PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz D ĘBNO (385)

Warszawa 2008 Autorzy: plansza A: Andrzej Stoi ński *, Barbara Pra Ŝak *, Dariusz Wieczorek * plansza B: Izabela Bojakowska **, Paweł Kwecko **, Anna Pasieczna**, Hanna Tomassi-Morawiec **, Krystyna Wojciechowska ***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska **

Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk ** Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska**

Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka **

* GEOCONSULT Sp. z o.o., ul. Mielczarskiego 139/143, 25-611 Kielce ** Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2008 Spis tre ści I. Wst ęp (A. Stoi ński) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Stoi ński, D.Wieczorek)...... 4 III. Budowa geologiczna (A. Stoi ński, D.Wieczorek)...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (A. Stoi ński, D.Wieczorek) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Stoi ński, D.Wieczorek)...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (A. Stoi ński, D.Wieczorek)...... 16 VII. Warunki wodne (A. Stoi ński, D.Wieczorek) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Kwecko) ...... 20 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 21 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 25 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska) ...... 27 VIII. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Stoi ński, D.Wieczorek) ...... 33 IX. Ochrona przyrody i krajobrazu (B. Pra Ŝak) ...... 34 X. Zabytki kultury (B. Pra Ŝak) ...... 40 XI. Podsumowanie (A. Stoi ński) ...... 42 XII. Literatura...... 44

I. Wst ęp

Arkusz D ębno Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wyko- nany w firmie GEOCONSULT Kielce (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geolo- gicznym i Przedsi ębiorstwie Geologicznym Polgeol SA (plansza B) w 2008 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Dębno Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 1999 roku w Przedsi ębiorstwie Geologicznym w Krakowie (Bogacz, 1999). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach infor- macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ń- stwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu prze- strzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzysty- wane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz pro- jektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjogra- ficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do wykonania mapy zebrano w Zachodniopomorskim Urz ędzie Wojewódz- kim w Szczecinie, Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Zachodniopomorskiego w Szczecinie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Szczecinie, starostwach po- wiatowych w Gryfinie i My śliborzu, w urz ędach miast i gmin, w Centralnym Archiwum Geo- logicznym w Warszawie, Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz u uŜytkowników złó Ŝ. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzo- nym we wrze śniu-pa ździerniku 2008 roku. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej. Informacje dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy da- nych o zło Ŝach i wyst ąpieniach kopalin.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza D ębno ograniczaj ą współrz ędne geograficzne 14º30’ i 14º45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 52º40’ i 52º50’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar nale Ŝy do województwa zachodniopomor- skiego i obejmuje tereny gmin: D ębno, Boleszkowice (powiat myśliborski); Mieszkowice oraz niewielki skrawek gminy Trzci ńsko-Zdrój (powiat gryfi ński). Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) cały obszar arkusza le Ŝy w obr ębie podprowincji Pojezierze Południowobałtyckie, w makroregionach: Pojezierze Po- łudniowopomorskie i Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka. Równina Gorzowska b ędąca mezo- regionem Pojezierza Południowopomorskiego zajmuje prawie cały obszar arkusza. Mezore- gion Kotlina Freinwalde b ędący cz ęś ci ą składow ą Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej (War- ty) znajduj ącej si ę w du Ŝym stopniu poza granicami kraju, zajmuje niewielki fragment w po- łudniowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza (fig.1). Poło Ŝenie podprowincji w zasi ęgu ostatniego zlodowacenia odbiło si ę w geomorfologii tego regionu. Mo Ŝemy tu wyró Ŝni ć dwa typy krajobrazu naturalnego: młodoglacjalny i prado- linny. Pierwszy typ rze źby wyst ępuje na Równinie Gorzowskiej. W cz ęś ci północno- zachodniej i centralnej dominuje wysoczyzna moreny dennej płaskiej i falistej, o wysoko- ściach wzgl ędnych 2–5 m i k ącie nachylenia stoków 2–5º, opadaj ąca długimi łagodnymi zbo- czami w kierunku południowo-zachodnim ku pradolinie Warty, od której jest oddzielona wy- ra źną kraw ędzi ą. Wyró Ŝniaj ą si ę tu nieliczne, wystaj ące ponad równin ę kemy. Najwi ększy z nich, znajduj ący si ę koło miejscowo ści Wysoka, osi ąga wysoko ść 86,9 m n.p.m. Spotyka si ę tu tak Ŝe liczne zagł ębienia po martwym lodzie cz ęsto wypełnione jeziorami lub torfowi- skami. W cz ęś ci wschodniej rozci ągaj ą si ę równinne obszary sandru My śli przecinane doli- nami wód roztopowych, wykorzystywanymi przez rzeki, z licznymi ci ągn ącymi si ę wzdłu Ŝ nich torfowiskami. Elementami wznosz ącymi si ę ponad nizinny krajobraz s ą liczne wydmy oraz piaszczysto-Ŝwirowe ozy ci ągn ące si ę w postaci wydłu Ŝonych, w ąskich wałów. Te ostat- nie wyst ępuj ą jedynie w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza w rejonie Dyszna. Południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza to dolina Dolnej Odry i My śli, których kilkupoziomowe tarasy dokumentuj ą odpływ wód rzecznych i wodnolodowcowych u schyłku glacjału. Na obszarze tym cz ęsto spotyka si ę formy pochodzenia eolicznego: wydmy i równi- ny piasków przewianych.

4

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Dębno na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – granica pa ństwa Prowincja Ni Ŝ Środkowoeuropejski (31) Podprowincja Pobrze Ŝa Południowobałtyckie (313) Mezoregiony makroregionu Pobrze Ŝe Szczeci ńskie (313.2–3): 313.24 – Dolina Dolnej Odry Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie (314–316) Mezoregiony makroregionu Pojezierza Zachodniopomorskie (314.4): 314.41 – Pojezierze My śliborskie Mezoregiony makroregionu Pojezierza Południowopomorskie (314.6–7): 314.61 – Równina Gorzowska Mezoregiony makroregionu Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka (315.3): 315.32 – Kotlina Freienwaldzka (Oderbruch), 315.33 Kotlina Gorzowska Mezoregiony makroregionu Pojezierze Lubuskie (315.4): 315.42 – Pojezierze Łagowskie

Wsie i osiedla na tym terenie zlokalizowane s ą na obszarach wyniesie ń i wy Ŝszych tara- sach rzecznych, wzdłu Ŝ tras komunikacyjnych. G ęsta sie ć dróg przecina obszar arkusza ł ącz ąc ze sob ą poszczególne miejscowo ści. S ą to przewa Ŝnie drogi asfaltowe. Jedynym wi ększym miastem jest D ębno (14 tys. mieszka ńców). W południowo-zachodniej i południowo-wschod- niej cz ęś ci obszaru arkusza przebiegaj ą dwie linie kolejowe ł ącz ące Kostrzy ń ze Szczecinem i Starogardem Szczeci ńskim. Stacje kolejowe Barnówko (na linii Kostrzyn–Stargard) i Bo-

5 leszkowice (na linii Kostrzyn–Szczecin) obecnie wykorzystywane s ą jako terminale przeła- dunkowe ropy naftowej wydobywanej w tym rejonie. Stąd ropa naftowa transportowana jest cysternami kolejowymi do rafinerii w Trzebini. Obszar obj ęty arkuszem jest typow ą rolniczo-le śną krain ą, charakteryzuj ącą si ę uro- dzajnymi glebami pszenno-buraczanymi, znanymi z wysokiej kultury upraw i dobrych plo- nów (północno-zachodnia, centralna i południowo-wschodnia cz ęść ), oraz ubogimi glebami piaszczystymi w cz ęś ci wschodniej i południowo-zachodniej, które w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci poro śni ęte s ą lasami. W uprawie rolniczej dominuj ą pszenica, ziemniaki i warzywa, w mniej- szym stopniu buraki. Rozwini ęta jest hodowla trzody chlewnej i ciel ąt. W północno- zachodniej cz ęś ci wi ększo ść obszarów rolnych nale Ŝała dawniej do Pa ństwowych Gospo- darstw Rolnych. Po ich likwidacji na całym obszarze dominuje rolnictwo indywidualne. Przemysł zlokalizowany głównie w D ębnie, reprezentowany jest przez drobne przetwórstwo spo Ŝywcze oraz usługi. Przemysł wydobywczy reprezentowany jest tylko przez kopalnictwo ropy naftowej i gazu ziemnego: w Zielinie, Cychrach i Barnówku.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza D ębno została przedstawiona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz D ębno (Piotrowski, 1995). Omawiany obszar le Ŝy w obr ębie przykrytego osadami permo-mezozoicznymi epiwaryscyj- skiego cokołu monokliny przedsudeckiej. Główn ą jednostk ą jest blok Gorzowa obci ęty od południa stref ą dyslokacyjn ą dolnej Warty, która oddziela go od monokliny przedsudeckiej. Od zachodu ogranicza go strefa dyslokacyjna dolnej Odry, a od północnego zachodu strefa dyslokacyjna D ębno–Złocieniec (Uniejewska, Nosek, 1977). Najstarszymi utworami stwierdzonymi pod powierzchnią obszaru arkusza s ą skały wy- lewne (typu diabazu) czerwonego sp ągowca (dolny perm), na których le Ŝą chemiczne i kla- styczne osady cechsztynu wykształcone w postaci anhydrytów, iłów i soli z kilkudziesi ęcio- metrowym pokładem dolomitów. Cały profil dolomitów nasycony jest w ęglowodorami. Utwory te znane s ą z otworów naftowych na zło Ŝach Barnówek, Cychry i Zielin, a występuj ą na gł ęboko ści około 2800–3200 m p.p.t. (P ękalska, 1995; Pi ątkowska-Kudła, 1997). Trias dolny reprezentowany jest przez piaskowce glaukonitowe, na których zalega mi ąŜ szy kompleks osadów marglisto-wapiennych z wkładkami dolomitów, mułowców i iłow- ców. Wiekowo reprezentuj ą one wapie ń muszlowy. Kajper reprezentowany jest przez osady mułowcowo-ilaste z wkładkami anhydrytu i piaskowca. Mi ąŜ szo ść utworów triasu w tym

6 rejonie wynosi ponad 1000 m. Osady dolnej jury to jasnoszare piaskowce, piaski mikowe, na których bezpo średnio zalegaj ą białe, porowate margle kredy górnej. Osady te przykryte s ą utworami wieku trzeciorz ędowego, reprezentowanego przez osa- dy eocenu, oligocenu i miocenu. Mi ąŜ szo ść utworów trzeciorz ędu z uwagi na erozj ę czwarto- rz ędow ą jest zmienna, waha si ę od 20 m w rejonie D ębna do 158 m w rejonie Troszyna (Pio- trowski, 1995).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Dębno na tle mapy geologicznej regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka i K. Piotrowskiej Czwartorz ęd, holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; czwartorz ęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiru sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; neogen: 39 – iły, mułki, piaski, Ŝwiry z w ęglem brunatnym Uwaga: zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej (2006)

