81° 34’ Noord Noorwegen | Anno 2018

Vrijdag 20 juli | Smeerenburgfjorden – Ytre Norskøya – Moffeneiland ...... 2 Zaterdag 21 juli | Ice Edge – Karl XII-øya ...... 15 Zondag 22 juli | Phippsøya – Sorgfjorden ...... 26

1 Vrijdag 20 juli | Smeerenburgfjorden – Ytre Norskøya – Moffeneiland

Even voor middernacht lichten we het anker. Met zulke namen is het overigens niet erg ochtendgroet gaat naadloos in een getallen- twee speelse jongen. Liefst in een schattige Steeds verder noordwaarts gaat het nu, om moeilijk te gissen welke naties in dit gebied diarree over. Scheepscoördinaten, buiten- pose op een hagelwitte ijsschots. En een uiteindelijk met een brede bocht zuidwaarts aan de slag geweest zijn. Ook de naam temperatuur, windsnelheid, niets wil ze ons staalblauwe hemel om het plaatje af te wer- de Smeerenburgfjorden in te varen. Dat de Smeerenburg laat weinig aan de verbeelding onthouden. Maar dat dringt nog niet goed ken. eilanden Amsterdamøya en Danskøya aan over. Daar bevonden zich grote traankoke- door in onze slaperige hoofden. Of we überhaupt ijsberen te zien zullen krij- het raam voorbijschuiven, gaat in onze slaap rijen van de Nederlanders. Ondertussen zijn we de Bjørnfjorden binnen- gen, is nog maar de vraag. Zeehonden van- onopgemerkt voorbij. Our love is alive, and so we begin, foolishly gevaren, een kleine inham helemaal op het gen is hun manier om aan de kost te komen. layin’ our hearts on the table, stumblin’ in, zo einde van de Smeerenburgfjorden. Beren- Dat doen ze doorgaans op het ijs. Maar door Met zulke namen is het niet erg klinkt het zachtjes door de intercom. Het is fjord betekent dat, maar beren zijn er niet te de klimaatopwarming smelt dat ijs steeds moeilijk te gissen welke naties in dit half acht, Bettina heeft Chris Norman en Suzi zien. Een ijsbeer spotten is de natte droom sneller en wordt de natuurlijke habitat van gebied aan de slag geweest zijn Quatro opgevorderd om ons met het aanste- van elke rechtgeaarde Svalbardvaarder. Als de ijsbeer steeds kleiner. kelijke deuntje te wekken. Haar stemmige het even kan, een fotogenieke berin met

2 Spirit wel voldoende bewegingsvrijheid. Spirit andere beslommeringen. Ze hebben één van de vier reddingssloepen op het wa- Even voor negen zijn tien van de twaalf zodi- ter laten zakken. Daar krijgt hij een grondige acs uitgezet. Als roerloze satellieten dobbe- beurt, alle systemen worden minutieus geïn- ren ze met hun zodiacdrivers rustig op het specteerd. zeegroene water achter de Sea Spirit, klaar om honderd en zes passagiers aan boord te Een gletsjer komt er niet zomaar, doceert nemen. Want we hebben een zodiaccruise Sergey rechtstaand in de zodiac, terwijl we op het programma staan. We gaan de glet- het gletsjerfront tot op slechts enkele hon- sjerwand van de Smeerenburgbreen van heel derden meters genaderd zijn. Vier voorwaar- dichtbij besnuffelen. den moeten vervuld zijn – voldoende neer- Onder een dicht bewolkte hemel zoeven de slag onder de vorm van sneeuw, tempera- zodiacs één voor één de koude tegemoet. In tuur beneden het nulpunt, goede windrich- de tussentijd hebben de matrozen van de Sea ting en geschikte landschapsvormen.

Duizenden kleine ijsschotsen drij- ven dicht langs de oever zachtjes zeewaarts. Hoe onschuldig ze ook lijken, ze zijn de reden waarom we hier niet voor anker gaan. Sommige van die ijsklompen zijn immers groot genoeg om het roer of de schroef van de Sea Spirit te bescha- digen. Je moet ze dus tijdig kunnen ontwijken. Ligt je anker vast in de zeebodem, dan lukt dat niet. Dyna- mische positionering is hiervoor de oplossing. Want zo behoudt de Sea

3 Blauw ijs is dus oud ijs

Laagje na laagje zet sneeuw zich op de gletsjer af. Dat leidt tot steeds meer druk op de onderliggende la- gen. Eerst wordt de sneeuw tot firn samengeperst, dan tot ijs. Waar losse sneeuw nog 90 % lucht bevat, is dat bij firn slechts 20 tot 30 %. In ijs nemen luchtbelletjes zelfs min- der dan 20 % van het volume in. En ook die lucht moet eruit, maar daar gaat dan wel heel veel tijd over-

heen. Hoe meer lucht uit het ijs verdreven is, het smeltende ijs op. Minuscule luchtbelle- des te blauwer het ijs is. Blauw ijs is dus oud tjes zijn dat, die zich met kleine plofjes uit ijs. hun eeuwenoude gevangenis bevrijden. Af Op de verre hellingen is duidelijk een over- en toe komt het kopje van een zeehond even gang te zien tussen de donkere, met mos be- boven water. groeide bergtoppen en hun bleke flanken on- Vanop een van die ijsschotsen overschouwt deraan. Ooit reikte de ijsmassa van de Smee- een grote burgemeester rustig de omgeving. renburgbreen tot aan die lijn. Zijn gele bek met rode punt aan de onderkant Voorzichtig manoeuvreert Sergey onze zo- en zijn bleekrode poten maken hem goed diac tot op enkele honderden meters van de herkenbaar. Eén der grootste meeuwen is gletsjerwand. Helemaal omgeven door ijs- dit, en net zoals de grote jager is het een ge- schotsen valt ons het zachte knisperen van duchte roofvogel. Vissen, schaaldieren en weekdieren lust hij, maar ook kuikens en

4 zelfs volwassen zeevogels. Niets of niemand kan dit natuur- kennelijk niet vies. En zijn raming blijkt Nog dichter bij de gletsjer komen mag niet. geweld klein krijgen. Behalve de nog te kloppen ook, op voorwaarde Recent heeft de Smeerenburgbreen zich im- klimaatopwarming dan dat de gletsjerwand minstens zestig mers een eind teruggetrokken. In die mate meter hoog is. dat het gletsjerfront zich in relatief ondiep Vijfhonderd meter wordt daarom als een vei- Een gave, homogene massa is het niet, water bevindt. IJs dat afkalft, botst nu met lige grens voor de zodiacs gezien. Onze af- zo’n gletsjer die zich een weg naar be- neden zoekt. Oneffenheden in de rots- bodem veroorzaken mechanische spanningen in het ijs. Daar komen bar- sten van, de zogenaamde crevasses of gletsjerspleten. Maar het is juist die grillige textuur die zo’n fascinerende indruk nalaat. Met zijn pokdalig palet van blauw, grijs en wit rijst de wand onbeschroomd vele tientallen meters boven onze nietige zodiacs uit. Niets of niemand kan dit natuurge- weld klein krijgen. Behalve de klimaat- opwarming dan. Zelden zien we het, maar voortdurend horen we het – ijs dat afkalft. Dat lijkt tegenwoordig steeds vaker te gebeuren, mompelt Sergey. Een subjectieve ervaring wel- licht, maar ook een overheersend ge- voel. Het begint wat te miezeren. Nevels onttrekken de bovenste helft van de vrij hoge snelheid op de zeebodem. Door de stand tot de gletsjer bepalen, daar heeft Ser- gletsjer aan het zicht. Ongewoon is dat energie die daarbij vrijkomt, wil dat ijs wel gey een eenvoudige vuistregel voor. Zolang niet. Toch laat Sergey niet na geregeld eens exploderen. Men heeft al waargeno- de hoogte van de wand kleiner is dan zijn op- zijn gps-coördinaten te checken. Want men dat brokstukken tot 480 m ver wegge- gestoken duim op armlengte, zitten we vei- zelfs bij zonnig weer is het hem hier al slingerd werden. lig. Sergey mag dan wel van opleiding histori- eens overkomen dat de mist pijlsnel cus zijn, van een beetje trigonometrie is hij opstak. Voor hij er erg in had, kon hij de voorkant van zijn eigen zodiac niet 5 meer zien, laat staan de Sea Spirit. Voorzich- Ytre Norskøya is het eiland dat ons hier inte- tig navigeren op gps is dan de enige mogelijk- resseert, het Buitenste Noorse Eiland. In heid. En vertrouwen op de precisie van de weerwil van zijn naam waren het geen No- dynamische positionering van de Sea Spirit. ren, maar Nederlanders die hier in het begin Half elf klimmen we terug aan boord. Een van de 17e eeuw neerstreken. Een be- halfuurtje later begint de vaart noordwaarts, schermde baai en een breed strand, meer hadden walvisjagers in die tijd niet nodig om weg uit Smeerenburgfjorden. Met doffe plof- hun zinnen op een eiland te zetten. Spoedig jes botsen ijsschotsen geregeld tegen de hadden ze er negen traankokerijen staan, boeg. waarvan sommige met twee traanketels. Spoedig hadden ze er negen traan- Een steile heuvel rijst honderdvijftig meter kokerijen staan, waarvan sommige boven de omgeving uit. Een ideale uitkijkpost met twee traanketels was dat om spuitfonteinen van Groenlandse walvissen te ontdekken. Zeeuwsche Uytkyk werd de plek daarom genoemd. Nog steeds Even voor drie gaan we bij de Nordvestøyane voor anker, een kleine archipel helemaal in staat er een cairn, een steenmannetje dat de noordwesthoek van Svalbard. Op de voor- van ver waarneembaar is. plecht hangt een matroos de ankerbal uit, zo- Dat het Zeeuwse walvisjagers waren die hier dat andere schepen weten dat de Sea Spirit hun stek vonden, is geen toeval. Alle Neder- eventjes niet manoeuvreerbaar is. landse walvisjagers waren in de Noordsche

6 legt Vadim uit, het geweer over de schouder. groen. Want daar wil wel eens wat naar be- Alle graven zijn beschermd, maar ze liggen neden vallen, met al die vogels die op de ri- her en der verspreid. Onderweg is het dus chels zitten te broeden. Zulke guano is rijk oppassen geblazen, beklemtoont hij. Ook het aan mineralen – kalium, fosfor, stikstof – en kwetsbare mos moeten we zoveel mogelijk daar zijn planten tuk op. vermijden. Door de zompige toendra gaat het nu even- Bij elke stap perst water zich sissend wijdig met de kliffen geleidelijk omhoog. Bij onder onze voetzolen vandaan elke stap perst water zich sissend onder onze voetzolen vandaan. Prachtige kleuren van Langs het oostelijke uiteinde van de klifwand minuscule bloemen en sappig groen mos klimmen we steil omhoog. Een beetje puffen trekken overal onze aandacht. en zweten wordt het, maar de spreekwoor- delijke beloning ligt binnen handbereik. Een Ook tegen de rotswand is het een weelde van

