Abstract Quranic Inscriptions Are Among the Decorative Elements Commonly Used in Islamic Architecture. This Is Largely Due to Th

Journal of Research on Archaeometry, 2017; 3 (1): 65‒76

DOI: 10.29252/jra.3.1.65 URL: http://jra-tabriziau.ir/

Original Paper

Received: 26/12/2016 Accepted: 16/06/2017

Abstract Quranic inscriptions are among the decorative elements commonly used in Islamic architecture. This is largely due to the fact that among the Islamic visual arts, calligraphy is the most related with holy Quran. Through calligraphy, the Holy Speech is represented before the viewers’ eyes. In addition to immediate conveying of the holy message, the Islamic calligraphy meets, spiritually, an aesthetic func- tion as well. Calligraphic inscriptions, containing various arts such as calligraphy, gilding as well as cover embellishment, comprise a major part of Persian artistic and historical works. In respect of historical studies, thus, Quranic inscriptions have always been on focus. In this connection, one of the major arts implemented onto fabric surfaces has been inscription the fabric support of which painted, mainly in water color, with geometric and floral patterns. Created in different eras with various techniques and materials, inscriptions are among the most important architectural decorations giving a special effect to historical buildings. Typically, the best examples of tile inscriptions can be found in the great mosque (or Masjid-e-Jami) as well as in the Shah Mosque (also known as Imam Mosque) of Isfahan. Similarly, among the brick and plaster inscriptions, those found in Lajeem Tower, Masjid-e- Jame Isfahan and in Peer Bakran Shrine respectively, are noteworthy. Also, the inscriptions used in the Red, Kabud, and Modavar Domes of Maraghe, represent a salient instance made of brick-and-tile fretwork. Meanwhile, wooden inscriptions in Masjid-e-Jami of Abyane, Kashan are delicate ones. Fab- ric-made inscription of Masjid-e-Mulla Ismaeel, Yazd, implemented on a paper support, is one of the architectural decorations survived from Qajar era. Mullah Ismaeel Mosque was built by Akhound Mullah Ismaeel Aghdaie in Yazd, at the time of Fath-Ali Shah Qajar. The shrine of Mullah Ismaeel, placed in a room at the southern side of the mosque, is a structure with Qajar architectural features. At the three sides of the southern platform of the shrine, the Holy Quranic Verse of Jomo’a (Friday) has been inscribed in a horizontal rectangular frame in Sulus Jali calligraphic style, decorated with ara- besque margins on the plaster support around the frame. The inscription in question lacks a specific date and therefore, it is very difficult to determine its date. However, the plaster-made inscription implemented at either sides of the fabric-made inscription, bears a date, dating back to Qajar era. This inscription, mounted on the wall, includes floral motifs as well as Quranic verses. The historical era was attributed to Qajar time considering the features of the stone inscription installed in the mosque entrance. In terms of scientific research, scant attention has been given to the mentioned inscription

* Corresponding author: [email protected] Soleimani, Journal of Research on Archaeometry, 2017; 3 (1): 65‒76

and to similar works in Iran. In general, not many of such examples have survived the major part of which belongs to Safavid and Qajar era. Examination of such inscriptions, in terms of the kind of fabric used and colors and binders applied, can reveal important results helping to classify the various materials used in fabric-made inscriptions in different eras. Material identification of historical objects has a great importance for better understanding and reproduction process of ancient arts as a basic prior to applying the appropriate conservation method. Identification of materials such as paper, binder and pigments can help to distinguish a historical era and to have a better understanding of that era. For example, this can help to identify which techniques, or more importantly which materials, were used to apply a fabric-made inscription in Qajar era. A paper-based work, for instance, consists of other materials, other than paper itself, such as pigments, ink, binder, etc. Thus, it is first necessary to identify the chemical ingredients used in the work, as well as their interactions, based on the result of which, the most appropriate methods can be adopted and best materials applied in order to restore the work(s) in question. The present research mainly focused on identifying the materials used to make paper, binder and color applied in discussed inscriptions. The results, based on commonly used methods as well as instrumental techniques (such as FTIR and SEM-EDS) indicated that the binder and the support used were mainly composed of carbohydrates. Also, the fabric used was made of cotton and the paper of pulp (obtained from worn out clothes). The pigments applied were organic and the painting technique was watercolor. To implement the inscription, in practice, the artist first would stick the fabric onto a paper support. Then, to draw the desired lines onto the fabric surface, the fabric was burnished. Finally, the inscription was painted and mounted on the wall. Keywords: Inscription, Mulla Ismail’s Mosque, FTIR, SEM-EDS, Spot Tests. پژوهه باستانسنجی 6931؛ 9)6(: 61-16

DOI: 10.29252/jra.3.1.65 URL: http://jra-tabriziau.ir/

مقاله پژوهشی

شناسایی مواد بوم پارچه با تکیهگاه کاغذی مسجد مال اسماعیل یزد، ایران پروین سلیمانی1*، طاهره شیشهبری2 1. دانشجوی دکتری مرمت اشیاء تاریخی و فرهنگی دانشگاه هنر تهران، تهران، ایران 2. دانشجوی دکتری مرمت اشیاء تاریخی و فرهنگی دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

