East Echo 1914 – Review of the Year incorporating the Messenger Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Adolygiad o’r Flwyddyn – 1914 Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

ac yn fwy fyth i’w danio ar y briffordd. Yr oedd The Chairman: - Why did they refuse? Revolver Shooting at y Fainc o’r farn y dylid diystyru’r cyhuddiad Outdoor Relief in Rhostyllen football match presennol gan nad oedd tystiolaeth ddigonol i Wrexham Union The Master:- Those refusing declined to take gynnal achos yn erbyn y diffynnydd. Cyhuddwyd orders for bread because it was not accompanied by Extraordinary incidents followed a football match ail unigolyn, Emlyn Jones, pêl-droediwr cheese. at Rhostyllen on Monday between proffesiynol o glwb Wrecsam, sydd yn byw yng Rangers and White Stars. A sequel Ngwersyllt o achosi niwed corfforol difrifol yn yr Effects of Old-Age The Clerk:- Bona-fide seekers for work get bread was furnished by the Police Court on Tuesday un gêm. and cheese. Professional tramps only get bread. morning of a young man named Emlyn Roberts of Pensions The way-ticket system was begun to put a stop to Gwersyllt. D.C.C. Tippett, in opening the case, said (Wrexham Advertiser, 14 & 28.03.1914) the vagrant nuisance in North . The unions of A report presented to the Wrexham Board of North Wales had gone to a great deal of expense in he believed there was considerable feeling during Guardians by the finance committee stated that the match. There was disorder after the match and this matter, and asked for the Bench and the Police there were now 386 more persons in receipt of to commit to prison any vagrants brought before one or two scrimmages. He thought he would be outdoor relief than in 1894. The present staff of able to prove that the accused produced a revolver them for begging as there was now no necessity for three relieving officers was inadequate and an any man on the road to beg. and that had it not been for one man knocking the assistant was to be appointed. revolver up, then somebody must have been shot. (Wrexham Advertiser, 21.02.1914) There was a crowd of people in the road after the The ratio per cent of out-door paupers to the match and when some of the men attempted to stop population was, in September last, 3.0 in and Gwrthodiad y Trampiaid him he pointed the revolver at them. He threw the , 2.8 in Rhos and only 1.4 in Wrexham. In revolver away and tried to conceal himself. The Wrexham with a population of 18,379 the amount Tocynnau am fara defendant’s solicitor asked for an adjournment until given in out-door relief was £1,403; in Rhos with Thursday to prepare his defence and bail was given. a population of 11,005 £1,893; Cefn 7,151 £1,403 heb gaws At the adjourned hearing, the court heard that the and Minera 1,401 £306. revolver was recovered 3 or 4 yards from where the Yng nghyfarfod Bwrdd Gwarcheidwaid Corwen, defendant was hiding. The defendant said ‘there The committee reported that although the ddydd Gwener, adroddodd meistr y tloty ar y were 5 live charges and one discharged. I only did immediate saving owing to the Old Age Pension system tocynnau ffordd a fabwysiadwyd yn yr un it to frighten them.’ The defendant pleaded ‘Not Act was at a rate of £2,574 due to the increase in modd ag undebau eraill Gogledd Cymru, a roddai Guilty’. His solicitor said that it must be proved the number of outdoor paupers particularly outside docynnau i drampiaid a adawai’r tlotai, y gallent absolutely that there was intent to do someone the Wrexham Borough, the actual saving was only dderbyn bwyd yn gyfnewid amdanynt mewn harm. Witnesses for the prosecution admitted that £592. gorsafoedd bara penodol ar y ffordd rhwng tlotai. he shouted “heigh up” thus giving them a warning. (Rhos Herald, 14.02.1914) Derbyniodd deugain a thri o drampiaid docynnau The Magistrates retired and after a few minutes bara a chaws yn ystod yr wythnos, a gwrthododd retirement, the Chairman said they were of the Three leadminers, Minera - The United Minera bump ar hugain i dderbyn tocynnau. opinion that the defendant was guilty of an Mining Co has recently announced the closure of Cymorth Allanol yn extremely wrong act in taking a revolver to a the last working lead mine at Minera. Y Cadeirydd: - Pam y gwnaethant wrthod? football match and still more in discharging it on (© Denbighshire Archives) Undeb Wrecsam Y Meistr: - Y rheswm y gwrthododd rhai gymryd the highway. The Bench was of the opinion that archebion am fara oedd y ffaith nad oedd yn dod the present charge should be dismissed as there Mwyngloddwyr lleol, y Mwynglawdd - Mae’r gyda chaws. was not sufficient evidence to put the defendant on United Minera Mining Co wedi cyhoeddi eu bod Effeithiau Pensiynau trial. A second person, Emlyn Jones, a professional yn cau’r mwynglawdd olaf ym Mwynglawdd yn Y Clerc: - Mae’r rhai sy’n wirioneddol geisio am footballer of the Wrexham club, living at Gwersyllt ddiweddar. (© Archifdy Sir Ddinbych) i’r Henoed waith yn derbyn bara a chaws. Bara yn unig y has been charged with inflicting grievous bodily rhoddir i drampiaid proffesiynol. harm at the same match. Yr oedd adroddiad a gyflwynwyd i Fwrdd Colliery fatality at Gwarcheidwaid Wrecsam gan y pwyllgor cyllid yn Sefydlwyd y system tocynnau ffordd i roi terfyn ar (Wrexham Advertiser, 14 & 28.03.1914) datgan bod 386 yn fwy o bobl yn awr yn derbyn niwsans crwydriaid yng Ngogledd Cymru. Perwyd Brynmally cymorth allanol nag ym 1894. Yr oedd y staff cryn dipyn o gostau i undebau Gogledd Cymru yn presennol o dri swyddog cymorth yn annigonol a y mater hwn, a gofynnwyd i’r Fainc ac yr Heddlu i The deceased, Edward Harrison of Summerhill, byddai chymhorthydd yn cael ei benodi. anfon unrhyw grwydriaid a gai eu dwyn ger eu bron Ergyd o Lawddryll mewn was married and aged 25 years. He was injured on i garchar am gardota gan nad oedd bellach unrhyw gêm bêl-droed yn 9 December and died on 17 January. Harrison was Y gymhareb o dlodion allanol fesul pob cant angen i unrhyw ddyn gardota ar y ffordd. trimming the side of the road to insert a bar when o’r boblogaeth, fis Medi diwethaf, oedd 3.0 yng (Wrexham Advertiser, 21.02.1914) Rhostyllen a roof fall occurred. The roof had been examined Nghefn Mawr a’r Mwynglawdd, 2.8 yn y Rhos a little before but no fault was found. The length a dim ond 1.4 yn Wrecsam. Yn Wrecsam gyda of the stone that came down was a yard and half a Bu digwyddiadau syfrdanol yn dilyn gêm bêl- phoblogaeth o 18,379 y swm a roddwyd mewn foot wide. They had to pull the stone off him which droed yn Rhostyllen ddydd Llun rhwng Gwersyllt cymorth allanol oedd £1,403; yn y Rhos gyda took 10 mins. In summing up the Coroner said no Rangers ac Esclusham White Stars. Rhoddwyd phoblogaeth o 11,005 £1,893; Cefn 7,151 £1,403 DISTRICT NEWS blame could be attached to the officials and the jury dilyniant gan Lys yr Heddlu fore dydd Mawrth a’r Mwynglawdd 1,401 £306. returned a verdict of ‘Accidental Death’. Dangerous driving – o ddyn ifanc o’r enw Emlyn Roberts Gwersyllt. (Wrexham Advertiser, 24.01.1914) Dywedodd D.C.C. Tippett, wrth agor yr achos, ei Adroddodd y pwyllgor, er y byddai’r arbediad motor hearse fod yn credu bod cryn deimlad yn ystod y gêm. Bu uniongyrchol yn sgil y Ddeddf Pensiwn Henoed ar anhrefn ar ôl y gêm ac un neu ddau o sgarmesau. Marwolaeth yn y pwll glo gyfradd o £2,574, oherwydd y cynnydd yn nifer y Ernest Charles Bateman was charged by Sgt. Fox Credai y gallai brofi bod y cyhuddedig wedi tlodion allanol yn arbennig y tu allan i Fwrdeistref with having driven a motor hearse to the danger of estyn llawddryll ac oni bai am un dyn a darodd y Brynmally Wrecsam, dim ond £592 fyddai’r arbediad the public on 20th March. Fox gave evidence that llawddryll tuag i fyny, byddai rhywun wedi cael ei gwirioneddol. Bateman was driving at a dangerous speed through saethu. Roedd torf o bobl yn y ffordd ar ôl y gêm a Yr oedd yr ymadawedig, Edward Harrison o (Rhos Herald, 14.02.1914) High Street. He did not sound his horn and there phan geisiodd rhai o’r dynion ei atal, pwyntiodd y Frynhyfryd, yn briod ac yn 25 mlwydd oed. Cafodd was a large number of children coming from the llawddryll tuag atynt. Taflodd y llawddryll i ffwrdd ei anafu ar 9 Rhagfyr a bu farw ar 17 Ionawr. Council School. Bateman was called upon to stop a cheisiodd guddio ei hun. Gofynnodd cyfreithiwr Roedd Harrison yn tacluso ymyl y ffordd i osod bar but did not do so, but was stopped at Wrexham. The y diffynnydd am ohiriad tan ddydd Iau i baratoi ei pan syrthiodd y to. Cynhaliwyd archwiliad ar y to defendant asserted that the claim he was travelling amddiffyniad a chytunwyd i roi mechnïaeth. ychydig yn gynharach ond ni chanfuwyd unrhyw The Tramps’ Refusal at 20-25mph was absurd. The car weighed a ton Yn y gwrandawiad gohiriedig, clywodd y llys ddiffyg. Hyd y garreg a syrthiodd i lawr oedd un and was of small horse power. It was not built for fod y llawddryll a ddaethpwyd o hyd iddo 3 neu llathen ac yr oedd iddi led o hanner troedfedd. Bu’n Tickets for bread speed. Defendant was fined £1 and costs. 4 llath o’r fan lle’r oedd y diffynnydd yn cuddio. rhaid iddynt dynnu’r garreg oddi arno a chymerodd without cheese (Wrexham Advertiser, 28.03.1914) Dywedodd y diffynnydd ‘yr oedd 5 cetris fyw hyn 10 munud. Wrth grynhoi, dywedodd y ac yr oedd un wedi ei thanio. Fe’i saethais i beri Crwner na ellid rhoi unrhyw fai ar y swyddogion At the Corwen Board of Guardians, on Friday, braw iddynt.’ Plediodd y diffynnydd yn ‘Ddieuog’. a dychwelodd y rheithgor reithfarn o ‘Farwolaeth the workhouse master reported on the way-ticket NEWYDDION BRO Dywedodd ei gyfreithiwr fod yn rhaid profi’n Ddamweiniol’. system adopted in common with other North ddigamsyniol bod bwriad i beri niwed i rywun. (Wrexham Advertiser, 24.01.1914) Wales unions, under which tramps leaving the Gyrru peryglus – hers Cyfaddefodd tystion ar ran yr erlyniad ei fod wedi workhouse are given tickets, in exchange for which fodur Rhiwabon gweiddi “heigh up” gan felly roi rhybudd iddynt. they receive food at certain bread stations midway Ymneilltuodd yr Ynadon ac wedi ychydig funudau between workhouses. Forty-three tramps received Cyhuddwyd Ernest Charles Bateman gan y o’r neilltu, dywedodd y Cadeirydd eu bod o’r bread and cheese tickets during the week, and Rhingyll Fox o yrru hers fodur gan beryglu’r farn bod y diffynnydd yn euog o weithred hynod twenty-five refused to accept tickets. cyhoedd ar 20 Mawrth. Rhoddodd Fox dystiolaeth anghywir drwy fynd â llawddryll i gêm bêl-droed