7 Osady eocenu to mułki i mułkowate piaski drobnoziarniste z glaukonitem. Oligocen wykształcony jest w postaci piasków kwarcowych z łyszczykami i glaukonitem i szarozielo- nych mułowców i iłowców, które odsłaniaj ą si ę w rozci ęciach erozyjnych w południowej cz ę- ści arkusza. Utwory miocenu zajmuj ą wi ększ ą cz ęść powierzchni podczwartorz ędowej w ob- rębie arkusza, buduj ąc wyniosły garb rozci ęty dolinami wykorzystuj ącymi główne dyslokacje tektoniczne. W okolicach Kamionki osi ąga on wysoko ść 51 m n.p.m. i występuje tylko 6 m pod powierzchni ą terenu (Piotrowski, 1995). Na obszarze arkusza wyst ępuj ą osady miocenu dolnego reprezentowane przez piaski średnio- i drobnoziarniste z wkładkami mułków i iłów oraz miocenu środkowego wykształconego jako piaski kwarcowe i pylaste z wkładkami i so- czewkami w ęgla brunatnego. Na utworach trzeciorz ędowych osadzały si ę utwory czwartorz ędowe. Ich mi ąŜ szo ść uzale Ŝniona od morfologii podło Ŝa waha si ę od 6 m w okolicy Kamionki, do 152 m w obr ębie kopalnego rozci ęcia erozyjnego w okolicy Grzymiradza (Piotrowski, 1995). Osady zlodowace ń południowopolskich reprezentowane s ą przez gliny zwałowe z pia- skami i Ŝwirami wodnolodowcowymi w stropie. Stwierdzono je w południowej cz ęś ci arkusza w rejonie Suchlicy, gdzie ich mi ąŜ szo ść jest niewielka, oraz w rejonie Mieszkowic i Boleszko- wic na gł ęboko ści 50 m, gdzie seria ta nie została przewiercona (Uniejewska, Nosek, 1977). Zlodowacenia środkowopolskie reprezentowane s ą przez zlodowacenia Odry i Warty. Lądolód zlodowacenia Odry osadził serie piasków i Ŝwirów, pod ścielone glinami zwałowymi. Na południowym skraju arkusza w rejonie Suchlicy miąŜ szo ść tych glin jest niewielka, ro śnie w kierunku północnym, w rejonie D ębna osi ąga 70 m, a w rejonie Mieszkowic, Wysokiej i Smolnicy 50–60 m. Osady zlodowacenia Warty to gliny zwałowe (zachowały si ę jedynie w rozci ęciach erozyjnych w okolicy Mieszkowic i D ębna, a na powierzchni grzbietowej wspomnianego garbu mioce ńskiego zostały zerodowane) oraz piaski i mułki zastoiskowe wy- st ępuj ące na całej powierzchni arkusza w wi ększych i mniejszych zagł ębieniach. Maksymalne ich mi ąŜ szo ści, si ęgaj ące 10 m, stwierdzono w rejonie Mieszkowic oraz na wschód od Smol- nicy. Interglacjał eemski reprezentowany jest przez mułki i piaski jeziorne wyst ępuj ące mi ę- dzy Smolnic ą a Wysok ą, gdzie warstwa piasków drobnoziarnistych przechodząca w mułki i mułki piaszczyste osi ąga 17 m mi ąŜ szo ści. Na ukształtowanie powierzchni terenu i budow ę geologiczn ą osadów powierzchnio- wych omawianego obszaru miały wpływ procesy zachodzące w okresie ostatniego zlodowa- cenia północnopolskiego (zlodowacenia Wisły). Główna faza postojowa l ądolodu fazy po- morskiej stadiału głównego ostatniego zlodowacenia znajdowała si ę na północ od terenu ar-

8 kusza, w okolicach Trzci ńska-Zdroju. Nast ępstwem tego jest charakter osadów na omawia- nym obszarze. W północno-wschodniej i wschodniej częś ci arkusza osady fluwioglacjalne fazy pomorskiej tworz ą rozległe powierzchnie sandrowe. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o zmiennej mi ąŜszo ści dochodz ącej do 20 m, s ą dominuj ącymi osadami na północnym skraju arkusza (południowe obrze Ŝenie sandru Chełmna) i w jego wschodniej cz ęś ci (sandr My śli). Dominuj ą tu piaski ró Ŝnoziarniste, tylko lokalnie z domieszk ą Ŝwiru i pojedynczymi głazika- mi. Rze źbę terenu urozmaicaj ą obni Ŝenia i zagł ębienia wypełnione piaskami i mułkami zasto- iskowymi. Pozostała cz ęść obszaru arkusza pokryta jest osadami glacjalnymi i fluwioglacjal- nymi fazy leszczy ńsko-pozna ńskiej ostatniego zlodowacenia. Ze zlodowaceniami północnopolskimi zwi ązane s ą wyst ępuj ące na obszarze arkusza ozy, zbudowane z piasków i Ŝwirów (okolice Dyszna) oraz kemy. Te ostatnie tworzą niewiel- kie pagórki na wysoczy źnie morenowej w północnej i środkowej cz ęś ci arkusza (rejon Tro- szyna, Zielina i Wysokiej.). Do osadów plejstoce ńskich zaliczaj ą si ę te Ŝ osady rzeczne tarasów nadzalewowych Od- ry i My śli. Zajmuj ą one du Ŝe powierzchnie w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Buduj ą je głównie piaski, lokalnie ze Ŝwirami. Na przełomie plejstocenu i holocenu deponowane były osady eoliczne. Wydmy wyst ę- puj ące na obszarze arkusza, w jego wschodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci, s ą zwi ązane z rozległymi obszarami tarasów dolnej Odry. Tworz ą one wydłu Ŝone wały lub formy parabo- liczne o wysoko ści kilku do kilkunastu metrów. Zbudowane s ą głównie z piasków drobno- ziarnistych i pylastych. Osady holocenu to piaski i mady rzeczne tarasów zalewowych ci ą- gn ące si ę lokalnie wzdłu Ŝ koryta My śli oraz piaski i gliny deluwialne wyst ępuj ące w dnach dolin lub u podnó Ŝy stoków wysoczyzny morenowej, a tak Ŝe torfy i gytie wyst ępuj ące w za- gł ębieniach bezodpływowych i w dolinach rzecznych.

IV. Zło Ŝa kopalin

W obr ębie arkusza D ębno wyst ępuj ą udokumentowane zło Ŝa ropy naftowej, azotowego gazu ziemnego oraz kopalin okruchowych. Aktualnie znajduj ą si ę tutaj trzy zło Ŝa ropy nafto- wej, jedno zło Ŝe azotowego gazu ziemnego oraz trzy zło Ŝa kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego. ZłoŜa ropy naftowej „Zielin” i „Namy ślin” znajduj ą si ę w cało ści na obszarze arkusza, trzecie zło Ŝe – „Barnówek-Mostno-Buszewo” prawie w cało ści poło Ŝone jest na obszarze s ąsiednie- go arkusza Witnica, w obr ębie arkusza D ębno znajduje si ę tylko jego niewielki, zachodni fragment. Wi ększa (zachodnia i centralna) cz ęść obszaru zło Ŝa azotowego gazu ziemnego „Cychry” znajduje si ę na obszarze omawianego arkusza, pozostała cz ęść na s ąsiednim arku-

9 szu Witnica. Zło Ŝa kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego „Gudzisz”, „Namy ślin” i „Namy ślin E” w cało ści poło Ŝone s ą na omawianym arkuszu. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o zło Ŝach zawarte s ą w kartach informacyjnych, opracowanych dla komputerowej bazy danych.

1. Ropa naftowa i gaz ziemny

Zło Ŝe ropy naftowej „Zielin” udokumentowano w 1995 r. w kategorii C (P ękalska, 1995; Zalewska, 1996). Po kilkunastoletniej eksploatacji oraz wykonaniu trójwymiarowego zdj ęcia sejsmicznego zasoby zło Ŝa zostały przekwalifikowane do kategorii B (Pawłowski, 2007). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 1,581 km 2. Zalega ono w skomplikowanej strukturze tek- toniczno-sedymentacyjnej Zielina, wykształconej w formie półkolistego zr ębu, ze skałami wylewnymi czerwonego sp ągowca w jej j ądrze. W ęglowodory wyst ępuj ą w cechszty ńskim dolomicie głównym facji rafowej (cyklotem Stassfurt). Sp ąg struktury dolomitowej znajduje si ę na gł ęboko ści 3150,8-3201,8 m. Mi ąŜ szo ść serii złoŜowej waha si ę od 4,5-22,7 m, średnia mi ąŜszo ść efektywna wynosi 17,94 m. W zło Ŝu wyst ępuje lekka ropa parafinowa, o g ęsto ści 0,794 g/cm 3 i zawarto ści w ęglowodorów nasyconych 91,9%. Współwyst ępuj ący gaz ziemny zawiera 67,415% metanu, 4,1883% etanu i 4,7167% w ęglowodorów ci ęŜ kich C 3+ , a tak Ŝe 12,06% azotu i 7,3066% siarkowodoru. Średnia g ęsto ść gazu wzgl ędem powietrza wynosi 0,7198 g/cm 3, a warto ść opałowa 33,62 MJ/m 3. We wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza poło Ŝony jest niewielki fragment (około 2 km2) zło Ŝa ropno-gazowego „Barnówko – Mostno – Buszewo” (BMB). Jego wi ększa cz ęść poło- Ŝona jest na s ąsiednim arkuszu Witnica. Zło Ŝe „BMB” to najwi ększe zło Ŝe ropy naftowej na obszarze Ni Ŝu Polskiego, którego zasoby w chwili odkrycia były wi ększe ni Ŝ pozostałe zaso- by ropy naftowej w Polsce. Obecnie zasoby tego zło Ŝa to niemal połowa wszystkich zasobów ropy naftowej w Polsce (Gientka i in. (red.), 2008). Zło Ŝe udokumentowano w 1996 r. (Wojt- kowiak, 1996) w kategorii C+B. Po kilkunastu latach eksploatacji zasoby zło Ŝa przekwalifi- kowano do kategorii B (Liberska, 2006). Poziomem ropono śnym s ą dolomity cechszty ńskie, których mi ąŜ szo ść waha si ę od 33 m w Buszewie do 83,5 m w Mostnie (poza granicami arku- sza). Sp ąg struktury dolomitowej znajduje si ę na gł ęboko ści 3062,5 −3107 m. W partii pół- nocno-zachodniej zło Ŝa, na kulminacji Barnówko, której cz ęść znajduje si ę w obszarze arku- sza D ębno, wyst ępuje ropa lekka o g ęsto ści 0,798 g/cm3, która wydobywana jest tutaj za po- moc ą otworu eksploatacyjnego B1 (poło Ŝonego w granicach arkusza D ębno).

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geo- logiczne Stan zago- Wydobycie Numer Wiek kom- Kategoria Zastosowa- bilansowe spodarowa- (tys. t., Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Rodzaj pleksu litolo- rozpoznania 3 nie kopaliny Nazwa zło Ŝa (tys. t., nia zło Ŝa mln m *) konfliktowo ści na kopaliny giczno- 3 mln m *) zło Ŝa mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2007 r. (Gientka, i in. (red.), 2008) Klasy 1–4 Klasy A–C

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 R 22,20 6,15 E 1 ZIELIN G* P 84,70* B G 22,91* E 2 A S* 15 2 Ch R 9 623,60 401,65 E 2 BMB G* P 6 000,49* B G 284,07* E 2 A S* 607 20 Ch

3 NAMY ŚLIN pŜ 38 685 C1+C 2 N - Sd, Sb 4 B L

11 11 Q

4 NAMY ŚLIN E pŜ Q 5 657 C1 N - Sd, Sb 4 B L

5 GUDZISZ pŜ Q 1 268 C1+B Z - - 4 B L A 11 583,19* 18,15* E 6 CYCHRY R P 1 316,47 C G 1,34 E 2 A S* 39 0 Ch R E 7 NAMY ŚLIN - B N - 2 A G* P E

Rubryka 3: R – ropa naftowa, G – gaz ziemny, S – siarka, A – azotowy gaz ziemny, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, * – kopalina współwyst ępuj ąca; Rubryka 4: P – perm (wiek skały zbiornikowej), Q – czwartorz ęd; Rubryka 5: podane w tej kolumnie zasoby ropy naftowej, gazu ziemnego i azotowego gazu ziemnego to zasoby wydobywane, pozostałe warto ści to zasoby geologiczne; Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – C 2, C 1, B, kopalin płynnych – C, B; Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane; Rubryka 9: E – kopaliny energetyczne, Ch – kopaliny chemiczne, kopaliny skalne: Sd – drogowe; Sb – budowlane; Rubryka 10: zło Ŝa: 2 – rzadkie w skali całego kraju, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: L – ochrona lasów.