Compagnie verenigd, maar binnen dat wal- – in gebruik was. De meeste doden vielen viskartel heerste grote rivaliteit tussen de door scheurbuik of door een arbeidsongeval. aangesloten steden. Dat hun Zeeuwse part- ners zich zomaar in Smeerenburg zouden Traankokerijen, daar horen graven vestigen, zagen die van Amsterdam absoluut bij, weten we ondertussen niet zitten. Dus weken de Zeeuwen noodge- dwongen naar Ytre Norskøya uit. Ondertussen heeft de expeditiestaf er geen Traankokerijen, daar horen graven bij, weten gras over laten groeien. Om half vier reeds we ondertussen. Liefst 165 zijn het er, een waadt onze kleine groep van een twintigtal van de grootste begraafplaatsen van Sval- sportievelingen over de rotsen het strand op, bard dus. Dat zijn er opvallend veel, in aan- klaar om naar de Utkiken te klimmen, de merking genomen dat de nederzetting voormalige uitkijkpost van de Zeeuwen. slechts een halve eeuw – van 1619 tot 1670 Een korte, maar steile klim zal het worden, 7 stralend panorama omgeeft ons aan alle kan- zijn de graven duidelijk herkenbaar, tiental- ten zodra we even na half vijf naast de hoog- len langwerpige steenhopen, op regelmatige ste cairn staan. afstanden van elkaar, netjes parallel met de kust. Slechts elfhonderd kilometer water en Aan de noordzijde strekt zich de schier einde- ijs scheiden ons van de geografische loze Noordelijke IJszee uit. De Sea Spirit dob- noordpool bert er als een nietig speelgoedbootje op het water. Slechts elfhonderd kilometer water en Het uitzicht is schitterend, wolken leggen ons ijs scheiden ons van de geografische noord- geen strobreed in de weg. Woeste, kale ei- pool. Dat is overigens de beste plaats ter we- landen vullen de halve horizon, Vadim be- reld om een huis te bouwen, grapt Vadim, noemt ze een voor een – Spitsbergen in het want daar geven al je ramen op het zuiden oosten, Indre Norskøya in het zuiden, Klov- uit. ningen in het westen. Beneden in de toendra

Een perfect uitkijkpunt om walvissen te spot- Vadim wel eens bij een barbecue aanschui- ten is dit inderdaad. Walvisjacht mag dan te- ven. Geheid ligt er dan walvisvlees op het genwoordig verboden zijn, merkt Vadim op, rooster. Noorwegen en IJsland zijn nog altijd bedrijvig En Japan dan? Daar trekken ze zich van de in de commerciële vangst. hele heisa weinig aan. Walvissen worden er Wat Noorwegen betreft, twee bedrijven heb- enkel voor wetenschappelijke doeleinden ben er een licentie. Daarmee mogen ze op bejaagd, beweren ze zonder verpinken in To- dwergvinvissen jagen, een van de kleinere kyo. baleinwalvissen. Dat is dan louter voor bin- Ook bij Indre Norskøya, het Binnenste Noor- nenlandse consumptie bestemd, want wal- se Eiland, heeft Vadim een pakkend verhaal visvlees exporteren is strikt verboden. Tij- klaar. Want dat eiland net ten zuiden van ons dens zijn vrije weekends in Longyearbyen wil zou een bescheiden rol gespeeld hebben in de onfortuinlijke expeditie van Andrée. 8 Zijn Franse naam ten spijt, was Salomon Au- dagboeken en fotografisch materiaal brach- gust Andrée een Zweed. Op het einde van de ten snel opheldering. Binnen tien uur na het 19e eeuw vatte hij het idee op om met een opstijgen was het onfortuinlijke team in een luchtballon vanuit Spitsbergen de noordpool hevige storm terechtgekomen. Aanhouden- te overvliegen en in Alaska te landen. Niet de regen had bovendien tot ijsvorming op de met een zeppelin, zoals Amundsen en Nobile ballon geleid. Ze hadden zich genoodzaakt het dertig jaar later zouden proberen. Wel gezien op het pakijs te landen. met een klassieke luchtballon. Vrijwel onbe- Maar daar waren ze op voorbereid. Drie sle- stuurbaar dus. den hadden ze mee, een boot en een voed- selvoorraad voor drie maanden. Bovendien Daar moet je goed gek voor zijn, hadden ze enkele voorraaddepots aange- dachten velen toen en nu legd, eentje op Franz Josefland en drie in het noorden van Spitsbergen. Kansloos waren ze Daar moet je goed gek voor zijn, dachten ve- dus niet. len toen en nu. Maar de nationale emoties Al was het allerminst vanzelfsprekend, zelf liepen in die tijd hoog op, aldus Vadim. De de slede trekken over het ruwe, immer be- Noren hadden met Fridtjof Nansen al een poolheld. Te voet was die het immense Om toch enige controle te hebben over de Groenland overgestoken, met een schip had route die de ballon volgde, had Andrée een hij de Arctische drift gevolgd. De Zweden wil- concept bedacht van zware touwen die uit de den niet achterblijven. gondel hingen. Door deze over het ijs te laten In juni 1896 was het zover. Andrée stond met slepen, konden ze de vliegrichting in be- zijn team vertrekkensklaar op Danskøya, een perkte mate beïnvloeden – een beetje te ver- eiland in de buurt van Smeerenburg. Maar gelijken met het roer van een schip. het zat hun niet mee. Halsstarrig bleef de Maar tot hun ontzetting zag het grondperso- wind uit het noorden waaien, twee maanden neel dat twee van de drie touwen kort na het lang. Onverrichterzake keerden ze in augus- opstijgen loskwamen. De luchtballon moet tus naar Zweden terug. dus van meet af aan quasi stuurloos geweest Alfred Nobel, hun belangrijkste geldschieter, zijn. Van de bemanning werd sedertdien bleek bereid een tweede poging te financie- niets meer vernomen. ren. En de volhouder wint. Op 11 juli 1897 Tot 33 jaar later op het eiland Kvitøya, in de steeg de Örnen – de Adelaar – op met An- noordoosthoek van Svalbard, een boot en drée, Frænkel en Strindberg aan boord. drie lijken aangetroffen werden. Logboeken,

9 wegende ijs en geregeld met een ijsbeer ge- ting terug te vinden. Vergeefse moeite, he- confronteerd worden. Meer dan twee maan- laas. den deden ze erover om Kvitøya te bereiken. Een artikel in de Svenska Öden & Äventyr in Nog eens twee weken later waren ze dood. 2015 laat er evenwel geen dubbelzinnigheid Naar de reden van die plotse dood is het lang over bestaan – Anna’s halsketting is op Kvitø- gissen geweest. Tegenwoordig wordt het ya teruggevonden, nergens anders. Het ro- eten van besmet vlees van een ijsbeer als mantische relaas is dus niets meer dan een meest aannemelijke verklaring aanvaard. broodjeaapverhaal. Wat dit alles met Indre Norskøya te maken Langs de klifwand dalen we terug naar het heeft? De mythevorming wil dat Strindberg strand af. Kleine alken klitten op de richels en van zijn jonge verloofde Anna een gouden in de rotsspleten samen. De kleine zwarte vo- halsketting meekreeg met een haarlok erin. geltjes met hun kort, stomp snaveltje en hun Boven Indre Norskøya zou hij die uitgewor- wit buikje maken duchtig kabaal. Het is een pen hebben. Dat eiland was immers het laat- broedkolonie zoals Svalbard er een tweehon- ste stukje Spitsbergen dat de bemanning tij- derdtal kent. Met z’n allen zijn die goed voor dens haar noodlottige vlucht te zien kreeg. een miljoen broedparen. Ze moeten toen al beseft hebben dat hun on- derneming tot mislukken gedoemd was. In Pas op het einde van juni komen er eieren te- de jaren tachtig is er nog een expeditie ge- voorschijn, telkens eentje per koppel. Iets weest, verzekert Vadim ons, om de halsket- meer dan vier weken duurt vervolgens het broeden, en nog eens drie weken later vliegt