PLEASE DO NOT REMOVE THIS NEWSPAPER FROM THE GALLERY. PEIDIWCH Â SYMUD Y PAPUR NEWYDD YMA O’R ORIEL. DIOLCH. 1914 – Review of the Year Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham Adolygiad o’r Flwyddyn – 1914 Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

bod Bateman yn gyrru ar gyflymder peryglus drwy’r Stryt Fawr. Nid chanodd ei gorn ac roedd YR ARSYLLYDD Holt Tân Mawr yng Nghoed- nifer fawr o blant yn dod o Ysgol y Cyngor. TRAMOR Mae lloriau gyda llwythi enfawr o fresych y poeth Galwyd ar Bateman i stopio, ond ni wnaeth gwanwyn yn cael eu hanfon yr wythnos hon i’r hynny, ond cafodd ei atal yn Wrecsam. Heurodd y Mae Powlen , a gyflwynwyd i Orsaf Drenau yn Broxton, ac oddi yno i Lerpwl a diffynnydd fod yr honiad iddo deithio ar gyflymder Amgueddfa Genedlaethol Cymru gan Syr Foster Manceinion. Cyflogir sawl pâr o ddwylo eisoes i o 20-25mya yn hurt. Pwysai’r car dunnell ac yr Cunliffe, Bart., Parc Acton, Wrecsam, wedi cael dorri a phacio. Gorsaf Drenau wedi oedd iddo yriant isel. Ni chafodd ei adeiladu ar ei derbyn yng Nghaerdydd bellach, ar ôl cael ei (Wrexham Advertiser, 24.01.1914) gyfer gyrru ar gyflymder. Derbyniodd y diffynnydd hadfer gan arbenigwr. Daeth y bowlen i law’r Llosgi’n Ulw ddirwy o £1 a chostau. Awdurdodau Amgueddfa drwy garedigrwydd y (Wrexham Advertiser, 28.03.1914) Comisiwn Brenhinol ar Henebion yng Nghymru a Cefn Cafwyd achos o dân yng ngorsaf Deithwyr Sir Fynwy, a phan osododd y Brenin garreg sylfaen Rheilffordd G.W. yng Nghoed-poeth yn gynnar fore yr Amgueddfa, cyfeiriodd at y rhodd. Y mae’r Bu llawenychu mawr yng Ngwaith Cemegol y Sadwrn diwethaf, pan losgwyd y neuadd archebu, sbesimen yn gwpan neu’n bowlen hirgrwn hardd Meistri Graesser ac yn y cylch yn gyffredinol pan ystafell aros, ac ati , yn ulw, ac achoswyd difrod o dderw du* a orchuddiwyd â dalen aur mewn dderbyniwyd y newyddion ddydd Mawrth ynglŷn â sylweddol o ganlyniad i hyn. From Our London bandiau o fân rigolau. Daethpwyd o hyd iddi ym genedigaeth mab ac etifedd i Mr Norman Graesser Correspondent 1820 yn ystod gwaith draenio mewn cae corslyd yng Nghaeredin. Croesawyd y newyddion yn y Dywedodd llygad dyst wrth gynrychiolydd ei ger Castell Caergwrle, a’i phrynu gan y gweithwyr gwaith drwy danio ffrwydron a chanu cyrn. Mae fod wedi deffro o’i gwsg yn fuan ar ôl 3:30 yn y gan y diweddar Barchedig George (Canon yn Mr Norman Graesser yn hynod boblogaidd gyda bore gan synau clecian, a phan edrychodd drwy ddiweddarach) Cunliffe Wrecsam. gweithwyr. ffenestr ei ystafell wely gwelodd fod yr orsaf Sir E. Shackleton’s (Wrexham Advertiser, 28.03.1914) (Wrexham Advertiser, 07.02.1914) wedi ei gorchuddio dan fwg. Tynnodd sylw at hyn Expedition ar unwaith, gan alw ar Frigâd Dân Coed-poeth, a oedd yn y fan a’r lle’n gyflym iawn, a thrwy (* Mae’r Golygydd wedi derbyn gwybodaeth Ymlid Cwningod yn Sir Ernest Shackleton explains in regard to his eu hymdrechion a rhai gweithwyr parod eraill, ddibynadwy gan yr Athro Newstead, Amgueddfa achubwyd y blwch signalau cyfagos, a llwyddwyd forthcoming Imperial Transantartic expedition that Grosvenor, Caer, bod y bowlen o wneuthuriad siâl.) Johnstown two oil fuel ships will be used with a total personnel i achub nifer o bethau gwerthfawr o’r neuadd of forty-two. They will leave Buenos Aires next Roedd nifer fawr o wylwyr yn y gystadleuaeth archebu er perygl sylweddol i’r achubwyr. Mewn October. A party of twelve will endeavour to cross ymlid cwningod yn Moreton. Roedd y cyfnod byr iawn llosgwyd yr adeiladau’n ulw, felly the South Polar continent from the Weddell Sea to gystadleuaeth, rhwng Nell (Wrecsam) a Mona tybir fod y tân wedi cael gafael sylweddol ar yr the Ross Sea, about 1,700 statute miles. This will (Rhos) am y gorau o 21 cwrs. Gorffennodd y adeilad pan sylwyd yn gyntaf ar y digwyddiad. be the biggest journey of the kind ever attempted. cŵn ar 11 i 4, gyda Mona yn enillydd. Yr arian a New ground would be struck, and the geographical chwaraewyd amdano oedd £20 bob ochr. Derbyniodd Brigâd Dân Wrecsam alwad i roi sylw and other scientific results should be of the greatest (Wrexham Advertiser, 1914/02/28) i’r tân am 4:00 a.m. ond yr ydym wedi derbyn value. The equipment will include two sledges gwybodaeth bendant na wnaethant ymateb i’r driven by aeroplane propellers and an aeroplane alwad, am nad oedd ganddynt geffylau. with clipped wings to travel over the ice. Yr Orsedd (Wrexham Advertiser, 03.01.1914) Nid ydym yn gwybod yn bendant beth oedd achos Y GWCW – Y mae rhagredegydd hoff y Gwanwyn y tân, ond tybir i’r tân gael ei ddechrau yn fwriadol. Caergwrle bowl, following its recent restoration wedi cael ei chlywed yn y gymdogaeth hon ar sawl Pan archwiliwyd y cerbydau a gadwyd ger yr orsaf Gan Ein Gohebydd (© National Museum of Wales) achlysur yn ystod yr wythnos ddiwethaf. daethpwyd ar draws nifer o fatsis mewn dwy o (Wrexham Advertiser, 25.04.1914) adrannau cerbyd, a oedd â’u drysau ar agor. Yr yn Llundain Powlen Caergwrle, yn dilyn ei adferiad yn oedd y clustogau wedi’u harwyddo. Gwnaed y ddiweddar (© Amgueddfa Genedlaethol Cymru) darganfyddiad gan yr Arolygydd Jones o Reilffordd y Great Western. Alltaith Syr E. Shackleton Great Fire at (North Wales Guardian, 26.06.1914) Eglura Syr Ernest Shackleton mewn perthynas â’i District News alltaith Trawsantartig Imperial y caiff dwy o longau tanwydd olew eu defnyddio gyda chyfanswm o Holt Railway Station ddeugain a dau o deithwyr. Byddant yn gadael Buenos Aires fis Hydref nesaf. Bydd parti o Huge lorry loads of spring cabbages are this week Completely Gutted ddeuddeg yn ymdrechu i groesi cyfandir Pegwn y being sent to the Railway Station at Broxton, and De o Fôr Weddell i Fôr Ross, oddeutu 1,700 milltir thence to Liverpool and Manchester. Many hands An outbreak of fire took place at Coedpoeth statudol. Hon fydd y daith hiraf o’i bath i gael ei are already employed in cutting and packing. Passenger G.W. Railway station early on Saturday hymdrechu erioed. Byddai’n braenaru tir newydd, (Wrexham Advertiser, 24.01.1914) morning last, when the booking hall, waiting room, a dylai’r canlyniadau daearyddol a chanlyniadau &c., were completely gutted, and considerable gwyddonol eraill fod o’r gwerth mwyaf. Bydd y damage was the result. cyfarpar yn cynnwys dau gar llusg wedi’u gyrru Cefn gan sgriwiau gyrru awyren ac awyren gydag An eye witness told our representative that shortly Members of the Borough of Wrexham Fire Brigade, There were great rejoicings at Messrs Graesser’s adenydd cwta i deithio dros y rhew. after 3:30 in the morning he was aroused from outside the Fire Station, Chester Street, Wrexham Chemical Works and in the district generally when (Wrexham Advertiser, 03.01.1914) his slumbers by crackling sounds, and on looking (© Denbighshire Archives, PPD 101/266) the news was received on Tuesday that a son and through his bedroom window he saw the station heir had been born to Mr Norman Graesser at was one mass of smoke. At once he gave the Aelodau Brigâd Dân Bwrdeistref Wrecsam, tu allan Edinburgh. The news was welcomed at the works alarm, and called out the Coedpoeth Fire Brigade, i’r Orsaf Dân, Stryt Caer, Wrecsam (© Archifdy Sir with the discharge of detonators and the blowing of who were quickly on the scene, and through their Ddinbych, PPD 101/266) THE OBSERVER hooters. Mr Norman Graesser is extremely popular efforts and those of other willing workers, an with employees. adjoining signal box was kept intact, whilst several ABROAD (Wrexham Advertiser, 07.02.1914) valuable things were got from the booking hall at considerable risk to the rescuers. In a very short The Caergwrle Bowl, which was presented to time the buildings were completely gutted, so it is THE OBSERVER the National Museum of Wales by Sir Foster Rabbit Coursing in assumed that when the outbreak was first noticed Cunliffe, Bart., of Acton Park, Wrexham, has now the fire must have had considerable hold on the ABROAD been received at Cardiff, having been restored Johnstown building. by an expert. The bowl came to the Museum There was a large number of spectators at the rabbit Authorities through the good offices of the Royal coursing match at Moreton. The match, between The Wrexham Fire Brigade received a call to attend German band Commission on Ancient Monuments in Wales Nell (Wrexham) and Mona (Rhos) was for the best the fire at 4 a.m. but they did not turn out, we and Monmouthshire, and when the King laid the of 21 courses. The dogs finished at 11 to 4, the are authoritatively informed because they had no During the past few days Wrexham – and probably foundation stone of the Museum he referred to the winner being Mona. The stakes were £20 a side. horses. the surrounding localities have shared its good donation. The specimen is a beautiful oval cup (Wrexham Advertiser, 28.02.1914) fate – has been visited by a real German Band. or bowl of black oak* overlaid with gold leaf in The cause of the fire is not definitely known, but There was no mistaking it but the playing was not finely tooled bands. It was found about the year it is supposed to be the work of an incendiary. up to standard one expects from the Fatherland of 1820 during drainage work in a boggy field near On examining the coaches stabled near the Beethoven. There were two violins and a double Caergwrle , and purchased from the workmen station a number of matches were found in two bass, and they were playing the tune which is by the late Rev. George (afterwards Canon) THE CUCKOO — The welcome harbinger of compartments, the doors of which had been opened. usually associated with the hymn commencing Cunliffe of Wrexham. Spring has been heard in this neighbourhood The cushions were singed. The discovery was made ‘All Hail the Power’. It is perhaps putting it mildly (Wrexham Advertiser, 28.03.1914) several times within the past week. by Inspector Jones of the Great Western Railway. to say that their devotion was greater than their (Wrexham Advertiser, 25.04.1914) (North Wales Guardian, 26.06.1914) executive ability, for while the violins did fairly (* The Editor has been reliably informed by Prof. well, the double bass was anything but orthodox Newstead of the Grosvenor Museum, Chester, that and wobbled about in a reckless way. the bowl is made from shale.) 1914 – Review of the Year Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham Adolygiad o’r Flwyddyn – 1914 Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