تاریخ دریافت: 1/61/6936 تاریخ پذیرش: 6931/19/61

چکیده کتیبه ازجمله مهم ترین عناصر تزئینات وابسته به معماری محسوب میشوود کوه در بوازه هوای زموانی بوا روشهوای متعو د و مصواح گوناگون، زینت بخش بناهای تاریخی گردی ه است. کتیبه پارچه ای با تکیه گاه کاغذی مسوج مو اسوماعی یوزد یکوی از یادگارهوای به جامان ه از دوره قاجار است که دارای نقوش گیاهی و آیات قرآنی بوده و بر روی دیوار نصب ش ه است. اثر مذکور و کتیبه های مشوابه دیگر؛ کمتر در ایران موردتوجه قرار گرفته ان و مطاحعات صورت گرفته در این زمینه بسیار کم است. مطاحعهی این گونه کتیبههوا ازححوا دسته بن ی نوع احیاف، رنگ و بستها با توجه به دورههای تاریخی مؤثر بووده و بوا بررسوی انوواع کتیبوه هوای پارچوه ای، موی تووان بوه دسته بن ی طیفی از مواد تشکی دهن ه انواع کتیبههای پارچه ای در دورههای مختلف دست یافت. ه ف اصلی این تحقیق بررسوی نووع مواد ب هکار رفته برای ساخت کاغذ تکیهگاه، بست و رنگ کتیبه بوده است. نتایج حاص از روشهای ک سیک و دستگاهی که مشوتم بر SEM-EDX و FTIR بوده حاکی از آن است که چسب و ماده بومکنن ه پارچه از دسته کربوهی راتها، جنس پارچه؛ پنبوه ای و نووع احیاف کاغذ از نوع احیاف خمیر کهنه پارچه و رنگ انههای موردبررسی آحی و رنگگذاری با فون آبرنوگ بووده اسوت. فون اجورای کتیبوه این گونه بوده که هنرمن پارچه را روی کاغذ چسبانی ه و عملیات مهرهکشی را برای سهوحت در اجرای خطوط بر روی پارچه انجوام داده و بع از رنگگذاری؛ کتیبه را بر روی دیوار نصب نموده است.

واژگان کلیدی: کتیبه، مسج م اسماعی ، FTIR ،SEM-EDX، شیمی ک سیک.

*مسئول مکاتبات: تهران، یوسف آباد، خیابان جهان آرا، خیابان 2/11، پ ک 101. پست احکترونیکی: [email protected] حق نشر متعلق به نویسن ه)گان( است و نویسن ه تحت مجوز Creative Commons Attribution License به مجله اجازه میده مقاحه چاپ ش ه را با دیگران به اشتراک بگذارد منوط بر اینکه حقوق مؤحف اثر حفظ و به انتشار اوحیه مقاحه در این مجله اشاره شود.

پروین سلیمانی و طاهره شیشهبری/ شناسایی مواد کتیبه پارچهای با تکیهگاه کاغذی مسجد مال اسماعیل یزد، ایران

1. مقدمه یک کتیبه پارچه ای، از چه شیوههایی و مهمتر از آن از چه کتیبههای قرآنی از تزئینات1 رایج در بناهای اس می است، موادی استفاده میش ه است. چراکه هنر خطاطی، در میان هنرهای تجسمی اس می از همه بیشتر به قرآن وابسته است. این هنر ک م وحی را در 2. پیشینه تحقیق برابر دی گان پ ی ار می کن و ع وه بر نقوش پیوام رسوانی مسج م اسماعی توسط آخون م اسوماعی عقو ایی در بوویواسووطه، زیبووایی معنوووی خاصووی دارد. کتیبووههووای عه سلطنت فتحعلی شاه قاجار در شهر یزد بنا ش . آخونو خوشنویسووی بووا دارا بووودن هنرهووای مختلووف ازجملووه م اسوماعی از علموای یوزد و فقوه هوای مشوهور سو و خوشنویسی، تذهیب و در برخی موارد تجلی ، بخش مهمی سیزدهم هجری بوده کوه در سوال 1111ه.ق. متوحو و در از آثار هنری و تاریخی ایران را تشکی میدهن و ازاینرو، سال 1220ه.ق. وفات و در مقبره مجاور مسوج بوه خواک مطاحعه آنها همواره ازححا تواریخی و باسوتان سونجی از سپرده ش [10] )اشوکال 2وFigures 1,2-1(. موزار مقبوره اهمیتوی خوا برخووردار بووده اسوت. از دوران آلبویوه ؛ م اسماعی که اتاقی در ضلع جنوبی مسج م اسماعی خطاطی کمکم در کار طراحی و تزیینوات بوه کوار گرفتوه قرار گرفته؛ بنایی است قاجاری که شام صوحنی کوچوک ش [1]. بافت پارچههای دوره سلجوقی و استفاده از خطوط است. در سه ضلع صفه جنوبی مقبره، سوره جمعه در قوابی زیبا بر روی این پارچهها نشان میده که هنر نسواجی در مستطی شک و به صورت افقی با قلم ثل جلی و تزئینات این عصر به ح کمال رسی ه است. از مهمترین تزئینواتی اسلیمی بر ج اره گچی اجرا ش ه است[11] . با بررسیهوای که بر روی پارچه انجام میگیرد، پته است. در تزیین پتوه؛ می انی، میتوان بیان کرد که نوع فون اجورای طورح هوای پارچه، بستر و عام اتصال به سط دیوارهی بنا بوده، کوه روی پارچه بهصورت آبرنگ است )شک Fig; 3-2(. کتیبوه پس از ساخت تزیین نیوز باعو انتقوال پوذیر بوودن آن و موردنظر فاق تاریخ است و دقیقاً نمی توان گفت این کتیبوه درنهایت با زدن میخ های فلزی روی حبه های آن، تزیین به به چه دورهای بازمی گوردد، اموا مسوئله ای کوه وجوود دارد دیواره بنا نصب میش ه اسوت . یکوی از هنرهوای مهوم و کتیبه گچی که در طرفین کتیبه پارچوه ای اجورا شو ه انو ، اصلی که بر روی پارچه اجرا میشود، نقاشی است کوه بوا دارای تاریخ است که به دوره قاجار مربوط میشود. استفاده از طرحهای هن سی، گیاهی یا بوه صوورت کتیبوه رساحه و مقاحههایی در سالهای اخیور نگوارش شو ه است. در این پژوهش با نظر به اقلیوت ایون گونوه آثوار در است که به بررسی و معرفی این گونه آثوار پرداختوه انو ؛ از قیوواب بووا دیگوور تزئینووات مثوو کتیبووههووای آجرکوواری و نمونه های کاربرد نقاشی آبرنگ بر روی پارچه، میتوان به کاشیکاری، حوزوم مطاحعوه فنوی پویش از انجوام تعمیورات پارچههای نقاشی ش ه در دیوارههای گنبو ا ا مقبوره معمول، و کمبود یا نبود اط عات م ون و کافی درباره فن شیخ صفی اح ین اردبیلی اشاره کرد[2] . پارچوه هوای دیووار اجرای کتیبه پارچه ای مسج م اسماعی یزد مورد توجه داخلی گنب ا ا نمونهای از تزیین نقاشی در مجموعوه قرار گرفته است. همچنین سعی شو ه توا حو امکوان بوا شیخ صفی اح ین است. کتیبه زیر گنب بع از اجرا بر سط بهره من ی از روش های علموی اط عواتی دربوارو موواد و کاغذ، بر روی پارچه چسبان ه ش ه و سوپس رنوگ آمیوزی فنون اجرای این کتیبه استخراج شود. دادههوای پوژوهش انجام یافته و در خاتمه بر سط دیوار تثبیت ش ه است. حاضر بوه صوورت کتابخانوه ایو ی، میو انی و آزمایشوگاهی در مقاحه بررسی و شوناخت ماهیوت دیوارنگواره هوای بووم حاص شو ه انو . مسوئله حوائز اهمیوت در ایون پوژوهش پارچه بوه عنووان شویوه ای خوا از آرایوه هوای معمواری شناسایی موادی مث : کاغذ، بسوت و رنوگ هوا اسوت کوه اس می ایران، نگارن ه به معرفی و بررسوی شویوه اجورای میتوان در شناخت بیشتر فناوریهای گذشته از یک دوره دیوارنگارههای پارچوه ای در ایوران پرداختوه اسوت [3]. در تاریخی مؤثر باشن و میتوان در تخموین دوره ی سواخت مقاحهای دیگر با عنوان شناسایی رنگ انه های مورداسوتفاده اثر م نظر قرار گیرن . اینکه در دوره قاجوار بورای طراحوی در تزئین کتیبه کاغذی خانه انصارین تبریز، به شناسایی