Zło Ŝe ropy naftowej „Namy ślin” udokumentowane zostało w kategorii B (Leszczy ński, 1998). Kopalin ą główn ą zło Ŝa jest ropa naftowa, a kopalin ą współwyst ępuj ącą jest gaz ziem- ny. Zło Ŝe posiada powierzchni ę około 2,0 km 2. W obszarze zło Ŝowym odwiercony został je- den otwór rozpoznawczy „Namy ślin – 1”, skały zbiornikowe zalegaj ą w nim na gł ęboko ści 3119,5 m, przy mi ąŜ szo ści 2,25 m. Podobnie jak w zło Ŝu „Zielin” skał ą zbiornikow ą jest do- lomit główny cyklotemu Stassfurt. Ropa naftowa naleŜy do lekkich, parafinowych, o ci ęŜ arze wła ściwym 0,7816 t/m 3 i zawarto ści parafiny 5,46% wagowych. Zawarto ść frakcji lekkiej, benzynowej wynosi 36,2% a frakcji naftowej 23,9%. W ropie naftowej rozpuszczony jest gaz ziemny kondensatowy, zasiarczony. Cechuje si ę zawarto ści ą metanu 75,0282%, etanu

5,7301%, oraz w ęglowodorów ci ęŜ kich C 3+ 8,8511%. Siarkowodór wyst ępuje w ilo ści 1,0295%, tj. 15,6515 g/m 3. Warto ść opałowa gazu ziemnego wynosi 40,74 MJ/m 3. Zło Ŝe gazu azotowego „Cychry” poło Ŝone jest w południowej cz ęś ci arkusza. W jego granicach znajduje si ę około 3/4 powierzchni zło Ŝa. Udokumentowane ono zostało w kategorii C jako zło Ŝe gazu ziemnego zaazotowanego (Pi ątkowska-Kudła, 1997). W tym samym roku opracowano uzupełnienie dokumentacji geologicznej, w którym zło Ŝe przemianowano na zło Ŝe gazu azotowego (Pi ątkowska-Kudła, 1997 b). Kopalin ą główn ą zło Ŝa „Cychry” jest gaz azoto- wy, a kopalinami współwyst ępuj ącymi metan i etan, oraz kondensat naftowy i siarka. Po- wierzchnia zło Ŝa wynosi 12,63 km 2. Pokłady gazono śne zalegaj ą na gł ęboko ści od 2887,3 do 2947,5 m w cechszty ńskim dolomicie głównym (cyklotem Stassfurt). Mi ąŜ szo ść serii złoŜowej wynosi od 10,3 do 59,0 m średnio 34,0 m. Gaz zło Ŝa „Cychry” zawiera 91,0314% azotu, 3 5,1780 metanu, 5,1780% etanu, oraz 53,9797 g/m w ęglowodorów ci ęŜkich C 3+ , co przekłada si ę na nisk ą warto ść opałow ą, wynosz ącą 5,13 MJ/m 3. Zawarto ść siarkowodoru wynosi 3619,9 mg/m 3. Kondensat w ęglowodorowy cechuje si ę ci ęŜ arem wła ściwym 0,7007 g/cm 3, przy za- warto ści w ęglowodorów parafinowych 67,8% i siarki 0,404% wagowych. Ze wzgl ędu na nisk ą zawarto ść w ęglowodorów i nisk ą warto ść opałow ą gaz ze zło Ŝa „Cychry” nie mo Ŝe by ć wyko- rzystywany „samodzielnie”, a tylko jako dodatek reguluj ący kaloryczno ść gazu z innych złó Ŝ.

2. Kruszywo piaszczysto-Ŝwirowe.

Na obszarze arkusza D ębno znajduj ą si ę trzy udokumentowane zło Ŝa plejstoce ńskich piasków i Ŝwirów: „Namy ślin”, „Namy ślin E” i „Gudzisz”.

Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Namy ślin” rozpoznano w kat. C 2 (Bałchanowski, 1993), a nast ępnie w kat. C 1+C 2 (Bałchanowski, 1995). W 1998 roku wyodr ębniono z niego zło Ŝe „Namy ślin E” (Ulatowski, 1998 a). W obecnym kształcie złoŜe „Namy ślin” ma powierzchni ę 216,2 ha. Jest to zło Ŝe pochodzenia rzeczno-wodnolodowcowego, udokumentowane w obr ę-

12 bie tarasu nadzalewowego w dolinie Odry. Stanowi ące zło Ŝe serie piaszczysto-Ŝwirowe o mi ąŜ szo ści 4,0–15,8 m (śr. 7,46) w kategorii C 1, oraz 4,0–11,0 m (śr. 8,1) w kategorii C 2, przykryte są nadkładem grubo ści średnio 5,0 m dla kategorii C 1 i 5,2 m dla kategorii C 2. Sto- sunek N/Z wynosi 0,3–1,7 ( śr. 0,8). Zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści 4,3–11,9 m (śr. 6,8 m). co przy znacznej mi ąŜ szo ści nadkładu sprawia, Ŝe zło Ŝe prawie w cało ści znajduje si ę poni Ŝej poziomu wody. Surowiec charakteryzuje si ę dobr ą jako ści ą: punkt piaskowy dla zło Ŝa w kategorii C 1 wynosi średnio 49,8%, a dla kategorii C 2 43,3%. Zawarto ść pyłów mine- ralnych nie przekracza 1%. Surowiec dokumentowany był z przeznaczeniem do produkcji mieszanek Ŝwirowo-piaskowych i piaskowo-Ŝwirowych. Zło Ŝe poło Ŝone jest w środku du Ŝe- go kompleksu le śnego, przez obszar zło Ŝa biegnie szosa asfaltowa prowadz ąca do Mieszko- wic, dla której wydzielony jest filar ochronny.

„Zło Ŝe Namy ślin E” (Ulatowski, 1998 b) zostało wydzielone z obszaru kat. C 1 zło Ŝa Na- my ślin. Zło Ŝe posiada powierzchni ę 44,8 ha. Mi ąŜ szo ść serii piaszczysto-Ŝwirowej w granicach zło Ŝa waha si ę od 4,1 do 8,7 m ( śr. 6,3 m). Przykrywa je cienka warstwa gleby (0,0–0,3 m) oraz seria drobnoziarnistych i pylastych piasków o mi ąŜ szo ści 3,7-7,9 m ( śr. 5,1 m). Stosunek N/Z wynosi 0,9. Gł ęboko ść do zwierciadła wody wynosi 4,4–6,8 m p.p.t. ( śr. 5,8 m p.p.t.). Zło Ŝe prawie w cało ści znajduje si ę poni Ŝej poziomu wody. Surowiec charakteryzuje si ę dobr ą ja- ko ści ą, o nast ępuj ących podstawowych parametrach: punkt piaskowy 41–72% ( śr.57,0%), zawarto ść pyłów 0,1–2,4% ( śr. 0,75%). Surowiec przeznaczony jest do produkcji mieszanek Ŝwirowo-piaszczystych. Obszar zło Ŝa poro śni ęty jest lasem sosnowym nieobj ętym ochron ą. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Gudzisz” udokumentowano na powierzchni 6,87 ha w ob- rębie plejstoce ńskiego tarasu nadzalewowego rzeki My śli. Zło Ŝe udokumentowano w katego- rii C 2 (Drwal, Szapli ński, 1972), a nast ępnie w kategorii C 1 z rozpoznaniem jako ści w katego- rii B (Jurys, 1976). Aktualnie zło Ŝe jest ju Ŝ wyeksploatowane i istnieje tylko formalnie (pro- ponowane do wykre ślenia z „Bilansu zasobów...”). Seri ę zło Ŝow ą stanowiły tu piaski ze Ŝwi- rami mi ąŜ szo ści 3,8–16,2 m ( śr. 10,4 m), przykryte warstw ą gleb i glin piaszczystych grubo- ści od 0,2 do 6,1 m ( śr. 3,91 m), przy stosunku N/Z 0,04–0,7 ( śr. 0,25). Punkt piaskowy kru- szywa wynosił 45,7–68,6% ( śr. 58,8%) a zawarto ść pyłów mineralnych 0,56–3,25% ( śr. 1,62%). Kopalina przeznaczona była (poniewa Ŝ zło Ŝe jest ju Ŝ wyeksploatowane) do produkcji mieszanek Ŝwirowo-piaszczystych i piasków Ŝwirowych. Zło Ŝa wyst ępuj ące w obr ębie arkusza poddano klasyfikacji ze wzgl ędu na skal ę konflik- towo ści zagospodarowania górniczego z elementami chronionymi środowiska przyrodniczego wyst ępuj ącymi w ich otoczeniu oraz z punktu widzenia ochrony samych złó Ŝ. Klasyfikacji dokonano zgodnie z obowi ązuj ącymi wytycznymi zamieszczonymi w „Instrukcji...” (2005).

13 Zło Ŝa w ęglowodorów zakwalifikowano jako rzadkie w skali całego kraju (klasa 2) i małokon- fliktowe, mo Ŝliwe do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń (klasa A). Zło Ŝa kruszyw naturalnych sklasyfikowano jako powszechnie wyst ępuj ące (klasa 4), ale konfliktowe (klasa B) z uwagi na poło Ŝenie zło Ŝa w zwartym kompleksie le śnym.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

W obr ębie arkusza D ębno eksploatowane s ą tylko zło Ŝa ropy naftowej i gazu ziemnego. Z czterech wyst ępuj ących tutaj złó Ŝ eksploatowane s ą zło Ŝa „BMB”, „Zielin” i „Cychry”. Zło Ŝe ropy naftowej „Namy ślin” nie jest eksploatowane. U Ŝytkownikiem wszystkich złó Ŝ węglowodorów w obr ębie arkusza jest Oddział Zielonogórski Polskiego Górnictwa Naftowe- go i Gazownictwa SA. Zło Ŝa „Zielin” i „Cychry” eksploatowane s ą przez Kopalni ę Zielin, gdzie poło Ŝony jest tzw. o środek grupowy Zielin (oprócz tych dwóch złó Ŝ, organizacyjnie nale Ŝy tutaj równie Ŝ zło Ŝe „Górzyca”). Zło Ŝe „BMB” eksploatowane jest przez Kopalni ę D ębno. Wszystkie wy- mienione zło Ŝa eksploatowane s ą otworowo. Zło Ŝe ropy naftowej i gazu ziemnego „Zielin” eksploatowane jest na podstawie koncesji nr 44/96 udzielonej u Ŝytkownikowi przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Natural- nych i Le śnictwa w 1996 r., z okresem wa Ŝno ści do 2011 r. W koncesji utworzono obszar i te- ren górniczy o powierzchni 185,00 ha. Zło Ŝe eksploatowane jest za pomoc ą dwóch otworów Z-2 i Z-3K bis. Gł ęboko ść eksploatacji wynosi 3264,0-3268,5 m w otworze Z-2 i 3223,0- 3246,0 m w otworze Z-3K bis. Eksploatowana jest lekka ropa naftowa typu benzynowego oraz gaz ziemny. Ropa naftowa przeładowywana jest na terminalu kolejowym w Boleszkowicach do cystern kolejowych i stamt ąd transportowana do rafinerii w Trzebini. Gaz ziemny, po zmiesza- niu z gazem pochodz ącym ze złó Ŝ „Cychry” i „Górzyca” do warto ści opałowej 20,2 MJ/m 3 przesyłany jest gazoci ągiem do Zakładów Papierniczych w Kostrzynie, gdzie wykorzystywany jest do produkcji energii elektrycznej i pary technologicznej potrzebnej przy produkcji papieru. W procesie odsiarczania gazu ziemnego produkowana jest siarka, odbierana przez odbiorców zewn ętrznych. Zło Ŝe ropno-gazowe „BMB” eksploatowane jest na podstawie koncesji nr 6/97 udzielo- nej u Ŝytkownikowi przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa. Szerszy opis eksploatacji tego zło Ŝa zawiera tekst obja śniaj ący do arkusza Witnica, na oma- wianym obszarze znajduje si ę tylko jeden otwór eksploatacyjny Barnówko-1 (B1), oraz ter- minal kolejowy (stacja Barnówko) do przeładunku ropy naftowej do cystern kolejowych.