But why I refer to the presence of this little band which may have come over as a counterblast to the NEWYDDION BRO MARWOLAETH DISTRICT NEWS Royal visit to Paris, is to point out that since they DRIST YNG NGLOFA have been here, the weather has had a little jolt. The almost summer temperature has fallen somewhat, Gwersyllt - Brwdfrydedd WESTMINSTER Holt & Farndon and clouds have drifted across the sky in a rather ominous fashion. An old friend of mine used to na welwyd mo’i debyg RAIN AT LAST — At 8 o’clock on Sunday night declare that these German bands were not so much the long expected rain fell for a considerable time. musicians as spies, who while they played, drew Profwyd golygfeydd o frwdfrydedd na welwyd Y Cwest Fruit and vegetable growers welcomed it with plans (on the drum heads) of the country roads, mo’u tebyg yng Ngwersyllt nos Iau pan delight after many days’ continued drought. The Cynhaliodd Mr Llewelyn Kenrick, Crwner so that upon ‘That Day’, German guns would find ddychwelodd y tîm pêl-droed lleol gartref â’u clayey land had become hard, and grass for the Dwyrain Sir Ddinbych, ymchwiliad ym a way where German bands had passed. If the pedwerydd tlws o’r tymor sef Cwpan Elusennol cattle had not grown to its usual height for the first Mrynhyfryd brynhawn dydd Iau i’r amgylchiadau a German gunners cannot shoot any better than the Siroedd Dinbych a’r Fflint. Gyrrodd y tîm gartref week in May. All the rain tubs had been exhausted. oedd yn gysylltiedig â marwolaeth Thomas Davies, German banders can play, the risk is small. o Wrecsam a daeth torf i’w cwrdd yn Willow By Monday all this was changed, and the land Brynhyfryd, a ddioddefodd ddamwain angheuol (Wrexham Advertiser, 02.05.1914) Lee yn bloeddio mewn gorfoledd ac yr oedd presents a most refreshing hue. yng Nglofa Westminster. Band hefyd yno. Gorymdeithiont, gan (Wrexham Advertiser, 09.05.1914) arddangos eu holl dlysau, drwy’r pentref yng YR ARSYLLYDD nghanol brwdfrydedd mawr ac wedyn cawsant Dywedodd John Roberts, y meistr siarter, bod eu diddanu’n lletygar gan rai o’r trigolion. yr ymadawedig yn gweithio iddo fel llenwr. Yr Cefn TRAMOR Traddodwyd nifer o areithiau llongyfarch a gafodd oeddent yn gweithio yng ngwythïen Powell fore eu cydnabod gan Mr K. Davies (capten) a Mr H. Mawrth. Am oddeutu 7.30 taniwyd ergyd at y THE LATE MISS BEATRICE TAYLOR — A Tilston (Cadeirydd). Cludwyd Mr J.T. Hughes, diben o rwygo’r to. Pan daniwyd yr ergyd safai’r memorial service to the late Miss Beatrice Taylor, Band Almaenaidd sgoriwr y gôl fuddugol, ar gefn ysgwyddau rhai o’r ymadawedig oddeutu hanner cant neu drigain llath Australian Arms, was held at the Trevor Mission cefnogwyr. i ffwrdd. Archwiliodd y dyn tân y lle unwaith yn on Sunday night. The deceased was a very rhagor ac adroddodd ei fod yn ddiogel. Aeth ef (y Yn ystod y dyddiau diwethaf y mae Wrecsam - (Wrexham Advertiser, 09.05.1914) clever young musician, having passed several tyst) i lawr i ‘drin’ y to diffygiol cyn i unrhyw un ac y mae’n debyg fod yr ardaloedd cyfagos wedi examinations in pianoforte playing. Deep and ddechrau gweithio yno. ‘Llenwodd’ yno ei hun am rhannu’r un ffawd - wedi derbyn ymweliad gan general sympathy is felt with the parents. tuag awr cyn i’r ymadawedig ddechrau llenwi. Yr Fand Almaenaidd gwirioneddol. Nid oedd modd ei (Wrexham Advertiser, 09.05.1914) oedd yr ergyd wedi tynnu rhywfaint o ddeunydd i gamgymryd ond nid oedd y chwarae yn cyrraedd lawr ac wrth i’r ymadawedig lenwi, tarfwyd ar y y safon y byddech yn ei disgwyl o Famwlad SAD FATALITY AT cwymp a rholiodd carreg i lawr gan fwrw’r postyn Beethoven. Roedd dwy ffidil a bas dwbl, ac yr Caergwrle WESTMINSTER ymaith. Daeth carreg fawr arall yn rhydd gan oeddent yn chwarae’r alaw a gysylltir fel arfer syrthiodd ar yr ymadawedig. COLLIERY OPERATIONS — Preparations are gyda’r emyn sy’n dechrau gyda’r llinell ‘All Hail COLLIERY now being made for the opening up of the proposed the Power’. Teg efallai yw nodi, a dweud y lleiaf Dywedodd Joseph Henry Jones, y dyn tân, iddo new colliery at . A new branch railway is about fod eu hymroddiad yn fwy nac eu gallu ymarferol, archwilio’r lle ddwywaith y diwrnod cyn y to be constructed connecting the colliery with ac er i chwaraewyr y ffidil wneud yn gymharol ddamwain. Wedi i’r ergyd gael ei thanio, rhoddodd the G.C. Railway between Caergwrle Castle and dda, yr oedd y bas dwbl yn unrhyw beth ond The Inquest y cyfarwyddiadau angenrheidiol i John Roberts Cefnybedd stations. confensiynol ac yn siglo o gwmpas mewn modd a chawsant eu gweithredu, ac ymddangosai fod y (Wrexham Advertiser, 30.05.1914) di-hid. Mr Llewelyn Kenrick, the East Denbighshire Coroner, held an inquiry at Summerhill on lle’n eithaf diogel. Pe na bai’r garreg wedi rholio i lawr a tharo’r postyn o’r neilltu, ni fyddai’r Ond pam wyf yn cyfeirio at bresenoldeb y Thursday afternoon into the circumstances ddamwain wedi digwydd. Rhos band bach hwn a allai fod wedi dod drosodd fel connected with the death of Thomas Davies, gwrthdaraniad i’r ymweliad Brenhinol â Pharis, yw Summerhill, who met with a fatal accident at the Rhoddodd y rheithgor reithfarn o “farwolaeth CAMPING