66 │ سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 9316

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

شک 1: پ ن مسج م اسماعی و مح قرارگیری کتیبه پارچهای )منبع: اداره میراث فرهنگی یزد( Fig; 1: Mullah Ismail Mosque Plan and Textile inscription (Source: Yazd Cultural Heritage Office )

رنگ انههای کتیبوه بوا تکیوه گواه کاغوذی پرداختوه شو ه و دیگر مواد است. شناسایی ترکیبات شیمیایی این اجوزا و است[4]. شیرین مستغاثی در پایاننامه کارشناسیارش بوه برهم کنش های آن ها ضوروری خواهو بوود توا بتووان بور بررسی کتیبهی کاغذی مووزه هنرهوای تزیینوی اصوفهان اساب نتایج حاصوله، روش هوا و موواد مناسوبی را جهوت پرداخته است، در این پوژوهش شناسوایی سواختار کاغوذ ، عملیات حفاظتی -مرمتی ارائه داد. بخش دیگوری کوه بوا پارچه و تکیهگواه پارچوه ای بوا اسوتفاده از میکروسوکوپ استفاده از آناحیزهای FTIR میتوان بررسی نمود، چسوب پ ریزان، آزموون SEM-EDX و FTIR صوورت گرفتوه به کاررفته برای اتصال بوه تکیوه گواه اسوت [6]. شناسوایی است[5]. در ج ول زیر رون بررسی و نتایج پوژوهش هوای چسبهایی که برای مهره کردن کاغذ یوا پارچوه اسوتفاده صورت گرفته در رابطه با کتیبههای تاریخی موذکور ارائوه ش ه است، با استفاده از آنواحیز ATR-FTIR انجوام شو ه ش ه است )ج ول Table 1-1(. است[7]. بوا تواجوه بوه تاکیو روش غیور تخریبوی بورای اثر کاغذی مجموعه ای از کاغذ، رنگ، مرکب، چسب شناسایی بستهوای قو یمی [8]، در ایون پوژوهش بورای

شک 2: نمای داخلی مسج م اسماعی یزد شک 2: کتیبه دست نویس، ابعاد متفاوت حروف مشابه مث : احف Fig; 3: Handwritten inscription, different aspects of the Fig; 2: interior view of Mulla Ismail mosque احف same letters, such as the letter

سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 9316 │ 66

پروین سلیمانی و طاهره شیشهبری/ شناسایی مواد کتیبه پارچهای با تکیهگاه کاغذی مسجد مال اسماعیل یزد، ایران

ج ول1: معرفی مواد کتیبه های کاغذی و پارچه ای Table1: Introduction of paper and textile inscriptions

نمونه ها شیمی ک سیک تجزیه دستگاهی نتایج Results Instrumental Analysis Classic Chemistry Samples