10 poolvossen heeft ’s winters die ka- rakteristieke blauwachtige vacht. Een blauwvosje wordt gewoon te midden van witte broertjes en zusjes geboren. Een aparte ondersoort is het dus niet. Maar op rotsige kusten zoals deze voelen blauwvossen zich beter thuis dan op sneeuw en ijs zo- als hun witte soortgenoten. Ondertussen vliegen kleine alken voortdurend af en aan. Het is snel en hevig flapperen dat ze met die kleine vleugeltjes doen, want in verhou- ding tot hun lichaamsgewicht leve- ren die weinig draagkracht. Dat kost de kleine alken erg veel energie, dus moet er druk gefoerageerd worden. Vooral roeipootkreeftjes staan op het menu, maar ook andere schaal- dieren, fytoplankton en kleine visjes lusten ze. Dagelijks verorberen twee volwas- de jonge kleine alk zelfstandig zijn toekomst sen kleine alken met een kuikentje hebben, maar van de inhoud is niets meer te Veel tijd voor filosofische beschouwingen tegemoet. Ook de ouders verlaten dan de ko- minstens 313 gram voedsel. Veel lijkt dat op bespeuren. Op een stel planken na, afgedekt hebben we niet. Eens terug aan boord van de lonie. het eerste gezicht niet. Berekeningen heb- door enkele zware stenen, waarin een sche- Sea Spirit moet het snel gaan. Om half zeven ben evenwel aangetoond dat kleine alken in immers staat de Captain’s Welcome Cocktail Dat is dan weer slecht nieuws voor de pool- del herkenbaar lijkt. Evident was het indertijd een kolonie van 70 000 vogels zomaar even gepland. Uiteraard is het kapitein Oleg die vossen die over de hellingen struinen. Want allerminst om op deze boomloze archipel li- 29,9 ton voedsel uit zee aanslepen. Per dag, chamen in een houten kist te begraven, hoe daar de show steelt. Speciaal voor de gele- zij moeten nu naar ander voedsel op zoek. welteverstaan. Lemmingen bijvoorbeeld. primitief ook. genheid heeft hij een wit hemd en een das Zo belanden we terug op de toendra. Enkele aangetrokken. Jasje en kepie, dat zou iets te Daarstraks heeft Vadim zelfs heel even een geïsoleerde graven, een eind van het kerkhof Evident was het indertijd allerminst formeel zijn voor deze Oekraïner. blauwvos gespot. Een eerder zeldzame ver- vandaan, trekken snel onze aandacht. Niet om op deze boomloze archipel licha- Zes jaar reeds is hij degene die aan boord het schijning is dat. Hooguit drie procent van de meer dan wat losse planken tussen de rotsen men in een houten kist te begraven laatste woord heeft. Nog steeds noemt hij de zijn het. Ooit moeten ze een kist gevormd Sea Spirit liefdevol een schip met een eigen 11 ziel, een lady of the golden age – ze liep van Luttele minuten later bereiken we Moffenei- stapel in 1991. Het gevoel dat hem bekruipt land. Een klein eiland zo plat als een pannen- als hij met de Sea Spirit vaart, kan hij alleen koek is het, in feite weinig meer dan een ring- maar vergelijken met het gevoel dat ons zou vormig zandstrand rond een brakke lagune. bekruipen als we achter het stuur van een Met de naam Moffen hebben Nederlanders Ferrari zouden plaatsnemen – panische angst hun Duitse collega’s-zeelui willen treiteren. dus. Dat wil althans de legende. Waarschijnlijker is dat de naam Voeg daar een fantastische be- verwijst naar de vorm van het manning aan toe, een heerlijke eiland. Die lijkt immers op een mix van 18 nationaliteiten, be- mof, een wollen koker waar je kwaam en gemotiveerd, en het langs beide zijden je handen plaatje is compleet. Eén voor kan insteken om ze te warmen. één stelt hij de leidinggevenden voor. Van hotelmanager tot Dat het eiland zo vlak is, is voor communicatieofficier, van dok- walrussen mooi meegenomen. ter tot kok, allemaal neemt hij ze in Hun logge lijven aan land hijsen de maling, allemaal prijst hij ze de kost hun hier immers geen enkele hemel in. Een show die hij onge- moeite. Voor het herstel van de twijfeld om de tien dagen opvoert, walrussenpopulatie was en is Mof- tot groot jolijt van een telkens wis- feneiland dan ook van onschat- selend publiek. baar belang. Geheid zal je er wal- russen aantreffen. Maar er is nog werk aan de winkel, zowel voor kapitein Oleg als voor Ook nu is dat het geval. Dicht te- ons. Rustig zet de Sea Spirit tegen gen elkaar gedrumd, in een vorm- 9 knopen – 17 km/u – zijn koers loze, bruine massa waarin de indi- naar het noordoosten verder. De viduen nauwelijks van elkaar te magische 80e breedtegraad zit er onderscheiden zijn, liggen zo’n nu aan te komen. De brug loopt vol twee dozijn walrussen prinsheer- kijklustigen, iedereen heeft de lijk te soezen. Heel af en toe gaat ogen op de digitale meters gericht. er een kop omhoog, ivoren tanden Het wordt aftellen alsof we oudejaarsavond priemen dan vervaarlijk de lucht in en een vieren op Times Square. Om 22.09 u. is het lodderig oog speurt argwanend de horizon dan zover. 80° 00’ 00” N wijst de meter aan. af.

12 Sommige individuen lijken een rozige, pokda- Maar dat komt van de glühwein die ze hier zo lige nek te hebben, in tegenstelling tot de kwistig uitdelen. gladde, kaneelbruine vacht die je zou ver- wachten. Dat is maar tijdelijk, zal Eduardo, Deze walrussen hebben het… te onze Peruaanse expert in zeezoogdieren, ons warm in dit water later uitleggen. Deze walrussen hebben het te warm in dit water – ja hoor, te warm – en Morgen wordt een heuse expeditiedag, legt laten de bloeddoorstroming onder hun vacht Ryan uit. De Sea Spirit zal pal noordwaarts va- toenemen zodat ze meer warmte kunnen af- ren tot we op de rand van het poolijs stoten. geven. Figuurlijk dan toch. Met een snelheid van 13 Blozen is dus eigenlijk hun manier van zwe- knopen – 24 km/u – wordt dat zes uur varen ten. Toegegeven, wij staan van de warmte vannacht. Ondertussen kunnen de pronos- ook een beetje te blozen op het achterdek. tieken van start gaan. Hoe ver zullen we ge- raken – 81° N? 81° 30’ N? 82° N?

Maar ze zijn er al snel gerust in – van ons heb- Want ze voeden zich vooral met weekdieren ben ze niets te duchten. Allicht weten ze dat en schelpdieren. Die lokaliseren ze met hun uit ervaring. Aan land gaan is immers strikt gevoelige snorharen. Dan wroeten ze met verboden, we mogen het eiland niet eens hun tanden de prooi uit de zeebodem en zui- dichter dan vijfhonderd meter benaderen. gen ze die met hun sterke lippen op. Gelukkig vertoeven enkele walrussen verder Geregeld monsteren ze de Sea Spirit in open zee om te foerageren. Daar duiken ze met een gezonde dosis argwaan in zo nodig 80 tot 90 meter diep. Af en toe ver- de kleine oogjes schijnt hun kop boven water en geven ze hun borstelige snorharen bloot, soms zelfs hun Mochten we dat verbod toch willen negeren, indrukwekkende slagtanden. Geregeld mon- dan is er nog altijd het ondiepe kustwater dat steren ze de Sea Spirit met een gezonde dosis dichterbij komen sowieso onmogelijk maakt. argwaan in de kleine oogjes. Ook dat weten de walrussen te waarderen. 13 dertigtal kilometer zuidwaarts, opent zich het cruiseschip Plancius had ze in een avon- Een verhaal van afzondering en gedwongen Een verhaal van afzondering en ge- Wijdefjorden. Met 108 km is dat de langste tuurlijke opwelling opgegeven. Haar om- samenzijn, van afkeer en aantrekking, dat dwongen samenzijn, van afkeer en fjord van Svalbard. Daar was het dat de Ne- zwervingen brachten haar uiteindelijk bij een Stijn Coninx in 1998 onder de titel “Licht” ver- aantrekking derlandse Heleen van der Laan in 1988 over- trappershut in Austfjordneset. Daar zou ze filmde. winterde. samen met pelsjager Nils de maandenlange, Zo keren we Svalbard resoluut de rug toe. Tij- Haar baantje als koksmaatje aan boord van donkere poolnacht doorbrengen, terwijl bui- delijk dan toch. Niet zo ver hiervandaan, een ten de temperatuur tot min veertig daalde. Top

14 Zaterdag 21 juli | Ice Edge – Karl XII-øya

Maar ver kijken kunnen we niet, want er hangt een dichte mist. De wind die de nevels uiteen zou kunnen drijven, laat verstek gaan. Aan stuurboord la- ten zich heel even enkele zeehonden zien.

In de mist kan het in een zodiac tussen het snel bewegende pakijs best gevaarlijk zijn

Op de brug zijn beide pilaren in geel, rood en zwart getooid. Dat mag dan wel de verkeerde volgorde zijn, zo worden we er toch maar mooi aan herinnerd dat velen in België vandaag de nationale feestdag vieren. En ze hebben flink hun best gedaan, de re- ceptionisten en de stewards. Overal verwelkomen de vaderlandse kleuren ons – in de gangen, aan de balie, in het restaurant, in de lounge, in de club. Half acht. Vredig dobbert de Sea wind en zon misschien wat klaarheid hebben zich hier 2,5 miljard jaar geleden bevond. Een excursie met zodiacs, dat had Spirit te midden van de ijsschot- kunnen scheppen. IJsschotsen kletsen voort- Ryan mogelijkerwijs in het vooruit- Maar waar de grenzen van de Arctis zich pre- sen op 81° 33’ 59” N, slechts durend tegen de boeg, maar de ijsversterkte zicht gesteld. Voorlopig echter zijn de cies bevinden, daar bestaat geen echte over- 938 km van de noordpool dus. De romp van de Sea Spirit geeft geen krimp. omstandigheden daar verre van ide- eenstemming over, legt Louis ons in de zee is vrijwel spiegelglad, golfslag aal voor. In de mist kan het in een zo- Een onherbergzame wereld is het, dit hoge lounge uit. En hij kan het weten, want over is er niet, alleen een zachte, bijna diac tussen het snel bewegende pak- Noorden, vijandig zelfs voor de mens, maar de Arctis heeft hij een lijvige encyclopedie bij onmerkbare deining. Zo ver we ijs best gevaarlijk zijn. Dus varen we bovenal betoverend in zijn desolate schoon- elkaar geschreven – de dikke Beyens, zeg kijken kunnen, is het wateropper- langzaam oostwaarts langs de drijfijs- heid. Men noemt dit noordpoolgebied ook maar. vlak bedekt met ijsschollen groot grens, op zoek naar een plek waar wel eens de Arctis. Dat mag dan niet met Arc- en klein. tica verward worden, het supercontinent dat 15 verschil in de fauna en de flora merk je daar schuift mee als de Arctis door de klimaatop- niet als je de poolcirkel overschrijdt. warming inkrimpt. De boomgrens dan maar? Die heeft het voor- Pinguïns zijn er niet in het noordpoolgebied, deel dat ze een duidelijk landschapskenmerk dat is algemeen geweten. Al heeft dat niet afbakent – wel of geen bomen. Maar ze ver- veel gescheeld. Want eertijds was er de reu- toont nog altijd een belangrijk nadeel. Op zee zenalk, een grote vogel die het vliegen ver- kan je er niets mee aanvangen. leerd was en fysiek wel wat op een pinguïn De beste benadering lijkt daarom de juli-iso- geleek. Niet dat de reuzenalk enige verwant- therm van 10 °C te zijn, de denkbeeldige lijn schap met pinguïns vertoonde. Maar met zijn die de plekken verbindt waar de gemiddelde korte vleugels en zijn poten die ver naar ach- temperatuur in juli 10 °C bedraagt. Op land ter stonden, kon hij uitstekend duiken en valt deze lijn vrij goed samen met de boom- zwemmen. In het noordpoolgebied bezette grens. En ze heeft nog een voordeel – ze