OUT — The old tram car bought by a nodi bod y tywydd wedi cael ychydig o ysgytwad Westminster Colliery. ddamweiniol”. local man for camping out purposes has been duly ers iddynt gyrraedd. Mae’r tymheredd a fu bron installed on a favourable spot on the mountain yn hafaidd wedi gostwng rhywfaint, a chymylau John Roberts, charter master, said that the deceased Cyflwynodd Mr Percy Harrop, ar ran perchnogion y side. This novel residence is attracting considerable wedi crwydro ar draws yr awyr mewn modd worked for him as a filler. They were working in lofa, bleidlais o gydymdeimlad gyda’r perthnasau, a attention. braidd yn fygythiol. Dywedai hen gyfaill i mi fod the Powell seam on Tuesday morning. About 7.30 dymunai’r rheithgor ymgysylltu eu hunain â hyn. (Wrexham Advertiser, 30.05.1914) y bandiau Almaenaidd hyn yn fwy o ysbiwyr nag they fired a shot for the purpose of ripping the o gerddorion, ac wrth iddynt chwarae, roeddent roof. When the shot went off the deceased stood Dim ond 21 mlwydd oed oedd yr ymadawedig ac yn creu cynlluniau (ar bennau drymiau) o ffyrdd about fifty or sixty yards away. The fireman again yr oedd yn fab i Mr Henry James Davies. Priododd NEWYDDION BRO gwledig, fel y gallai’r gynnau Almaenaidd ganfod y examined the place and he reported it to be safe. oddeutu pum wythnos yn gynharach a theimlir ffordd a ddefnyddiwyd gan y bandiau Almaenaidd He (witness) went down to ‘dress’ the bad roof cydymdeimlad mawr gyda’r weddw ifanc. ar y ‘Diwrnod hwnnw’. Os na all y saethwyr down before anybody started work there. He ‘filled’ (Wrexham Advertiser, 23.05.1914) Almaenaidd saethu’n well nag y gall aelodau’r there himself for about an hour before the deceased Holt a Farndon bandiau Almaenaidd chwarae, mae’r perygl yn started filling. The shot had brought some stuff fychan. down and while the deceased was filling, the fall GLAW O’R DIWEDD - Am 8 o’r gloch nos Sul (Wrexham Advertiser, 02.05.1914) was disturbed and a stone rolled down and knocked syrthiodd y glaw hirddisgwyliedig am gryn amser. away the prop. Another large stone was then Croesawyd hyn gyda llawenydd gan dyfwyr dislodged and it fell on the deceased. ffrwythau a llysiau ar ôl llawer diwrnod o sychder parhaus. Aeth y tir cleiog yn galed, ac ni thyfodd Joseph Henry Jones, fireman, said that he examined y gwair ar gyfer y gwartheg i’w uchder arferol ar DISTRICT NEWS the place twice that day before the accident gyfer yr wythnos gyntaf ym mis Mai. Yr oedd pob occurred. After the shot was fired he gave the un o’r tybiau glaw wedi eu gwacau. Erbyn dydd necessary instructions to John Roberts and they Llun yr oedd y cyfan wedi newid, ac y mae lliw were carried out, and the place appeared to be quite braf i’r tir. Gwersyllt - safe. If the stone had not rolled down and knocked (Wrexham Advertiser, 09.05.1914) Unprecedented the prop away, the accident would not have occurred. Westminster Colliery, Moss Valley (90.74.6) enthusiasm Cefn The jury returned a verdict of “accidental death”. Pwll Glo Westminster, Dyffryn Moss (90.74.6) Y DIWEDDAR MISS BEATRICE TAYLOR – Unprecedented scenes of enthusiasm were Cynhaliwyd gwasanaeth coffa i’r diweddar Miss witnessed in Gwersyllt on Thursday evening Mr Percy Harrop, on behalf of the colliery Beatrice Taylor, Australian Arms, yn y Trevor when the local football team brought home their proprietors, moved a vote of condolence with the Mission nos Sul. Yr oedd yr ymadawedig yn fourth trophy of the season viz the Denbighshire relatives, and the jury associated themselves with it. gerddor ifanc clyfar iawn, ac wedi llwyddo mewn and Charity Cup. The team drove home sawl arholiad mewn chwarae’r piano. Teimlir from Wrexham and were met at Willow Lee by a The deceased was only 21 years of age and was a cydymdeimlad dwys a chyffredinol gyda’r rhieni. cheering crowd and by the Rhosddu Band. They son of Mr Henry James Davies. He was married (Wrexham Advertiser, 09.05.1914) marched, displaying all their trophies, through the about five weeks ago and much sympathy is felt village amid great enthusiasm and were afterwards with the young widow. hospitably entertained by some of the residents. (Wrexham Advertiser, 23.05.1914) Caergwrle Several congratulatory speeches were delivered which were acknowledged by Mr K. Davies GWEITHREDIADAU GLOFA - Mae paratoadau (captain) and Mr H. Tilston (chairman). Mr J.T. bellach yn cael eu gwneud ar gyfer agor y pwll Hughes, the scorer of the winning goal, was carried Westminster Gwersyllt ‘B’ and Wrexham & Acton glo newydd arfaethedig yn Llai. Y mae rheilffordd shoulder high. ‘B’ rescue team, outside the Mines Rescue Station, gangen newydd ar fin cael ei hadeiladu yn (Wrexham Advertiser, 09.05.1914) Maesgwyn Road, Wrexham (632/2) cysylltu’r lofa gyda Rheilffordd G.C. rhwng gorsafoedd Castell Caergwrle a Chefnybedd. Tîm Achub San Steffan Gwersyllt ‘B’ a Wrecsam ac (Wrexham Advertiser, 30.05.1924) Acton ‘B’, tu allan i Orsaf Achub y Mwyngloddiau, Ffordd Maesgwyn, Wrecsam (632/2) 1914 – Review of the Year Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham Adolygiad o’r Flwyddyn – 1914 Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

