‘Geen jury, geen oordeel’. Over de ‘No jury, no judgement’. The Amsterdamse kunstenaarsvereniging artists’ association De Onafhankelijken De Onafhankelijken

Pablo Picasso, Henri Matisse, Maurice de Vlaminck, Max What do , Henri Matisse, Maurice de Pechstein, Karl Schmidt-Rottluff, Wassily Kandinsky, James Vlaminck, Max Pechstein, Karl Schmidt-Rottluff, Ensor, Carel Willink, Jacob Bendien, Laurens van Kuik, Wassily Kandinsky, James Ensor, Carel Willink, Harmen Meurs, Kees Verwey en Bram van Velde. Wat deze Jacob Bendien, Laurens van Kuik, Harmen uiteenlopende buitenlandse en Nederlandse kunstenaars Meurs, Kees Verwey and Bram van Velde have in verbindt, is in Nederland te vinden: ze stelden allen werk common? All of these different Dutch and non- tentoon bij de Amsterdamse kunstenaarsvereniging De Dutch artists exhibited their work at the Amsterdam Onafhankelijken. Hoewel deze kunstenaarsvereniging artists’ association De Onafhankelijken [The een belangrijk aandeel heeft gehad in de introductie van Independents]. Even though the association played moderne kunstvormen in Nederland, is ze nog relatief an important role in introducing modern art in onbekend. Deze onbekendheid is onder meer te wijten aan the , it is still relatively unknown. This het feit dat er nog geen overzichtspublicatie is verschenen obscurity is partly due to the lack of a survey over de vereniging. Daar gaat verandering in komen: in on this association. However, this situation is 2012 zal ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan about to change; the 100th anniversary of De van De Onafhankelijken een jubileumboek verschijnen Onafhankelijken will be celebrated in 2012 with a en een tentoonstelling worden georganiseerd. In deze special book and an exhibition to mark the occasion. bijdrage, gewijd aan het archief van De Onafhankelijken, The present contribution on De Onafhankelijken zal vooral worden ingegaan op de beginjaren van deze archive focuses on the association’s early years. kunstenaarsvereniging. A DYNAMIC ARCHIVE EEN DYNAMISCH ARCHIEF The RKD has managed the archive of De Sinds 1991 beheert het RKD het archief van De Onafhankelijken since 1991, and regularly Onafhankelijken; regelmatig wordt een nieuwe aanvulling incorporates into it supplementary material on van de nog steeds actieve vereniging verwerkt. In de this still active association. In the first half of 2009 eerste helft van 2009 is een groot deel van het archief a significant part of the archive was reorganised opnieuw geordend en is een nieuwe inleiding op de and a new introduction to the inventory drawn inventaris gemaakt, waardoor het archief overzichtelijker up, making it clearer and more accessible. The en daardoor toegankelijker is geworden. Ook bevat de inventory now also contains the first overview of inventaris nu een eerste aanzet tot een overzicht van all of the association’s board members arranged by alle bestuursleden van de vereniging, gerangschikt op their position on the board. The archive includes bestuursfunctie. Het archief omvat correspondentie, correspondence, minutes, documentation on notulen, documentatie over tentoonstellingen en exhibitions and artists, and visual documentation kunstenaars en beelddocumentatie uit het honderdjarig charting the association’s 100-year existence. In bestaan van de vereniging. In de bibliotheek van het RKD addition, the lion’s share of the exhibition catalogues bevindt zich een groot deel van de tentoonstellingscatalogi of De Onafhankelijken can be found in the RKD’s van De Onafhankelijken. De afdeling persdocumentatie library. The Press Documentation Department keeps bewaart alle artikelen over de vereniging die verschenen all of the articles on the association ever published zijn, evenals de nieuwsbrief van De Onafhankelijken die as well as the newsletters, which have appeared since sinds 1994 verschijnt. 1994. In many ways the archive of Henri Frédéric Het archief van Henri Frédéric Boot, dat het RKD in 2006 Boot acquired by the RKD in 2006 constitutes a heeft verworven, vormt op veel punten een aanvulling supplement to De Onafhankelijken material. This op het archief van De Onafhankelijken. Deze Haarlemse traditional painter from Haarlem was a founding traditionele schilder was vanaf de oprichting van De member of De Onafhankelijken and served as its Onafhankelijken lid van de vereniging en vervulde tussen first secretary between 1915 and 1927. Thanks to this, 1915 en 1927 de rol van eerste secretaris. Dankzij deze the copybook of all the letters De Onafhankelijken functie maakte het kopieboek, met daarin alle uitgegane sent between 1917 and 1922 is part of the Boot

