Transcarpathica V
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Śląsk jako aktualny problem badawczy REDAKTOR SERII Wojciech Świątkiewicz PRACĘ OPINIOWALI prof. dr hab. Radosław Zenderowski, dr hab. Marek Rembierz RADA NAUKOWA Przewodniczący Rady: Wojciech Świątkiewicz Członkowie Rady Naukowej: Polska: Józef Ciągwa, Bogdan Kasperek, Zygmunt Kłodnicki, Janusz Pierzyna, Halina Rusek, Teresa Smolińska, Janusz Spyra, Wojciech Świątkiewicz Czechy: Věra Frolcová, Jakub Grygar, Jan Kajfosz, Jana Pospišilova Słowacja: Bernard Garaj, Katarina Novaková, Rastislava Stoličná Sekretarz Rady: Andrzej Kasperek RECENZENCI Janina Hajduk-Nijakowska, Eugeniusz Kłosek, Edyta Korepta, Zbigniew Libera, Janusz Mika, Wanda Musialik, Ewa Nowina-Sroczyńska, Marek Rembierz, Urszula Swadźba, Krystyna Turek, Krzysztof Wielecki Publikacja dofinansowana w ramach projektu EURO-IN.NET. Rozwijanie i wzmac- nianie partnerstwa EuroInstytutu Polsko-Czesko-Słowackiego, CZ.11.4.120/0.0/0.0/ 15_006/0000094 TRANSCARPATHICA. Prace EuroInstytutu Polsko-Czesko-Słowackiego, tom IV KOMISJA DS. STOSUNKÓW POLSKO-CZESKICH I POLSKO-SŁOWACKICH Śląsk jako aktualny problem badawczy Praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Kasperka Polska Akademia Nauk Oddział w Katowicach Stowarzyszenie Rozwoju i Współpracy Regionalnej „Olza” REDAKCJA WYDAWNICZA I KOREKTA Marcin Grabski MESEM OPRACOWANIE GRAFICZNE I DRUK Ireneusz Olsza STUDIO NOA NAKŁAD 1000 egz. © Copyright by Polska Akademia Nauk Oddział w Katowicach Stowarzyszenie Rozwoju i Współpracy Regionalnej „Olza” Wydanie I, Cieszyn–Katowice 2018 All rights reserved Książka ani żaden jej fragment nie może być w jakikolwiek sposób kopiowana, przetwarzana i rozpowszechniana bez pisemnej zgody właściciela copyright ISBN 978-83-66055-02-5 Polska Akademia Nauk Oddział w Katowicach ul. Z. Krasińskiego 8, 40-019 Katowice tel.: (+48) 32 256 19 38 www.katowice.pan.pl; e-mail: [email protected] Stowarzyszenie Rozwoju i Współpracy Regionalnej „Olza” Rynek 18, 43-400 Cieszyn tel.: (+48) 33 857 87 20; fax (+48) 33 857 87 21 www.olza.pl; e-mail: [email protected] WYDAWCA STUDIO NOA Ireneusz Olsza www.studio-noa.pl; e-mail: [email protected] SPIS TREŚCI Wstęp redaktora .............................................................................................. 7 Úvod od redaktora .......................................................................................... 9 Slovo redaktora ................................................................................................ 11 Teresa Sołdra-Gwiżdż, Jeszcze raz o Śląsku… Socjologiczne oglądy Ślą- ska ....................................................................................................................... 13 Danuta Kocurek, Górny Śląsk w okresie reform agrarnych XIX wieku na przykładzie powiatu pszczyńskiego .............................................................. 34 Wanda Musialik, Język mniejszości narodowej w duszpasterstwie Kościo- ła katolickiego w obrębie górnośląskiego terenu plebiscytowego w okre- sie międzywojennym ....................................................................................... 54 Grzegorz Błahut, Gdy świat stanął na głowie – przyczynek do badań nad transformacją ustrojową w pamięci mieszkańców Górnego Śląska ........ 80 Katarzyna Szkaradnik, Śląsk Cieszyński w orbicie zainteresowań nowe- go regionalizmu w badaniach literackich .................................................... 95 Hynek Böhm, Polské menšina v české části Těšínského Slezska 2017: může akcent na vzdělávání zabránit její asimilaci? ............................................. 115 Artur Boháč, Těšínsko: region mnoha hranic konečně bez hranic? ......... 