Rhos YR ARSYLLYDD DISTRICT NEWS LEGAL AND PUBLIC

GWERSYLLA TU ALLAN – Y mae’r hen gerbyd TRAMOR NOTICES tram a brynwyd gan ddyn lleol at ddibenion gwersylla wedi cael ei osod yn briodol mewn llecyn Holt & Farndon ffafriol ar lethrau’r mynydd. Y mae’r breswylfa Cafwyd prawf pellach yr wythnos hon o’r angen i WREXHAM GARDEN HAY AND FRUIT HARVESTS — This year these newydd yn denu cryn dipyn o sylw. sicrhau bod gan Orsaf Brigâd Dân Wrecsam injan occur simultaneously, and the mowers are already VILLAGE (Wrexham Advertiser, 30.05.1914) fodur. Fore dydd Mercher, hysbyswyd y frigâd ynglŷn â thân a oedd wedi cynnau ym Mangor employed in the large fields and extensive meadows Is-coed. Ni allai’r dynion ymateb i’r alwad am near the river Dee. The season is now in full swing THE DIRECTORS of the WREXHAM GARDEN beth amser gan nad oedd y ceffylau gerllaw. Pan and all the pickers are now employed. The growers VILLAGE have pleasure in announcing that yn y pen draw y llwyddwyd i ddod â’r anifeiliaid and the pickers say that in a fortnight’s time the arrangements have been made to completely An Unwhipped Generation i’r orsaf, cafwyd bloedd eironig gan y dorf a oedd general gathering of the fruit will be over. Furnish Four Homes at the Garden Village. The wedi ymgasglu. Ond sylwais na ymunwyd yn hyn Model Houses are now open daily for inspection by gyda brwdfrydedd mawr. Sylweddolai mwyafrif LADY ARTHUR GROSVENOR AND THE the Public, and will remain so until Saturday, the y bobl hynny a oedd wedi ymgynnull yno y gallai PICKERS — On Thursday evening of last week, 15th Day of AUGUST. Famous Physician’s llawer fod yn y fantol. Yr oedd rhai, fodd bynnag, her ladyship drove down in her motor-car and (Wrexham Advertiser, 25.07.1914) yn ddall i hynny. Yr oedd yn amlwg fod y sefyllfa brought for the fruit pickers a large parcel of Lament yn eu taro yn un hynod o ddoniol. different kinds of periodicals. Needless to say, the pickers scanned them most eagerly, and felt HYSBYSIADAU Sir Dyke Duckworth, the famous physician, stated (Wrexham Advertiser, 18.07.1914) thankful to Lady Grosvenor for her thoughtfulness at a London meeting of the Church Army that and kindness. Only a few seem unable to read CYFREITHIOL A parental authority is very much at a discount today. through weakness of sight or lack of early When the cane was removed from the schools they CHYHOEDDUS education. took away Solomon’s rod, which was meant to (Wrexham Advertiser, 04.07.1914) punish wickedness, naughty boys and naughty girls too. In the absence of that we are surrounded by an PENTREF GERDDI WRECSAM unwhipped generation which for the want of proper correction has become full of self sufficiency. We Y mae’n bleser gan GYFARWYDDWYR do not rebuke wickedness and vice when we see it, PENTREF GERDDI WRECSAM gyhoeddi bod and one sees bad manners and want of respect in trefniadau wedi eu gwneud i Ddodrefnu Pedwar young people of all ranks. There is no real respect Cartref yn gyfan gwbl yn y Pentref Gerddi. Mae’r or reverence for anything. We want to see Christian Tai Model bellach ar agor bob dydd i’w harchwilio teaching in all our schools, and we can get it if we gan y cyhoedd, a byddant yn parhau ar agor hyd nes were to have courage in our opinions and simply An example of the new motorized fire engines that dydd Sadwrn, y 15fed diwrnod o AWST. tell any government that we insist upon it. the Borough Corporation is considering purchasing (Wrexham Advertiser, 25.07.1914) (Wrexham Advertiser, 20.06.1914) for the Fire Brigade. (© Denbighshire Archives, DD/G/2270)

Cenhedlaeth Nas Esiampl o injan dân modur newydd y mae Strawberry pickers are known locally as ‘dodgers’ Corfforaeth y Fwrdeistref yn ystyried eu prynu ar Chwipiwyd gyfer y Frigâd Dân. (© Archifdy Sir Ddinbych, Casglwyr mefus a elwid yn ‘osgowyr’ yn lleol DD/G/2270) Galargan Ffisegydd Enwog

Dywedodd y ffisegydd enwog Syr Dyke Duckworth, mewn cyfarfod o Fyddin yr Eglwys Telephone deafness yn Llundain fod awdurdod rhieni wedi’i ostwng STOP PRESS The Postmaster General was asked ‘whether his yn fawr iawn heddiw. Pan aethpwyd â’r gansen o’r attention has been called to the fact that the new Ffordd Estyn, Garden Village, Wrexham (286) ysgolion aethpwyd ymaith â gwialen Solomon, a instrument used for the telephone is causing ear oedd â’r bwriad o gosbi drygioni, bechgyn drwg a Two Rhos Residents trouble and whether he will immediately take Ffordd Estyn, Garden Village, Wrecsam (286) merched drwg hefyd. Yn ei habsenoldeb yr ydym advice from leading aural authorities as to its wedi cael ein hamgylchynu â chenhedlaeth nas Arrested As Spies effects.’ In reply the P.G. said ‘In the more modern chwipiwyd, ble y daeth y diffyg cywiriad priodol telephone exchange systems stronger electric yn llawn hunangynhaliaeth. Nid ydym yn ceryddu The Rev. W. Williams, Freemount, Iowa, U.S.A., a currents are used than formerly in order to obtain drygioni a phechod pan y’i gwelwn, ac y mae dyn Baptist minister and a native of Rhos, and Mr. T.E. quicker communication and clearer speech. The ENTERTAINMENTS yn tystio i foesau gwael a diffyg parch ymhlith pobl Charles, Pentredwr, were the victims of an amazing drawback to these systems is that if the receiver ifanc o bob rheng. Ni ddangosir unrhyw wir barch mistake. They were taken to be foreigners. It & MEETINGS is kept close to the ear at the moment when the na pharchedig ofn tuag at unrhyw beth. Carem weld appears that when they were standing in Wrexham current is turned on or off the resulting click of dysgeidiaeth Gristnogol ym mhob un o’n ysgolion, Station on Wednesday week, a number of soldiers Mr E.H. BOSTOCK the diaphragm is disagreeable. Subscribers soon a gallem gyflawni hyn drwy fod yn ddewr ein approached them and told them they were wanted. Britain’s Greatest Entrepreneur, Proprietor of learn, however, not to put the receiver close to barn a dweud wrth unrhyw lywodraeth ein bod yn They were taken to the County Buildings, where Bostocks & Wombwell’s Menagerie and the ear while communication is being established mynnu hyn. they were questioned. Their examination was very Continental Circuses or broken. It was at present too early to be able (Wrexham Advertiser, 20.06.1914) brief and they were soon allowed to go. (Wrexham Advertiser, 22.08.1914) to make a definite attribution to ear trouble to the THE ROYAL “howler” (the name given to the new instrument).’ ITALIAN CIRCUS (Wrexham Advertiser, 25.07.1914) Which he has recently acquired

THE OBSERVER STOPIWCH Y WILL VISIT Byddardod Ffôn RACECOURSE, WREXHAM

ABROAD TUESDAY, JULY 28th WASG Holwyd y Postfeistr Cyffredinol ‘a dynnwyd ei sylw at y ffaith fod yr offeryn newydd a 200 PERFORMING ANIMALS ddefnyddir ar gyfer y teleffon yn achosi trafferth There was further proof this week of the need The Greatest Assemblage of Trained Animals i’r glust ac a fydd yn cymryd cyngor ar unwaith to equip the Wrexham Fire Brigade Station with Dau o Drigolion Rhos in the Universe a motor engine. On Wednesday morning, the gan awdurdodau blaenllaw ar y glust mewn perthynas â’i effeithiau.’ Wrth ymateb dywedodd brigade was notified of a fire which had broken yn cael eu Harestio Fel THE ONE AND ONLY CIRCUS OF ITS y Postfeistr Cyffredinol ‘Defnyddir cerrynt out at Bangor . The men were not able to KIND IN THE WORLD respond to the call for some time as the horses Ysbiwyr cryfach yn y systemau cyfnewidfa teleffon mwy modern nag a ddefnyddiwyd yn flaenorol er mwyn were not forthcoming. When the animals were WONDERFUL PERFORMING Dioddefodd y Parch W. Williams, Freemount, Iowa, sicrhau cyfathrebu cyflymach a lleferydd cliriach. eventually brought to the station, the crowd which ELEPHANTS, ZEBRAS, PONIES UDA, gweinidog gyda’r Bedyddwyr, a brodor Anfantais y systemau hyn yw bod glicied y had gathered raised an ironical cheer. But I noticed o’r Rhos, a Mr T.E. Charles, Pentredwr, yn sgil EDUCATED DOGS, GOATS, BEARS, ETC. it was not taken up with anything like enthusiasm. diaffram yn annymunol os cedwir y derbynnydd yn camgymeriad anhygoel. Fe’u cymerwyd i fod yn agos at y glust pan fydd y cerrynt yn cael ei gynnau The majority of people assembled there realised dramorwyr. Ymddengys fod nifer o filwyr wedi SEA LIONS AND SEALS that much might be at stake. Some, however, were neu ei ddiffodd. Bydd tanysgrifwyr yn dysgu’n dod atynt ddydd Mercher yr wythnos diwethaf fuan, fodd bynnag, i beidio â rhoi’r derbynnydd blind to that. The situation evidently struck them as PERFORMANCES AT 3 and 8 pan yr oeddynt yn sefyll yng Ngorsaf Wrecsam a yn agos at y glust wrth sefydlu cysylltiad neu ei being remarkably funny. dweud wrthynt eu bod yn eisiau. Aethpwyd â nhw Admission, 6d, 1s, 2s and 3s (Wrexham Advertiser, 18.07.1914) dorri. Yr oedd ar hyn o bryd yn rhy gynnar i allu i Adeiladau’r Sir, lle y cawsant eu holi. Yr oedd eu priodoli’r trafferthion clust yn bendant i’r “Howler” (Wrexham Advertiser, 25.07.1914) harchwiliad yn fyr iawn a chawsant eu caniatáu i (yr enw a roddir i’r offeryn newydd).’ fynd yn fuan. (Wrexham Advertiser, 25.07.1914) (Wrexham Advertiser, 22.08.1914) 1914 – Review of the Year Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham Adolygiad o’r Flwyddyn – 1914 Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

