Erosionsformen in einer 8–15 m hohen Außenkippe bei Pustków. Sie besteht aus ca. 1 Mio m³ Abraum- massen (tertiäre Sande und Schluffe) des Braunkoh- lentagebaus „Czaple II” und wahrscheinlich auch an- derer, östlich angrenzender Tagebaue. Formy erozyjne wysokiej na 8–15 m hałdy zewnętrznej w Pustkowie. Na hałdzie znajduje się ok. 1 mln m³ ma- teriału pokopalnianego (trzeciorzędowe piaski i mułki) kopalni węgla brunatnego „Czaple II“ i prawdopodobnie innych sąsiadujących na wschód kopalni odkrywkowych. Erosional landforms in a in a 8–15 m high waste dump near the village Pustków. The dump consists of about 1 mio m³ excavation material from the former lignite mine „Czaple” and propably eastward other mines.

40 streckte, abflusslose, feuchte oder mit Erdzeitalter stehendem Wasser gefüllte Senken, die Zeit (Mio J.) im Muskauer Faltenbogen abgelagerte Schichten czas (mln lat) czas geologiczny warstwyosadów w obszarze Ł. Muż. sich über glazialtektonisch aufgestauchten time (mio y.) geological time in the Muskau Arch area sedimented layers Braunkohlenflözen bilden. Die Braunkohle verwittert (oxydiert) unter Volumenverlust 0.01 Quartär Holozän holocen Glazial-/Interglazialzyklen glacial/interglacial 0.5 Holocene glacjał/interglacjał an der Erdoberfläche und hinterlässt da- czwartorzęd Pleistozän plejstocen Quaternary durch an den linienhaften Braunkohlevor- Pleistocene 2 kommen grabenartige Geländehohlfor- men (siehe. S. 15–16). Pliozän pliocen 4 Pliocene keine Ablagerungen erhalten glazial (auch glaziär und glazigen): (lat.: osady nie zachowały się glacies – das Eis ) eiszeitlich; Der Begriff no sediments preserved geht auf J. V. CHARPENTIER zurück, der 6 von einer „Glacialformation” im Sinne von Gletscherbildungen sprach.

8 and colours in the bloc diagrams signatures glaziale Serie: durch den Gletscher abge- sygnatura i kolorystyka wydzieleń na blokdiagramach

setzte Sedimentbildungen und geomorpho- in den Blockbildern verwendete Farben und Signaturen logische Formen. Sie besteht aus Grund- 10 moränen, Endmoränen, Sandern und dem Urstromtal. Es ist im Einzelnen eine sehr Rauno-Formation komplizierte Formengemeinschaft (Begriff seria poznańska 12 Rauno Formation von A. PENCK & E. BRÜCKNER 1909). BRa 1. Miozäner Flözkomplex 1. pokład Henryk 1st Miocene seam 1. MFH Miozän Glazialtektonik (Glazitektonik): miocen 14 BBr (lat.: glacies – das Eis, griech.: tectonicós– Miocene Meuro-Formation seria mużakowa OGL die Baukunst betreffend) Bezeichnung für Meuro Formation BBr alle durch die Wirkung von bewegten Eis- 16 massen (Gletscher, Inlandeis) auf bzw. im 2. Miozäner Flözkomplex 2. pokład łużycka 2nd Miocene seam 2. MFH Untergrund erzeugten Lagerungsstörun- UGL gen (Falten, Schuppen, Überschiebun- Brieske-Formation gen, Aufpressungs- und Zerrungsstruk- 18 seria śląsko-łużycka Brieske Formation turen u. a.). BSp 20 Glaziallandschaft: flache bis hügelige trzeziorz ę d Tertiary Tertiär 3. Miozäner Flözkomplex 3. pokład ścinawski 3rd Miocene seam 3. MFH Landschaft Nordmitteleuropas zwischen den Mittelgebirgen im Süden (Riesen- Spremberg-Formation 22 seria żarska BSp gebirge, Erzgebirge, Harz u. a.) und der Spremberg Formation Nord- und Ostsee sowie dem skandinavischen Grundgebirge (Schweden, Norwe- 4. Miozäner Flözkomplex 4. poklad dąbrowski 4th Miocene seam 4. MFH gen) im Norden. Glaziallandschaften beste- 24 hen aus den vom Inlandeis mitgebrachten Cottbus-Formation BCo Lockergesteinen (Sande, Kiese, Geschie- Oligozän seria lubuska bemergel u. a.) und ihren Umlagerungs- 26 oligocen Cottbus Formation produkten. Morphologisch besteht sie aus Oligocene den Geländeformen der glazialen Serie. Die weite Verbreitung von wenig frucht- 28 keine Ablagerungen erhalten brak osadów baren Sanden in Brandenburg führte hier no sediments preserved zum Beispiel zu dem Namen „Streusand- büchse“. Die Schichtenfolge des Tertiärs im Gebiet des Muskauer Faltenbogens. Kolejność warstw trzeciorzędowych na terenie Łuku Mużakowa. Gletscher: (lat.: glacies – das Eis) The succession of bed in the Muskau Arch area. geschlossene, sich bewegende Eismas- se, Teil einer Eiskalotte. Oftmals spricht man auch von Gebirgsgletschern als Muskauer Faltenbogen: perigazial: (griech.: peri – um, herum, lat.: Gegensatz zum Inlandeisschild. Erstmals Der Name Muskauer Faltenbogen wurde glacies – das Eis) Bezeichnung für Gebiete, wird der Begriff Gletscher auf einer Karte im Rahmen der geologischen Landeskar- die ständig von Eis und Schnee bedeckte von AE. TSCHUDI (1538) verwendet. tierung von Preußen geprägt. Erstmals Regionen umrahmen. Sie sind in starkem erscheint er in gedruckter Form 1928 in Maße dem Frost sowie den Frostauftau-Wir- Lobus: siehe Eislobus den Erläuterungen der vier geologischen kungen, der Wirkung von abschmelzendem Spezialkarten von Döbern, Triebel, Weiß- Wasser und kalten Winden ausgesetzt. Mulde: Als geologischer Fachbegriff be- wasser und Muskau. Zuvor war er als zeichnet eine Mulde den konkaven Teil „Muskau–Großkölziger Mulde”, Muskauer Quartär: jüngster Zeitabschnitt der Erdge- einer Falte. Bildlich ausgedrückt ist das Flözzug, Muskau–Groß Kölziger Braunkohlen- schichte. Es ist unter Fachleuten noch nicht der dachrinnenförmige, nach oben offene becken oder einfach als Braunkohlenabla- ausdiskutiert, ob er vor 1,8 oder 2,6 Millio- Faltenabschnitt. Im Braunkohlenbergbau gerungen oder -bildungen von Weißwasser, nen Jahren begann. Typisch für das Quartär des Muskauer Faltenbogens erkannte man Muskau, Triebel und anderen Ortschaften ist einen häufiger Wechsel zwischen Warm- bereits Mitte des 19. Jahrhunderts sich in diesem Gebiet bezeichnet worden. und Kaltzeiten (siehe Tab. S. 9). oftmals wiederholenden Muldenstrukturen. In der Bergmannsspache bezeichnet eine nival: (lat. nivis – der Schnee) Prozesse und Schuppe: auch Schuppenstruktur „Mulde“ einen (meist) muldenfömig gebo- Wirkungen, die durch Frost, Gletschereis Lagerungsform von Gesteinen, bei der Ge- genen Teil des Kohleflözes. Sie erhielten und Dauerfrostboden verursacht werden. steinspakete entlang von Störungsbahnen häufig Eigennamen. Eine Grube besteht in Nivales Klima ist dementsprechend ein schuppenartig auf- oder übereinander ge- der Regel aus mehren Mulden, so dass die kaltzeitliches Klima in oder in der Nähe von schoben wurden. Bildlich kann man sich Benennung z. B. lautet: „Mulde Wilhelm in Gebieten, die mit Schnee, Gletschern oder die Form von Schuppenstrukturen wie ei- der Grube Julius”. Inlandeis bedeckt sind. nen Bretterstapel vorstellen, der auf einer

41 Endmoräne Grundmoräne morena czołowa morena denna Lodowiec: (łac.: glacies – lód) Zamknię- end moraine grund moraine (till) ta, poruszająca się masa lodowa, część czaszy lądolodu.. Często mówi się także o lodowcach górskich, jako przeciwieństwie Eis Sander do lądolodu, tarczy lodowej. Pojęcie to zo- lód sandry stało po raz pierwszy zastosowane na ma- ice sander pie AE. TSCHUDI (1538).