Dat is uit zijn passie voor eencelligen voort- gekomen. Want die bestudeert hij bij voor- Pinguïns zijn er niet in het noordpoolge- keur in extreme omstandigheden, zoals in bied. Al heeft dat niet veel gescheeld Groenland of Svalbard. En dat beperkt zich niet tot een beetje in het ijs boren of enkele Terug naar de grens van de Arctis. Vaak be- stenen optillen om te kijken wat er onder zit. schouwt men de poolcirkel als de zuidelijke Zo schroomt Louis zich bijvoorbeeld niet om rand van het noordpoolgebied, een denk- genadeloos zijn infraroodstralers op stukjes beeldige lijn op 66° 34’ N. Ten noorden van toendra te richten. Die arme eencelligen we- die lijn gaat de zon minstens één dag per jaar ten dan niet waar ze het hebben en denken niet onder. Maar voor het overige heb je er dat de pooldag plots een stuk langer duurt. niet veel aan, stelt Louis, het is een astrono- Of dat de klimaatverandering op hol geslagen misch concept zonder directe link met de si- is. En dat is nu net wat Louis interesseert – tuatie ter plaatse. Want de poolcirkel loopt hoe reageren eencelligen daarop? onder meer door Scandinavië en Siberië. Enig 16 hij dezelfde niche als de pinguïns op Antarc- wordt zeewater door wind en stromingen Maar dat is zelden de regel. Vaker gebeurt zijn. Aan de onderkant is de situatie nog ex- tica. Wellicht is de reuzenalk de enige soort voortdurend omgewoeld. IJs kan aan de op- het dat wind en golfslag de boel verpesten en tremer, met pieken van 10 tot 25 m diep en waarvan we tot op de dag nauwkeurig weten pervlakte dus pas bevriezen als het water tot de vorming van die gladde ijslaag beletten. zelfs meer. wanneer ze uitgestorven is – op 3 juni 1844 op een diepte van enkele honderden meters De ijskristallen klitten dan tot pannenkoekijs is het laatste bekende koppeltje gedood. zo koud is. samen, kleine ronde stukken ijs van 10 cm tot Dit proces is van fundamenteel Op het zeeoppervlak vormen zich dan gelei- 1 m. Gaandeweg groeien die uit tot ijsschot- belang voor de warmtehuis- Wellicht is de reuzenalk de enige soort delijk fijne ijskristallen die in een dunne, sen die ten langen leste tot een ijsvlakte sa- houding van onze planeet waarvan we tot op de dag nauwkeurig transparante ijslaag aan elkaar vastvriezen. menklitten. Alhoewel, ijsvlakte is niet het weten wanneer ze uitgestorven is Vanaf dan groeit enkel aan de onderkant ijs juiste woord. Een ruw ijslandschap is het, vol Tijdens de ijsvorming wordt het zout uit het bij. Boven krijg je een mooi vlak ijsoppervlak. richels en grachten, met opgeperste ruggen water gedreven. Dat zout kan zich in minus- Dat het in het noordpoolgebied zo koud is, van ijsschotsen die soms enkele meters hoog cule belletjes pekelwater in het ijs ophopen, heeft alles met zijn positie op de aard- of het kan het ijs aan de onderkant ver- bol te maken. Vaak komt de zon er niet laten. Steeds meer zout maakt het wa- eens boven de horizon uit. Is dat wel ter onder het ijs steeds zwaarder, waar- het geval, dan staat ze vrij laag. Zonne- door het naar de diepte zinkt. stralen hebben dus een lange weg door Een akkefietje, zou je op het eerste ge- de dampkring af te leggen. Daarbij ge- zicht zeggen. Nee hoor, dit proces is van ven ze onderweg flink wat energie prijs. fundamenteel belang voor de warmte- Bereiken ze uiteindelijk het aardopper- huishouding van onze planeet. Want vlak, dan worden ze door de schuine dat water neemt opgeloste zuurstof lichtinval over een vrij groot oppervlak mee naar beneden – van groot belang uitgesmeerd. Daardoor heeft hun voor heel wat organismen die daar in warmtestraling minder effect. En dan volstrekte duisternis leven. Het water worden zonnestralen door sneeuw en neemt ook koolstofdioxide mee de ijs ook nog eens deels terug de ruimte diepte in. Zo wordt dit broeikasgas aan in gekaatst. Door hun witte kleur heb- de atmosfeer onttrokken – mooi mee- ben die nu eenmaal een hoog albedo, genomen in deze tijden van globale op- een hoog weerkaatsingsvermogen. warming. Hoe koud het hier ook is, het zee-ijs dat En, last but not least, beklemtoont wij buiten op het water zien drijven, Louis, dit koude, zoute water dat de ontstaat niet zomaar van de ene dag op diepte ingaat – zowel in de Arctische als de andere, houdt Louis ons voor. Voor- in de Antarctische wateren – drijft de eerst is zeewater zout, waardoor het thermohaliene circulatie aan. Oeps, die pas bij –1,8 °C bevriest. Bovendien hadden we niet zien aankomen. 17 Het is nochtans zo moeilijk niet, gaat Louis Daar moet je goed gek voor zijn, de noordpool dus. Het kon niet anders minzaam verder. De thermohaliene circulatie dachten velen toen en nu dan dat het wrak van de Jeannette door is gewoon een wereldwijd systeem van zee- het ijs vanuit Oost-Siberië dwars over stromingen dat de zonnewarmte herver- de noordpool naar Groenland meege- Nog zo’n stroming, maar dan in het ijs, is de deelt. Koude zeestromen nemen warmte op, voerd was. Die transpolaire drift zou te- transpolaire drift. In 1884 reeds was de warme zeestromen geven warmte af. Het vens een ander raadsel verklaren, met Noorse ontdekkingsreiziger Fridtjof Nansen laat zich raden dat dit systeem van kapitaal name hoe boomstammen uit Siberië in het pakijs voor de Groen- landse kust terechtkwamen. Nansen zou Nansen niet zijn als hij zijn vermoeden niet zou proberen te bewijzen. Voor hem was het zonne- klaar wat hem te doen stond. Hij zou zich met een schip laten invriezen op de plek waar de Jeannette ver- gaan was en zich met de transpolaire drift laten mee- voeren. Onderweg zou hij bovendien als eerste de ge- ografische noordpool aan- doen – ook mooi meegeno- men. Daar moet je goed gek voor zijn, dachten velen toen en nu. Maar Nansen hield voet belang is voor onze mondiale warmtehuis- overtuigd geraakt van het bestaan ervan. bij stuk. Van het hardste ei- houding. Diep onder water meten boeien in Want toen werden op de zuidkust van Groen- kenhout liet hij speciaal voor deze ex- de oceanen daarom doorlopend de tempera- land de restanten gevonden van de Jean- peditie de Fram bouwen. Een kiel had tuur en het zoutgehalte. Geregeld komen ze nette, een Amerikaans exploratieschip. Niets dit schip niet, wel een afgeronde romp boven water om hun gegevens door te sei- bijzonders, ware het niet dat dit schip drie die door een resem dwarsbalken ver- nen. jaar voordien in de Oost-Siberische Zee ver- stevigd was. Als ijs straks de Fram zou gaan was – helemáál aan de andere kant van insluiten, dan zou dat ijs het schip niet 18 verpletteren, maar wel langzaam omhoog de geografische noordpool met enkele gra- ger, maar de verveling werd hun grootste vij- drijfijs. Daarmee verwijst hij niet naar de drukken. Zo wil de theorie het althans. den te zullen missen. and. Want ze hadden letterlijk niets omhan- kleur van het ijs, maar wel naar de kleurcode Met een voedselvoorraad voor zes jaar aan den. die op ijskaarten gebruikt wordt om de ver- boord, en een brandstofvoorraad voor acht “You are Nansen, aren't you?” Pas op 19 mei 1896 konden ze hun reis voort- spreiding van het zee-ijs weer te geven. jaar, liet de Fram op 24 juni 1893 de haven zetten – al hadden ze er geen idee van waar Noorse ijskaarten zijn de beste, klinkt het van Kristiania – het toenmalige Oslo – achter Weer was het voor Nansen zonneklaar wat ze naartoe moesten. Maar wat in een film- overtuigd. Landvast ijs is er grijs ingekleurd zich. Drie maanden later, in de Oost-Siberi- hem te doen stond – uitstappen en te voet scenario ondenkbaar is, werd op 17 juni wer- en krijgt voor zijn dichtheid 10 op 10. Open sche Zee, was het zover. Op 25 september verder gaan. Maar het zou nog tot 14 maart kelijkheid. Volkomen onver- water daarentegen is in het blauw weergege- kreeg het ijs het schip in zijn greep. Roer en 1895 duren vooraleer hij er samen met Jo- wacht stootte Nansen op de schroef werden binnengehaald. De Fram ge- hansen, twee sleden, twee kajaks en zes hon- Britse ontdekkingsreiziger droeg zich precies zoals van hem verwacht den op uit trok, terwijl de rest van de beman- Jackson. “You are Nansen, werd en gaf geen krimp. ning op de Fram achterbleef. aren't you?”, was alles wat Drie weken later, op die man na enige aarzeling 86° 13’ N, moesten ze hun kon uitbrengen – een vraag strijd staken, op ruim 400 km met een hoog Stanley Living- van de pool. Op het zware stone-gehalte. terrein vorderden ze te traag. Eind goed, al goed. In augus- Hun voedselvoorraad zou tus arriveerden Nansen en Jo- niet meer toereikend zijn hansen in het Noorse Vardø. voor de terugkeer, mochten Luttele dagen later maakte de ze koppig voortdoen. Fram met de rest van de be- De Fram terugvinden was nu manning zijn opwachting in schier onmogelijk, dat wisten Tromsø. ven en is met 0 op 10 volkomen ijsvrij. Oran- ze op voorhand. Dus zetten ze Ondertussen vaart onze Sea Spirit nog steeds jegeel ligt daar zowat midden tussenin, met koers naar Franz Josefland, met een gezapige 3 knopen tussen de ijs- een dichtheid van 4 tot 7 op 10. een archipel waarvan niet schotsen door oostwaarts. Met doffe ploffen Een geschikte plek vinden voor een zodiac- Tot zover het goede nieuws. Maandenlang eens fatsoenlijke kaarten be- tikken ijsschotsen voortdurend de ijsver- cruise, dat lijkt voorlopig een utopie. Even na dreef het schip alle mogelijke kanten uit, schikbaar waren. Deels te voet, deels per ka- sterkte boeg aan. Krakend botsen ze vervol- twaalf wordt de zoektocht dan ook gestaakt. vaak zelfs terug naar het zuiden. In januari jak wisten ze een van de eilanden te berei- gens op andere ijsschotsen. Heel af en toe Mist en ijs laten we achter ons. De Sea Spirit pas begon de trage drift naar het noorden, in ken. Maar de poolwinter stond voor de deur. zweeft een noordse stormvogel of een kleine richt het roer zuidoostwaarts, terug naar maart bereikten ze 80° N – op dit eigenste Een derde keer overwinteren was nu de alk voorbij. Klein bier is dit, vergeleken met Svalbard. Ondertussen buigen wij ons te mid- ogenblik zitten zelfs wij met de Sea Spirit enige optie. Acht maanden lang hielden ze wat Nansen drie jaar lang meemaakte. den van zwart-geel-rode vlaggetjes over het vol in hun onderaardse hut. Niet de hon- dichter bij de pool. Bovendien bleek de Fram Oranjegeel, zo omschrijft staflid Eduardo dit stoofvlees met frieten en witloof met ham.