Yr oedd nifer o’r picedwyr yn Wrecsam yn gelyn estron gwrywaidd o oedran milwrol sydd ADLONIANT A gorymdeithio ar hyd Stryt y Rhaglaw ddydd yn byw yn y wlad hon, fel carcharorion yn ystod y GAN EIN GOHEBYDD CHYFARFODYDD Iau a datganodd un o swyddogion y dynion cyfnod y rhyfel. YN LLUNDAIN nad gwneuthurwyr cypyrddau yn unig oedd yn Mr E.H. BOSTOCK gorymdeithio, ond cabolwyr a llafurwyr hefyd, ac Yn yr un modd â lleoedd eraill, gwnaeth heddlu Entrepreneur Gorau Prydain, Perchennog mai’r unig bobl a gyflogir yn y gwaith yw pedwar Sir Ddinbych arestiadau effeithiol a thawel ddydd YMGYRCHYDD Bostocks & Wombwell’s Menagerie and fforman a dwy gabolwraig. Mercher, a chwblhau eu gwaith ddydd Iau, pan Continental Circuses (Wrexham Advertiser, 25.07.1914) gadwyd un Almaenwr ar bymtheg yn Adeiladau’r MILWRIAETHUS GYDA Sir, Wrecsam, cyn iddynt gael eu symud i wersyll BWYELL THE ROYAL cadw. Cawsant eu harestio yn ardaloedd Llangollen, ITALIAN CIRCUS , Llai, Rhiwabon a Wrecsam ac yr oedd DEDFRYD AR GYFER Y gwnaeth ei gaffael yn ddiweddar y rhai a arestiwyd yn cynnwys cymhorthwyr DICLLONEDD YN YR siopau ddillad, dynion o’r gwasanaeth a’r llynges ORIEL BORTREADAU YN YMWELD Â fasnachol, peirianwyr, gweinyddion a chlerc Y CAE RAS, WRECSAM masnachwr. GENEDLAETHOL DYDD MAWRTH 28 GORFFENNAF Yr oedd yr arestiadau a wnaed gan yr heddlu yn Llangollen yn cynnwys nifer o Almaenwyr sydd Cafwyd Ann Hunt, 31, yn “Euog” yn Llys Sesiynau 200 O ANIFEILIAID PERFFORMIO ers peth amser wedi bod ar ymweliad â Dyffryn Llundain ddydd Mawrth o beri niwed maleisus i Yr Ymgynulliad Mwyaf o Anifeiliaid a Llangollen. lun Syr John Millais o Thomas Carlyle yn yr Oriel Hyfforddwyd (North Wales Guardian, 25.10.1914) Bortreadau Genedlaethol gyda bwyell. yn y Bydysawd Regent Street, looking towards Bryn y Ffynnon, Gwnaeth y garcharorwraig ei gorau glas i darfu YR UNIG SYRCAS O’I BATH Wrexham (90.28.225) ar yr achos a dywedodd – “Yr wyf yn gwrthod YN Y BYD cydnabod hawl y Llys hwn i gynnal achos yn fy Stryt y Rhaglaw, gan edrych tuag at Bryn y erbyn”. Bwriodd y Llys, fodd bynnag, yn eu blaen PERFFORMIADAU GWYCH Ffynnon, Wrecsam (90.28.225) â’r achos, ac aeth yn ei blaen i gwyno ynglŷn â ELIFFANTOD, SEBRAS, MERLOD bwydo drwy rym yn Holloway. CŴN ADDYSGEDIG, GEIFR, EIRTH, AC ATI Pan y’i cafwyd hi yn euog ychwanegodd Hunt MORLEWOD A MORLOI “Bydd yn rhoi gwerth ychwanegol i’r llun gan iddo gael ei anrhydeddu gyda sylw gan ymgyrchydd PERFFORMIADAU AM 3 AC AM 8 milwriaethus.” Pris Mynediad, 6d, 1s, 2s a 3s The aliens were detained in the cells at Wrexham Dywedwyd mai ei henw mewn gwirionedd (Wrexham Advertiser, 25.07.1914) Police Station, County Buildings, Regent Street (© oedd Margaret Gibbs ac y cafwyd hi yn euog yn Denbighshire Archives, DD/G/2457) flaenorol yn Wimbledon. Cafodd ei dedfrydu i chwe mis o garchar. Cadwyd yr estroniaid mewn celloedd yng Ngorsaf (Wrexham Advertiser, 25.07.1914) Heddlu Wrecsam, Adeiladau’r Sir, Stryt y Rhaglaw LABOUR DISPUTE AT (© Archifdy Sir Ddinbych, DD/G/2457) Regent Street, looking towards County Buildings JOHNSTOWN and the Imperial Hotel (90.28.201)

Stryt y Rhaglaw, gan edrych tuag at Adeiladau’r Sir BRITAIN’S MESSRS ASTON’S a Gwesty’r Imperial (90.28.201) FROM OUR LONDON DECLARATION FURNITURE CORRESPONDENT The terms of the declaration by Great Britain are as WORKS IDLE follows: The Enemy in Our Midst MILITANT WITH A CHOPPER A serious labour dispute has arisen at the Furniture “owing to the summary rejection by the German Works of the Aston Manufacturing Co. at the SENTENCE FOR NATIONAL Government of the request made by His Majesty’s Aberderfyn Works, Johnstown, as of which over Arrests in Wrexham and PORTRAIT Government for assurances that the neutrality 30 workmen are out on strike and the works are GALLERY OUTRAGE of Belgium will be respected, His Majesty’s practically at a standstill. District Ambassador at Berlin has received his passports, and His Majesty’s Government has declared to Ann Hunt, 31, was found “Guilty” at the London The strike began among the cabinet makers on The wholesale arrests of German and Austrian the German Government that a state of war exists Sessions on Tuesday of maliciously damaging Sir Tuesday. The men are claiming an advance in subjects in all parts of the country, on Wednesday, between Britain and Germany as from 11 p.m. on John Millais’s picture of Thomas Carlyle in the wages to 9d per hour and 50 hours per week, which made it clear that the authorities now intend August 4th.” National Portrait Gallery with a chopper. they assert is the standard rate. interning all male alien enemies of military age (Wrexham Advertiser, 08.08.1914) and residing in this country, as prisoners during the The prisoner did her best to interrupt the A number of the pickets were in Wrexham parading period of the war. proceedings and said —”I refuse to acknowledge Regent-street on Thursday and one of the men’s the right of this Court to try me”. The Court, officials declared that not only the cabinet makers, In common with other places, the police of DATGANIAD however, proceeded with the trial, and she went on but the polishers and labourers had all come out, Denbighshire effectively and quietly made arrests to complain of forcible feeding in Holloway. the only persons employed at the works being four on Wednesday, and completed their work on PRYDAIN foremen and two lady polishers. Thursday, when sixteen Germans were detained When she was found guilty Hunt added “The (Wrexham Advertiser, 25.07.1914) at the County Buildings, Wrexham, pending their Y mae telerau’r datganiad gan Brydain Fawr fel a picture will have an added value because it has removal to a detention camp. They were arrested in ganlyn: been honoured with the attention of a militant.” the districts of Llangollen, Brymbo, Llay, Ruabon ANGHYDFOD LLAFUR and Wrexham and those arrested include drapers’ “oherwydd i Lywodraeth yr Almaen wrthod yn It was said that her real name was Margaret Gibbs assistants, men of the merchant service and navy, ddiannod y cais a wnaed gan Lywodraeth Ei and that she had been previously convicted at YN JOHNSTOWN mechanics, waiters and a merchant’s clerk. Fawrhydi i barchu’r sicrwydd ynglŷn â niwtraliaeth Wimbledon. She was sentenced to six months’ Gwlad Belg, y mae Llysgennad ei Fawrhydi imprisonment. Included in the arrests made by the Llangollen ym Merlin wedi derbyn ei basportau, ac y mae (Wrexham Advertiser, 25.07.1914) GWAITH DODREFN Y police were several Germans who have for some Llywodraeth ei Fawrhydi wedi datgan i Lywodraeth time been on a visit to the vale of Llangollen. yr Almaen fod stad o ryfel yn bodoli rhwng Prydain MEISTRI ASTON (North Wales Guardian, 25.10.1914) a’r Almaen o 11 p.m. ar 4 Awst.” YN SEGUR (Wrexham Advertiser, 08.08.1914) Y Gelyn yn ein Plith Mae anghydfod llafur difrifol wedi codi yng Ngwaith Dodrefn Aston Manufacturing Co. yng Ngwaith Aberderfyn, Johnstown, lle y mae mwy na 30 o weithwyr ar streic ac y mae’r gwaith wedi dod Arestiadau yn Wrecsam i stop i bob pwrpas. a’r Cylch Dechreuodd y streic ymhlith y gwneuthurwyr Dangosodd yr arestiadau cyffredinol o cabinet ddydd Mawrth. Y mae’r dynion yn hawlio ddinasyddion Almaenaidd ac Awstraidd ym mhob cyflog ymlaen llaw ar gyfradd o 9d yr awr am 50 rhan o’r wlad, ddydd Mercher, yn glir bod yr awr yr wythnos, yr hyn y maent yn honni yw’r awdurdodau bellach yn bwriadu caethiwo pob gyfradd safonol. 1914 – Review of the Year Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham Adolygiad o’r Flwyddyn – 1914 Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