Łuk Mużakowa: Nazwa „Łuk Muża- kowa” po raz pierwszy użyta została w ramach kartowania geologicznego terenu Prus. Po raz pierwszy pojawiła się ona w formie drukowanej w roku 1928 w obja- śnieniach czterech arkuszy map geolo- Die morphologischen Formen der glazialen Serie, umgezeichnet nach der Originalabbildung von PENCK & gicznych: Döbern, Triebel, Weißwasser BRÜCKNER (1909). Links im Bild schließt sich im nordmitteleuropäischen Vereisungsgebiet, also auch in der i Muskau (Mużaków). Poprzednio teren Lausitz, noch das Urstromtal an (aus NOWEL u. a. 1994). ten określano, jako „Niecka Muskau-Gro- Kształty morfologiczne form polodowcowych, przerysowane za ilustracją oryginalną w publikacji PENCK & ßkölzig“, „Ciąg Złoży Mużakowa”, „Zagłę- BRÜCKNER (1909) Z lewej strony ilustracji - na obszarze zlodowacenia północnej części Europy Środkowej, a bie Węglowe Muskau – Groß Kölzig” lub więc także w Łużycach, przylega jeszcze pradolina (za: NOWEL i in. 1994). po prostu, jako osady lub utwory węgla The geomorphological landforms of the glacial series, redrawn after the original figure of PENCK & BRÜCK- brunatnego Weißwasser, Muskau, Triebel NER (1909). In general, in the north middle European ice age landscape as well as in the Lusatian ice age landscape the glacial valley is so supplement (from NOWEL u. a. 1994). (Trzebiel) i innych miejscowości na tym terenie.

Łuska: Także struktura łuskowa, forma ebenen Unterlage (z. B. Fußboden) vorsich- Fałd: Ciągła deformacja tektoniczna po- układu warstw skalnych, w przypadku któ- tig seitlich umgekippt worden ist. Im Fal- legająca na wygięciu plastycznym warstw rych, pakiety skał przesuwane są na podo- tenbogen hat die Kraft des Eises mehrere skalnych bez przerywania ich ciągłości. bieństwo łusek jeden nad drugim wzdłuż Hundert Meter mächtige Schuppen vor Forma układu warstw, w przypadku której, torów zaburzenia. Formę struktur łusko- seinem Eisrand übereinander geschoben równa powierzchnia w skale (np. uwar- wych można sobie obrazowo wyobrazić w (glazialtektonische Schuppen). stwienie) ulega wygięciu („pofałdowaniu“). taki sposób, jak stos desek, ostrożnie wy- Fałdy są zazwyczaj wynikiem oddziaływa- wrócony na bok na równym podłożu (np. Tektonik: (griech.: tektonikós – die Bau- nia sił (odkształcenie tektoniczne). podłodze). Na terenie Łuku Mużakowa, kunst betreffend) ist die Lehre vom Aufbau przed krawędzią lodu, siła lądolodu nasu- der Erdkruste und den Bewegungen und Formy polodowcowe: Osadzone i utwo- nęła na siebie kilkaset metrów grubych łu- Kräften, die diesen erzeugt haben. rzone przez lodowiec utwory osadowe i for- sek (łuski glacitektoniczne ). my geomorfologiczne. Składają się na nie Tertiär: Als Tertiär wird der Zeitabschnitt moreny denne, moreny czołowe, sandry i Niecka: Jako geologiczne pojęcie facho- vor etwa 65 Millionen Jahren bis 2,6 oder pradolina. W ujęciu bardziej szczegółowym we, niecka oznacza wklęsłą część fałdu. 1,8 Millionen Jahren vor heute bezeichnet. jest to bardzo skomplikowany zbiór form Mówiąc obrazowo, jest to otwarty ku In seinem jüngeren Abschnitt (siehe Tab. (pojęcie za: A. PENCK & E. BRÜCKNER górze odcinek fałdu, przyjmująca kształt S. 41) lagerte sich im engeren Gebiet des 1909). rynny. W górnictwie węgla brunatnego Muskauer Faltenbogens am Rand eines Łuku Mużakowa, już w połowie XIX wie- Meeresbeckens eine etwa 250 m mächtige Geopark: wydzielony element krajobrazu ku rozpoznano powtarzające się często Lockergesteinsfolge aus Kiesen, Sanden, o szczególnym znaczeniu dla zrozumienia struktury nieckowe. W