19 Wind is er vrijwel niet, de zee ligt er quasi vinvis tot de baleinwalvissen. Vijftig tot hon- rimpelloos bij. En door die zilveren spiegel derd keelgroeven in hun huid stellen hen in breekt dan dat sierlijke, gekromde lijf van de staat hun muil onder een hoek van negentig gewone vinvis. Een betoverend spektakel is graden wijd open te zetten. En dat moeten het, al zal deze walvis nooit zijn staartvin to- we ons eventjes goed voorstellen, beklem- nen zoals bultruggen dat zo elegant kunnen. toont Andy. Het schepnet dat zo ontstaat, Wel krijgen we steeds opnieuw die karakte- heeft een volume dat gelijk is aan dat van een ristieke rugvin te zien, met haar holle achter- Amerikaanse gele schoolbus. kant. Liefst achthonderd baleinen van 75 cm han- De tweede grootste walvis ter wereld is dit – gen in die reusachtige muil. Daarmee wordt 27 m lang en 70 ton zwaar kan een volwas- al het eetbare uit het water gefilterd vooral- sen mannetje worden. Alleen de blauwe vin- eer het terug geloosd wordt. Gewone vinvis- vis doet nog beter, aldus Andy, onze Cana- sen zijn vooral op vissen uit die in scholen dese expert inzake zeezoogdieren. zwemmen, zoals haringen of sardienen. Zoals alle vinvissen behoort ook de gewone Want als je met je grote muil eens goed in zo’n school kan happen, dan is het natuurlijk

Dat het noordpoolgebied geen biodiversiteit Een vulkanisch gebied groter dan Frankrijk, zou kennen, wil Yan met klem tegenspreken. maar met minder inwoners dan Oostende. En hij kan het weten, want als voorzitter van Yan overdondert ons met grondeldolfijnen WWF Vlaanderen heeft hij het gebied al en zeekanaries, laptevwalrussen en largha- meermaals bereisd. Die misvatting, zo legt hij zeehonden, ptarmigans en papegaaiduikers, ons in de lounge uit, is deels een probleem Stellers eidereenden en Ross’ meeuwen – van perceptie. We zijn het immers gewend beesten waarvan we amper of nooit gehoord dieren in grote groepen te zien, op momen- hebben. ten dat ze om de een of andere reden samen- komen. Om te broeden bijvoorbeeld. Dat we Yan heeft een punt, zoveel is duidelijk, maar zulke kolonies nog niet ontmoet hebben, be- voltooien kan hij zijn betoog niet. Want plots tekent niet dat ze er niet zijn. weerklinkt het walvissenalarm. Aan stuur- boord is op één uur een gewone vinvis gesig- Om zijn stelling te staven, neemt Yan ons naleerd. Spoorslags stuiven we de lounge uit, , een autonoom district, mee naar Tsjoekotka grissen parka en fototoestel uit de kajuit mee helemaal in het oosten van Siberië – de Rus- en rennen dek vier op. sische tegenhanger van Alaska als het ware.

20 bonanza. Maar ook krill, die minuscule gar- om aan de kost te komen. Daar vangt hij krill naalachtige diertjes, versmaden ze niet. mee, maar ook kleine vissen, inktvissen en Hun longvolume is drieduizend maal groter garnalen. Zelf kijkt hij best goed uit zijn ogen dan dat van een mens. Toch duurt het amper als er orka’s in de buurt zijn, want die lusten een seconde om die longen te vullen. En wel eens een dwergvinvisje. slechts een fractie van een seconde om 90 % daarvan terug uit te ademen. Geen wonder Deze spookachtige omgeving lijkt dat je deze spuitfonteinen van ver kan horen het einde van de wereld wel en zien. Aanvankelijk werden dwergvinvissen door de Wat vinvissen waarlijk uniek maakt, is de mens nauwelijks bejaagd. Dat ze zo klein zijn, asymmetrische kleurverdeling. Hun linker- heeft daar zeker mee te maken. Pas nadat kaak is donker, hun rechterkaak bleek. Zelfs hun grote broers flink uitgedund waren, zijn binnen in hun mond zet dat kleurverschil zich walvisjagers zich in de 20e eeuw ook voor door op de baleinen. Een echte verklaring dwergvinvissen gaan interesseren. Toch zijn daarvoor is er niet. Al valt het op dat de ge- ze in tegenstelling tot de meeste andere wal- wone vinvis zich op zijn rechterzij draait, tel- vissoorten in hun bestaan niet bedreigd. kens hij zijn muil opent. Wellicht is er een verband? Helemaal in de verte laat zich zelfs heel even een bultrug opmerken. Ook het kopje van Geregeld scheren kortbekzeekoeten en pa- een zeehond verschijnt even boven water. pegaaiduikers voorbij. Maar aandacht krijgen ze nauwelijks. Iedereen tuurt naar de Dat deze oceaan barst van het leven, goedlachse Francis en zijn team. walvissen in de verte. Want het zijn daar hoeven ze ons niet meer van te Om kwart voor acht komt de Sea Spirit mid- er twee ondertussen. Ook een overtuigen. den de dichte mist tot stilstand. Karl XII-øya dwergvinvis is opgedoken. Opval- Half zes is het als we het levendige zou binnen handbereik moeten liggen, maar lend zijn de witte strepen op zijn flip- spektakel op de 81e breedtegraad voorlopig zien we daar niets van. Deze spook- pers, al zijn die op deze afstand nau- achter ons laten. Karl XII-øya is onze achtige omgeving lijkt het einde van de we- welijks te zien. volgende bestemming, een eilandje reld wel. Een blik op de meetinstrumenten Zijn naam getrouw is de dwergvinvis een speldenkop groot, een flink eind leert ons dat we ons op 80° 66’ N bevinden. ten noordoosten van Svalbard. Om er het kneusje binnen de familie der Veel stelt het niet voor, dit onbeduidende Ka- zeker van te zijn dat we straks tijdig vinvissen – langer dan 10 m of zwaar- rel XII-eilandje. Aan de noordkant is er de klaar zijn voor de zodiaccruise dine- der dan 5 ton wordt ie niet. Aan Kongsberget, een 105 meter hoge heuvel, ren we alvast wat vroeger. Flexibili- twee- tot driehonderd baleinen van aan de zuidkant de 30 meter hoge Draban- amper 20 tot 30 cm heeft hij genoeg teit is de norm in de keuken van de

21 ten. Oorspronkelijk waren dit zelfs twee af- steile, ontoegankelijke flank ligt vol rotsblok- zonderlijke eilandjes. Tegenwoordig zijn ze ken, met hier en daar wat tapijtjes van mos door een kiezelstrand met elkaar verbonden. op de richels en soms zelfs een klad sneeuw. Maar er hangt een vreemde sfeer aan boord van de Sea Spirit. Er lijkt iets op til te zijn, Daar ligt hij dan, op zo’n tapijtje van maar wat dat is, daar hebben we voorlopig mos – onze eerste ijsbeer het raden naar. Zwijgzaam treft de expedi- tiestaf zijn voorbereidselen. De schijnbaar Dan nemen we een bocht rond een rotspunt nonchalante vastberadenheid waarmee ze en verschijnt er een brede grijns op het ge- ons de boot in willen krijgen – en dus de mist laat van Sanna, onze zodiacdriver. Glunde- in – valt op. Iemand zou hun eens moeten rend dirigeert ze onze blikken naar boven, te- verklappen dat er in deze dichte mist vol- vreden dat ze de verrassing compleet heeft strekt niets te beleven valt. weten te houden. Want de omgeving kleurt niet anders dan Daar ligt hij dan, op zo’n tapijtje van mos – egaal grijs. Naadloos gaan de laag hangende onze eerste ijsbeer, languit op zijn rechterzij, nevels in het rimpelloze zeewater over. Een de poten voor zich uit. Iets moet zijn aan- scheidingslijn tussen lucht en water valt niet dacht getrokken hebben, want hij recht het te trekken. hoofd en draait zich met een aanstekelijk welbehagen op zijn rug, de poten hoog in de Toch trekken drie zodiacs er met zes scouts lucht, de lange, harige vacht op zijn buik goed

op uit om de omgeving te ver- vandaan, wachtend op hun kennen. Seconden later los- vracht. Een voor een komen sen hun vage silhouetten in ze uit de nevels tevoorschijn de mist op. Om kwart na acht om ons op te pikken. Dat reeds valt het verdict. Let’s heeft nog wat voeten in de go. Want rond het eiland zou aarde, maar even na negen is er minder mist zijn. het zover. Met een flinke Een wazig waterballet ont- vaart zet onze rubberen ar- vouwt zich nu. Nog eens zes mada er de beuk in. zodiacs worden te water gela- Terwijl de Sea Spirit van de ten. Als roerloze schimmen aardbol verdwenen lijkt, dobberen ze met hun drivers doemt geleidelijk de Kongs- een eindje van de Sea Spirit berget uit de mist op. Zijn