43 1. Harmen Meurs, Jos. H. Gosschalk, bestuursvoorzitter van De Onafhankelijken, tekening, 1929. Opschrift: ‘In den trein. Op reis naar Hannover en Berlijn voor de Neue Sachlichkeit, april 1929, Harmen Meurs’. RKD, Archief De Onafhankelijken, inv.nr. 10 1. Harmen Meurs, Jos. H. Gosschalk, chairman of the board of De Onafhankelijken, drawing, 1929. Inscription: ‘In the train. Travelling to Hannover and for the Neue Sachlichkeit, April 1929, Harmen Meurs’. RKD, De Onafhankelijken Archive, inv.no. 10

44 brieven van De Onafhankelijken tussen 1917 en 1922, onderdeel uit van het archief van Boot. Dit kopieboek is, met een verwijzing naar de afkomst, overgebracht naar het archief van De Onafhankelijken.

‘GEEN JURY, GEEN OORDEEL’ De Onafhankelijken werd in 1912 opgericht uit onvrede met het heersende systeem, waarin een jury de toelating van kunstenaars op tentoonstellingen bepaalde. Directe aanleiding was de grote ‘Vierjaarlijksche’ tentoonstelling in het Stedelijk Museum, waarop werk van veel jonge kunstenaars werd geweigerd. Deze kunstenaars plaatsten een oproep in de kranten waarin ze alle vooruitstrevende kunstenaars uitnodigden lid te worden van de vereniging. De doelstelling van de nieuwe vereniging kreeg aandacht in de krant, zoals blijkt uit een artikel van 1 maart 1913 in de Nieuwe Rotterdamsche Courant: ‘Kunstenaars zijn veelal gedwongen in den geest van jury’s te werken en jury’s staan maar al te vaak voor een partij, een richting, die andere, en vooral jongere richtingen, met wangunst 2. Portret van de componist Phons Dusch uit een van de aanziet. Vandaar de wenschelijkheid voor het bestaan programmaboekjes van de concertreeks in 1919, RKD, Archief De Onafhankelijken, inv.nr. 233 van een Vereeniging, die elke jury uitschakelt. Wat in 2. Portrait of the composer Phons Dusch from one of the het buitenland zooveel succes heeft, zal zeker ook hier programmes of the concert series in 1919, RKD, De Onafhankelijken gelukken. Dan krijgen wij tentoonstellingen en werk Archive, inv.no. 233 onafhankelijk van bekrompen vooroordelen, onafhankelijk van verouderde leerstellingen, onafhankelijk van partijzuchtige beoordeeling, onafhankelijk van winstbejag. archive. It was transferred to De Onafhankelijken En zoo vrij en onafhankelijk als dit jong streven, zij ook archive, with a reference to its origins. het oordeel van het publiek.’1 Als voorbeeld voor De Onafhankelijken gold de Parijse Salon des Indépendants, ‘NO JURY, NO JUDGEMENT’ het kunstenaarscollectief dat in 1884 was opgericht als The growing dissatisfaction with the prevailing tegenbeweging voor de Franse Salon. De Onafhankelijken system in which a jury determined whether or not organiseerde juryvrije tentoonstellingen en kunstenaars an artist could take part in an exhibition led to konden zonder enige vorm van ballotage toetreden the founding of De Onafhankelijken in 1912. The tot de vereniging. De vereniging ging ervan uit dat alle immediate provocation was the large quadrennial kunstenaars het recht hadden hun werk aan het publiek te exhibition of art by living masters in the Stedelijk tonen en dat alleen de kunstenaar verantwoordelijk moest Museum. The work of many young artists was zijn voor zijn werk en hetgeen hij exposeerde. rejected, and in reaction they placed a notice in the newspapers inviting progressive artists to join UITEENLOPENDE TENTOONSTELLINGEN the association. The new association’s mission Begin 1913 had De Onafhankelijken ruim honderd leden was commented on in the papers, for example en in mei van dat jaar werd in het nieuwe eigen gebouw in an article of 1 March 1913 in the Nieuwe aan de Amstelveenscheweg de eerste onafhankelijke en Rotterdamsche Courant : ‘Artists are usually juryvrije tentoonstelling geopend. Vanaf dat moment compelled to work in the spirit of the juries and streefde de vereniging naar het organiseren van twee too often juries are biased, siding with a party, a tentoonstellingen per jaar. De tentoonstellingen waren direction that regards other, primarily younger verkooptentoonstellingen, waarbij de vereniging directions with distrust. This is why an association optrad als bemiddelaar bij de verkoop. Vanaf het begin banning any and all juries would be desirable. [An exposeerden ook niet-leden, waaronder buitenlanders, approach] that is so successful abroad will surely op de tentoonstellingen. Dit dankte de vereniging aan de also work here. Then we will have exhibitions and contacten van de bestuursleden met kunstenaars in binnen- works of art independent from petty prejudices, en buitenland. Zo reisden bestuursleden naar Frankrijk independent from antiquated doctrines, independent en Duitsland om zich te informeren over de actuele kunst from biased judgement, independent from the love en om werk naar hun tentoonstellingen in Nederland te of lucre. And may the judgement of the public be as