LEGAL AND PUBLIC NOTICES patriotism was made evident when the Brymbo Institute Band played the National Anthem. LEGAL AND PUBLIC RETIRED MILITARY OFFICERS AND NOTICES PENSIONERS from the ARMY are NOTIFIED For some time past a number of Germans have been THAT THEIR SERVICES ARE URGENTLY employed doing special work at the Brymbo Steel REQUIRED in the present crisis, to assist in Works and they are still engaged there. obtaining RECRUITS FOR THE ARMY. Liberal (Wrexham Advertiser, 15.08.1914) NO GERMAN terms are offered for their services — Apply at once OWING to a RUMOUR which is gaining to the Recruiting Officer, Barracks, Wrexham currency in Wrexham since the War commenced (Wrexham Advertiser, 08.08.1914) Y RHYFEL that T.W.DORROFIELD, CONFECTIONER, 8, CHURCH STREET AND 4, EGERTON STREET, is a German or Austrian, he wishes to state that Band of the Royal Welch Fusiliers marching along he was BORN IN WARWICKSHIRE of Parents YOUR KING AND Regent Street, Wrexham (294/13) of SCOTCH and FRENCH EXTRACTION, who YN YR were both BORN IN HERTFORDSHIRE, therefore Band y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig yn he cannot be of either German or Austrian descent. COUNTRY NEED gorymdeithio ar hyd Stryt y Rhaglaw, Wrecsam — God save the King! (294/13) ARDALOEDD (Wrexham Advertiser, 15.08.1914) YOU COED-POETH HYSBYSIADAU

THE WAR Wedi iddynt gael eu hymfyddino yn ystod yr CYFREITHIOL A MOBILISATION wythnos, dychwelodd y Milwyr Tiriogaethol lleol CHYHOEDDUS adref brynhawn Sadwrn, ac wedi iddynt ymgynnull NOW is the time for the YOUNG MEN of the yn Neuadd y Plwyf liw nos, gorymdeithiont i County who have not hitherto joined the Territorial Wrecsam, dan arweiniad cyfran o Fand Arian Coed- Force, to show their Patriotism in the hour of the DIM ALMAENWR IN THE poeth. country’s urgent need, and rally round the flag. OHERWYDD SI sydd yn ennill ei blwyf yn Wrecsam ers dyfodiad y Rhyfel bod Any man between the ages of 17 and 35, not DISTRICTS RHIWABON T.W.DORROFIELD, CYFREITHIWR, 8, STRYT serving in the National Reserve, and anxious to YR EGLWYS A 4, STRYT EGERTON, yn give in their names, should go to the person whose Brwdfrydedd mawr a fu drechaf yn Rhiwabon Almaenwr neu o dras Awstriaidd, dymuna ddatgan name he will see on Posters which are about to be COEDPOETH nos Sadwrn pan yr ymadawodd y cwmni lleol iddo gael ei ENI YN SWYDD WARWICK i Rieni issued throughout Denbighshire. o Filwyr Tiriogaethol i ymuno â’r Bataliwn yn After being mobilised during the week, the local o DARDDIAD ALBANAIDD A FFRENGIG, Wrecsam. Yr oedd y strydoedd yn orlawn â Territorials returned home on Saturday afternoon, a ANWYD ill dau YN SWYDD HERTFORD, GOD SAVE THE KING! phobl a rhoddwyd ffarwel hynod dwymgalon and assembling together at the Parish Hall at night, ac felly ni all fod naill o dras Almaenaidd nac (Wrexham Advertiser, 08.08.1914) i’r dynion, a ymddangosai’n heini iawn. Yn yr marched to Wrexham, being headed by a portion of Awstriaidd. - Duw a gadwo’r Brenin! archwiliad meddygol, dim ond un aelod o’r cwmni the Coedpoeth Silver Band. (Wrexham Advertiser, 15.08.1914) a wrthodwyd, ac ardystiwyd nad oedd dau ohonynt HYSBYSIADAU yn ddigon heini i wasanaethau am y tro. CYFREITHIOL A RUABON CHYHOEDDUS Great enthusiasm prevailed at Ruabon on Saturday DIDOLIAD CYMORTH CONCEALING A HYSBYSIR SWYDDOGION A PHENSIYNWYR night when the local company of Territorials left GWIRFODDOL MILWROL o’r FYDDIN BOD ANGEN EU to join the Battalion at Wrexham. The streets were DESERTER GWASANAETHAU AR UNWAITH yn yr thickly lined people and the men, who looked RHIWABON argyfwng presennol, er mwyn helpu i sicrhau very fit, were given a very hearty ‘send off’. In recriwtiaid AR GYFER Y FYDDIN. Cynigir the medical examination, only one member of the Yr wythnos hon galwodd Mrs Pilkington, telerau hael am eu gwasanaethau – Ymgeisiwch ar company was rejected, and two were certified as Cadfridog V.A.D. Rhiwabon, yr aelodau ynghyd. FULL PENALTY unwaith i’r Swyddog Recriwtio, y Barics, Wrecsam being temporarily unfit. Penderfynwyd trefnu dosbarthiadau gwnïo yn (Wrexham Advertiser, 08.08.1914) ddiymdroi, lle y bydd dillad, ac ati yn cael eu IMPOSED gwneud i’w defnyddio gan y milwyr. POLICE COURT BRYMBO Y MAE EICH PROCEEDINGS AT Bu golygfeydd o frwdfrydedd a gwladgarwch hynod i’w gweld ym Mrymbo. Gorymdeithiodd y RUABON BRENIN A’CH Milwyr Tiriogaethol lleol o’u Pencadlys, i’r Neuadd Ymarfer, Lôn Ddu, drwy’r pentref tuag at gyfeiriad At Ruabon Petty Sessions yesterday (Friday), Wm. GWLAD EICH Wrecsam. Mewn sawl achos, ni allai’r merched Davidson*, Stryt Issa, Penycae, was summoned by gelu eu teimladau yn sgil ymadawiad eu gwŷr a’u P.C. Shone for concealing a deserter. meibion. Ar y llaw arall, yr oedd eu gwladgarwch ANGEN yn glir i’w weld pan chwaraeodd Band Sefydliad The Clerk said that as no solicitors were engaged Station Road, Ruabon Brymbo yr Anthem Genedlaethol. in the case, he might explain that a man named Samuel Bright*, a private in the Cheshire Ffordd yr Orsaf, Rhiwabon Ers peth amser yn awr y mae nifer o Almaenwyr Regiment, who was a reservist, had been called to wedi cael eu cyflogi i ymgymryd â gwaith arbennig rejoin the Colours. He reported himself, and was YMFYDDINO yng Ngwaith Dur Brymbo ac y maent yn parhau i drafted to headquarters in Londonderry. It appeared RUABON VOLUNTARY that after being there for three days, he deserted YN AWR yw’r amser i DDYNION IFANC fod wedi’u cyflogi yno. and went into hiding in this district. It was further y Sir nad ydynt hyd yma wedi ymuno â’r Llu (Wrexham Advertiser, 15.08.1914) AID DETACHMENT alleged that while he was a deserter his relatives Tiriogaethol, i ddangos eu Gwladgarwch yn awr received relief intended for the support of the o gyfyngder brys y wlad, ac i dyrru o amgylch y Mrs Pilkington, the Commandant of the Ruabon relatives of those men serving their country. If that faner. V.A.D., this week called the members together. It was decided to forthwith arrange sewing classes, was correct, it was about as mean an act as anyone could commit. Private Bright was brought before Dylai unrhyw un rhwng 17 a 35 mlwydd oed, where garments, etc., will be made for the use of the Court and handed over to a military escort from nad ydynt yn gwasanaethu yn y Gwarchodlu the soldiers. Chester, where he was taken and dealt with by court Cenedlaethol, ac yn awyddus i gynnig eu henwau, martial. fynd at yr unigolyn y gwelant ar Bosteri sydd ar fin cael eu cyhoeddi ar draws Sir Ddinbych. BRYMBO P.C. Shone attested to arresting Pte. Bright in the house of the defendant at one o’clock in the early DUW A GADWO’R BRENIN! Scenes of remarkable enthusiasm and patriotism morning of Oct. 11th. He secured the assistance (Wrexham Advertiser, 08.08.1914) were witnessed in Brymbo. The local Territorials marched from their Headquarters, the Drill Hall, Territorial Companies’ Parade, The Racecourse, of Acting Sergt. Roberts and P.C. Lloyd, of Rhos, Black Lane, through the village and entrained for Wrexham, August 1914 (90.28.663) and the house was surrounded. Pte. Bright and the Wrexham. In many instances women were unable defendant were the only two people in the house. to suppress their feelings at the departure of their Gorymdaith y Cwmnïau Tiriogaethol, Y Cae Ras, When he charged Bright with being a deserter, he husbands and sons. On the other hand, their did not say anything, but the defendant said “You Wrecsam, Awst 1914 (90.28.663) might as well speak out, and tell the truth. It would 1914 – Review of the Year Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham Adolygiad o’r Flwyddyn – 1914 Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