22 Kenners identificeren hem als vallen op met hun zwart-wit een mannetje. Primaire ge- tekening en de groene vlek in slachtskenmerken zijn niet hun nek. Graag broeden ze op meteen zichtbaar. Maar zulke rotsachtige eilandjes, schrammen op zijn neus lij- want daar krijgen poolvossen ken erop te wijzen dat hij het hen moeilijker te pakken. Mos- al met andere mannetjes aan selen zijn hun favoriete dag- de stok gehad heeft. schotel. Daarvoor duiken ze Echt goed doorvoed is hij nog tot tien meter diep het zeewa- niet. Hij zal nog flink moeten ter in. aansterken vooraleer hij vol- Dan daagt het lage kiezel- doende op krachten is om strand tussen de twee heuvels weer eens een poolwinter te op, zo laag dat je er bijna over- doorstaan. heen kan kijken. Maar dat zichtbaar. Dan legt hij zich zonder enige op- doen we niet, want wat ligt winding op zijn buik neer, het hoofd op zijn Je zou bijna vergeten dat je met het daar languit tussen de rotsen? voorpoten in onze richting gevleid. Onbewo- grootste roofdier op aarde te maken hebt IJsbeer nummer twee. Zelfs gen rust zijn blik op de plek waar al die voor Sanna is dit een verras- vreemde geuren en die vreemde geluiden Zijn favoriete habitat, het zee-ijs, bevindt zich sing. vandaan komen. tientallen kilometers naar het noorden, maar Het lichaam half verscholen, een onoverkomelijk pro- het hoofd op een rotsblok, de bleem hoeft dat niet te zijn. ogen vaker dicht dan open, IJsberen zijn immers bijzon- houdt hij ons zonder veel der goede zwemmers. animo in de gaten. Alsof die ui- Met de mist blijkt het al bij al ting van manifeste desinte- goed mee te vallen. Een toer- resse niet volstaat, doet hij er tje rond Karl XII-øya zit er dus nog een luie geeuw bovenop. wel in. Wie weet, valt er nog Een hoge aaibaarheidsfactor wat te zien. heeft hij, zoals hij zich daar als En dat valt al snel mee. Op een wit hondje knusjes tussen een strandje tussen de rotsen de rotsen genesteld heeft. Je tippelen enkele eidereenden zou bijna vergeten dat je met rond. Vooral de mannetjes het grootste roofdier op aarde te maken hebt. Een volwassen 23 24 mannetje is in staat om met zijn poot een harde vloer van een zodiac valt. Nu is num- Was hier slechts één zodiac aanwe- en nacht deemstert weg in de nevelen van de twee ton zware beloega uit het water te mer twee wel geïnteresseerd. Langzaam zig, dan viel het niet uit te sluiten pooldag. Dat komt ervan als je in de bar nog slaan. komt hij overeind, overschouwt de omgeving dat hij ons zou aanvallen zoveel sensaties te bespreken hebt. Bij een en zakt dan het keienstrand af Brugse Zot of zo. om poolshoogte te nemen. We In de mist gaan we opnieuw naar de Sea Spi- Top zijn perplex. Berenchance noe- rit op zoek. Moeilijk blijkt dat niet te zijn. men ze dat. Kwart voor elf is het al wanneer we aan Nauwelijks dertig meter van ons boord klimmen. Het onderscheid tussen dag vandaan staat hij daar parman- tig, een moordmachine op po- ten, met de snuit in de lucht al die vreemde geuren verken- nend. Dan spiedt hij het zeeop- pervlak af. Was hier slechts één zodiac aanwezig, dan viel het niet uit te sluiten dat hij zou uit- halen naar ons. Maar een vloot Dat was het dan. Twee ijsberen gespot, we van negen zodiacs aanvallen, daar denkt zelfs kunnen ons geluk niet op. Ons vlootje rondt een ijsbeer twee keer over na. het zuidelijke uiteinde van Karl XII-øya met Toch lijkt hij ons niet als een bedreiging te het Drabanten-heuveltje en vaart dan langs ervaren, eerder als een curiositeit waar hij de westkust naar de Sea Spirit terug. geen touw aan vast kan knopen. Rustig gaat Ter hoogte van het kiezelstrand zien we het hij er bij zitten, geeuwt wat en laat heel even kopje van ijsbeer nummer twee aan de an- zijn grijsblauwe tong zien. Dan gaat hij er dere kant nog net boven de rotsen uitsteken. languit bij liggen, likt zijn voorpoten schoon, Maar dan gebeurt het onvoorspelbare. Bo- vleit het hoofd neer en sluit de ogen. Hij acht ven het geruis van de golfslag klinkt plots een zich ongenaakbaar. Volkomen terecht overi- geluid dat in deze omgeving niet thuishoort – gens. een fotostatief dat met een forse klap op de

25 Zondag 22 juli | Phippsøya – Sorgfjorden

Van nevel en mist is bij het ontwaken geen Dat betekent dat we vannacht een tachtigtal noordpool verwijderd. Dat is meer dan dui- piepjonge Horatio Nelson dit incident toch sprake meer. Een staalblauwe hemel over- kilometer pal westwaarts gevaren zijn. Want zend kilometer dichterbij dan de fameuze overleefde, dankte hij vooral aan de kloof die spant de fabelachtige baai, met een stra- Phippsøya is het grootste van de negen eilan- Nordkapp op het Noorse vasteland. hem van de ijsbeer scheidde. Al wilde hij de lende zon in de hoofdrol. We liggen voor an- den van Sjuøyane, wat Zeven Eilanden bete- Zo ver naar het noorden en toch nog redelijk ijsbeer eerst nog even met de kolf van zijn ge- , zo vernemen kent – kennelijk had de oorspronkelijke ker voor het eiland Phippsøya goed bereikbaar, dat heeft de archipel aan de weer te lijf gaan. we via de intercom. Meer bepaald in de baai naamgever zijn eilanden niet helemaal op warme Golfstroom te danken. van Isflakbukta. Buiten is het 5 °C. een rij. Met zijn laatste zucht reikt die Het meest noordelijke stukje van Svalbard is nog net tot hier. Maar ook hij kan Het meest noordelijke stukje van dit, en dus ook van Noorwegen en zelfs van niet beletten dat de eilanden tien Svalbard is dit, en dus ook van Europa, slechts 1 033 km van de geografische tot twaalf maanden per jaar vol- Noorwegen en zelfs van Europa ledig door ijs omgeven zijn. Zijn vreemde naam dankt Phipps- øya aan de Brit Constantine Phipps. In 1773 zag die zijn po- ging om via het noordpoolgebied naar het oosten te varen door ijs afgeblokt. Met veel moeite wist hij zijn schepen uit het ijs te be- vrijden en hier aan land te gaan. Wie ook aan boord was – op voorspraak van een invloedrijke oom – was een ambitieuze veer- tienjarige. Een van de ijsberen neerleggen die geregeld in de buurt opdaagden, dat zinde hem wel. De vacht zou ongetwijfeld een schitterend cadeau vormen voor zijn vader. Maar op het kritieke moment liet zijn musket het afweten. Dat de

26 Afgeplatte bergen van gneis en graniet – het lijken wel reusachtige hoeden – omrin- gen de baai. Vaak hangt er een witte wol- kenlaag overheen, zoals een theemuts over een pot. Hoe dat komt, daar weet Louis alles van. Vijftien gram waterdamp, zoveel kan een kilogram lucht bij een temperatuur van 20 °C bevatten, legt hij uit. Bij 0 °C is dat echter maar vier gram meer. Want hoe kouder de lucht, des te minder waterdamp ze kan bevatten. Wordt vochtige zeelucht door de wind langs een berghelling om- hoog gedreven, dan koelt ze af. Logisch dat de waterdamp dan ten dele tot wolken condenseert. Dat gebeurt vanaf een be- paalde temperatuur, dus vanaf een be- paalde hoogte. Vandaar dat we bij deze wolken vaak een perfect horizontale on- derkant waarnemen. Mochten we nu denken dat die wolk daar Of Napoleon zijn invasie van Groot-Brittannië Een uurtje later zetten ook wij voet aan wal had kunnen verwezenlijken, mocht dit an- op Phippsøya. Meteen valt het vele drijfhout rustig hangt te hangen, dan hebben we het ders afgelopen zijn, blijft een open vraag. op dat hier op het strand aangespoeld is. Dat mis voor. Een zeer dynamisch gebeuren is Wat er ook van zij, een van de kleinere eilan- kan enkel van Siberië komen. Bruine wieren het binnenin. Aan de zeezijde wordt im- den van de archipel heeft er de naam Nelson- zijn door de golfslag op de keien gesmakt en mers voortdurend nieuwe lucht aange- øya aan overgehouden. kleuren steeds bleker naarmate ze uitdro- voerd, waardoor er aan de onderkant van gen. In de verte dobbert het vertrouwde sil- de wolk steeds nieuwe waterdamp ont- Kwart voor negen gaan de eerste kajakkers staat. Aan de landzijde wordt de wolk van boord. Het water in de Isflakbukta ligt er houet van de Sea Spirit op een fonkelende spiegel van zeewater. daardoor naar beneden gestuwd, zodat quasi rimpelloos bij. IJle wolkenslierten han- daar aan de onderkant waterdruppels ver- gen hoog aan het firmament, maar daar dampen. Krijgt de zon voldoende gelegen- Vaak hangt er een witte wolken- heeft de blakende zon niet de minste moeite heid de berg op te warmen, dan zal de al- laag over de berg, zoals een mee. gehele temperatuur toenemen en de wolk theemuts over een pot langzaam verdwijnen. 27 een ijsbeer geconfronteerd zullen worden. Schoten met signaalpistolen zullen de ijsbeer niet afschrikken. Integendeel, hij zal een Duits staflid aan het hoofd verwonden, voor- aleer twee anderen hem kunnen doden. Het gewonde staflid zal naar het Noorse Tromsø overgevlogen worden en het incident geluk- kig nog kunnen navertellen. Maar vandaag gaat het er hier rustiger aan toe. De houten hut die mijninspecteur Hans Merckoll in 1936 tijdens een expeditie bouw- de, staat er nog vrijwel ongeschonden bij. Te- genwoordig is ze ingebed in een systeem van noodhutten van de sysselmann. Je mag hier zo nodig schuilen, maar ruim de boel op voor

Vaak verpozen walrussen op het strand van vies, langharig wit tapijt dat veel te lang Isflakbukta, soms zelfs vele tientallen tegelij- in het water gelegen heeft. kertijd. In de ondiepe baai snorren ze dan Maar we zijn veilig, want de expedi- schelpdieren op. Maar vandaag laten ze ver- tiestaf heeft een perimeter uitgezet. In stek gaan, op eentje na. Een mannetje is het, drie windrichtingen houdt een gewa- hij ligt languit op het strand en trekt zich van pend staflid een oogje in het zeil – Ryan onze strapatsen geen moer aan. Kennelijk in het oosten, Vadim in het noorden, heeft het leven hem niet gespaard, want hij Andy in het westen. heeft maar één tand meer. Ook ijsberen struinen wel eens over dit De ijsbeer zal een Duits staflid aan strand. Bewijzen daarvan zijn er te over – re- het hoofd verwonden, vooraleer cente pootafdrukken in het zand, grote drol- twee anderen hem kunnen doden len tussen het mos, hogerop in de toendra een gebleekte schedel met bovenkaak en in- Weten wij veel dat aanstaande zater- drukwekkende snijtanden. En zelfs die vor- dag enkele scouts van het cruiseschip meloze, vrijwel onherkenbare massa bene- M/S Bremen tijdens de voorbereiding den op de waterlijn moet ooit een fiere ijs- van de landing op dit strand plots met beer geweest zijn. Nu rest er enkel nog een