14 Zło Ŝe „Cychry” eksploatowane jest na podstawie koncesji nr 19/98 udzielonej u Ŝyt- kownikowi przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa w 1998 r., z okresem wa Ŝno ści do 2033 r. W koncesji utworzono obszar i teren górniczy o powierzchni 1324,00 ha. Zło Ŝe eksploatowane jest za pomoc ą dwóch otworów C-4 i C-6, z których na obszarze omawianego arkusza poło Ŝony jest otwór C-6. W pocz ątkowej fazie eksploatacji zło Ŝa u Ŝytkowane były otwory C-1 i C-2, zostały one ju Ŝ zlikwidowane. Gł ębo- ko ść eksploatacji wynosi 2933,0–2948,0 m w otworze C-4 i 2961,9-2991,0 m w otworze C-6. Wydobywane z nich s ą gaz ziemny i kondensat w ęglowodorowy, ropny. Gaz ziemny odsiar- czany jest w o środku grupowym w Zielinie i nast ępnie (jak wcze śniej napisano) trafia do Za- kładów Papierniczych w Kostrzynie. Kondensat ropny wysyłany jest poprzez terminal kole- jowy w Boleszkowicach do rafinerii w Trzebini. Zło Ŝe ropy naftowej „Namy ślin” nie jest eksploatowane, nie była równie Ŝ udzielana koncesja na wydobycie kopaliny z tego zło Ŝa. Eksploatowane było ono jednak w latach 1995- 1996 w ramach tzw. długotrwałego testu produkcyjnego, a po jego zako ńczeniu nadal w ra- mach próbnej eksploatacji do połowy 1998 r. W tym czasie wydobyto około 13 tys. ton ropy naftowej i około 12 mln m 3 gazu ziemnego. Wydajno ść otworu Namy ślin-1 spadła przez ten okres z 20 ton ropy naftowej na dob ę do 9,96 t/dob ę. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Namy ślin” nie było nigdy eksploatowane. Na eksploata- cj ę zło Ŝa „Namy ślin E” udzielona była przez Wojewod ę Zachodniopomorskiego w 1999 r. koncesja, z okresem wa Ŝno ści do 2015 r. U Ŝytkownik (spółka z o.o.) nie podj ął jednak dzia- łalno ści wydobywczej. W zwi ązku z likwidacj ą przedsi ębiorcy posiadaj ącego koncesj ę wy- dobywcz ą, została ona wygaszona w 2008 r. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Gudzisz” eksploatowane było w latach 1978–1999 przez Szczeci ńskie Przedsi ębiorstwo Produkcji Kruszyw (obecnie Szczeci ńskie Kopalnie Surow- ców Mineralnych SA). Po jej zako ńczeniu obszar poeksploatacyjny został zrekultywowany w kierunku le śnym, cz ęś ciowo tak Ŝe wodnym. W obr ębie arkusza w kilku miejscach prowadzona jest lub była eksploatacja poza udo- kumentowanymi zło Ŝami. Eksploatowane s ą wył ącznie kruszywa naturalne. Karty wyst ępo- wania kopaliny sporz ądzono dla sze ściu wyrobisk (Dyszno, Zielin, D ębno, Boleszkowice i Chwarszczany). Z wymienionych, czynne na wi ększ ą skal ę jest tylko wyrobisko w Chwarsz- czanach (6/p Ŝ). Pozostałe wyrobiska s ą nieu Ŝytkowane, lub u Ŝytkowane na niewielk ą skalę. Poniewa Ŝ eksploatacja ta powoduje degradacj ę powierzchni terenu i krajobrazu, a wyrobiska te cz ęsto staj ą si ę nielegalnymi składowiskami odpadów (np. punkty 2/p, 3/p) – powiatowe i gminne organy ochrony środowiska powinny jak najszybciej zaj ąć si ę monitorowaniem tych zjawisk w celu skutecznego im zapobiegania. W Boleszkowicach (punkt wyst ępowania kopa-

15 liny nr 4/p) zlokalizowane było gminne składowisko odpadów komunalnych, obecnie ju Ŝ nie- czynne. Same odpady nie zostały jednak z niego usuni ęte.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

W obszarze arkusza istniej ą udokumentowane zło Ŝa w ęglowodorów oraz kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych. Z tymi kopalinami nale Ŝy wi ąza ć perspektywy udokumentowania nowych złó Ŝ. S ą tak Ŝe perspektywy udokumentowania niewielkich złó Ŝ torfów. Ze wzgl ędu na brak danych autorzy nie wypowiadają si ę na temat perspektyw poszerzenia bazy zasobo- wej złó Ŝ w ęglowodorów w obrębie arkusza. Du Ŝy obszar perspektywiczny dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa naturalnego stano- wi ą plejstoce ńskie, nadzalewowe tarasy rzeczno-wodnolodowcowe Odry i My śli usytuowane w południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego terenu. Na obszarze tym znajduj ą si ę ju Ŝ udo- kumentowane zło Ŝa piasków ze Ŝwirami „Namy ślin”, „Namy ślin E” i „Gudzisz”. S ą to jednak obszary poło Ŝone w obr ębie zwartego kompleksu le śnego, co czyni je mało prawdopodobny- mi do podj ęcia kolejnych prac poszukiwawczych (nie zaznaczono na mapie). Na podstawie przesłanek wynikaj ących z budowy geologicznej (według Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz D ębno (Piotrowski, 1995), istniej ących punktów wyst ępowa- nia i eksploatacji kopalin, oraz udokumentowanych złó Ŝ wyznaczono tak Ŝe kilka mniejszych obszarów perspektywicznych dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa naturalnego, głównie piasz- czystego. Pierwsze dwa z nich poło Ŝone s ą w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza na sandrze Chłopowa – Ró Ŝańska (jeden z nich jest kontynuacj ą z arkusza Trzci ńsko-Zdrój). Na wymie- nionym arkuszu istnieje w obr ębie tego obszaru udokumentowane zło Ŝe kruszywa naturalnego „Dyszno”. W samym Dysznie istnieje tak Ŝe punkt wydobycia kopaliny oznaczony jako 1/p, gdzie na niewielk ą skal ę wydobywany jest piasek drobno- i średnioziarnisty. W obrębie tych pól istnieje wi ęc moŜliwo ść udokumentowania kilku niewielkich złó Ŝ kruszywa naturalnego piaszczystego, z niewielk ą domieszk ą materiału Ŝwirowego. Kolejny obszar wytypowano w re- jonie Wysokiej, w obr ębie du Ŝego pagóra genezy kemowej. W jego centralnej cz ęś ci istniała du Ŝa piaskownia, która obecnie jest zaniechana i zrekultywowana w kierunku le śnym. Central- na cz ęść wyznaczonego obszaru perspektywicznego poro śni ęta jest lasem, ale nawet poza nim istnieje tutaj mo Ŝliwo ść udokumentowania kilku małych, b ądź średniej wielko ści złó Ŝ piasków ze Ŝwirami. Na podstawie podobnych przesłanek wyznaczono obszar perspektywiczny pomi ę- dzy D ębnem i Grzymiradzem. Na południowym skraju tego obszaru zlokalizowane s ą du Ŝe wyrobiska, które w wi ększo ści uległy ju Ŝ samorekultywacji (punkt 3/p). Wyst ępuje tutaj kru- szywo piaszczyste. Poniewa Ŝ wymienione wy Ŝej punkty eksploatacji piasków s ą zaniechane,

16 najcz ęś ciej zaro śni ęte trudno dokładnie oceni ć mi ąŜ szo ść i charakter serii zło Ŝowej, ale podane wy Ŝej przesłanki upowa Ŝniaj ą do wyznaczenia obszarów perspektywicznych. Poszukiwania złó Ŝ ceramiki budowlanej prowadzone w rejonie Boleszkowic i Wysokiej dały negatywne wyniki (Manterys, 1971). W obszarze arkusza wyznaczono id ąc za Ostrzy Ŝkiem i D ębkiem (1996) jeden obszar perspektywiczny dla udokumentowania zło Ŝa torfu. Zlokalizowany jest pomi ędzy D ębnem i Grzymiradzem. Wyst ępuj ący tam torf przej ściowy, mszarno-mechowiskowy posiada mi ąŜ- szo ść średnio 1,62 m, maksymalnie 3,6 m. Cechuje si ę popielno ści ą 7,3% i stopniem rozkładu 20%. Zasoby torfu wynosz ą 557 tys. m 3. Torf ten był ju Ŝ eksploatowany na powierzchni oko- ło 1 ha, przy całkowitej powierzchni około 35 ha (Ostrzy Ŝek, D ębek, 1996). Torfy wyst ępuj ą tak Ŝe w dolinach Kosy i My śli, nie rozpatrywano jednak ich znaczenia surowcowego ze wzgl ędu na poło Ŝenia w obszarze „Gogolice – Kosa” sieci ekologicznej „Natura 2000”.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza D ębno znajduj ący si ę w dorzeczu Odry odwadniany jest generalnie w kierunku południowym. Główne rzeki to: My śla, Sienica, Kosa i Kurzyca. My śla płynie generalnie w kierunku południowo-zachodnim przez wschodni ą i południow ą cz ęść arkusza, jej dopływy Sienica i Kosa spływaj ą generalnie w kierunku południowym. Kurzyca bierze pocz ątek w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza i płynie w kierunku południowo-zachodnim po rejon Mieszkowic, gdzie wkracza na obszar s ąsiedniego arkusza. Wi ększo ść z tych rzek cz ęsto wykorzystuje rynny polodowcowe, płyn ąc w ąskimi kory- tami, ograniczonymi wysokimi brzegami. Na obszarze arkusza znajduje si ę cały szereg mniej- szych i wi ększych jezior, obszarów podmokłych i niewielkich cieków wodnych, tworz ących miejscami bardzo g ęst ą sie ć (obszar prawobrze Ŝnej Sienicy i My śli na odcinku mi ędzy D ęb- nem, a Chwarszczanami). Spo śród wymienionych cieków, badane pod wzgl ędem jako ści wód powierzchniowych s ą My śla i Kurzyca. Stanowisko pomiarowe jako ści wód My śli znajduje si ę w Namy ślinie, nato- miast wody Kurzycy badane s ą poza obszarem arkusza, przy jej uj ściu do Odry. Wody My śli w Namy ślinie w 2005 cechowała III klasa jako ści, natomiast wody Kurzycy przy uj ściu do Od- ry – IV klasa jako ści (Raport..., 2006). Wska źnikami obni Ŝaj ącymi jako ść rzek tego rejonu naj- cz ęś ciej jest miano Coli oraz wska źniki zanieczyszcze ń powoduj ących eutrofizacj ę wód (zawar- to ść zwi ązków fosforu i azotu, wysoka koncentracja chlorofilu „a”), a tak Ŝe wska źniki zanie-

17 czyszcze ń organicznych (BZT 5, CHZT, OWO). Nale Ŝy jednak doda ć i Ŝ wysokie wska źniki zanieczyszcze ń organicznych oraz barwa wody s ą cz ęsto pochodzenia naturalnego. W północnej i centralnej cz ęś ci arkusza zaznaczono obszary źródliskowe. S ą to obszary podmokłe, pełne wysi ęków i niewielkich nikn ących strumieni, daj ące pocz ątek rzekom Kosie i Kurzycy. W rejonie Boleszkowic dwa obszary źródliskowe daj ą pocz ątek bezimiennemu ciekowi który jest dopływem My śli.

