dawid junke dawid dawid junke (ur. 1989) – doktor nauk humanistycz- dawid junke nych, kulturoznawca, adiunkt w Instytucie Kulturo- znawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego. Jego zaintere- sowania badawcze koncentrują się wokół badań nad kulturą popularną, ze szczególnym uwzględnieniem kul- TRANSCENDENCJA I SEKULARYZACJA turowych aspektów produkcji i recepcji seriali telewizyj- nych. Członek Polskiego Towarzystwa Kulturoznawcze- Motywy religijne we współczesnych go, Polskiego Towarzystwa Badań nad Filmem i Mediami amerykańskich serialach telewizyjnych oraz Stowarzyszenia Badaczy Popkultury i Edukacji Pop­ kulturalnej „Trickster”. Motywy religijne współczesnych we amerykańskich serialach telewizyjnych transcendencja i sekularyzacja Transcendencja i sekularyzacja… to książka niezwykle interesująca. Autor zmierzył się w niej z bardzo ciekawym i nieopisanym dotychczas fenomenem. W trudnej analizie tekstów kultury popularnej zachował odpowiednie proporcje pomiędzy badawczą wnikliwością i świado- mością funkcjonowania tego typu specyficznych, bo będących jed- nocześnie dziełem sztuki i wytworem przemysłowo-ekonomicznym, utworów jak amerykańskie seriale telewizyjne. […] Publikacja świet- nie balansuje pomiędzy potoczystą narracją a zwięzłością, pomiędzy stylem naukowym a opisem popkulturowego fenomenu, który może być atrakcyjny dla czytelnika poszukującego pogłębienia wiedzy o ulu- bionych telewizyjnych serialach. Z recenzji dr. hab. Arkadiusza Lewickiego, prof. UWr ISBN 978-83-65705-94-5 Wydawnictwo Libron | www.libron.pl 9 7 8 8 3 6 5 7 0 5 9 4 5 DAWID JUNKE TRANSCENDENCJA I SEKULARYZACJA DAWID JUNKE TRANSCENDENCJA I SEKULARYZACJA Motywy religijne we współczesnych amerykańskich serialach telewizyjnych 3 © Copyright by Dawid Junke Kraków 2018 ISBN 978-83-65705-94-5 Recenzja dr hab. Arkadiusz Lewicki, prof. UWr prof. dr hab. Mirosław Przylipiak Redakcja Gabriela Niemiec Korekta Izabela Izdebska Skład Elżbieta Krok Projekt okładki LIBRON Wydanie publikacji sfinansowane przez Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego Wydawnictwo LIBRON – Filip Lohner al. Daszyńskiego 21/13 31-537 Kraków tel. 12 628 05 12 e-mail: [email protected] www.libron.pl SpiS treści Podziękowania 9 Rozdział 1. Wstęp 11 1.1. Przedmiot i struktura badań 12 1.2. Stan badań 14 1.3. Rozstrzygnięcia definicyjne 19 1.4. Specyfika sekularyzacji w Stanach Zjednoczonych 21 1.5. Seriale biblijne 28 1.6. Anioły, demony i ponurzy żniwiarze – odwrócone parabole rodem z piekła 30 1.7. Uzasadnienie doboru analizowanych seriali 33 1.8. Preliminaria metodologiczne 35 CZĘŚĆ I. SERIALE O BOSKIEJ INTERWENCJI Rozdział 2. Niebiańska interwencja na szklanym ekranie. Bóg i anioły w serialach Joan z Arkadii i Ocalić Grace 45 2.1. Nie tylko Szatan 45 2.2. Gdyby Bóg był jednym z nas – Joan z Arkadii 45 2.3. Łaska uświęcająca i południowy anioł – Ocalić Grace 75 Rozdział 3. „You gotta have faith”. Współczesny prorok – Eli Stone 91 3.1. Greg Berlanti 91 3.2. Religie na wokandzie 94 3.3. Niewyznaniowy Bóg i duchowość w Elim Stonie 108 3.4. Formalizacja nowej duchowości 112 CZĘŚĆ II. SERIALE ESCHATOLOGICZNE Rozdział 4. Człowiek wiary kontra człowiek nauki. Psychomachia Zagubionych 121 