28 ter hoog, hebben zich overal op de rotsachtige helling genesteld. Dat ze zich in deze meedogen- loze omgeving kunnen handha- ven, hebben ze vooral aan de vo- gelpoep te danken die zeevogels hier geregeld droppen. Heel markant is de fossiele strandwal waarop we nu neerkij- ken. Honderdvijftig tot tweehon- derd jaar oud schat Louis hem. je vertrekt, luidt het vrij vertaald in het Zo’n strandwal ontstaat door Noors, Russisch, Engels en Duits op een zeewater dat sediment meevoert en op deels verscheurd plakkaat tegen de het strand afzet. Geleidelijk ontstaat wand. dan een walletje parallel met de water- lijn. Niets bijzonders, dat gebeurt overal Binnen treffen we enkele elementaire op aarde. voorzieningen aan, zoals een stapelbed, een kachel, een petroleumlamp, een ta- Maar in Svalbard – en elders in het hoge fel, wc-papier. En enkele lucifers die Noorden – komt daar een tweede ver- deels uit het doosje steken, zodat ze schijnsel bovenop. In het verleden zijn ook voor de verkleumde reiziger met deze eilanden lange tijd door gletsjers half bevroren vingers gebruiksklaar zijn. bedekt geweest. Die enorme ijsmassa drukte het land naar beneden. Nu de ei- Groen mos en minuscule plantjes landen van die vracht bevrijd zijn, veren hebben zich overal op de rotsachtige ze heel langzaam terug omhoog – tot helling genesteld zes meter per eeuw. Het gevolg is dat het zeewater zich wat lijkt terug te trek- Hogerop gaat het zandstrand snel in ken. Er komt een strandvlakte droog te zompige toendra over. Tussen rotsblok- liggen en de oorspronkelijke, fossiele ken klimmen we verder naar boven. strandwal bevindt zich tot zijn eigen Kristalhelder water ritselt hier en daar verbazing een eind het binnenland in. naar beneden. Groen mos en minuscule Aan de waterlijn kan de golfslag nu aan plantjes, nooit meer dan tien centime- de bouw van een nieuwe strandwal be- ginnen. Zo ontstaan soms verscheidene 29 Maar naarmate we het kustgebied van Nog eens een zeventigtal kilometer varen Nordaustlandet naderen, het tweede groot- wordt dat. Ruimschoots voldoende tijd om ste eiland van Svalbard, duikt er aan de hori- ons eens over een ernstige zaak te buigen. De zon zo ver we kijken kunnen een helwitte klimaatverandering en haar oorzaken bij- band op. Het lijkt wel een metersdikke ijslaag voorbeeld, want daar worden we hier bijna op het water, maar dat is het niet. Het is mist. dagelijks mee geconfronteerd. Allen naar de Even na twee komt het verdict. Niet geheel lounge dus. onverwacht wordt de landing op Chermsi- deøya afgelast, omdat het gebied volledig in Het lijkt wel een metersdikke ijslaag de mist zit. Dan maar plan B bovengehaald en op het water, maar dat is het niet. meteen naar Storsteinhalvøya doorsteken, Het is mist. een schiereiland aan de noordwesthoek van Nordaustlandet. Met klimaat bedoelen wetenschappers zoals Louis het gemiddelde weer op een bepaalde

strandwallen na elkaar, met terrasvormige in de greep van de nevels geraken. Even voor zandvlaktes tussenin. Op die terrassen treft twaalf staan we aan boord van de Sea Spirit men wel eens fossiele walviskaken aan, kilo- ons munttheetje te slurpen. meters van de zee verwijderd. Pal zuidwaarts gaat het nu. Slechts een vijf- Creationisten hebben daar dan weer een entwintigtal kilometer scheiden ons van het heel andere kijk op. Voor hen is het bestaan eiland Chermsideøya, onze volgende be- van fossiele strandwallen een manifest be- stemming. Al drukken zeelui zulke afstanden wijs dat er ooit een Bijbelse zondvloed ge- liever in zeemijlen uit, ongeveer 13,5 zeemijl woed heeft. in dit geval. Zo’n zeemijl stemt precies met een boogminuut langs een meridiaan over- We genieten nog wat na van het magnifieke een. Vaar je dus zestig zeemijl pal noord- uitzicht. De bergen aan de oostkant van de waarts, dan nader je de noodpool met één baai koesteren zich ondertussen vrank en vrij graad. in de zon, terwijl die aan de westkant allengs 30 plaats over een periode van de eerste eeuwen na Chris- dertig jaar. Uiteraard is dat tus moet Svalbard omzeg- klimaat niet overal het- gens ijsvrij geweest zijn. Iro- zelfde. Omstreeks 1900 nisch toch, dat Barentsz en kwam een zekere Köppen co zo ongeveer de slechtst met een systeem op de denkbare periode gekozen proppen om klimaten op hebben om de Noordelijke basis van neerslag en tem- IJszee te verkennen. peratuur te classificeren. Maar er zijn nog andere as- Tot op de dag van vandaag tronomische factoren die wordt dat systeem nog het klimaat beïnvloeden. Zo steeds in grote lijnen ge- staat de aarde in haar ellips- hanteerd. Louis. Op het oppervlak van de zon verschij- Welnu, in die periode vielen er op de zonne- vormige baan soms wat De belangrijkste speler op het veld van het nen namelijk geregeld vlekken, heel toepas- schijf bijna geen vlekken waar te nemen. Dat dichter bij de zon en soms wat verderaf. Ook klimaat is uiteraard de zon. Zij is het die selijk zonnevlekken genoemd. Die verdwij- weten we dan weer dankzij Johannes Fabri- zwiept de aardas een beetje heen en weer – vooral de gebieden rond de evenaar op- nen na verloop van tijd, maar daar blijkt een cius. In Leiden had hij in 1610 als student de precessie en nutatie noemen wetenschap- warmt en de gebieden rond de polen wat in regelmaat in te zitten. Om de elf jaar piekt telescoop leren kennen. Die was toen net uit- pers dat. Al die cycli zorgen ervoor dat de de kou laat staan. Daardoor wordt het even- het aantal zonnevlekken. Die elfjarige cyclus gevonden. Terug thuis in het Noord-Duitse zonnewarmte telkens weer op een andere wicht in de aardse atmosfeer verstoord. Con- blijkt met een cyclische evolutie van de tem- Osteel toog hij ermee aan de slag. Hij projec- manier over het aardoppervlak verdeeld vectiestromingen in de lucht proberen dat peratuur op aarde samen te vallen. teerde de zonneschijf op een stuk papier en wordt. De langste van die cycli duurt zelfs evenwicht te herstellen – zo ontstaan win- voilà, de evolutie van de zonnevlekken kon honderdduizend jaar. Maar er is meer. Van de 15e tot de 19e eeuw den, regenbuien, stormen en orkanen. hij mooi volgen. Zijn waarnemingen zijn be- was er een periode waarin de gemiddelde Daarnaast zijn er ontelbare factoren op waard gebleven. Maar het gaat niet alleen om de zonnestra- temperatuur in West-Europa één tot twee aarde die bij de opwarming een rol spelen. ling die de aarde bereikt, het gaat ook om de graden lager lag dan tegenwoordig. De vele Vaak zijn ze op complexe manieren met el- straling die de aarde verlaat. Het verschil tus- sneeuwlandschappen van Pieter Bruegel de Ironisch toch, dat Barentsz en co zo kaar verweven en versterken ze elkaar nog. sen beide noemt men de stralingsbalans. Is Oude uit die tijd springen ons zo voor de ongeveer de slechtst denkbare peri- Neem bijvoorbeeld sneeuw en ijs. Vanwege die stralingsbalans positief, dan warmt de geest. De Kleine IJstijd noemt men die peri- ode gekozen hebben om de Noorde- hun witte kleur hebben ze een hoog albedo. aarde op. En dat is nu net wat er al bijna ode, al had het fenomeen niets met de echte lijke IJszee te verkennen Ze kaatsen veel zonnestraling terug de twaalfduizend jaar aan de hand is. Het einde ijstijden te maken. De winters waren kouder ruimte in, wil dat zeggen. Wordt het echter van de ijstijden luidde immers een langdurige en duurden langer, de gletsjers werden lan- Sedert de jaren zestig van de vorige eeuw is een beetje warmer, dan zal een beetje meer periode van opwarming in. ger, de Alpen lagen onder de sneeuw, maar de gemiddelde temperatuur op Svalbard met sneeuw en ijs smelten. Er wordt dan een Hoe dat komt? Vooreerst is er de zon, die van immense ijskappen was er geen sprake. twee graden gestegen. Dat is heel wat. Toch beetje minder zonnestraling teruggekaatst, wispelturiger is dan je zou denken, aldus is daarmee het effect van de Kleine IJstijd nog waardoor het nog een beetje warmer wordt. steeds niet helemaal weggewerkt. Want in Enzovoort. 31 Maar het kan ook driester. In 1815 kwam in landet en Spitsbergen, de twee grootste ei- Indonesië de Tambora tot uitbarsting. Een landen van Svalbard. De zee is wat ruwer nu. enorme klap moet dat geweest zijn, de groot- Windstoten van 30 tot 35 knopen – 55 tot ste die ooit door mensen waargenomen is. 65 km/u – jagen de golven op. Er hangt een Wereldwijd daalde de gemiddelde tempera- dichte bewolking, van de zon is geen spoor tuur met 0,7 graden. Vele maanden lang meer te bekennen, maar de zichtbaarheid werd zonlicht immers door vulkanisch stof in blijft goed. de atmosfeer deels afgeblokt. Met een flinke Sorgfjorden, onze nieuwe bestemming, heeft afkoeling tot gevolg. zijn naam niet gestolen. In de 17e eeuw was Kortom, klimaatopwarming is een volkomen de beschutte baai bij walvisjagers erg in trek. natuurlijk verschijnsel. De vraag is in welke In het rustige water konden ze immers veilig mate de mens dit proces versterkt. En of we niet dreigen sommige kantelpunten te over- schrijden. Punten waarbij de wijzigingen niet meer terug te draaien zijn. Voor de natuur is dat geen probleem – zij vindt immers steeds een nieuw evenwicht. Of de mensheid zich ook in dat nieuwe even- wicht kan vinden, valt te betwijfelen. De ge- volgen van een temperatuurstijging voor de Bovendien komt door het smelten van zee-ijs echter deze stralen door de aarde terugge- ecosystemen, de volksgezondheid, de kus- meer water bloot te liggen. Water kan erg kaatst zijn, is hun golflengte wat langer. Dan ten, … kunnen enorm zijn. veel warmte opnemen. Daardoor zal het lan- laten de broeikasgassen deze stralen niet Ondertussen blijkt de Sea Spirit nu ook Stor- ger duren vooraleer zich in de winter op- meer door. De zonnestraling zit dus gevan- steinhalvøya links te hebben laten liggen. nieuw zee-ijs vormt. gen in de atmosfeer en warmt deze op. Weerom is mist de spelbreker. Plan C komt in Zou de permafrost deels ontdooien, dan zou Vulkanische activiteit daarentegen lijkt een de plaats van plan B, we zijn naar Sorgfjorden op weg. Een inham aan de noordoosthoek meer methaangas en CO2 vrijkomen – de be- daling van de temperatuur te bevorderen. Ze ruchte broeikasgassen dus. Zij veroorzaken brengt immers vers materiaal aan de opper- van Spitsbergen is dat, nog eens dertig kilo- meter verder naar het westen. de temperatuurverhoging niet, beklemtoont vlakte dat meer CO2 kan opnemen. Louis, maar versterken deze wel. Dat houdt meteen ook in dat we de Hinlo- Want inkomende zonnestralen worden door Windstoten van 30 tot 35 knopen – penstretet oversteken. Die honderdvijftig ki- broeikasgassen ongemoeid gelaten. Zodra 55 tot 65 km/u – jagen de golven op lometer lange zeestraat scheidt Nordaust-