کتیبه کاغذی خانه آزمایش رنگ انه آبی، با رنگ انه ؛آبی الجورد [4] انصارین تبریز استفاده از شیمی تر نور پ ریزان Blue pigment; Azure Polarized light Analysis Blue The paper-based رنگ انه قرمز؛ سرنج pigment; use of Wet inscription in Tabriz Red Pigment; Red Lead Chemistry Home ‘s Ansarin کاغذ کتیبه ؛ احیاف باست، چووبی و احیواف فرنگوی است، پارچه از احیاف پنبه کتیبهی کاغذی موزه آهار تکیه گاه پارچه ای از نوع نشاسته و کاغذ کتیبه استفاده از میکروسکوپ نور هنرهای تزیینی نیووز از کربوهیوو رات، شناسووایی کربنووات کلسوویم آزمون های نقطهای پ ریزان، آزمون SEM-EDX اصفهان[5] بهعنوان پرکنن هی کاغذ کتیبه The paper-based inscription in Isfahan FTIR، Spot test The paper-based Decorative Arts Museum; paper of the Use of Polarized light inscription in Isfahan inscription is of Bast (wooden) color fiber. microscopy, SEM-EDX, Decorative Arts Also, the fabric used is made of cottony; FTIR Museum; the size of the fabric support is of starch and the paper is of carbohydrate. Calcium carbonate was identified as the filler of the inscription paper. جنس پارچه از پنبه تاب نخ به صورت Z نوووع بافووت بووهصووورت تافتووه رنگ انووههووا؛ طوو ، رنگ انه های زرد، رنگ انه الجورد، سفی - ط یوی؛ زرد زرنیخ و به احتموال زیواد حیتوار،، در کنوار سوفی شناسایی نقاشی روی روی، قرمز شنگرف و سبز وردی گریس به هموراه کتیبه گنب ا ا [2] Inscription of the پارچه ای و پارچه آزمون SEM-EDX و FTIR پرکنن ه سفی سرب بوده است. بست؛ آبی. Inscription of the Gonbad-e-Allah Allah Use of SEM-EDX, FTIR Identification of Gonbad-e-Allah Allah (Allah Allah Dome). The fabric used is of fabric paintings and Allah Allah Dome cotton; he strands have been twisted in Z- textile inscriptions shaped form and Taft woven; the pigments are of different colors of yellow, turquoise and white-golden. The yellow color is, most probably, of Litharge; the white color of Zinc and red of Vermilion. Also, white lead has been used as filler and the binder is blue.

شناسایی نوع بست ها از روش طیوف سونجی موادون قرموز بررسی علمی نقاشیها، پارچهها، نسخ و اسناد تزئین ش ه تب ی فوریوه ) IR- انعکاسوی و ATR-FTIR (2 اسوتفاده و سایر مواد تاریخی و باستانشناختی است. ش . استفاده از معرفهای رنگی، مشاه ات میکروسوکوپی و آناحیز طیف سنجی مادون قرمز تب ی فوریوه ) FT-IR (، از 3. مواد و روشها راههووای شناسووایی کاغووذهای توواریخی اسووت[9] . بوورای 3-1. مواد و دستگاههای مورداستفاده شناسایی ساختار کاغوذ و سوؤال هوای کوه در ایون رابطوه ق م اول برای شناسایی تع د الیوه هوای کتیبوه مووردنظر ، مطوورح اسووت از آنوواحیز دسووتگاهی SEM-EDX اسووتفاده نمونهبرداری انجام گرفت. برای دستیابی به شناخت جوامع میشود. شناسایی رنگ انهها یکی از مهمترین اهو اف در از کتیبه کاغذی بوا تکیوه گواه پارچوه ای؛ از آنواحیز -SEM

66 │ سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 9316

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

شک 5: مح نمونه برداری از کتیبه پارچه ای شک 1: مح نمونه برداری از کتیبه پارچه ای Fig; 4: textile inscription of sampling place Fig; 5: textile inscription of sampling place

EDX با مشخصات Dino-Lite سواخت کشوور توایوان، توجه به نوع بافت پارچه، ماشینی بودن پارچه مشوخ S/ N: 9C2399 ،P/ N: Am413T-VW در مرکوووووووز گردی ؛ این موضوع می توان در ارائه اط عات تاریخی و متاحور،ی رازی برای شناسایی احیاف کاغذ، بررسی کواربرد باستان سنجی کمک مؤثری داشته و بورای دسوتیابی بوه پرکنن ه در ساخت کاغذ، و آناحیز FTIR ) برای شناسوایی تاریخ صحی کتیبه پارچه ای، مفی باش [13] . با توجه به بست بهکار رفته در سواخت کاغوذ، چسوبان ن الیوه هوا و شک نوع احیاف زیور میکروسوکوپ 1)شوک Fig; 7-7( و اجرای رنگ برای پارچه(؛ از دستگاه FTIR دانشوگاه هنور همین طور نتایج شیمی ک سیک کوه احیواف در محلوول اصووفهان موو لNexus Spectrometer Series سوواخت سود و استون نامحلول بود، می توان بیان کرد که احیواف کشور آمریکا استفاده ش . برای شناسایی نوع احیاف پارچوه پارچه، از نوع پنبوه اسوت 5. در شناسوایی پارچوه نیوز بوه از تصاویر حوپ دیجیتاحی، آزمایش شیمی ک سیک، آزمون شیوهی باال عم ش ، از هور دو روش اسوتفاده گردیو ، سوخت در آزمایشگاه دانشگاه هنر اصفهان و همین طور از نتایج نشان دهن ه ی این بوود کوه پارچوه از جونس پنبوه تصاویر SEM استفاده ش . است.

3-2. نمونهبرداری 5. شناسایی الیاف کاغذ با آنالیزهای دستگاهی نمونه برداری از کتیبهی پارچه ای با توجه بوه بخوش هوای و شیمی کالسیک تخریب ش ه و همین طور قسمت هایی کوه حواوی تموامی آناحیزهای دستگاهی )SEM-EDX(، نشوان دهنو ه عو م اجووزای کتیبووه باشوو ، انجووام گردیوو . نمونووه از بخووش وجود پرکنن ه هایی از قبی سفی سرب[2] ، کربنات کلسیم تخریب ش ه ی کتیبه پارچوه ای و از بخوش پوایین سومت بود که بوه عنووان پرکننو ه ی کاغوذ کتیبوه [4] در گذشوته راست کتیبه پارچه ای انتخواب شو . بخوش انتخواب شو ه مرسوم بوده و در ساخت کاغذ از آن استفاده می ش ه است شام : کاغذ، پارچه و رنگهای آبی و قرمز بوود ) اشوکال )مصاحبه شخصی با عباب عاب اصفهانی،1231(. 1وFigures 4,5-5(. با توجه به تفاوت احیاف بهکار رفتوه در کاغوذ از نظور شک و قطر، احتمال مصنوعی بودن و نیز پروتئینی بوودن 4. شناسایی پارچه آن ها بسیار کم است؛ بو ین جهوت سولوحزی بوودن احیواف مشاه ات نشان میده که بافت پارچه بهصوورت سواده کاغوذ مشوخ گردیو )اشوکال 3وFigures 8,9-1 (. راه 2 )Plain Weave(، با توراکم آن بواال و بافوت ریوز اسوت دیگوور بوورای تعیووین ترکیبووات فیبووری کاغووذ اسووتفاده از )شک Fig; 6-1(. در این بافت نخهای تواروپود بوه طوور معرفهای رنگی است. معمولتورین معورف هوای رنگوی یک درمیان از زیر و روی یک یگر عبور نموده ان [12]. بوا همچون معرف هرزبرگ، گراف، فلوروگلوسینول، سولگر و

سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 9316 │ 61

پروین سلیمانی و طاهره شیشهبری/ شناسایی مواد کتیبه پارچهای با تکیهگاه کاغذی مسجد مال اسماعیل یزد، ایران

شک 1: بافت ساده و متمرکز احیاف پارچه )شناسایی با آناحیز شک 7 : تصاویر میکروسکوپی از احیاف پنبه ای پارچه )با بزرگنمایی X - 10X 20( دستگاهی SEM با بزرگنمایی X 10( [13] ) Fig; 7: Microscopic images of cotton yarn of textile (40X-20X Fig; 6: Simple texture and Focused textile yarn (identification by analysis SEM-10x)

ی ی پتاسیم )Isenberg H, 1967, 225-228-237 ( است برای ساخت کاغذ که در گذشته مرسوم بود؛ استفاده شو ه کووه امکووان تشووخی ترکیبووات فیبووری کاغووذ را فووراهم است. معرف هرزبرگ همهی احیاف را که از سلوحز خواح میسازد[14]. معرفهوای بوه کوار رفتوه در ایون پوژوهش هستن ، به قرمز متمای به قهوهای تبو ی موی کنو ، ایون معرف هرزبرگ، گراف C و سلگر اسوت. شناسوایی احیواف معوورف سوولوحز دارای حیگنووین را بووه رنووگ زرد درخشووان کاغذ بر اساب آزمون شویمی ک سویک؛ آزموون معورف درمی آورد و خمیرهای شیمیایی را به رنگ آبی متمای بوه هرزبرگ1 و گراف برای شناسایی احیاف انجام شو ، کوه در بنفش تب ی میکنو [15]. همچنوین بوا توجوه بوه نتوایج مورد آزمون معرف هرزبرگ نتیجه مثبت بود و محلول بوه به دست آم ه از تصاویر SEM-EDX میتووان بیوان کورد رنگ ارغوانی ش . اما نتیجه آزمون گراف منفی بود، که بر که کاغذ مورداستفاده از احیاف سولوحزی بوه هموراه احیواف اساب این آزمایش میتوان گفت از خمیر پارچه های کهنه خمیر کهنه پارچه است.

شک 1 : تصویر SEM از احیاف کاغذ با بزرگنمایی100 برابر شک 3: تصویر SEM از احیاف کاغذ با بزرگنمایی100 برابر Fig; 9: SEM of paper-800X Fig; 8: SEM of paper-800X 67 │ سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 9316

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

شک 10: مح گروه های عاملی ترکیبات آحی در طیف جذبی FTIR [17] Fig; 10: The location of functional groups of organic compounds in the absorption spectrum FTIR

6. شناسایی نوع آهار کاغذ و بست کربونی در حو ود 1750 جوذب دارد و C-H کششوی در طیف در مح وده 2100 تا 2300 مربوط به اتصوال C-H، ح ود2300 ظاهر میشود[16] )شک Fig; 11-11(. آهوار مح وده 1000 تا 1100 مربوط به اتصال C-O و مح وده پارچه )شک Fig; 12-12(، بست پشت کاغذ )شوک -12 1110 مربوط به ارتعاش خمشی C-H؛ نوارهای جوذبی در Fig; 13 ( و بستهای مورد نیاز بورای اجورای رنوگ روی این نواحی وجود کربوهی راتها را ثابت موی کنو )شوک پارچه )اشکال 11وFigures 14,15-15(؛ همگی از دسوته Fig; 10-10(. برای نمونه در موورد صومع عربوی؛ گوروه کربوهی راتها هستن .

شک 11: مح گروه های عاملی ترکیبات آحی، روش طیف سنجی FTIR ؛ نمونه موردی صمع عربی[16] Fig; 11: the location of functional groups of organic compounds, FTIR Spectroscopy method; Case Study, Gum Arabic

سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 9316 │ 69

پروین سلیمانی و طاهره شیشهبری/ شناسایی مواد کتیبه پارچهای با تکیهگاه کاغذی مسجد مال اسماعیل یزد، ایران

شک 12: پیک IR -انعکاسی از آهار پارچه کتیبه Fig; 12: FT-IR-spectrum of the inscription glue textile

شک 12: پیک IR – انعکاسی از بست پشت کاغذ Fig; 13: FT-IR-spectrum of the glue behind the paper

شک 11: پیک ATR-FTIR بست به کار رفته برای رنگ ها؛ بررسی شک 15: پیک ATR-FTIR بست به کار رفته برای رنگ ها پیک بست صمع عربی )به عنوان شاه ( و نمونه مطاحعاتی Fig; 15: ATR-FTIR spectrum of the glue used to color Fig; 14: ATR-FTIR spectrum of the Glue used to color; study of witness glue and case of study sample

