Uniwersytet Im. Adama Mickiewicza W Poznaniu Dominika Gapska KOBIETA
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Dominika Gapska KOBIETA – CERKIEW – PAŃSTWO. KULTY ŚWIĘTYCH W PIŚMIENNICTWIE SERBSKIEJ CERKWI PRAWOSŁAWNEJ Rozprawa doktorska napisana na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu pod kierunkiem prof. UAM dr hab. Marzanny Kuczyńskiej Poznań 2020 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE……………………………………………………………………………3 1. Św. Anastasija (Ana Nemanjić) – 21 czerwca……………………………………………..12 2. Św. Jelena Andegaweńska (Jelisaveta) – 30 października, 8 lutego……………………….31 3. Św. Jelena Dečanska – 21 maja……………………………………………………………47 4. Św. Jelisaveta-Jevgenija (Jelena, matka Uroša V) – 2 grudnia…………………………….50 5. Św. Jevgenija-Eufrozina (księżna Milica) – 19 lipca………………………………………56 6. Św. Angelina Branković – 30 lipca, 10 grudnia…………………………………………...70 7. Św. Jelisaveta (Jelena Štiljanović) – 4 października……………………………………….80 8. Św. Paraskewa-Petka (Serbska, Belgradzka, Epiwatska, Tyrnowska, Bułgarska, Jasska, Młodsza, Bałkańska) – 14 października……………………………………………………...84 9. Św. Zlata Megleńska – 13, 18 października……………………………………………...110 ZAKOŃCZENIE……………………………………………………………………………130 SUMMARY…………………………………………………………………………………135 BIBLIOGRAFIA……………………………………………………………………………137 2 WPROWADZENIE Kulty żeńskie w serbskiej Cerkwi zawsze odgrywały ważną rolę, pojawiły się w początkach jej istnienia i w ciągu wieków zyskiwały na znaczeniu. Traktowano je jako kulty towarzyszące (matki, żony świętych władców), choć właściwie powinno się było je określać jako współistniejące. Później zyskiwały autonomię, odpowiadając na potrzeby religijne wiernych. Od średniowiecza po współczesność pełnią czołowe funkcje w kreowaniu serbskiej kultury duchowej i narodowej tożsamości. Badania naukowe nadal słabo odzwierciedlają tę specyfikę serbskiej Cerkwi. A wyróżnia się ona na tle innych Kościołów wschodnich, nawet Cerkwi rosyjskiej, gdzie liczba żeńskich kultów jest wysoka, lecz mają one słabsze oddziaływanie społeczne, np. w budowaniu rosyjskiej samoidentyfikacji. W Serbii święte kobiety modelują postawy hierarchiczne, urzędowe (np. władców) oraz powszechne – zwykłych wiernych. To uosobienie Serba, poddanego często ekstremalnym doświadczeniom egzystencji w warunkach kryzysu, wojny, niewoli, programowej ateizacji. Są niezbędne w procesie obecnej „rechrystianizacji”, w formowaniu wzorca chrześcijanina, obywatela i patrioty. Głównym celem niniejszej rozprawy jest poddanie szczegółowej analizie badawczej wizerunków i funkcji świętych kobiet w serbskim imaginarium narodowym i duchowym, z uwzględnieniem tła historyczno-kulturowego oraz społecznego państwa i Kościoła. Podstawowy materiał badawczy stanowi serbska hagiografia i hymnografia (poezja liturgiczna) z czasów dawnych oraz współczesna. Wiele nowych tekstów dedykowanych kobietom napisano w ostatnich latach jako uzupełnienie istniejącego korpusu lub zupełnie od nowa w przypadku świętych, które nigdy nie posiadały utworów służących oprawie dni ich pamięci. Proces ten się nie zakończył, w Serbii nieustannie tworzy się i wydaje hymnografię i hagiografię poświęconą kobietom (nie tylko w języku serbskim, ale także np. rosyjskim czy rumuńskim). W pracy zostały omówione charakterystyczne tylko dla Serbii zjawiska z zakresu kultury pamięci, związanej z szeroko rozumianą ideą sacrum, która stanowi ich budulec, a jednocześnie w zasadniczy sposób stymuluje ich formy i treść. Rozprawa ma w dużym stopniu charakter pionierski, ponieważ przedstawiana tematyka, traktowana kompleksowo jako integralny składnik historii państwa i narodu pozostawała dotąd poza zakresem naukowego zainteresowania, i nie tylko w Polsce, ale również w samej Serbii, gdzie dopiero ostatnie lata przynoszą aktywizację badaczy na tym polu. Dotychczas powstałe w różnych środowiskach naukowych prace o podobnym, ale nie identycznym charakterze, dotyczą przede wszystkim kultury wczesnochrześcijańskiej (E. 3 Patlagean, E. Nardi, A.M. Talbot), zachodniego odłamu chrześcijaństwa (A. Valerio, E. Giannarelli) lub – częściowo – duchowej kultury rosyjskiej (N. L. Puszkariowa, Z. Brzozowska). Studia kulturowo-literaturoznawcze nad problemem świętości kobiet w serbskiej Cerkwi prawosławnej dopiero się rozpoczynają. Badacze, wśród których są głównie kobiety (T. Rudi, S. Semjačko, M. Ch. Ferro, S. Tomin) podkreślają zarówno słabe zainteresowanie tematem świętości kobiet w ogóle, jak i brak równowagi pomiędzy ilościowymi i jakościowymi studiami odnoszonymi do świętości obu płci. W historycznoliterackich badaniach nad kultami kobiet w prawosławiu zdecydowanie przodują literaturoznawcy rosyjscy1, natomiast południowosłowiańskie centra badawcze – w tym serbskie – są dalekie od nadawania im właściwego znaczenia i formy. Starsze serbskie opracowania o charakterze