45 halen. (afb. 1) Ook onderhielden veel kunstenaars die free and independent as this fresh pursuit.’ 1 exposeerden bij de vereniging internationale contacten. De Onafhankelijken took as their model the Paris Zo was Kees van Dongen, die in de beginjaren bij De Salon des Indépendants , the artists’ collective Onafhankelijken zijn werk toonde, in Parijs bevriend founded in 1884 as a countermovement to the met Pablo Picasso. Picasso exposeerde in 1925 bij De French Salon. De Onafhankelijken organised jury- Onafhankelijken. Nog voor deze tentoonstelling met free exhibitions and artists could join without any moderne Fransen in 1925 was het werk van de Duitse kind of balloting. The association held that all artists Novembergruppe te zien bij De Onafhankelijken, en na were entitled to show their work to the public and 1925 waren moderne Belgische kunstenaars als genodigden that they/the artist alone were responsible for their aanwezig op de tentoonstelling. In 1929 introduceerde work and what they exhibited. de vereniging de Duitse Neue Sachlichkeit in Nederland en een jaar later werden de Italiaanse surrealisten DIVERS EXHIBITIONS uitgenodigd. Het werk en de kunstopvatting van de De Onafhankelijken counted more than 100 kunstenaars die exposeerden bij De Onafhankelijken members at the beginning of 1913 and in May verschilden sterk. De kunstenaars kwamen bij de of that year held its first independent and vereniging samen uit de behoefte om met gelijkgezinden te jury-free exhibition in a new building on the exposeren: dat zich binnen de vereniging grote verschillen Amstelveenscheweg. From then on it tried to voordeden was minder van belang dan dat ze hun werk organise two exhibitions per year. These were konden laten zien in een moderne sfeer. Boot schreef sales shows with the association mediating the in één van zijn kronieken over de vereniging dat haar transactions. Non-members, including foreigners, oprichters zich ervan bewust waren dat zij ‘pleitbezorgers’ also exhibited there from the start. This came about waren voor de nieuwe kunst die haar intrede deed in through the contacts that board members maintained Nederland. Van de musea gingen er aan het begin van with artists at home and abroad. Board members de twintigste eeuw weinig initiatieven uit op het gebied travelled to France and Germany to keep abreast van de hedendaagse kunst: ze namen een afwachtende of artistic developments and solicit entries for their

3. Het bestuur van De Onafhankelijken, knipselboek. RKD, Archief De Onafhankelijken, inv.nr. 274 3. The board of De Onafhankelijken, scrapbook. RKD, De Onafhankelijken Archive, inv.no. 274