67 │ سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 9316

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

6-1. معرفی بست و آهارهای کربوهیدراتی انجام گردی ؛ پس از حرارت، از نمونه چیزی بور جوا نمانو نتیجههای به دست آم ه از آناحیزها، همگی نشوان دهنو ه ی که میتوان نتیجه گرفت؛ رنگ قرمز جزء رنگهوای آحوی بستهای کربوهی راتها هستن که خانواده ای گسترده ای است. دو رنگ روناب و قرمز دانه از گذشته کاربرد داشوته را شووام مووی شووون . قوو یمی توورین انووواع آهارهووای که جزء خانواده آحی محسوب میشود. روناب بیشتر بورای کربوهی راتی معموالً نشاستههای طبیعوی چوون؛ نشاسوته رنگرزی استفاده میشود. قرمز دانه بورای کارهوای الکوی سیب زمینی، نشاسوته ررت و یوا آرد گنو م بووده انو [18] . استفاده میش ه است. نکته مهوم کوه در موورد شناسوایی به طورکلی آهارهای کربوهیو راتی غاحبوا از مووادی نظیور مواد و مصاح وجود دارد، تغییر ساختار است؛ تغییر سواختار نشاسته، کتیرا، صومع عربوی، سوفی ه ی تخوم مور ، تخوم رنگ با گذشوت زموان موی توانو علوت تفواوت دو طیوف گ ختمی و صمعهای گیاهی دیگر، هم چنین از شیرابههوا باش )اشکال Figures 15-17-17-15(؛ اما به احتمالقوی و آب میوه های شیرین نظیر انگوور و خربوزه و گواهی هوم برای رنگ قرمز؛ از قرمز دانه اسوتفاده شو ه اسوت [13]. از سریشوووم تشوووکی مووویشوووود[19]. کریموووی نیوووز روناب بیشتر در پارچههای رنگرزی استفاده ش ه اسوت و بست هایکربوهی راتی را شام ؛ صومع عربوی ، سوریش، برای پارچههای نقاشی ش ه بیشوتر شونگرف و یوا سورنج صمع درختی، کتیرا و انزروت معرفی مینمای [8]. است. به این دحی که روناب دوامی زیادی ن ارد و به این بست یا آهار در اثر موردمطاحعوه ، در ایون گوروه قورار دحی در رنگرزی استفاده میشود به این دحی است که در میگیرد، اما بوه درسوتی روشون نیسوت کوه از کو ام یوک پارچههای رنگرزی، دن انه میشون کوه ایون کوار باعو بستهای کربوهی راتی استفاده ش ه است کوه نیازمنو بوه تثبیت ش ن روناب می شود)مصواحبه شخصوی بوا حمیو آزمووایشهووای تکمیلووی اسووت. نگارنوو گان بووه دحیوو ملکیان. کارگاه حفاظت و مرمت کتابخانه مجلس شوورای مح ودیتهای زمانی و نمونه برداری، فقط به آنواحیز FTIR اس می. 1213(. اکتفا نمودن . آناحیزهای دیگری وجود دارن که میتووان بوه شناسایی رنگ آبی؛ ابت ا با آزموون حورارت )شوعله و طیفسنجی میکرو رامان[8] اشاره نموود. انوواع روشهوای حرارت( انجام ش ؛ پس از اعمال حورارت از نمونوه رنوگ کروماتوگرافی از مرسومترین فنون شناسایی بست هسوتن . آبی اثری بر جا نمان . در مرحلوه بعو ، رنوگ آبوی توسوط آزمون موحیش مرسومترین و ق یمیتورین آزموون شویمی هیپوکلریووت سوو یم سووفی شوو و در اسووی نیتریووک و ک سیک برای شناسایی بستهای کربوهی راتی است[16]. اسی کلری ریک ح ش . از این رو با قطعیت می توان گفت رنگ فوق جزء گروه مواد آحی است؛ تنهوا رنوگ آبوی کوه 7. شناسایی رنگهای کتیبه توسط محلول هیپوکلریت س یم سفی می گردد، آبی نیو شناسایی رنگ قرمز؛ ابت ا آزمون حورارت )شوعله و کووره( یا این یگو است[13].

شک 11: مقایسه نتایج FTIR قرمز دانه )شاه و نمونه( شک 17: مقایسه نتایج FTIR روناب )نمونه و شاه ( Fig; 17: compare FTIR results (sample and witness ) Fig; 16: compare FTIR results kermes (sample and witness)

سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 9316 │ 63

پروین سلیمانی و طاهره شیشهبری/ شناسایی مواد کتیبه پارچهای با تکیهگاه کاغذی مسجد مال اسماعیل یزد، ایران