32 die zomer gevangen hadden. Met veel moei- Prompt vallen de merkwaardige rotsforma- gezet, zo blijkt, met een kleine hoofdwonde te wisten ze roeiboten over het ijs te slepen ties van Flaggstanghaugen op, een heuveltje tot gevolg. Het slachtoffer wordt naar de Sea en al roeiend Smeerenburg te bereiken. amper 31 m hoog. Het lijkt wel een reuzen- Spirit teruggebracht, scheepsdokter Gloria trap met slierten sneeuw ertussen, zoals de Tien jaar later was het weer raak. Lodewijk mag naald en draad bovenhalen. rozerode helling voor ons oprijst. Dat heeft XIV was op gebiedsuitbreiding uit en had het Eens te meer wijzen losse planken op de aan- met de plooiing van de gesteentelagen te in West-Europa met zowat iedereen aan de wezigheid van graven. Slechts twee zijn het maken, waardoor ze een hoek van bijna 90° stok. De Negenjarige Oorlog noemen wij dat er, maar aan de overkant van de baai, op Eo- met de begane grond vormen. Hun kleur tegenwoordig. lusneset, kan je er nog een dertigtal aantref- heeft met de aanwezigheid van het rode ij- fen. Met de zeeslag van 1693 heeft dat ove- Zelfs Svalbard kreeg eronder te lijden. In zeroxide hematiet te maken. rigens niets te maken. Het zijn gewone wal- 1693 werden vier Franse fregatten naar de Over losse keien klimmen we tegen het heu- visjagers die hier begraven liggen. Verspreid archipel gestuurd. Alle vijandelijke schepen veltje omhoog. Moeilijk is dat niet, wel een over heel Svalbard zijn in totaal een duizend- tot zinken brengen, zo luidde hun opdracht. beetje verraderlijk soms. Een misstap is gauw tal graven gelokaliseerd. Het geeft te denken Al gauw stootten ze in Sorgfjorden op veertig Nederlandse walvisjagers. Tegen de Franse oorlogsbodems maakten die weinig kans, maar toch wisten er 26 te ontkomen. Slechts elf walvisjagers met hun kostbare vracht kre- gen de Fransen in handen, de overige drie vergingen. Treurenburg Bai, zo werd de in- ham sedertdien ook wel genoemd.

Drijfijs kan er ontzettend snel oprukken. voor anker gaan. Maar daar zat ook een scha- Schepen worden dan soms ingesloten duwkant aan. De warme Golfstroom bereikt voor de bemanning er erg in heeft deze afgeschermde omgeving nauwelijks. Drijfijs kan er ontzettend snel oprukken. Ondertussen zijn we met de Sea Spirit in de Schepen worden dan soms ingesloten voor rustige wateren van Sorgfjorden beland. de bemanning er erg in heeft. Even voor zes gaan we er voor anker. Het Dat ondervonden dertien Nederlandse wal- loopt al tegen negen uur aan als we te mid- visjagers in 1683 aan den lijve. Ze werden den van aangespoeld drijfhout voet aan wal door het ijs ingesloten, moesten hun sche- zetten op Crozierpynten, een kleine landtong pen evacueren en alles achterlaten wat ze aan de oostzijde van de fjord.

33 Soms botste het ene continent wel eens te- vele kilometers dik, noemen geologen Hecla gen het andere. Gesteentelagen werden dan Hoek-gesteente, precies omdat het hier zo omhooggeduwd en onder invloed van hitte goed waarneembaar is. Het vormt het grond- en druk vervormd tot metamorf gesteente. gesteente, de bedrock, van Svalbard. Langs breuklijnen zag magma kans zich naar Overigens mag je Svalbard ook zonder de He- boven te werken en daar te stollen tot gra- clahuken een paradijs voor geologen noe- niet, een magmatisch gesteente. men, voegt ze er aan toe. Vrijwel alle geolo- gische perioden van de afgelopen 3,2 miljard Het geeft te denken over de jaar zijn er aan de oppervlakte vertegen- omstandigheden waarin wal- woordigd. En wat meer is – wil je gesteente- visjagers hun kost verdienden lagen onderzoeken, dan word je hier nauwe- lijks door vegetatie gehinderd. Welnu, besluit Sanna, dit specifieke mengsel Beneden op het keienstrand merken we de van metamorf en magmatisch gesteente,

over de omstandigheden waarin walvisjagers continentenverschuiving beweegt Svalbard hun kost verdienden. langzaam naar het noorden. Dat wisten we Aan onze voeten ligt nu de Heclahamna, een al. Maar die beweging is al zeer lang bezig, kleine baai van de Sorgfjorden. Voor ons beklemtoont onze geologe Sanna. Zo lang, strekt zich een desolate steenvlakte uit. In de dat als je ver genoeg in de tijd teruggaat, je verte rijst de 487 m hoge Heclahuken op. het huidige Svalbard op de evenaar aantreft. Plantengroei is er nauwelijks, dierenleven Tijdens zijn lange reis noordwaarts werd bespeur je hier evenmin. Op deze plek moet Svalbard dus telkens opnieuw met andere kli- je het niet van de fauna of de flora hebben, maatzones geconfronteerd, van tropisch tot hier kom je vanwege het unieke geologische polair. Elk van die periodes heeft haar sporen decor. Zoveel is duidelijk. achtergelaten, laag na laag na laag. Want Heclahuken is een naam die klinkt als Maar zo rustig ging het er niet altijd aan toe. een klok – althans voor geologen. Door de 34 restanten op van enkele hutten. Eentje staat Geen enkel expeditielid was omge- formatie over de afplatting van de nog min of meer overeind, de andere zijn als komen. Een evidentie was dat nog aarde essentieel. Zonder zulke ge- kaartenhuisjes uit elkaar gevallen. Overblijf- altijd niet gevens zal je gps er vele honder- selen zijn dat van een Zweeds-Russische ex- den meters naast zitten. peditie van 1899. Door metingen van de meridiaan hier en Een meridiaanboog opmeten, dat Geologie, daar was het deze expeditie hele- dichter bij de evenaar met elkaar te vergelij- is makkelijker gezegd dan gedaan. Het kwam er op neer dat ze goed zichtbaar op een hoge berg een cairn oprichtten, een steenman- netje van drie tot vier meter hoog. Van die cairn werd dan van op grote afstand de positie opgeme- ten. Telkens opnieuw werd dat la- van de deelnemers aan de expeditie. Want beur herhaald, van Keilhaufjellet helemaal in zijn broer Knut was toen al twee jaar spoor- het zuiden van Svalbard tot Vesle Tavleøya in loos. Pas meer dan dertig jaar later zou diens het verre noorden. Zo regen ze een keten van lichaam op Kvitøya aangetroffen worden, sa- nauwgezette waarnemingen aan elkaar over men met dat van de andere twee deelne- een boog van 4° 13’ of 468 km. De Zweden mers aan de onfortuinlijke luchtballonexpe- namen de noordelijke helft voor hun reke- ditie van Andrée in 1897. ning, de Russen de zuidelijke helft. Vijf jaar hadden ze ervoor nodig, want het ijs in de Over de keien kuieren we naar het strand te- Hinlopenstretet wilde ook al niet meewer- ken. Veel bekendheid heeft de expedi- tie niet genoten. Toch werd ze ach- teraf alom geprezen, en wel om twee redenen. Vooreerst had ze een schat aan wetenschappelijke maal niet om te doen. De meridiaanboog wil- ken, hoopten ze heel precieze gegevens te informatie opgeleverd. Maar bo- den ze opmeten. Want op Svalbard is een verkrijgen over die afplatting. Een theore- vendien was er geen enkel expedi- boog van één graad in kilometers uitgedrukt tisch akkefietje, denk je dan. Maar er zit meer tielid omgekomen. een stuk langer dan diezelfde booglengte achter. Voor de goede werking van een gps- dichter bij de evenaar. Dat heeft met de af- toestel bijvoorbeeld is zeer nauwkeurige in- Een evidentie was dat laatste ken- platting van de aarde te maken. nelijk nog altijd niet. Dat moet ook Hans Frænkel beseft hebben, één 35 rug. In de verte rijst de veelbesproken Hecla- Of het zilverkruid met zijn fraaie, witte blaad- leden van de expeditiestaf. Elders zou dat huken rustig boven de desolate vlakte uit. Ka- jes. Met zijn Latijnse naam dryas leende dit wellicht een hondenstiel genoemd worden. ler dan deze schrale steenwoestijn is nauwe- nietige toendraplantje zijn naam aan liefst Maar hen lijkt het niet te deren, integendeel. lijks denkbaar. drie geologische tijdvakken, zo’n tien- tot Top Toch steekt hier en daar een eenzaam plantje vijftienduizend jaar geleden, omdat het toen alomtegenwoordig leek. Jaak Palmans moedig de kop op. Een stengelloze silene bij- © 2018 voorbeeld, met haar paarse bloemetjes op Zelfs dieren laten zich hier wel eens zien. Dat een groen, bolvormig kussentje. Of het frêle leiden we althans af uit de aanwezigheid van steeltje van de donkerrode bergzuring. een rendierschedel die tussen de stenen te Lees het vervolg in bleken ligt. Een vogelklif om van te duizelen Toch steekt hier en daar een een- Weer is het bijna elf uur als we op de Sea Spi- zaam plantje moedig de kop op rit inchecken. Zestien uur lang zijn we in de weer geweest, niet alleen wij, maar ook de

36