gwarze górników Tonen, Schluffen und Braunkohle ab. Von histori Ziemii. Jednym z jego celów jest mianem „niecka“ określa się (przeważnie) wirtschaftlicher Bedeutung waren bzw. sind stworzenie możliwości budowania wiedzy i nieckowato wygiętą część złoża węgla. die Braunkohle, Glassande, Tone für die prowadzenia edukacji na temat Ziemii, gleb, Często otrzymują one nazwy własne. Ko- keramische Industrie und Ziegeltone sowie surowców naturalnych oraz naturalnym, palnia składa się z reguły z wielu niecek, Alauntone. Heute noch gewonnen wird die kulturowym i pogórniczym krajobrazie. tak, że nazwa brzmi np.: „Niecka Max w Braunkohle in der näheren Umgebung des kopalni Conrad“). Faltenbogens in den Tagebauen Nochten, Glacjalny: (łac.: glacies – lód ) lodowco- Reichwalde, Welzow-Süd, Jänschwal- wy; Pojęcie to ma swój początek u J. V. Niwalny: (łac. nivis – śnieg) Procesy i de und Cottbus-Nord der Lausitz Energie CHARPENTIER, który wspominał o “forma- działania, powodowane przez mróz, lód Bergbau AG (LEAG). cji lodowcowej” w kontekście powstawania lodowcowy oraz wieczną zmarzlinę. Sto- lodowców. sownie do tego klimat miwalny to klimat lodowcowy na terenach pokrytych śnie- Krajobraz lodowcowy: Płaski (do pa- giem, lodowcami lub lodowcem konty- Słowniczek górkowatego) krajobraz północnej części nentalnym lub w ich pobliżu. Europy Środkowej między pasmami gór- Czwartorzęd: Najmłodszy okres czasu w skimi na południu (Karkonosze, Rudawy, Okres lodowcowy: Na dorocznym ze- historii Ziemi. Fachowcy jak dotąd nie usta- Harz i inne), a Morzem Północnym i Bał- braniu Szwajcarskiego Towarzystwa Przy- lili jeszcze, czy rozpoczął się on przed 1,8 tyckim oraz skandynawskim górotworem rodniczego, pracujący w Monachium bo- czy 2,6 milionami lat. Typowe dla czwar- pierwotnym (Szwecja, Norwegia) na pół- tanik K. F. SCHIMPER opublikował w roku torzędu jest częste, naprzemienne wystę- nocy. Na krajobraz lodowcowy składają 1837 odę na urodziny GALILEUSZA pod powanie okresów międzylodowcowych i się przyniesione przez lodowiec kontynen- zapadającym w pamięć tytułem „okres lo- lodowcowych (patrz też tabela na str. 9). talny luźne skały klastyczne (piaski, żwiry, dowcowy“. Mówi się w niej: „... od czasu, gliny zwałowe margliste i in.) i produkty ich gdy władza mrozu z wielka mocą przy- Diapir: (gr.: diapeiros – przebijać się) tek- przemieszczenia. Morfologicznie składa gniata wszystko, nawet południe...”. Od toniczna struktura geologiczna, powsta- się on z form polodowcowych. Szerokie tego czasu pojęcie to jest stosowane. ła w skutek przebicia się ku górze, przez rozprzestrzenienie mało żyznych piasków młodsze skały nadkładu, skał starszych, w Brandenburgii doprowadziło tu na przy- Peryglacjalny: (gr.: peri – wokół, około, bardziej plastycznych. Najbardziej znane kład do powstania nazwy tego obszaru łac.: glacies – lód) Określenie terenów, są słupy solne, które, jako diapiry przebijają jako „pojemniczek na piasek do osuszania otaczających regiony, stale pokryte lo- swój nadkład. wilgotnego pisma“. dem i śniegiem. Są one w dużej mierze