8. نتیجهگیری بهویژه در شهرهای بزرگ همچون تبریز رونوق بسویاری کتیبههای خطی به دحی اهمیت خوشنویسی در ایوران بوه داشته و آثار متع دی از این شیوه بهجای مان ه اسوت کوه دحی نگارش آیات احهی؛ و همین طور هنرهای که همراه با نمونههوایی از آن در بقعوه سوی حموزه (ع( تبریوز دیو ه خوشنویسی اجرا میشود، حائز اهمیت در تاریخ هنور ایوران میشود[4]. هستن . نوع فن و همین طور موادی کوه بورای سواخت آن 2. انعکاسی یعنی نمونه را ب ون پوودر کوردن مسوتقیماً در ب هکاررفته است در حوزههای مختلف مانن ؛ باستان سنجی و دستگاه موردبررسی قرار می دهن ؛ برای نمونوه هوایی کوه تاریخ هنر اهمیت دارد. در این پوژوهش ؛ هو ف شناسوایی زیاد در دسترب است، وحی ATR یعنی نمونوه را بوا پوودر مواد کتیبه پارچهای مسج م اسماعی یزد بوده اسوت در KBr پودر می کنن چون نمونه کم است، به هموین دحیو همووین راسووتا از بررسوویهووای میوو انی، کتابخانووه ای و قر تهیه میشود. آزمایشگاهی برای شناسایی مواد کتیبه پارچهای با تکیهگواه 2. با توجه به تهیه عکس میکروسکوپی از نمونه و فشرده کاغذی استفاده گردی و این گونه به نظر میرس که هنرمن بودن تاروپود در تصویر و با دی ن نمونوه از نزدیوک دیو ه پارچووه را بوور روی کاغووذ بووهوسوویله مووادهای از دسووته ش که تراکم زیاد است؛ وقتی پارچوه ای بوه عنووان بورای کربوهی رات ها چسبان ه است، احبته رکر این نکته ضوروری خوشنویسی انتخاب می شود بای توراکم آن بواال باشو توا است که این ماده به عنوان بوم کنن ه پارچه نیز مؤثر بووده ، قلممو بر روی آن بهراحتی حرکت کن . چراکووه هنرمنوو بایوو بووهنوووعی پارچووه را بوورای عملیووات 1. ازنظر مقطع طووحی دارای احیواف بلنو و ربوانی شوک خوشنویسی آماده میکرده و بع اق ام به نوشتن آیات قرآنی همراه پیچشهایی در فواصلی از طول حیف و ازنظر مقطع کرده است. رنگهای به کاربرده شو ه آحوی و بسوت آن هوا عرضی حوبیایی شک است. محلول در آب بوده است. جنس پارچه، پنبوه ای و کاغوذ از 5. در مورد پنبه بوا نزدیوک شو ن شوعله بوه آن مشوتع احیاف خمیر کهنه پارچه ساخته ش ه است. برای کسب نتایج می شود و می سوزد. خاکسترش طوسی -سفی و نرم اسوت دقیقتر و مطاحعوات بیشوتر اثور ایون پوژوهش، اسوتفاده از و بوی سوختن آن مث ؛ کاغوذ سووخته اسوت. حیوف پنبوه آناحیزهای تکمیلی مانن کروماتوگرافی برای شناسایی رنگ برخ ف احیاف گیاهی، سلوحی منفورد و باریوک دارد. ایون قرمز و نیز برای شناخت دقیق نوع بستها احزامی است. احیاف در زیر میکروسکوپ به صورت حوحوه پوی خوورده بوا سط ناهموار به نظر موی رسو و حیوف آن مسوط ، پوی پینوشت خورده، نامنظم و نوار مانن است. 1. کتیبه مذکور بر روی کاغذ و بر تکیهگاهی از مقوا ایجاد 1. آزمون هرزبرگ؛ محلوول اشوباع شو ه کلریو روی 15 ش ه است. ساخت کتیبهها بوه ایون شویوه در دوره قاجوار میلیحیتر، ی ی پتاسیم 5/0 گرم و ی 1/0گرم.

Refrences [1] Zaki Mohammad H. Iranian industrial [3] Hamzavi Y, Vatandoust R, Ahmadi H. An history (after Islam). Translated by Khalili investigation and identify of essence of M.A. Tehran: Eghbal; 1984.[in Persian] marouflaged canvasmural as a specific style of islamic architectural decoration in ]زکی محم حسن. تاریخ صنایع ایوران )بعو از اسو م(. Iran. Journal of Reasearch Islamic Architecture 2017;4(13):130–48. [in ترجمه خلیلی محم علی. تهران: انتشارات اقبال؛ 1212.[ [2] Hajiani S, Madahi Ghivi M. Recognition Persian] of fabric paintings on the Allah Allah ]حمزوی یاسور، وطون دوسوت یاسور، احمو ی حسوین. dome of Sheikh Safi-o-din Ardabili’s tomb بررسی و شناخت ماهیت دیوارنگارههای بووم پارچوه بوه [Unpublished]; 2011. [in Persian] عنوان شیوهای خوا از آرایوه هوای معمواری اسو می ]حاجیانی شیوا، م احیگیوی مه ی. بررسی نقاشیهوای ایران. فصلنامه پوژوهش هوای معمواری اسو می 1235؛ روی پارچه دیوارههای گنبو ا ا مقبوره شویخ صوفی 1)12(: 120-111.[ اح ین اردبیلی ]منتشر نش ه[؛ 1230 .[

67 │ سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 9316

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

]باقرزادهکثیوری مسوعود، یونسوی بهواره، یواجم افسوانه. ,Koochakzaei A, Nemati Babayloui A [4] Daneshpoor L. Identification of pigments شناسایی احیاف کاغذهای تاریخی جهوت امکوان سونجی used in decoration of paper inscription تاریخگذاری نمونههای مجهول. نشوریه پژوهوه باسوتان related to ansarin house of Tabriz. Color سنجی 1235؛ Science and Technology 2015;9:297–306. ].21-23 :)1(2 [in Persian] [10] Khadem zadeh MH. Historical mosques of Yazd city. Tehran: Cultural Heritage ]کوچکزایی علیرضا، نعمتی بابوایلو علوی ، دانشوپور حوی . Base of Historical Yazd City; 2005. [in شناسایی رنگ ا نههوای موورد اسوتفاده در توزئین کتیبوه Persian] کاغذی خانه انصارین تبریز. نشریه علمی پژوهشی علوم ]خادم زاده محمو حسون. مسواج تواریخی شوهر یوزد. و فناوری رنگ 1231؛ 3: 237-201.[

تهران: شرکت گنجینه چاپ تهران؛ Mostaghasi S. Technological, pathology ].1211 [5] and presenting the paper inscriptions for [11] Shishebori T. Conservation & restoration conservation and restoration plan to the of the western side section of plaster year 1322 with textile support inscription of Mulla Ismail’s tomb in Yazd [Unpublished M.A Thesis]. Art University [Unpublished B.A Thesis]. Art University of Isfahan; 2017. [in Persian] of Isfahan, 2008. [in Persian] ]شیشهبری طاهره. حفاظوت و مرموت بخشوی از کتیبوه ] مستغاثی شیرین. فن شناسوی، آ سویب شناسوی و ارایوه ی گچی ضلع غربی مقبره م اسماعی یزد ]منتشر نشو ه[. طرح حفاظت و مرمت کتیبه ی کاغذی به تاریخ 1222 با پایاننامه کارشناسی مرمت آثوار تواریخی، دانشوگاه هنور تکیه گاه پارچه ای )متعلق بوه مووزه ی هنرهوای تزیینوی اصفهان: دانشک ه حفاظت و مرمت؛ 1211.[ اصفهان( ]منتشور نشو ه[. پایوان ناموه کارشناسوی ارشو ، Talebpour F, Ayatollah M. Principals of [12] دانشووگاه هنوور اصووفهان: دانشووک ه حفاظووت و مرمووت؛ fabric analysis. Tehran: Al-Zahra