2. Wody podziemne W obr ębie arkusza D ębno wyst ępuj ą dwa u Ŝytkowe pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. W obr ębie czwartorz ędowego pietra wodono śnego wyró Ŝni ć mo Ŝna: zawie- szony przypowierzchniowy poziom wodono śny na wysoczyznach (nieposiadaj ący znaczenia uŜytkowego), swobodny poziom wodono śny w strefie sandrów oraz w granicach obni Ŝeń bezodpływowych (poziom wód gruntowych). W skład pi ętra czwartorz ędowego wchodzi równie Ŝ poziom mi ędzyglinowy górny wyst ępuj ący w okolicy Troszyna i Zielina oraz po- ziom podglinowy ujmowany w miejscowo ści Chwarszczany. Na południowy zachód od linii Kamionka, K ępa Troszy ńska, Sitno, Boleszkowice, Dargomy śl, Cychry wyst ępuje poziom mi ędzyglinowy dolny o zwierciadle napi ętym. W okolicy Namy ślina poziom mi ędzyglinowy dolny kontynuuje si ę w obr ębie tarasów jako poziom wód gruntowych w dolinie Odry i Myśli (Schiewe, Wi śniowski, 2002). Prawie na całym terenie arkusza oprócz pi ętra czwartorz ędowego wyst ępuje trzeciorz ę- dowe pi ętro wodono śne. Warstwa mioce ńskich piasków wodono śnych przewarstwianych muł- kami lub w ęglem brunatnym ma z reguły ł ączno ść hydrauliczn ą z czwartorz ędowym poziomem mi ędzyglinowym. Na terenach pozbawionych czwartorz ędowych poziomów u Ŝytkowych, pod- stawowy poziom stanowi ą mioce ńskie piaski wodono śne. Sytuacja taka wyst ępuje okolicy Grzymiradza i Smolnicy. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje tu na gł ęboko ści od 41 m p.p.t do 67 m p.p.t. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty (Schiewe, Wiśniowski, 2002). Głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym na wi ększo ści obszaru arkusza jest po- ziom czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy wyst ępuj ący na granicy zasadniczych pi ęter. General- nie pokrywa si ę on z czwartorz ędowo-trzeciorz ędowym głównym zbiornikiem wód podziem- nych (GZWP) nr 134 o szacunkowych zasobach dyspozycyjnych 29 tys. m 3/24h i średniej gł ęboko ści wyst ępowania 55 m. Poziom wodono śny zbudowany jest z mioce ńskich piasków z domieszkami mułków i w ęgli brunatnych oraz z fluwioglacjalnych osadów zlodowacenia Wisły. Poziom trzeciorz ędowo-czwartorz ędowy posiada swobodne lub słabo napi ęte lustro wody, którego rz ędna stabilizuje si ę w granicach od 55 do 31 m n.p.m. w strefie wysoczy- znowej. Kierunek spływu wód jest południowy (Schiewe, Wi śniowski, 2002).

18 Jako ść wód poziomu czwartorz ędowo-trzeciorz ędowego jest dobra. Wody wymagaj ą zazwyczaj prostego uzdatniania polegaj ącego na usuwaniu nadmiaru Ŝelaza i manganu. Lo- kalnie w wodach notowane s ą podwy Ŝszone warto ści azotu amonowego. Zawarto ść pozosta- łych składników chemicznych nie przekracza norm (Schiewe, Wi śniowski, 2002). Na mapie przedstawiono uj ęcia o wydajno ści przekraczaj ącej 50 m 3/h. Są to głównie uj ęcia grupowe. Uj ęcia wód w Mieszkowicach i D ębnie maj ą udokumentowan ą stref ę po- średniej ochrony wód. Du Ŝą cz ęść arkusza, poza obszarami na jego północnym, południowym i zachodnim obrze Ŝeniu, zajmuje Główny zbiornik wód podziemnych trzecio- i czwartorz ędowych – Dęb- no Lubuskie, w obszarze którego znajduj ą si ę wydzielone obszary najwy Ŝszej ochrony wód (ONO) i obszary wysokiej ochrony wód (OWO) (fig. 4). Zbiornik nie posiada opracowanej dokumentacji hydrogeologicznej.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Dębno na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w o środku poro- wym, 4 – granica pa ństwa, Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 134 – Dębno, czwartorz ęd–trzeciorz ęd (Q-Tr),

19 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre- ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 385 – D ębno, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści prze- ci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej za- nieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90ºC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wy- konano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

20 Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- ści w glebach na ci ętnych (me- nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 385 – dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Dębno na arkuszu 385 niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) – D ębno Polski 4) N=6 N=6 N=6522 Metale Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–30 16 27 Cr Chrom 50 150 500 2–9 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 10–35 19 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–6 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–7 2 3 Pb Ołów 50 100 600 9–16 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,41 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 385 – D ębno 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 6 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 6 Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- arkusza 385 – D ębno do poszczególnych grup uŜytko- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, wania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

21 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści metali w badanych glebach arkusza s ą ni Ŝsze lub równe w sto- sunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warun- ki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów che- micznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

22 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanie- czyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 3 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod po- wierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charak- teryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś próbki osadów jeziornych po- brano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), tak-

23 Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowa- niu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Labora- torium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypad- ku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PM Ś (Pa ństwowego Monito- ringu Środowiska), na rzece My śli w Namy ślinie, w którym osady pobierane s ą do bada ń co trzy lata. Osady My śli charakteryzuj ą si ę stosunkowo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków śladowych, wyst ępuj ą w nich podwy Ŝszone zawarto ści cynku, miedzi i ołowiu, w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego. Spo śród jezior znajduj ą- cych si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Czaple. W osadach jeziora obecne s ą pod- wy Ŝszone zawarto ści ołowiu i rt ęci. Jednak Ŝe odnotowane w osadach rzecznych i jeziornych zawarto ści badanych pierwiastków s ą to ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozpo- rz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach rzecznych i jeziornych (mg/kg) My śla Czaple Pierwiastek Namy ślin (1999 r.) Arsen (As) <5 7 Chrom (Cr) 21 4 Cynk (Zn) 117 75 Kadm (Cd) <0,5 2 Mied ź (Cu) 21 9 Nikiel (Ni) 5 8 Ołów (Pb) 33 43 Rt ęć (Hg) 0,100 0,129

Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla

24 odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczości pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi ar- kusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od około 14 nGy/h do około 37 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 25 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w przedziale od około 10 do około 48 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą tak Ŝe około 25 nGy/h.

25 385W PROFIL ZACHODNI 385E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5855758 5847586

5842663 5853665 m m 5841419 5843651

5838739 5841490

0 5 10 15 20 25 30 0 5 10 15 20 25 30 35 nGy/h nGy/h 26 26

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5855758 5847586

5842663 5853665 m m 5841419 5843651

5838739 5841490

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza D ębno (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W profilu zachodnim, wyst ępuj ące na południu (w dolinie Odry) holoce ńskie osady rzeczne charakteryzuj ą si ę wyra źnie ni Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (14– 23 nGy/h) od glin zwałowych (około 25–37 nGy/h), przewa Ŝaj ących wzdłu Ŝ północnej cz ęś ci profilu. W profilu wschodnim wy Ŝsze warto ści promieniowania gamma, zarejestrowane w południowej cz ęś ci profilu pomiarowego (około 30–48 nGy/h) s ą tak Ŝe zwi ązane z glinami zwałowymi, a pozostałe – ni Ŝsze (około 10–25 nGy/h) – z utworami wodnolodowcowymi. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bar- dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,7 do 4,7 kBq/m 2, a profilu wschodnim wahaj ą si ę od 0 do 2,7 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU z roku 2007 nr 39 poz. 251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU z roku 2003 nr 61 poz. 549). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienio- nych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb,

27 − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5),

28 − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta- wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza D ębno Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Schiewe, Wi śniowski, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mogą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem D ębno bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą: − zwarta zabudowa D ębna i Mieszkowic b ędących siedzibami Urz ędów Miasta i Gminy oraz Boleszkowic – siedziby Urz ędu Gminy, − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w europejskim systemie NATURA 2000 „Gogolice– Kosa” PLH 320038 i „Dolna Odra” PLH 320037 (specjalne obszary ochrony siedlisk), „Dolina Dolnej Odry” PLB 32003 i „Ostoja Witnicko–Dębnia ńska” PLB 320015 (ob- szary specjalnej ochrony ptaków), − obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów (wyst ępuj ące głównie w północnej, północno-zachodniej, wschodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, − rezerwat przyrody „Cisy Boleszkowickie” (florystyczny), − tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego,

29 − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Odry, My śli, Kosy, Daru (Sienicy), Kurzycy i mniejszych cieków, − strefy (do 250 m) wokół jezior: Miejskiego, Zieli ńskiego, Czaple (Smoli ńca), Warnic- kiego, Lipowo, Doszatynia i pozostałych akwenów, − tereny stref ochrony uj ęć wód podziemnych (D ębno, Mieszkowice), − tereny źródliskowe (cz ęść południowo-zachodnia, obszary poło Ŝone na południe od Bo- leszkowic), − obszary zagro Ŝone powodzi ą (zalane w czasie powodzi w 1997 r.), − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10º, − lądowisko (w granicach administracyjnych D ębna).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. W geomorfologii terenu dominuj ą dwa typy krajobrazu naturalnego – młodoglacjalny i dolinny. W obr ębie wysoczyzny morenowej o wysoko ściach wzgl ędnych 2–5 m i k ącie na- chylenia stoku 2–5º wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ęt- nych. Stref ę przypowierzchniow ą buduj ą gliny zwałowe fazy leszczy ńsko-pomorskiej zlodo- wace ń północnopolskich (Piotrowski, 1995). Gliny maj ą podobn ą zawarto ść frakcji piaskowej, pyłowej i iłowej. W stropie s ą zazwy- czaj odwapnione. Mi ąŜ szo ść tych osadów jest zmienna i wynosi na ogół 10 m, maksymalnie dochodzi do 40,0 m. Miejsca, gdzie gliny zwałowe przykryte s ą piaskami i Ŝwirami wodnolo- dowcowymi mogą mie ć mniej korzystne wła ściwo ści izolacyjne. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczone w grani- cach powierzchniowych wyst ąpie ń glin zwałowych znajduj ą si ę na terenie gmin: Mieszkowi- ce, Boleszkowice i D ębno w rejonach: Wierzchlas–Starzyn–Smolnica–Oborzany–Dargomy śl- Boleszkowice–Mieszkowice-Plany, Grzymiradz–Dębno, Kolonia Sarbinowo – Cychry – Bo- gusław oraz rejon Chwarszczanów. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w cz ęś ci wyznaczonych obszarów s ą:

30 − b – strefa do 1 km od zabudowy miejscowo ści gminnej Boleszkowice i w promieniu 8 km od l ądowiska w D ębnie, − w – poło Ŝenie w strefie najwy Ŝszej (ONO) i wysokiej (OWO) ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 134 „D ębno” (nieudokumentowany), − z – poło Ŝenie w granicach udokumentowanych złó Ŝ gazu „Zielin” i „Cychry”, − p – otulina Cedy ńskiego Parku Krajobrazowego. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych zajmuj ą bardzo rozległe powierzchnie, sie ć dróg jest dobrze rozwini ęta. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę obiektów w dogod- nej, niepowoduj ącej konfliktów społecznych odległo ści od zabudowa ń. Problem składowania odpadów komunalnych W strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyj- ne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Analizowany teren jest dobrze rozpoznany. W kilkunastu otworach nawiercono gliny zwałowe o duŜej mi ąŜ szo ści lub gliny pod ścielone iłami. W gminie Mieszkowice w rejonie Kamionki wyst ępuj ą gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści 16,9 m; w Zielinie gliny maj ą 29,5 m, w Kępie Troszy ńskiej 36,3–37,7 m. W gminie D ębno w rejonie Smolnicy nawiercono gliny o mi ąŜ szo ści 2,1–27,0 m, w Cychrach 20,7–24,8 m. W pobli Ŝu miejscowo ści gminnej Bo- leszkowice wyst ępuj ą gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści 3,9 m, pod ścielone czwartorz ędowymi iłami o mi ąŜ szo ści 3,8 m; a w rejonie Wicina 15–17 m pakiet gliniasty. Miejsca w bezpo średnim s ąsiedztwie tych otworów, po wykonaniu dodatkowego roz- poznania geologicznego, które pozwoli na okre ślenie rozprzestrzenienia poziomego i faktycz- nych wła ściwo ści izolacyjnych mi ąŜ szych pakietów gliniastych, a w rejonie Boleszkowic gliniasto-ilastych mog ą okaza ć si ę przydatne dla ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. Składowiska odpadów komunalnych znajduj ą si ę w Boleszkowicach i D ębnie. Obiekty nie maj ą zabezpieczonego podło Ŝa, nie s ą monitorowane, nie zainstalowano urz ądze ń odga- zowuj ących, nie prowadzi si ę drena Ŝu odcieków. Znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. W Smolnicy znajduje si ę mogilnik, w którym przechowuje si ę przeterminowane środki ochrony ro ślin oraz opakowania po nich.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne w granicach obszarów wyznaczonych do ewentualnego składo- wania odpadów s ą korzystne. Obszary maj ą bardzo du Ŝe powierzchnie o równinnym charak-