46 houding aan en exposeerden alleen eigentijdse kunst als ze exhibitions in the Netherlands (fig. 1). onderdak boden aan een vereniging. Many of the artists who participated in the association’s exhibitions also had international ALLE RICHTINGEN, ALLE VORMEN contacts. For instance, Kees van Dongen, who Het archief van De Onafhankelijken omvat onder meer showed at De Onafhankelijken in the early years, plakboeken met krantenknipsels over tentoonstellingen was acquainted with Pablo Picasso in Paris. And, van de vereniging. De recensies geven een goed beeld van Picasso exhibited with De Onafhankelijken in 1925. de tentoonstellingen van De Onafhankelijken, maar ook Prior to that exhibition of modern French art, the van de receptie van moderne kunst in Nederland in het association had presented the work of the German algemeen. Dit beeld is complex omdat De Onafhankelijken Novembergruppe . After 1925 modern Belgian sinds haar oprichting alle richtingen – dat wil zeggen alle artists were included as guests in the exhibitions. stijlen en alle disciplines – in de kunst vertegenwoordigt. 2 The association introduced the German ‘ Neue Ook zet De Onafhankelijken zich vanaf het begin in voor Sachlichkeit ’ in the Netherlands in 1929 and invited de kruisbestuiving van verschillende kunstvormen. Zo the Italian Surrealists to participate a year later. werd er bij de tentoonstelling van 1919 een serie concerten The work and visions of the artists who showed van moderne Nederlandse componisten georganiseerd. Het with De Onafhankelijken differed greatly. The doel van de concerten was om het publiek een overzicht artists joined together because they wanted to exhibit te geven van de Nederlandse ‘Toonkunstenaars’ op het with kindred spirits: their differences within the gebied van kamermuziek van de laatste vijfentwintig association were less important than the imperative jaar. De programmaboekjes werden door leden van De of being able to present their work in a modern Onafhankelijken geïllustreerd met portretten van de atmosphere. In one of his chronicles Boot wrote componisten. (afb. 2) In 1922 werd de tentoonstelling that the founders of the association were aware geopend met een Dada-voorstelling. Kurt Schwitters, of being advocates of the new art entering into die met enkele werken op de tentoonstelling was the Netherlands. In the beginning of the twentieth vertegenwoordigd, droeg zijn gedicht ‘Anna Blume’ voor. century museums undertook very few initiatives Volgens het jubileumboek uit 1952 was hierna de zaal niet in the area of contemporary art: they tended to meer te houden en moest de politie eraan te pas komen be wary, only presenting contemporary art if they om de orde te handhaven.3 accommodated an association.

TOCH BALLOTAGE ALL DIRECTIONS, ALL FORMS Omdat in 1918 bleek dat de vereniging toch niet onder een The archive of De Onafhankelijken contains zekere vorm van jurering uitkon, werd er een ballotage scrapbooks with newspaper clippings about the ingevoerd. Het ledental van de vereniging was namelijk association’s exhibitions. The reviews give a good uitgegroeid tot honderden en een groot deel daarvan was idea of these shows in particular and the reception dilettant, waardoor de kwaliteit van de tentoonstellingen of modern art in the Netherlands in general. The achteruit ging. De beste kunstenaars, die inmiddels image that arises is complex, though, because from werden toegelaten tot oudere en meer behoudende the moment it was founded De Onafhankelijken verenigingen als Arti et Amicitiae of Sint Lucas , verlieten represented all artistic movements – that is to De Onafhankelijken en ook nam de belangstelling van say all styles and all disciplines. 2 From the start, het publiek af. Om kwaliteit terug te brengen binnen de De Onafhankelijken also encouraged the cross- vereniging werd een statutenwijziging doorgevoerd en pollination of different art forms. For example, a werden alle leden teruggebracht tot aspirant-leden. Een series of concerts of modern Dutch composers was ballotagecommissie die was gekozen door de Algemene organised for the exhibition in 1919. The concerts Vergadering beoordeelde het werk van een aspirant-lid. aimed to give the public an overview of Dutch Deze kon verheven worden tot effectief lid, waarna hij chamber music of the past 25 years. Members of De vrij was zijn werk te exposeren op tentoonstellingen. Onafhankelijken illustrated the programmes with Doordat amateurschilders aspirant-lid bleven en hun werk portraits of the composers (fig. 2). The exhibition in niet mochten tentoonstellen, verlieten ze de vereniging 1922 was opened with a Dada performance: Kurt waardoor het ledenbestand grondig werd opgeschoond. Schwitters, who had a few works in the show, recited Het jaar daarna, in 1919, kreeg De Onafhankelijken, net his poem ‘Anna Blume.’ According to the jubilee als andere Amsterdamse verenigingen, enkele zalen in het book of 1952, the audience went wild and the police Stedelijk Museum tot haar beschikking. De vereniging zou had to be called in to maintain order. 3 hier gedurende ruim zeventig jaar haar onafhankelijke tentoonstellingen organiseren, totdat de Amsterdamse BALLOTING NONETHELESS