].1232 University Press; 2003. [in Persian] [6] Seyyedahmadi M, Samanian K. Examining ]طاحب پور فری ه، آیت احلهی مینو. اصول تجزیه پارچوه و the techniques used in a large format طرحهای رنگی. تهران: انتشارات دانشگاه احزهرا؛ photograph of Ahmad Shah Qajar using ].1212 device analysis. Journal Management [13] Soleimani P, Shishebori T. The fabric System 2016;25(3):96–113. [in Persian] inscription of the tomb of Mullah ismaiel: An Archeological Study. The 2nd national ]سی احم ی مرضیه، سامانیان کورب. بررسوی تکنیوک conference on archaeology in Iran,

[Mashhad: 2015; 1–18. [in Persian عکاسی به کار رفته در عکس قطع بزرگ احم شاه قاجار

]سوولیمانی پووروین، شیشووه بووری طوواهره. مطاحعووات با بهکارگیری آناحیزهای دستگاهی. فصلنامۀ گنجینۀ اسناد

باستانسنجی کتیبه پارچوه ای مقبوره م اسوماعی یوزد. 1231؛ 25)2(: 31-112.[ [7] Mahgoub H, Bardon T, Lichtblau D, دومین همایش ملی باستانشناسی ایران Fearn T, Strlič M. Material properties of ].11-1 :1231 Islamic paper. Herit Sci 2016;4:34. [14] Hosseini someah M, Azadi Boyaghchy M, doi:https://doi.org/10.1186/s40494-016- Pourtahmasi K. A review of the properties 0103-4. of fibers of the Seljuk and Timurid papers [8] Karimy A, Holakooei P. Micro-Raman using instrumental techniques for spectroscopy for non-invasive identifying their fibers. Honar-ha-ye-Ziba characterization of binding medium used 2017;22:67–76. [in Persian] ]حسینی صوومعه مح ثوه، آزادی مهرنواز، پورطهماسوبی -in persian painting. Maremat & Memari-e کامبیز. مروری بر توصیف ویژگی احیواف کاغوذهای دوره [Iran 2014;4(8):19–46. [in Persian ی سوولجوقی و تیموووری و بهووره گیووری از روشهووا و ]کریمی امیرحسین، هوالکویی پرویز. کواربرد طیوف بینوی ابزارهووای دسووتگاهی در شناسووایی احیوواف آن. نشووریه میکرو رامان در شناسایی غیر تخریبی بستهوای نقاشوی هنرهای زیبا 1231؛ 22)2(: 17-71.[ ایرانی. دوفصلنامه مرموت و معمواری ایوران 1232؛ 1)1(: ].11-13 [15] Lienardy A. Manuel for paper conservation, [9] B-Kasiri M, Younesi B, Yajam A. Identify maintenance and restoration. Translated by historical paper fibers to dating feasibility of Sarvghad Moghadam Abollhassan. unknown samples. Journal of Research on Mashhad: Islamic Research foundation; Archaeometry 2016;2(1):29–38. [in Persian] 2000. [in Persian]

سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 9316 │ 67

پروین سلیمانی و طاهره شیشهبری/ شناسایی مواد کتیبه پارچهای با تکیهگاه کاغذی مسجد مال اسماعیل یزد، ایران

Stuart BH. Analytical techniques in [17] ]حیووه نوواردی آن، فیلیوود وان دم. راهنمووای حفاظووت ، materials conservation. John Wiley & .Sons; 2007 نگه اری و مرمت کاغذ. چاپ دوم. ترجمه سروق مقو م ,Saghafi M javad, Deh Pahlavan M [18] ابواححسن. مشه : موسسه چاپ و انتشارات آستان قو ب Zarineh H. Comparative and laboratory رضوی؛ 1273.[ [16] Karimy A, Vatankhah G. Review the study of the Parthian-Sassanid textile methods glue Analysis in pigment. In: fragment, from Moghadam museum of Razani M, Ajorlo B eds. Articles of the University of Tehran. Honar-Ha-Ye-Ziba first and second national conferences on 2011;45:35–43. [in Persian] ]ثقفووی محموو جواد، ده پهلوووان مصووطفی، زرینووه هاحووه. the application of scientific analysis مطاحعه تطبیقوی و آزمایشوگاهی تکوه پارچوه اشوکانی - Archaeometry & restoration of cultural heritage. Tabriz: Tabriz Islamic Art ساسانی. نشریه هنرهای زیبا 1230؛ University; 2012;165–208. [in Persian] ]12-25 :15 [19] Roohi Azizi M, Vatandoust A, Malekian .H. Tradition paper Restoration in Iran ]کریمی امیرحسوین، وطون خوواه غ مرضوا. موروری بور Journal of Management System روشهای آناحیز بست در نقاشی. برگزی ه مقاالت اوحوین و [in Persian] .27–114:(3)25;2016 دومووین همووایش ملووی کوواربرد تحلیوو هووای علمووی در ]روحی عزیزی مژده، وطندوست رسول، ملکیان حمیو . باستانسنجی و مرمت میراث فرهنگی. با کوشش رازانوی شرحی به مرمت سنتی آثار کاغوذی در ایوران. فصولنامه مهوو ی، آجورحووو بهوورام. دانشووگاه هنوور اسوو می تبریووز؛

گنجینه اسناد 1231؛ 25)2(: 127-111.[ 201-1231:115.[

66 │ سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 9316