31 terze, a zalegaj ące w strefie przypowierzchniowej gliny zwałowe du Ŝe, kilkudziesi ęciometro- we mi ąŜ szo ści, potwierdzone wykonanymi w ich granicach otworami wiertniczymi. Bardzo korzystne warunki geologiczne wyst ępuj ą w rejonie Smolnicy oraz w rejonie Boleszkowice–Wysoka–Oborzany, gdzie gliny zwałowe maj ą mi ąŜ szo ści rz ędu 30–80 m. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzyst- ne. Wody u Ŝytkowych poziomów wodono śnych w osadach neoge ński-czwartorz ędowych zbudowanych z piasków drobnoziarnistych zlodowacenia Wisły i mioce ńskich piasków drob- noziarnistych z domieszk ą w ęgla brunatnego wyst ępuj ą na gł ęboko ści 15–50 m, a stopie ń ich zagro Ŝenia jest niski. Podrz ędnie, w północno-zachodniej i zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu stopień zagro Ŝenia wód u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w osadach czwartorz ędu jest średni. Zwi ązane jest to z obecności ą ognisk zanieczyszcze ń, głównie rolniczych, przy średniej odporno ści poziomu wodono śnego. Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru obj ętego arkuszem D ębno pozostaje w zasi ęgu nieudoku- mentowanego głównego zbiornika wód podziemnych „D ębno”, w strefach jego wysokiej i najwy Ŝszej ochrony. Po udokumentowaniu zbiornika jego zasi ęg mo Ŝe ulec zmianie.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobiska po niekoncesjonowa- nej eksploatacji kruszyw naturalnych w rejonie Boleszkowic, Zielina i Wysokiej Małej (ob- szary pozbawione naturalnej izolacji). Na analizowanym terenie nie ma wyrobisk po eksploatacji złó Ŝ. Wyrobisko zło Ŝa kru- szywa naturalnego „Gudzisz” zostało zrekultywowane, a udokumentowane, dotychczas nie- eksploatowane zło Ŝa „Namy ślin” i „Namy ślin E” oraz pozostałe niewielkie punkty niekonce- sjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych znajdują si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ą- czonych z mo Ŝliwo ści składowa odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geolo- gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo-

32 logiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o wa- runkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Dębno opracowano na podstawie mapy geologicznej (Piotrowski, 1995), w nawi ązaniu do rze źby i hydrografii terenu (mapy topograficzne i zwiad terenowy). Uwzgl ędniono równie Ŝ obszary wskazane na mapie osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007). Z waloryzacji geologiczno-in Ŝynierskiej wył ączono kompleksy le śne, obszary gleb chronionych (grunty rolne klasy I–IVa i gleby pochodzenia organicznego) oraz obszary zwar- tej zabudowy. Rejony wył ączone z waloryzacji w sumie stanowi ą około 80 % obszaru arkusza. Czynnikami, które nale Ŝy bra ć pod uwag ę przy okre ślaniu geologiczno-in Ŝynierskich warunków dla potrzeb budownictwa s ą: rodzaj gruntów i ich dopuszczalne obci ąŜ enia, warto- ści spadków terenu, gł ęboko ść wyst ępowania pierwszego zwierciadła wody gruntowej oraz mo Ŝliwo ść wyst ępowania procesów geodynamicznych. Warunki korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą na gruntach spoistych w stanie półzwartym i twardoplastycznym. Grunty spoiste wyst ępuj ące na powierzchni terenu na obszarze arkusza s ą nieskonsolidowane lub małoskon- solidowane. Nie wyst ępuj ą tutaj na powierzchni grunty skonsolidowane. Korzystnymi warun- kami dla budownictwa cechuj ą si ę tak Ŝe grunty niespoiste, sypkie − zag ęszczone i średnioza- gęszczone. Wyst ępuj ą one jednak Ŝe znacznie rzadziej ni Ŝ grunty spoiste. Dla obu rodzajów gruntów (spoistych i niespoistych) wa Ŝnym jest, aby nie były one nara Ŝone na wyst ępowanie zjawisk geodynamicznych, a poziom wód gruntowych znajdował si ę na gł ęboko ści poni Ŝej 2 m i nie podlegał znacznym wahaniom. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa w obr ębie arkusza wyst ępuj ą na wysoczyznach morenowych, gdzie wyst ępuj ą gleby niskich klas i na wy Ŝej poło Ŝonych, nie- zalesionych obszarach sandrów. W du Ŝym stopniu s ą to tereny wyst ępuj ące na przedłu Ŝeniach

33 i obrze Ŝeniach obszarów ju Ŝ zabudowanych, co generalnie zgodne jest z planami przestrzen- nego zagospodarowania tych rejonów. Podło Ŝe budowlane na tych terenach stanowi ą głównie piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe sandrów, lub osady rzeczno-wodnolodowcowe na wy Ŝszych tarasach My śli i wpadaj ących do niej rzek oraz gliny zwałowe, rzadziej deluwialne, na tere- nach wysoczyzn morenowych. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą na gruntach słabono- śnych, w których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t., na terenach podmokłych i poprzecinanych g ęst ą sieci ą rowów i cieków wodnych. Zajmuj ą niewielkie powierzchnie w obni Ŝeniach i zagł ębieniach terenu, w pobli Ŝu cieków oraz wi ększych i mniejszych zbiorników wodnych. Podło Ŝem gruntowym s ą tu zazwyczaj zawodnione piaski i Ŝwiry polodowcowe lub rzeczne. Do obszarów nieprzydatnych dla bu- downictwa zaliczono te Ŝ wydmy. Poniewa Ŝ prawie wszystkie znajduj ą si ę na terenach le- śnych lub chronionych, w skali arkusza nie stanowi to wi ększego problemu. W obszarze arkusza nie wyst ępuj ą osuwiska, ale strefy kraw ędziowe doliny Odry oraz rynien polodowcowych predysponowane s ą do rozwoju ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007). Obszary te waloryzowane s ą jako niekorzystne dla budownictwa.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Dwoisty krajobraz obszaru arkusza D ębno uwarunkowany jest budow ą geologiczn ą te- renu. Cz ęś ci północno-zachodnia, centralna i południowo-wschodnia arkusza obejmuj ą wyso- czyzn ę morenow ą. Jest to niemal bezle śny obszar o dobrych glebach i rozwini ętym rolnic- twie. Wyst ępuj ą tam głównie powstałe na glinach zwałowych gleby brunatne i bielicowe, a w dnach dolin czarnoziemy i mady rzeczne. Wysoka jako ść gruntów ornych kwalifikuje je w wi ększo ści do kompleksów pszennych dobrych i bardzo dobrych, pszenno-Ŝytnich dobrych i zbo Ŝowo-pastewnych mocnych. W śród u Ŝytków zielonych zdecydowanie przewa Ŝaj ą dobre i średnie. Ocen ę przydatno ści gospodarczej gleb dokonano na podstawie map glebowo- rolniczych opracowanych dla poszczególnych gmin. Ochron ą obj ęte s ą u Ŝytki rolne na gle- bach klas I–IVa oraz ł ąki na glebach organicznych. Pozostały obszar pokryty piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi osadami sandrów poro śni ęty jest prawie w cało ści lasami wyst ępu- jącymi w dwóch du Ŝych kompleksach. Jeden jest poło Ŝony w cz ęś ci południowo-zachodniej, a drugi w cz ęś ci północno-wschodniej arkusza. Lasy s ą głównie sosnowe, w mniejszym stop- niu mieszane. W kompleksie le śnym w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza znajduj ą si ę głównie lasy gospodarcze. Lasy ochronne wyst ępuj ą na bardzo małych obszarach przy jego zachodniej granicy. Wi ększe obszary chronionego lasu wyst ępuj ą natomiast w kompleksie

34 ci ągn ącym si ę wzdłu Ŝ północnej i wschodniej granicy arkusza. Pas lasów chronionych bie- gnie tam wzdłu Ŝ całej długo ści rzeki Kosy i od granic arkusza do Dargomy śla wzdłu Ŝ rzeki My śli. Ochron ą obj ęta jest tak Ŝe południowa cz ęść niewielkiego kompleksu le śnego mi ędzy Dębnem i Grzymiradzem. Wi ększe obszary prawnie chronionych na obszarze arkusza stanowi ą: niewielki frag- ment Parku Krajobrazowego Uj ścia Warty obejmuj ący obszar około 2 ha na południowo- zachodnim skraju arkusza, otulina Cedy ńskiego Parku Krajobrazowego w północno-zachod- niej cz ęś ci oraz Obszar Chronionego Krajobrazu „D ębno-Gorzów” ci ągn ący si ę przez cały arkusz w ąskim pasem szeroko ści od 1 do 6 km z południowego-zachodu na północny wschód. Inne formy ochrony przyrody na obszarze arkusza to rezerwaty, pomniki przyrody Ŝy- wej i u Ŝytki ekologiczne (tab. 6). Jedynym zatwierdzonym rezerwatem s ą „Cisy Boleszko- wickie”, w którym na obszarze 9,16 ha chroniony jest drzewostan sosnowy z udziałem akacji, buka i dębu oraz k ępami cisa. Projektowany jest rezerwat „Mszar nad Grzybieniowym Oczkiem”, gdzie w lokalnym obni Ŝeniu terenowym ochronie b ędzie podlegało śródle śne tor- fowisko mszarne z zarastaj ącym jeziorem. Na obszarze arkusza znajduje si ę 11 zatwierdzo- nych i 19 projektowanych pomników przyrody stanowi ących punktowe elementy ochrony. Wśród nich jest tylko jeden pomnik przyrody nieo Ŝywionej – głaz narzutowy o obwodzie 4,4 m i wysoko ści 0,98 m. Pozostałe mieszcz ą si ę w grupie pomników przyrody Ŝywej. S ą to pojedyncze drzewa lub grupy drzew: d ęby, lipy, czarne topole, wi ązy, cisy klony i głogi. Cz ęść z nich znajduje si ę w lasach, a cz ęść w parkach w Dysznie, w Wysokiej i na cmentarzu w Namy ślinie. Dla ochrony pozostało ści wyj ątkowych ekosystemów wodnych, faunistycznych, ro ślin- nych i torfowych utworzono na terenie arkusza 1 u Ŝytek ekologiczny, projektuje si ę utworze- nie 13 kolejnych zlokalizowanych głównie w obszarach le śnych i bagiennych. Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść zatwier- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) dzenia 1 2 3 4 5 6 Dębno W, „Mszar nad Grzybieniowym 1 R Nadle śnictwo D ębno * my śliborski Oczkiem” (około 5) Boleszkowice Fl, „Cisy Boleszkowickie” 2 R Boleszkowice 1995 my śliborski (9,16) Mieszkowice PŜ, szpaler okazałych d ębów 3 P Goszków * gryfi ński długo ści 30 m Dębno 4 P Dyszno * PŜ, 2 lipy drobnolistne my śliborski

35 1 2 3 4 5 6 Dębno 5 P Dyszno 1957 PŜ, 3 lipy drobnolistne my śliborski Dębno 6 P Dyszno 1957 PŜ, 2 lipy drobnolistne my śliborski Dębno 7 P Dyszno * PŜ, szpaler 12 lip my śliborski Dębno 8 P Dyszno 1998 PŜ, 18 d ębów szypułkowych my śliborski Dębno 9 P Dyszno 1990 PŜ, buk zwyczajny my śliborski Dębno 10 P Dyszno * PŜ, 6 lip drobnolistnych my śliborski Dębno 11 P Smolnica * PŜ, 2 lipy drobnolisne my śliborski Dębno 12 P Smolnica * PŜ, 2 jesiony wyniosłe my śliborski Dębno 13 P Smolnica * PŜ, jesion wyniosły my śliborski Dębno 14 P Le śnictwo D ębno 1990 PŜ, d ąb szypułkowy my śliborski Boleszkowice 15 P Wysoka * PŜ, lipa drobnolistna my śliborski Dębno 16 P Dębno 1955 PŜ, topola czarna my śliborski Dębno PŜ, zachodnia cz ęść jeziora Li- 17 P Dębno 1990 my śliborski powo z bogat ą flor ą wodn ą Dębno 18 P Dębno 1990 PŜ, d ąb szypułkowy my śliborski Dębno 19 P Dębno * PŜ, 5 d ębów szypułkowych my śliborski Dębno 20 P Nadle śnictwo D ębno 1990 PŜ, d ąb szypułowy my śliborski Dębno 21 P Le śnictwo Mostno 1990 Pn, G, gnejs my śliborski Boleszkowice 22 P Boleszkowice * PŜ, 8 d ębów szypułkowych my śliborski Dębno 23 P Dargomy śl * PŜ, wi ąz szypułkowy my śliborski Dębno PŜ, 2 d ęby szypułkowe i wi ąz 24 P Dargomy śl * my śliborski szypułkowy Dębno 25 P Cychry * PŜ, cis pospolity my śliborski Boleszkowice 26 P Boleszkowice * PŜ, 2 cisy pospolite my śliborski Boleszkowice 27 P Boleszkowice * PŜ, d ąb szypułkowy my śliborski Dębno 28 P Cychry * PŜ, cis pospolity my śliborski Dębno 29 P Cychry * PŜ, lipa drobnolistna my śliborski Dębno 30 P Cychry * PŜ, lipa drobnolistna my śliborski Boleszkowice 31 P Namy ślin * PŜ, wi ąz polny my śliborski Boleszkowice 32 P Namy ślin 1989 PŜ, lipa drobnolistna my śliborski