4.1. Forpoczta serialowej rewolucji w Polsce 121 4.2. Sukces rodzi się w bólach – geneza Zagubionych i rozbudowanej mitologii serialu 123 4.3. Wierzący bohaterowie 135 4.4. Zwolennik nauki kontra wierzący 153 4.5. Transcendentalny koń trojański 158 Rozdział 5. Pozostawieni – protestancki fundamentalizm w serialu HBO 175 5.1. Motywy religijne w czasach obrazoburczej popkultury 175 5.2. Pochwycenie Kościoła – fundamentalistyczna apokalipsa 177 5.3. Premillenarny dyspensacjonalizm w popkulturze 179 5.4. Amerykański Czechow opisuje apokalipsę 182 5.5. Pozostawieni w HBO 184 5.6. Judeochrześcijańska symbolika 187 5.7. Pozostawieni jako telewizyjna lamentacja 191 5.8. „Pozwolić tajemnicy pozostać tajemnicą” 193 Rozdział 6. Odkupienie nihilisty w Detektywie 197 6.1. Najgłośniejszy serial ostatnich lat 197 6.2. Telewizyjny południowy gotyk 201 6.3. Hybrydowa religijność Kajunów 212 6.4. Elementy okultystyczne 223 6.5. Krytyka chrześcijaństwa? 235 6.6. Odczytanie gnostyczne, mesjanistyczne i metafikcjonalne 241 Zakończenie 249 Spis ilustracji 257 Bibliografia 259 Summary 275 Moim wspaniałym Rodzicom Podziękowania Niniejsza książka, oparta na mojej rozprawie doktorskiej, nie powstałaby, gdyby nie pomoc wielu życzliwych osób, którym chciałbym w tym miejscu podziękować. W pierwszej kolejności wyrazy wdzięczności kieruję do prof. Tadeusza Szczepańskiego, opiekuna naukowego mojej pracy doktorskiej, na którego nie- ocenioną pomoc merytoryczną i metodologiczną oraz dobre rady i wsparcie mogłem zawsze liczyć. Recenzentom rozprawy, prof. Mirosławowi Przylipiakowi i prof. Arkadiuszowi Lewickie- mu, składam serdeczne podziękowania za analizę moich badań i cenne uwagi krytyczne. Bardzo przydatne okazały się również wskazówki i pomoc członków zespołu filmowego przy Instytucie Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego: dr Małgorza- ty Kozubek oraz moich współseminarzystów Roberta Zontka, Kamila Kościelskiego i Mateusza Skomorowskiego. Za okazaną życzliwość i porady dziękuję również współpracowniczkom i współpracownikom z Instytutu Kulturoznawstwa. Szczególne podziękowania należą się moim Rodzicom, Ewie i Norbertowi, którzy nie tylko zapewnili mi wszechstronne i nie- ustające wsparcie, ale również wykonali czasochłonną korektę językową mojej pracy. Jestem bardzo wdzięczny mojej dziew- czynie Julii, na którą zawsze mogę liczyć i która motywowała mnie do pracy oraz dawała oparcie. Wreszcie bardzo dziękuję moim najbliższym – braciom Michałowi i Januszowi, wujkom Markowi i Pawłowi, babciom Weronice i Marii – oraz przyjacio- łom za pomoc, bez której nie mógłbym ukończyć swoich badań ani przedstawić niniejszej publikacji. ROZDZIAŁ 1 Wstęp Ostatnie dekady to okres gwałtownych zmian w religijnym krajobrazie Stanów Zjednoczonych. Według danych General Social Survey liczba tzw. nones (od non-denominationals), czyli Amerykanów deklarujących brak związku z jakąkolwiek zorga- nizowaną religią, wzrosła z 8% całej populacji w roku 1990 do aż 21% w roku 20141. Tymczasem, jak zauważa Charlotte E. Howell z Uniwersytetu Bostońskiego, motywy religijne „pojawiają się coraz częściej i coraz bardziej otwarcie w popularnych serialach telewizyjnych”2. Opisana tendencja jest tym bardziej