47 Gemeenteraad in 1993 besloot het museum niet meer Because the association eventually felt the need for beschikbaar te stellen voor de verenigingen. Sindsdien a certain form of jurying, balloting was instituted organiseert De Onafhankelijken haar tentoonstellingen in 1918. The number of members had grown into op verschillende locaties in Amsterdam, en soms ook the hundreds and included many dilettantes - to daarbuiten. the detriment of the exhibitions. The best artists, Het archief van De Onafhankelijken sluit op vele punten who in the meantime were being admitted to older aan bij de collectie van het RKD. Niet alleen brengt and more conservative associations such as Arti et het vele kunstenaars van uiteenlopende aard samen, Amicitiae or Sint Lucas , left De Onafhankelijken , ook geeft het een beeld van bijna een eeuw moderne and public interest was diminishing as well. To regain kunst in Nederland. Deze eeuw werd gekenmerkt door its reputation the association altered its statutes: all een gerichtheid op internationale kunstvormen, verzet of the members were reduced to aspiring members. tegen de gevestigde orde, experiment en kruisbestuiving Their work was judged by a balloting committee tussen verschillende disciplines en kunstvormen. Zaken selected by the General Assembly. They could then die binnen het honderdjarig bestaan van de vereniging be made effective members, which entitled them to ruimschoots aan bod zijn gekomen. Het is daarmee een take part in the exhibitions. Because amateur painters vereniging die een belangrijke stabiele en tegelijkertijd remained aspiring members and could not exhibit dynamische factor is binnen de Nederlandse kunstwereld their work, they left the association and thus the en binnen de collectie van het RKD. membership file was thoroughly weeded out. The following year, in 1919, De Onafhankelijken , like Karlijn de Jong other Amsterdam associations, were permitted to use several galleries in the Stedelijk Museum. The association held its independent exhibitions there for more than 70 years, until 1993 when the Amsterdam City Council rescinded this privilege. Since then De Onafhankelijken has mounted its exhibitions in various locations in Amsterdam, and sometimes elsewhere. De Onafhankelijken archive fits in with the RKD's collection in many respects. Not only does it unite many different artists, it also affords a picture of almost a century of modern art in the Netherlands. This century was characterised by an orientation to international art movements, resistance to the established order, experimentation and cross- fertilisation between various disciplines and art forms: aspects frequently touched upon during the association’s more than 100 years of existence. De Onafhankelijken represents a very important stable yet dynamic factor in the Dutch art world and within the collection of the RKD.

Karlijn de Jong

1) Anoniem, ‘Artikel omtrent doel en streven van “De Onafhankelijken”’, 1) Anonymous, ‘Artikel omtrent doel en streven van “De Nieuwe Rotterdamsche Courant 1 maart 1913. Onafhankelijken”’, Nieuwe Rotterdamsche Courant 1 March 2) Dit komt naar voren in mijn onderzoek over de jaren twintig van De 1913. Onafhankelijken: hieruit blijkt dat De Onafhankelijken representatief 2) This emerges from my research on De Onafhankelijken in is voor de moderne kunst in Nederland in de jaren twintig van de the 1920s. In this period De Onafhankelijken was representative twintigste eeuw. Door dit onderzoek ligt in dit artikel de nadruk op de of modern art in the Netherlands. Accordingly, this article eerste twee decennia van de vereniging. focusses on the association’s first two decades association was 3) K. Heynsius, De Onafhankelijken 40 jaar, Amsterdam 1952. representative of modern art in the Netherlands. Accordingly, this article focusses on the association’s first two decades. 3) K. Heynsius, De Onafhankelijken 40 jaar, Amsterdam 1952.

48