historyczno-etnograficznym2, szczególnie praca Leontije Pavlovicia, Култови лица код Срба и Македонаца (Смедерево 1965), stanowiące do dzisiaj główne źródło informacji o świętych kobietach wyniesionych na cerkiewne ołtarze, nie podejmują tematu ich roli w narodowym imaginarium. Badania archeograficzne nad starodrukami prowadzone w Serbii3 i w innych krajach, np. w Bułgarii4, a także w Polsce5, skoncentrowane są na tekstologii. Południowosłowiańskie historycznoliterackie i kulturoznawcze opracowania (takie jak: M. Georgievski, Македонски свеци. Живот и култ, Скопје 1997; S. Mileusnić, Свети Срби, Нови Сад 2000; S. Tomin, Деспотица и монахиња Ангелина Бранковић – света мајка Ангелина, Нови Сад 2009) nie wykraczają poza literaturę podstawową, zawierają najważniejsze informacje – daty świąt, główne zakresy patronatu, niekiedy dane o hagiografii. Badania są rozproszone, mają charakter przyczynkarski. Dość obszerna literatura w typie katechetycznym (dydaktycznym) nosi charakter rudymentarny, encyklopedyczny, hagiograficzny i bardzo często moralizatorski. Studia nad udziałem kobiet w historii serbskiego średniowiecza podjęła Svetlana Tomin, autorka dwóch monografii: 1 Przełomem w rosyjskich badaniach stała się monografia N.L. Puszkariowej, Женщины древней Руси, wydana w roku 1989. Dla Rusi częściowe analizy poświęcone temu tematowi przeprowadziła Tatiana R. Rudi i ogłosiła w swoim wystąpieniu La santità femminile nell’antica Rus’ podczas konferencji Forme della santità russa w Bose (rok 2002). Podjęte przez Puszkariową i Rudi studia kontynuuje również włoska badaczka, Maria Chiara Ferro, autorka opracowania: Santità e agiografia al femminile. Forme letterarie, tipologie e modelli nel mondo slavo orientale (X-XVII sec.), Firenze 2010. 2 Wspomniane opracowania skupiają się przede wszystkim na przedstawieniu poszczególnych kultów w porządku historycznym, wskazują podstawowe informacje dotyczące literatury obrzędowej, miejsca pochówku, niekiedy podają dane związane z kanonizacją. 3 Т. Суботин-Голубовић, Српско рукописно наслеђе од 1557. године до средине XVII века, Београд 1999. 4 Z nowszych należy wymienić: P. Станкова, Култ и химнография. Служби за местни южнославянски и балкански светци в ръкописи от XIII-XV в., София 2012. 5 Prace Aleksandra Naumowa, Doroty Gil, np. D. Gil, Serbska hymnografia narodowa, Kraków 1993. 4 Књнигољубиве жене српског средњег века (Нови Сад 2007) oraz Мужаствене жене српског средњег века (Нови Сад 2012). Badaczka nie porusza w nich problemu kobiet w eklezjalno-politycznej wizji państwa. W ostatnich latach ukazały się dwa tomy zbiorowe: jeden poświęcony carycy Milicy6, drugi Jelenie Andegaweńskiej7. Autorzy artykułów poruszają w nich wiele tematów związanych z postaciami świętych Serbek. Do nich należy również najnowszy tekst Đorđe Trifunovicia poświęcony Slovu o prenosu mošti sv. Petke Grigorija Cambłaka (Gornji Milanovac 2018). Na uwagę zasługuje praca Smilji Marjanović- Dušanić Владарска идеологија Немањића (Београд 1989), która omawia zagadnienia związane z kreowaniem wizji średniowiecznej Serbii, jednakże tylko częściowo odwołuje się do sylwetek kobiecych jako członków świętej dynastii Nemanjiciów. Praca Danicy Popović Под окриљем светости. Култ светих владара и реликвија у средњовековној Србији (Београд 2006) porusza szereg problemów badawczych związanych z kultem władców i relikwii. Dla niniejszej pracy najważniejsze były uwagi zawarte w rozdziale poświęconym św. Petce i kształtowi jej kultu w Serbii. W czołówce światowych badaczy serbskiej kultury i tradycji duchowej znajdują się polskie badaczki: Dorota Gil i Izabela Lis-Wielgosz autorki monografii: Prawosławie-Historia-Naród. Miejsce kultury duchowej w serbskiej tradycji i współczesności (Kraków 2005) i Święci w kulturze duchowej i ideologii Słowian prawosławnych w średniowieczu (do XV w.) (Kraków 2004). W ich pracach wyodrębniony i opisany został model ogólny serbskiej kultury, jego wyznaczniki szczegółowe, ale bez rozwijania kwestii figur kobiecych. Prezentowana rozprawa doktorska wpisuje się w te badania, uzupełniając część odnoszącą się do kobiet, wskazuje znaczenie ich świętości i funkcji w obrębie serbskiej wspólnoty duchowo-narodowej. Pośrednio udowadnia, iż w specyficznym modelu serbskiej kultury duchowej żeńskie obrazy świętych – królowych, księżnych, ale też pustelnic czy wieśniaczek męczennic – odgrywają nie mniej ważną rolę ideową (ideologiczną) jak postaci świętych mężczyzn. Rozprawa podejmuje więc również próbę zrównoważenia dysproporcji między studiami na temat roli kobiet i mężczyzn w budowaniu tradycji narodowo-duchowej Serbii oraz skorygowania pewnych stereotypowych wyobrażeń o kulturze serbskiej. Praca nad materiałem badawczym ma charakter analizy literackiej oraz historyczno- -kulturowej. Ze względu na specyfikę literatury obrzędowej wschodniego kręgu cywilizacyjnego,