42 narażone na działanie mrozu oraz skut- Flake: either flaky texture, stratification of tions) effected in the bedrock by mass of ków zamarzania-rozmarzania, działanie layers with the rock packages thrusted in ice (glacier, ice sheet). topniejącej wody i zimnych wiatrów. succession along faults. figuratively these structures resemble a stack of planks tilt Glacier: (Latin: glacies - ice) Compact Płat lodowy, lob, jęzor lodowcowy: over on a plane underlay. In the Muskau moving ice mass. Often mountain glaciers (gr.: lobus - płat) przebiegająca girlando- Arch the energy of the ice has thrusted are indicated in contrast to continental ice wo lub łukowato krawędź lodowca kon- flakes of several hundred meters size (gla- sheet. For the first time ever the term gla- tynentalnego względem lądolodu, tarczy cial tectonic flakes). cier was used on a map of AE. TSCHUDI lodowej. (1538). Fold: Form of a stack of originally planar Płat: patrz płat lodowy. surfaces, such as sedimentary strata, are Ice Age: Below the catchy headline „The bent (folded) to a permanent deformation. Ice Age“ the botanist K. F. SCHIMPER Tektonika: (gr.: tektonikós – dotyczący Usually folds are an effect of force (tectonic published in 1837 during the annual gen- sztuki budowlanej) Nauka o budowie sko- deformation). eral meeting of the Suiss Society of Natu- rupy ziemskiej oraz ruchach i siłach jakie ral Sciences an ode on the occasion of ja wytworzyły. Geopark: A well-defined landscape area the birthday of Galileo Galilei. Therein is with a special meaning for the understan- meant: Stanowiska geologiczne: są to forma- ing of the Earth history. One of the goals „… back then when the force of the frost cje geologiczne zawierające informację na of its existence is to accumulate knowl- overwhelmed mountain high even the temat rozwoju skorupy ziemskiej i życia edge and create possibilities for education South…”. Since that time the term is na Ziemi. Są to między innymi odsłonięcia about the Earth, soils, raw materials, as used. formacji skalnych, głazy narzutowe, źró- well as about natual-, cultural-, and post- dła, doliny, wystąpienia minerałów, ska- mining landscapes. Lobe: see Glacial lobe mieniałości i surowców mineralnych. Geotop resp. geosites: Are geological Muskau Arch: The term Muskau Arch Tektonika lodowcowa (glacitektonika): geological formations which with informa- was coined during the geological field (łac.: glacies – lód, gr.: tectonicós – do- tions about the development of the earth mapping of Prussia. tyczący sztuki budowlanej) Określenie, crust an life. These are e.g. outcrops rocks dotyczące wszystkich zakłóceń układu and mountains, erratic boulders, springs, nival: (Latin: nix, nivis – snow) Processes warstw (fałdy, łuski, nasunięcia, struktury valleys, occurrences of minerals, fossils, and effects caused by frost, glacier ice and wypierania i rozłamów i in.) wytworzonych and raw material). permafrost soil. Nival climate accordingly w podłożu, wskutek działania poruszają- is a could cimate in or near areas coated cych się mas lodowych (lodowiec, lodo- Gieser (no english equivalent): (Wend- by snow, glaciers or ice sheets. wiec kontynentalny). ish: jezero – bog, lake) Gieser are more or less elongate closed depressions, saggy periglacial: (Greek.: peri – around, Latin: Trzeciorzęd: Mianem trzeciorzędu okre- or filled with water. They form atop lignite glacies - ice) Term for areas around regions śla się okres czasu przed około 65 milio- seams edged by glacial tectonics. The lig- covered constantly by ice and snow. They nami lat do 2,6 lub 1,8 miliona lat temu. nite weathers (oxidizes) and loses volume. are to a great extend exposed to frost and W młodszym okresie trzeciorzędu (patrz On the earth’s surface develop trenches thawing as well as the impact of meltwater tabela) na terenie Łuku Mużakowa na (pp. 15–16). and cold wind. brzegu basenu morskiego osadził się ze- spół luźnych skał klastycznych o grubości Glacial: (Latin: glacies - ice ) The term was Quaternary: Most