zaskakująca, że jeszcze w roku 1992 uznany krytyk filmowy Michael Medved, prywatnie wyznawca ortodoksyjnego judaizmu, w głośnej książ- ce Hollywood vs. America. Popular Culture and the War on Traditional Values pisał, iż „dziesiątki milionów Amerykanów postrzegają […] przemysł rozrywkowy jako potężnego wroga, obcą siłę, która atakuje najdroższe nam wartości i deprawuje dzieci”3. Głównym występkiem „fabryki trucizny”, jak Medved 1 M. Hout, T.W. Smith, Fewer Americans Affiliate with Organized Religions, Belief and Practice Unchanged: Key Findings from the 2014 General Social Survey, General Social Survey 2015, on-line: http://www.norc.org/PDFs/ GSS%20Reports/GSS_Religion_2014.pdf, dostęp: 6.03.2017. 2 C.E. Howell, This Show Was Religious?! Online Reactions to Religion in the Lost and Battlestar Galactica Finales, „Journal of Religion, Media and Digital Culture” 2016, nr 2, s. 298. Jeśli nie podano inaczej, wszyst- kie teksty obcojęzyczne w tłumaczeniu autora. 3 M. Medved, Hollywood vs. America: Popular Culture and the War on Traditional Values, Harper Perennial, New York, NY 1992, s. 3. 11 Rozdział 1. Wstęp nazwał Hollywood, miało być nic innego jak właśnie „atak na religię”4. Jak zatem doszło do sytuacji, w której zaledwie nieco ponad dziesięć lat5 po wydaniu Hollywood vs. America… amery- kańskie stacje telewizyjne, zarówno ogólnodostępne, jak i kablo- we, zaczęły wprowadzać do ramówki w tzw. prime time, a więc paśmie najwyższej oglądalności, coraz więcej seriali odwołują- cych się do pojęcia transcendencji i korzystających z religijnych motywów, podczas gdy stopień afiliacji ze zorganizowaną religią gwałtownie spadał? Jaki właściwie portret religii i duchowości zarysowano w tych produkcjach, adresowanych do szerokiej pu- bliczności, a nie wyznaniowej niszy? Czy portret ten faktycznie, jak mogłoby się wydawać, stoi w konflikcie z amerykańskimi trendami wyznaniowymi? 1.1. Przedmiot i struktura badań Wobec tak zarysowanego problemu badawczego przedmio- tem swoich badań uczyniłem analizę i interpretację wybranych współczesnych amerykańskich seriali telewizyjnych, w których motywy religijne odgrywają centralną rolę. Temat ten nale- ży oczywiście doprecyzować, a uściślenia w pierwszym rzę- dzie domaga się problematyczne pojęcie współczesności. Na użytek niniejszej publikacji przyjmuję, że – w odniesieniu do amerykańskich seriali telewizyjnych – „współczesność” roz- poczyna się wraz z nastaniem tzw. nowej (bądź też drugiej lub trzeciej) złotej ery telewizji, która na gruncie polskiej refleksji medioznawczej nazywana jest również epoką telewizji nowej 4 Ibidem, s. 37–94. 5 Sam Medved pierwsze zwiastuny zmian dostrzegł już w roku 1997. W artykule zamieszczonym w monografiiReligion and Prime Time Television pisał o „cichej rewolucji” w Hollywood, gdzie producenci telewizyjni „znajdowali coraz więcej miejsca dla religii” w swoich pro- dukcjach. Por. M. Medved, Hollywood Makes Room for Religion, [w:] Religion and Prime Time Television, red. M. Suman, Praeger Publishers, Westport, CT 1997, s. 115. 12 1.1. Przedmiot i struktura badań generacji6. Początek nowej złotej ery przez większość badaczy zajmujących się najnowszą historią telewizji datowany jest na przełom