36 1 2 3 4 5 6 Dębno śródle śne zapadlisko 33 U Le śnictwo Dyszno 1995 my śliborski (2,47) Nadle śnictwo Mieszko- Mieszkowice mszar wełniankowy 34 U * wice gryfi ński (około 15) Dębno szuwarowe jeziorka kanału 35 U Le śnictwo Dyszno * my śliborski Dyszno (poni Ŝej 5) Dębno szuwary nad kanałem Dyszno 36 U Le śnictwo Dyszno * my śliborski (około 9) Dębno śródle śna rynna z mszarem 37 U Nadle śnictwo D ębno * my śliborski (poni Ŝej 5) Dębno Grzymiradzki mszar 38 U Nadle śnictwo D ębno * my śliborski (poni Ŝej 5) Dębno Jezioro Lipowo 39 U Dębno * my śliborski (około 9) Boleszkowice Boleszkowickie rozlewiska 40 U Boleszkowice * my śliborski (około 20) Dębno jeziorko – stanowisko purchawi- 41 U Dargomy śl * my śliborski cy olbrzymiej (poni Ŝej 5) Dębno jezioro Doszaty ń – siedlisko 42 U Doszaty ń * my śliborski Ŝółwia błotnego (poni Ŝej 5) Dębno śródpolne oczko wodne 43 U Cychry * my śliborski (poni Ŝej 5) Dębno śródpolne oczka wodne 44 U Cychry * my śliborski (poni Ŝej 5)

Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny; Rubryka 5: * – obiekt proponowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fl – florystyczny, W – wodny, rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej, rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy.

W obr ębie granic arkusza wyst ępuj ą obszary Natura 2000. Europejska Sie ć Ekologiczna Natura 2000 to sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczenia tych obszarów jest ochrona cennych, pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych, składni- ków ró Ŝnorodno ści biologicznej (http://www.mos.gov.pl/1strony_tematyczne/natura2000/ index.shtml). W jej skład wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Wyznaczenie obszaru Natura 2000 nast ępuje w drodze roz- porz ądzenia ministra wła ściwego do spraw środowiska. Wschodnia cz ęść arkusza obj ęta jest obszarem specjalnej ochrony ptaków (OSO) o na- zwie Ostoja Witnicko-Dębnia ńska. Południowo-zachodni naro Ŝnik arkusza to kolejny obszar ochrony ptaków – Dolina Dolnej Odry. W obr ębie arkusz wyst ępuje tak Ŝe niewielki, o linij- nym przebiegu obszar ochrony siedlisk (SOO) nazwany Gogolice – Kosa. Ostoja Witnicko-Dębnia ńska obejmuje ponad 25 % powierzchni arkusza. Jest to obszar proponowany przez organizacje pozarz ądowe w ramach tzw. Shadow List. Stwierdzono tu wyst ępowanie co najmniej 32 gatunków ptaków wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej. Liczebno ść 4 gatunków: kani rudej, bielika, Ŝurawia i derkacza kwalifikuj ą ostoj ę do

37 mi ędzynarodowych ostoi ptaków. 13 gatunków zostało zamieszczonych na li ście zagro Ŝonych ptaków w „Polskiej czerwonej ksi ędze zwierz ąt”. Ostoja jest jednym z 10 najwa Ŝniejszych w Polsce miejsc l ęgowych Ŝurawia, kani rudej i bielika. Wyst ępuj ą tu takie rzadkie gatunki jak: b ąk, b ączek, kania czarna, orlik krzykliwy, rybołów, siewka złota, biegus zmienny, bata- lion, ł ęczak, puchacz i podró Ŝniczek (http://natura2000.org.pl/index_areas.php?rek=406). W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza poło Ŝony jest niewielki fragment ob- szaru specjalnej ochrony ptaków „Dolina Dolnej Odry”. Obszar ten w uj ęciu całościowym (ł ącznie z cz ęś ci ą poło Ŝon ą poza granicami arkusza) jest ostoj ą ptaków o randze europejskiej. Teren szczególnie wa Ŝny jest dla ptaków wodno-błotnych (zarówno w okresie l ęgowym, w ę- drówkowym i zimowiskowym), które wyst ępuj ą tu w du Ŝych koncentracjach. Szczególne znaczenie maj ą populacje takich gatunków jak: podró Ŝniczek, czapla siwa, bielik, kania czar- na, kania ruda, krakwa, rybitwa białoczelna i rybitwa czarna, batalion, b ąk, błotniak ł ąkowy, błotniak stawowy, błotniak zbo Ŝowy, g ąsiorek, kropiatka, puchacz, rybołów, sowa błotna, trzmielojad, derkacz, jarz ębatka, wodniczka i zielonka, zimorodek i Ŝuraw. W „Dolinie Dol- nej Odry” wyst ępuje równie Ŝ bogata fauna innych zwierz ąt kr ęgowych (w tym łosie i bobry). Specjalny obszar ochrony siedlisk Gogolice – Kosa w obr ębie arkusza obejmuje doliny rzek Kosy i My śli, wraz z zaro ślami olszowymi i nadrzecznymi zalewanymi olesami. W doli- nach tych rzek wyst ępuj ą równie Ŝ kompleksy eutroficznych zbiorników, szuwary, ł ąki i torfo- wiska niskie. Doliny rzeczne s ą wa Ŝnym korytarzem ekologicznym dla migruj ących Ŝółwi błot- nych. Jest to najwi ększa populacja tego gatunku na Pomorzu Zachodnim i najwa Ŝniejsza w za- chodniej Polsce, przy tym jedna z zaledwie kilku populacji w zachodniej Polsce, która rozradza si ę. Naliczono tutaj około 30 dorosłych Ŝółwi. Obszar arkusza znajduje si ę generalnie poza elementami krajowej sieci ekologicznej ECONET – Poland (Liro, 1998). Jest to wielkoprzestrzenny systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regio- nów przyrodniczych kraju. Obszary w ęzłowe poł ączone s ą miedzy sob ą sieci ą korytarzy eko- logicznych. Północno-zachodni naro Ŝnik arkusza obj ęty jest obszarem w ęzłowym Uj ście Od- ry. Jest on połączony korytarzem ekologicznym Odry z obszarem w ęzłowym Dolnej Warty. Kostrzy ński korytarz ekologiczny Odry obejmuje swym zasi ęgiem południowo-zachodni ą cz ęść obszaru arkusza (fig. 5).

38 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ Kod ob- obszaru punktu obszaru Powierzchnia (w obr ębie arkusza) Lp. obszaru szaru i symbol ozna- Szeroko ść obszaru (ha) Kod Długo ść geogr. Województwo Powiat Gmina czenia na mapie geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ostoja PLB Witnicko- PL0G1 zachodnio- 1 J 14º44’11’’ E 52º48’55’’ N 46 993,07* my śliborski Dębno 320015 Dębnia ńska PL041 pomorskie (P) Dolina PLB zachodnio- 2 J Dolnej Odry 14°24’48’’ E 53°05’06’’ N 60 207,10* PL0G1 my śliborski Boleszkowice 320003 pomorskie (P) PLH Gogolice-Kosa zachodnio- 3 K 14º37’13’’ E 52º54’57’’ N 1 424,88* PL0G1 my śliborski Dębno 320038 (S) pomorskie Rubryka 2: J – obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO), cz ęś ciowo przecinaj ący si ę ze specjalnym obszarem ochrony siedlisk (SOO), K – SOO cz ęś ciowo przecinający si ę z 39 OSO; Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków; Rubryka 7: * – powierzchnia całkowita, ł ącznie z obszarem poło Ŝonym poza granicami arkusza.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Dębno na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym (M), jego numer i nazwa: 1M – Uj ścia Odry, 4M – Dolnej Warty; 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym (K), jego numer i nazwa: 2K – Puszczy Barli- neckiej; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym (m), jego numer i nazwa: 3m – Pojezierza My śli- borskiego, 10m – Kostrzy ński Odry; 4 – granica pa ństwa.

XII. Zabytki kultury

Stanowiska archeologiczne na obszarze arkusza D ębno grupuj ą si ę w dwóch rejonach – w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza pomi ędzy miejscowo ściami Mieszkowice, Zielin, Tro- szyn i K ępa Troszy ńska oraz w południowo-wschodniej cz ęś ci w rejonie miejscowo ści D ęb- no, Cychry, Chwarszczany, Oborzany. Najstarszym stanowiskiem jest paleolityczna osada z okresu starszej epoki kamienia w K ępie Troszy ńskiej. W Troszynie odkryto osad ę z prze- łomu mezolitu i neolitu. Na ślady osadnictwa kultury pucharów lejkowatych starszego neolitu i kultury łu Ŝyckiej natrafiono natomiast w rejonie Mieszkowic, Zielina, Cychr i Chwarszczan. Znalezisk archeologicznych na obszarze arkusza jest du Ŝo. Wi ększo ść z nich stanowi ą punkty osadnicze lub ślady osadnictwa i osady jednokulturowe, głównie okresu staro Ŝytnego i śre-

40 dniowiecza (ponad 300 znalezisk). Osady wielokulturowe, gdzie mo Ŝemy prze śledzi ć rozwój cywilizacji na przestrzeni od epoki kamienia a Ŝ do średniowiecza, znajduj ą si ę w K ępie Tro- szy ńskiej, Zielinie, Chwarszczanach iw Cychrach. Na mapę zostały naniesione tylko wa Ŝniej- sze znaleziska, głównie osady wielokulturowe. W Boleszkowicach znajduje si ę grodzisko wczesno średniowieczne z VI-X wieku, zlokalizowane na wyspie otoczonej mokradłami. W pó źniejszych czasach był tu umocniony dom – pierwotna forma zamku, zachowana w tra- dycji jako zamek Kiliansburg. Najstarszym miastem s ą Mieszkowice, których wschodnia cz ęść jest poło Ŝona w obr ę- bie omawianego arkusza. Od X do XII wieku był to gród obronny. W 1317 roku, a mo Ŝliwe, Ŝe jeszcze wcze śniej miasto otrzymało prawa miejskie. W okresie od XII do XIV wieku oto- czono je murami obronnymi, których pełny wieniec zachował si ę do dzisiaj. Miasto było wie- lokrotnie niszczone. W 1433 r. spalili je husyci, podczas wojny trzydziestoletniej zostało prawie całkowicie zniszczone przez wojska cesarskie, a w czasie II wojny światowej uległo kolejnemu zniszczeniu (w 30%). Drugim miastem znajduj ącym si ę w cało ści w granicach arkusza jest D ębno. W pierwszych wiekach nowej ery znajdowała si ę tu osada słowia ńska o nazwie D ąb. Do rangi miasta podniesiono j ą około 1560 r. Nie posiadało ono murów, a jedy- nie palisad ę, wały i fos ę, której fragmenty zachowały si ę do dzisiaj. Znacz ący rozkwit miasta nast ąpił w XVIII i XIX wieku. Rozwin ął si ę wówczas przemysł tekstylny, drzewny i browar- niczy. Do wa Ŝniejszych zabytków w mie ście nale Ŝą : ko ściół parafialny z lat 1852–1857 wzniesiony na miejscu zniszczonej w 1845 roku XIII wiecznej świ ątyni, z zabytkowymi dzwonami z XVII i XVIII wieku oraz willa w stylu secesyjnym. Istnieje tutaj tak Ŝe pomnik upami ętniaj ący Ŝołnierzy radzieckich poległych w lutym 1945 roku. Do najcenniejszych zabytków architektury świeckiej na pozostałym obszarze arkusza nale Ŝą : pałac z parkiem w Smolnicy z dobrze zachowanym starodrzewem (drzewa maj ą na- wet 250 lat), barokowy pałac z 1720 roku wraz z parkiem z XVIII wieku w Zielinie (du Ŝy staw z wysp ą, aleje jabłoniowa i lipowa) i pałac w Grzymiradzu. W rejestrze zabytków figu- ruje równie Ŝ wybudowany w stylu secesyjnym domek letniskowy w Dargomy ślu nad jezio- rem Duszaty ń (obecnie le śniczówka) oraz XVIII i XIX-wieczne parki pałacowe, krajobrazo- we i podworskie: w Dysznie, Grzymiradzu, Troszynie, Wysokiej i D ębnie. Wła ścicielem ma- jątku w Dysznie do roku 1804 był Alexander von Humboldt – duchowy „ojciec” idei ochrony przyrody, twórca poj ęcia „pomnik przyrody”. W parku znajduje si ę głaz narzutowy i tablica informacyjna upami ętniaj ące jubileusz 75-lecia Ligi Ochrony Przyrody w Polsce. W central- nej cz ęś ci parku w Troszynie znajduje si ę du Ŝe jezioro. W cz ęś ci wschodniej jest to park podworski, a w cz ęś ci zachodniej park ma charakter le śny.