recent period in the około 250 m, składających się ze żwirów, coined by J. V. CHARPENTIER. He refered geological time scale. Experts still discuss piasków, iłów, pyłów i węgla brunatnego. to “glacial formation“ in the sense of gen- if it started 1,8 or 2,6 million years ago. Znaczenie gospodarcze miały lub mają: eration of glaciers. Characteristic of the Quaternary are fre- węgiel brunatny, piaski szklarskie, gliny quent switchovers between glacial epochs dla przemysłu ceramicznego i budowlane- Glacial landscape: Plane to undulating and warm intervals (Tab. p. 9). go, jak też gliny ałunowe. Dziś, w najbliż- landscape in the north of Central Europe szym otoczeniu Łuku Mużakowa, węgiel between the low mountain range in the Syncline: Geological term for the concave brunatny wydobywany jest jeszcze ,w ko- south (Giant Mountains, Ore Mountains, part of a fould. palniach odkrywkowych: „Nochten”, „Re- Harz et al.) and the North and Baltic Sea ichwalde”, „Welzow-Süd”, „Jänschwalde” as well as the Scandinavian Mountains in Tectonics: (Greek: tektonikós - pertaining oraz „Cottbus-Nord”, należących do firmy the south. Glacial landscapes are com- to building) model of the earth crust setup Lausitz Energie Bergbau AG (LEAG). posed of unconsolidated rock (sand, grav- and the interaction to generate its defor- el, bolder clay et al.) brought with the ice. mations. Zapadlisko: (wendyjski: jezero – bagno, Morphologically they represent the glacial jezioro) Zapadliska są to mniej lub bar- series. The vast distribution of unfertile Tertiary: Period in the geological time dziej rozciągnięte wzdłuż, bezodpływowe, sands in Brandenburg resulted in the nick- scale from 65 to 1,8 or 2,6 million years wilgotne lub wypełnione wodą stojącą name „duster” for this area. ago. In its recent section in the area of the obniżenia, tworzące się nad złożami wę- Muskau Arch 250 meters of unconsoli- gla brunatnego, wyciśniętymi w wyniku Glacial lobe: (Latin: lobus – lobe) festoon dated rock have been deposited at the rim zaburzeń glacitektonicznych. Węgiel bru- or arc shaped margin of a continental ice of an ocean. Economic relevant are lignite, natny wietrzeje (utlenia się) tracąc swoją sheet. sands and clays for glass and ceramics as objętość przy powierzchni ziemi, wskutek well as alum schist. Today lignite is won tego w miejscach jego liniowego wystę- Glacial series: By glaciers deposited in several opencast mines (Nochten, Re- powania powstają wklęsłe formy terenu o sediments and their geomorphological ichwalde, Welzow-Süd, Jänschwalde und charakterze rowów (patrz str. 15–16). formes. A complete glacial series consists Cottbus-Nord) by LEAG Lausitz Energie of a ground moraine, a terminal moraine Bergbau AG. chain, a sandur outwash plain and a glacial meltwater valley (term by A. PENCK & Glossary E. BRÜCKNER 1909).

Diapir: (Greek: diapeirein – to pierce Glacial tectonics: (Latin: glacies - ice, through) Geological bodies intruding overly- Greek: tektonikós - pertaining to building rocks. Well-known are salt domes which ing) Appellation for any dislocation (folds, break through the sedimentary capping. sheds, thrusts, upheavals and distrac-

43 In der Schattenreliefdarstellung eines digitalen Geländemodells wird die morphologische Struktur des Muskauer Faltenbogens am besten sichtbar. Kształt moreny Łuku Mużakowa doskonale widoczny na tle numerycznego modelu rzeźby terenu. The shape of the push moraine of the Muskau Arch clearly visible against the background of the visualisation of digital terrain model.