have been better for you to have given yourself ni ddywedodd unrhyw beth, ond dywedodd y up than for them to come and fetch you like this.” diffynnydd “Cystal i ti siarad â nhw, a dweud y NEWYDDION BRO Defendant further stated that Bright came to the gwirionedd wrthynt. Byddai wedi bod yn well pe house on Sept. 29th and had not come out of the byddet wedi ildio yn hytrach na gadael iddynt ddod house at all since. ar dy ôl.” Dywedodd y diffynnydd ymhellach bod Bright wedi dod i’r tŷ ar 29 Medi ac nad oedd wedi P.C. Lloyd said that he concealed himself at the gadael y tŷ o gwbl ers hynny. FFOADURIAID O WLAD BELG - Rhoddwyd back of the defendant’s house near the window. Pte. derbyniad twymgalon i’r ffoaduriaid y mae’r Bright opened the window and was being helped Dywedodd P.C. Lloyd ei fod yn cuddio ei hun yng Gymdeithas Gydweithredol yn eu gwesteia, pan through by the defendant. When he was getting nghefn tŷ’r diffynnydd gerllaw’r ffenestr. Agorodd gyraeddasant. Y mae’r criw, sy’n dod o Ostend, through the window, Bright exclaimed “Oh, I am y Milwr Cyffredin Bright y ffenestr ac yr oedd yn yn cynnwys dwy ferch a phum gŵr. Y mae un done for. There’s another one here.” cael ei helpu drwyddi gan y diffynnydd. Pan yr o’r merched yn dioddef o sioc oherwydd y bom oedd yn mynd drwy’r ffenestr, ebychodd Bright Patriotic postcards, on sale during the Great War a syrthiodd o awyren Almaenaidd. Y mae un Sergt. Fox said that when received into custody, “O na, mae hi ar ben arnaf. Mae un arall yma.” (1049/67) o’r gwŷr yn dioddef o sioc o ganlyniad i fom a Bright admitted that he had deserted from ollyngwyd o Zeppelin. Londonderry, and that he threw away his clothing. Dywedodd y Rhingyll Fox fod Bright wedi Cardiau post gwladgarol, ar werth yn ystod y (Wrexham Advertiser, 14.11.1914) cyfaddef pan y’i derbyniwyd i’r ddalfa, iddo encilio Rhyfel Mawr (1049/67) Defendant, on oath, said Bright came to his house o Londonderry, a’i fod wedi taflu ymaith ei ddillad. at 11.55 one wet night, and asked if he could stay HOLT a FARNDON the night. Witness did not like to turn him away. Dywedodd y diffynnydd, ar lw, fod Bright wedi Witness went to work the next morning, and when cyrraedd ei dŷ am 11. 55 ar un noson wlyb, ac wedi GWARCHODWYR SIFIL – At ei gilydd y mae he returned Bright was still there. Bright assured gofyn a allai aros dros nos. Nid oedd y tyst yn hoffi 50 o ddynion ifanc yn perthyn i’r gwarchodwyr. Y him that he was on a temporary discharge, but ei droi allan. Aeth y tyst i’w waith y bore wedyn, DISTRICT NEWS maent yn cael eu hyfforddi yn yr Ysgoldy a Neuadd witness told him he would have to go, as with such a phan ddychwelodd yr oedd Bright yn dal yno. Kenyon ac yn gorymdeithio’r strydoedd am tua 8 a large family he could not afford to keep him, Rhoddodd Bright sicrwydd iddo ei fod wedi cael p.m. o bryd i’w gilydd. whilst there was also no room in the house. ei ryddhau dros dro, ond dywedodd y tyst wrtho y byddai’n rhaid iddo fynd, gan na allai fforddio Rhosymedre COLOMENNOD PREN - Ychydig adar o unrhyw He started crying and witness did not like to turn ei gadw gan fod ganddo deulu mor fawr, ac nad werth sy’n cael eu saethu gan y rhai hynny sydd BELGIAN REFUGEES — The refugees which the him out. Bright’s wife also promised to keep him in oedd lle iddo yn y tŷ ychwaith. Dechreuodd grio wedi cymryd trwyddedau. Gwelir colomennod Co-operative Society are entertaining, were given a food. He could not get to know positively whether ac nid oedd y tyst yn hoffi ei droi allan. Addawodd gwyllt yn hedfan o amgylch, ynghyd ag ychydig cordial reception on their arrival. The party, which Bright was a deserter or not, as he said if he was a gwraig Bright hefyd y byddai yn ei fwydo. Ni allai o giachod yn yr ardaloedd corsiog a ffurfiwyd yn comes from Ostend, consists of two ladies and deserter his wife’s relief would have been stopped. ddarganfod yn bendant a oedd Bright yn enciliwr ai y dolydd. Y mae cwningod wedi cael eu gyrru o’u five gentlemen. One of the ladies is suffering from peidio, gan y dywedodd pe bai’n enciliwr y byddai tyllau gan y llifogydd diweddar ac yn ceisio lloches shock due to the falling of a bomb from a German The Chairman said the defendant would be cymorth ei wraig yn cael ei atal. yn y caeau uchaf. Y mae hwyaid gwyllt yn brinnach aeroplane. One of the gentlemen is suffering from sentenced to imprisonment for six months with nag yr arfer. the shock as a result of a bomb from a Zeppelin. hard labour. It was a severe sentence, in fact, the Dywedodd y Cadeirydd y byddai’r diffynnydd (Wrexham Advertiser, 05.12.1914) (Wrexham Advertiser, 14.11.1914) maximum penalty. The Bench were of the opinion yn cael ei ddedfrydu i garchar am chwe mis gyda that it was necessary in view of the circumstances. llafur caled. Yr oedd yn ddedfryd hallt, yn wir, y The present time was a time of war and by gosb uchaf bosibl. Yr oedd y Fainc o’r farn fod concealing this man he was practically aiding the hyn yn angenrheidiol o ystyried yr amgylchiadau. enemy. They hoped the case would be a warning Yr oedd y cyfnod presennol yn gyfnod o ryfel a to others. thrwy guddio’r dyn hwn yr oedd i bob pwrpas yn (Wrexham Advertiser, 24.10.1914) cynorthwyo’r gelyn. Gobeithient y byddai’r achos yn rhybudd i eraill. (Wrexham Advertiser, 24.10.1914) CUDDIO ENCILIWR The Cross, Holt (90.28.450) RHODDWYD COSB Y Groes, Holt (90.28.450)

LLAWN The Editor wishes to acknowledge the assistance of Mr Trevor Britton of , Mr Gordon Griffiths of Wrexham and Mr J.K. Plant, the Archivist, in the ACHOS LLYS YR preparation of this publication.

HEDDLU YN Christmas card from the Belgian Refugees, Mae’r Golygydd yn dymuno cydnabod cymorth RHIWABON Wrexham, 1914 (© Wrexham Archives, Mr Trevor Britton o Marford, Mr Gordon Griffiths DWL231/1) o Wrecsam a Mr J.K. Plant, yr Archifydd, wrth baratoi’r cyhoeddiad hwn. Yn Sesiwn Fach Rhiwabon ddoe (dydd Gwener), gwysiwyd Wm. Davidson*, Stryt Issa, Penycae gan Cerdyn Nadolig gan y Ffoaduriaid o Wlad Belg, All images, unless otherwise stated © Wrexham Gwnstabl yr Heddlu Shone am guddio enciliwr. Wrecsam 1914 (© Archifdy Wrecsam, DWL231/1) Archives, Wrexham Heritage Service Gan nad oedd unrhyw gyfreithwyr ynghlwm yn yr achos, dywedodd y Clerc y gallai esbonio fod HOLT and FARNDON dyn o’r enw Samuel Bright*, milwr cyffredin yng CIVILIAN GUARDS — There are altogether 50 Nghatrawd Sir Gaer, a oedd yn filwr wrth gefn, young men who form the guards. They are drilled wedi ei alw i ailymuno â’r fyddin. Cyflwynodd at the Schoolrooms and Kenyon Hall and they ei hun, a chafodd ei alw i’r pencadlys yn Support the Royal Welch Fusiliers! (1049/67) occasionally parade the streets at about 8 p.m. Londonderry. Wedi iddo dreulio tridiau yno, ymddengys iddo encilio ac aeth i guddio yn yr ardal Cefnogwch y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig! WOOD PIGEONS — Few birds of any value are hon. Honnwyd yn ogystal, er ei fod yn enciliwr, (1049/67) being shot by those who have taken out licences. i’w berthnasau dderbyn cymorth a fwriedir ar gyfer Wood pigeons are seen flying about, together with rhoi cefnogaeth i berthnasau’r dynion hynny sy’n a few snipe in the marshy areas formed in the gwasanaethu eu gwlad. Pe bai hynny’n gywir, yr meadows. Rabbits have been driven out of their oedd yn weithred mor fileinig ag y gallai unrhyw un burrows by the recent flood and sought refuge in ei chyflawni. Daethpwyd â’r Preifat Bright gerbron the upper fields. Wild ducks are scarcer than usual. y Llys a’i drosglwyddo i osgordd filwrol o Gaer, (Wrexham Advertiser, 05.12.1914) lle y cymerwyd ef ac ymdriniwyd ag ef gan lys milwrol.

Tystiodd P.C. Shone i arestio’r Milwr Cyffredin Bright yn nhŷ’r diffynnydd am un o’r gloch ar fore cynnar 11 Hydref. Sicrhaodd gymorth y Rhingyll Dro Dro Roberts a’r Cwnstabl Lloyd, o’r Rhos, ac fe amgylchynwyd y tŷ. Y Milwr Cyffredin Bright a’r diffynnydd oedd yr unig ddau unigolyn yn y tŷ. Pan gyhuddodd Bright o fod yn enciliwr, Review of the Year Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham Adolygiad o’r Flwyddyn Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

PLEASE DO NOT REMOVE THIS NEWSPAPER FROM THE GALLERY. PEIDIWCH Â SYMUD Y PAPUR NEWYDD YMA O’R ORIEL. DIOLCH.