41 Tereny poło Ŝone pomi ędzy Chwarszczanami, Cychrami i Sarbinowem były miejscem wielkiej bitwy pomi ędzy wojskami pruskimi i rosyjskimi w czasie wojny siedmioletniej. Woj- ska pruskie dowodzone były przez Fryderyka II Wielkiego, a rosyjskie przez generała Wil- helma Fermora, Anglika w słu Ŝbie cesarzowej El Ŝbiety. Bitwa, rozegrana 25 sierpnia 1758 r. znana jest jako bitwa pod Sarbinowem (Schlacht von Zorndorf). Mimo Ŝe pozostała taktycz- nie nierozstrzygni ętą, pochłon ęła około 11-12 tys. Prusaków i 15-19 tys. Rosjan. Obelisk upami ętniaj ący to wydarzenie został zniszczony w latach 60-tych. Obecnie przy szosie znaj- duje si ę tablica z planem i opisem bitwy. Na tym terenie prawie w ka Ŝdej wi ększej miejscowo ści spotyka si ę zabytki sztuki sa- kralnej. W Boleszkowicach znajduje si ę ko ściół parafialny z XIV wieku z zachowanymi par- tiami granitowej wie Ŝy. Był on zniszczony w XVII i XVIII wieku, a odbudowano go w poło- wie XIX wieku. Wczesnogotycki ko ściół w Chwarszczanach zbudowany został w 1250 roku przez templariuszy jako kaplica zamkowa. Po przej ęciu go przez joannitów został rozbudo- wany w XIV wieku i uwa Ŝany jest za najstarsz ą budowl ę ceglan ą na tych terenach. W jego wn ętrzu zachowały si ę XIV-wieczne polichromie. XIII i XIV-wieczne budownictwo repre- zentuje tak Ŝe zbudowany z kostki granitowej i kamieni narzutowych gotycki ko ściół w Wy- sokiej rozbudowany w XVIII i XIX wieku, neoroma ński ko ściół w Cychrach przebudowany pó źniej w XIX wieku oraz zbudowane z kostki granitowej z dobudowanymi z cegły XVIII wiecznymi elementami ko ścioły w Zielinie i Dargomy ślu. Fragmenty murów i wie Ŝy z XIII i XIV wieku znajduj ą si ę równie Ŝ w obecnym ko ściele w Smolnicy. Do rejestru zabytków wpisane zostały tak Ŝe XVI-wieczny ko ściół w Dysznie z czterokondygnacyjn ą wie Ŝą o kon- strukcji ryglowej z wieku XVIII i z ołtarzem i amboną z 1725 roku, barokowy ko ściół w Wierzchlasie z 1730 roku z wie Ŝą o konstrukcji ryglowej neogotyckie ko ścioły z XIX i po- cz ątku XX wieku w Gudziszu i Namy ślinie oraz ko ścioły w Sitnie Troszynie i w Grzymira- dzu. W Godziszu ciekawostk ą jest przylegaj ąca do ściany wschodniej pi ęcioboczna absyda, a w Namy ślinie prezbiterium ozdobione kolistymi i ostrołukowymi blendami w kształcie kwiatów. W Dargomy ślu, Gudziszu, Namyślinie i w Chwarszczanach zachowały si ę młyny wodne, (które powstawały na przełomie XIX i XX w., b ądź na pocz ątku XX w.), wykorzystu- jące energi ę rzeki My śli. Energia wodna obecnie wykorzystywana jest w Gudziszu i Namy- ślinie, gdzie młyny przebudowane zostały na małe elektrownie wodne.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem D ębno to teren rolniczo-rekreacyjny. Cz ęść północno-zachod- nia, centralna i południowo-wschodnia to obszary wysoczyzn morenowych o urodzajnych

42 glebach wysokich i średnich klas bonitacyjnych obj ętych ochron ą. W uprawie rolniczej domi- nuj ą zbo Ŝa i ziemniaki, na du Ŝą skal ę rozwini ęta jest hodowla bydła i trzody chlewnej. Pozo- stały obszar to piaszczyste równiny sandrowe, w du Ŝym stopniu zalesione. Przemysł jest w tym rejonie słabo rozwini ęty, oparty głównie na przetwórstwie rolnym i usługach. Baza surowcowa w obr ębie arkusza jest do ść du Ŝa i obejmuje zło Ŝa w ęglowodorów oraz kruszyw naturalnych (których zagospodarowanie mocno koliduje z warunkami przyrod- niczymi). W zwi ązku z tym przemysł wydobywczy ogranicza si ę w tej chwili do eksploatacji ropy naftowej i gazu ziemnego ze złó Ŝ „Zielin”, „BMB” i „Cychry”. Eksploatacja udokumen- towanych złó Ŝ kruszywa naturalnego nie jest prowadzona. Perspektywy udokumentowania nowych złó Ŝ dotycz ą głównie kruszywa naturalnego, ale nie s ą zbyt du Ŝe. Źródłem zaopatrzenia mieszka ńców w wod ę jest poziom czwartorz ędowy, który jest głównym poziomem wodono śnym w tym rejonie. Jego zasoby w zupełno ści pokrywaj ą zapo- trzebowanie ludno ści i przemysłu. Przydatno ść terenu dla potrzeb budownictwa ograniczaj ą grunty uprawne wysokich klas obj ęte ochron ą i lasy, zajmuj ące około 90% powierzchni obszaru arkusza. Jeszcze raz trzeba tu podkre śli ć główny kierunek gospodarczy, którym dla obszaru wysoczyzny morenowej z urodzajnymi glebami jest rolnictwo i hodowla, a dla poro śni ętych w du Ŝym stopniu lasami równin sandrowych turystyka, rekreacja i przemysł wydobywczy. Na terenie obj ętym arkuszem D ębno obszary predysponowane do składowania odpa- dów oboj ętnych wyznaczono na terenie gmin Mieszkowice, Boleszkowice i D ębno, w grani- cach powierzchniowego występowania glin zwałowych fazy leszczy ńsko-pomorskiej, budu- jących powierzchnie wysoczyzn morenowych. W wielu otworach stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych kilkudziesi ęciometrowej mi ąŜ szo ści (Kamionki, Zielin, K ępa Troszy ńska, Smolnica, Wicin, Cychry); w rejonie Bo- leszkowic wyst ępuj ą gliny o mi ąŜ szo ści około 4 m pod ścielone iłami o mi ąŜ szości około 4 m. Miejsca w bezpo średnim s ąsiedztwie tych otworów mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć pod k ątem ewentualnego składowania odpadów komunalnych. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod składowiska odpadów s ą korzystne, sto- pie ń zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych jest niski, podrz ędnie średni. Po wykonaniu dodatkowego rozpoznania geologicznego i sztucznej izolacji odpady mo Ŝna b ędzie składowa ć w du Ŝych wyrobiskach po niekoncesjonowanej eksploatacji kru- szyw w rejonie miejscowo ści: Boleszkowice, Zielin i Wysoka Mała. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla

43 środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Teren arkusza znajduje si ę w zasi ęgu obszarów sieci ekologicznej Natura 2000 i ECO- NET. Obszar arkusza jest zasobny w zabytki kultury materialnej, głównie sakralne, ale wy- st ępuj ą tutaj tak Ŝe budowle pałacowe wraz z otaczaj ącymi je parkami podworskimi.

XIV. Literatura

BAŁCHANOWSKI S., 1993 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa natural- nego „Namy ślin”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne SA, Wrocław.

BAŁCHANOWSKI S., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1+C 2 zło Ŝa kruszywa na- turalnego „Namy ślin”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne SA, Wrocław. BOGACZ A., 1999 – Mapa geologiczno-gospodarcza w skali 1: 50 000, ark. D ębno + Obja- śnienia. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

DRWAL E., SZAPLI ŃSKI A., 1972 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Gudzisz”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J., (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód pod- ziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2007 r., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), DOBRACKI R., DOBRACKI K., RELISKO-RYBAK J., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej – Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predyspo- nowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie zachodniopomor- skim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. INSTRUKCJA..., 2005 – Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

JURYS L., 1976 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego w kat. C 1 „Gu- dzisz”. KRUSZGEO, Gda ńsk. KLECZKOWSKI A. S., (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LESZCZY ŃSKI M., 1998 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa ropy naftowej Namy ślin. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIBERSKA H., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa ropno-gazowego „Barnówko – Mostno – Buszewo” (BMB) w kat. B w miejsc. Barnówko, Wi ęcław, Mostno, Dolsk. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

44 LIRO A., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wy- dawnictwo Fundacja IUCN – Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MANTERYS A., 1971 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za zło Ŝami surowca ilastego dla potrzeb ceramiki budowlanej wykonanego na terenie powiatu Starogard Szcze- ci ński i D ębno. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kraków. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMUZ, Za- kład Ekorozwoju Przestrzeni Rolniczej, Falenty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PAWŁOWSKI A., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa ropy naftowej Zielin w kategorii B w miejscowo ści Troszyn, Zielin. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. PĘKALSKA A., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kat. C zło Ŝa ropy naftowej i gazu ziemnego „Zielin”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PI ĄTKOWSKA-KUDŁA E., 1997 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa gazu azotowego „Cy- chry”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PIOTROWSKI A., 1995 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami, arkusz D ębno (385). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RAPORT..., 2006 – Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w la- tach 2004 – 2005. WIO Ś Szczecin. (http://www.wios.szczecin.pl). SCHIEWE M., WI ŚNIOWSKI Z., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000, ark. D ębno (385). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STAN..., 2007 – Stan środowiska w województwie zachodniopomorskim w 2006 roku. WIO Ś Szczecin. (http://www.wios.szczecin.pl). ROGOWSKI S., 1972 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego oraz prac geologiczno- poszukiwawczych za kruszywem naturalnym w powiecie Chojna woj. szczeci ńskie. Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Wrocław.

45 ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1: 750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ULATOWSKI S., 1998 a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natu-

ralnego „Namy ślin” w kat. C 1 + C 2. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Szczecin.

ULATOWSKI S., 1998 b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszy- wa naturalnego „Namy ślin E”. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Szczecin. UNIEJEWSKA M, NOSEK M., 1977 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz Pyrzyce wraz z obja śnieniami Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. USTAWA o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. WOJTKOWIAK Z., 1996 – Dokumentacja geologiczna pola zło Ŝowego ropno-kondensa- towo-gazowego „Barnówko-Mostno-Buszewo”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ZALEWSKA M., 1996 – Dokumentacja geologiczna w kategorii „C” zło Ŝa ropy naftowej Zielin – Dodatek nr 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

46