130 Wstęp redaktora Setna rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości skłania do wielopo- ziomowej refleksji nad przeszłością tej części Europy. Ta okrągła rocznica jest dobrym pretekstem do prowadzenia badań nad przeszłością, powrót do prze- szłości jest jednak obarczony ryzykiem utrwalania antagonizmów, powstanie II Rzeczypospolitej było przecież jednocześnie burzeniem starego porządku, wiązało się z powstawaniem nowych granic, a tym samym wytwarzaniem się odmiennych narracji o przeszłości. Odrodzone państwo powstało na zglisz- czach starych granic, było społecznym eksperymentem, w którym zaczęto z różnych pamięci lepić wspólny organizm polityczny. Socjologowie czy antro- pologowie, historycy czy politolodzy widzą jednak i dzisiaj nieustanne uaktu- alnianie się przeszłości w zachowaniach współczesnych ludzi, w trwałości na- wyków, w postawach. Fernand Braudel ukuł pojęcie długiego trwania do opisu takiej rzeczywistości. Długie trwanie szczególnie jaskrawo manifestuje się na obszarach pogranicznych, swoistych społeczno-kulturowych tyglach, na ob- szarach poddanych od wieków oddziaływaniom różnych tradycji kulturowych, na obszarach przenikania się języków i literatur. Śląsk – jako obszar mieszania się wielu kultur, sporów między różnymi narracjami – jest modelowym wręcz przykładem takiego obszaru, w którym sąsiadowały ze sobą różne światy spo- łeczno-kulturowe: polski, czeski, austriacki, niemiecki czy żydowski. Śląsk, obejmujący różne jego fragmenty terytorialne, spinające odmienne warianty pamięci, do dziś pozostaje arcyciekawym obszarem badań, będąc tytułowym „aktualnym problemem badawczym”. Także historia tego skrawka Europy jest nadal aktualnym problemem badawczym – wciąż uaktualniająca się historia. W tomie Śląsk jako aktualny problem badawczy znalazły się artykuły pisa- ne przez socjologa, historyków, antropologa, kulturoznawcę i filologa, geogra- fów społecznych. Śląsk pojawia się tutaj w różnych perspektywach badawczych, ale także w kilku odsłonach: Górny Śląsk, Śląsk Opolski czy Śląsk Cieszyński – to czołowe zagadnienia, w których nie da się oczywiście uciec od nieustan- nie dyskutowanych zagadnień terminologicznych, sporów o to, co się kryje za poszczególnymi pojęciami. Śląsk ma swoją przeszłość, od której nie można 8 Wstęp redaktora uciekać, ma jednak również swoją teraźniejszość. W przeszłości to obszar spo- rów, a czasem konfliktów zbrojnych, dzisiaj coraz częściej miejsce, gdzie do- konuje się proces pojednania, gdzie mieszkają ludzie, którzy nolens volens do tej przeszłości wciąż się muszą odwoływać, jednak nad rozpamiętywanie wa- śni przedkładają kooperację. Andrzej Kasperek Úvod od redaktora 100. výročí znovuzískaní svobody Polskem je příležitost se zamyslet nad minulostí této části Evropy. Toto kulaté výročí je dobrá příležitost, abychom zkoumali minulost, avšak návrat k minulosti je vždy rizikem zpevnění antago- nismů, vždyť vznik druhé Polské republiky znamenal současně bourání před- chozího řádu a vznik nových hranic a tím tvoření nových narací o minulosti. Obrozený stát vznikl na troskách starých hranic a byl sociálním experimen- tem, v němž se z odlišných paměti začal slepovat společný, politický organis- mus. Sociologové či antropologové, historici či politologové si však i dnes vší- mají ohlasy minulosti v chování současných lidí, v síle jejich zvyků a postojů. Fernand Braudel vytvořil pro popis takové skutečnosti pojem dlouhého trvání. Dlouhé trvání se obzvláště výrazně projevuje v příhraničních oblastech, kte- ré jsou jakýmisi sociálními a kulturními směsi, v oblastech které již od staletí podléhaly působení různých kulturních tradic, v oblastech kde se prolínají ja- zyky a literatury. Slezsko, jakožto oblast prolínání mnohých kultur, sporů mezi odlišnými naracemi, je doslova modelovým případem takové oblasti, kde sou- sedily různé sociální a kulturní světy: polský, český, rakouský, německý či ži- dovský. Slezsko zastřešuje mnohé územní fragmenty, spojuje odlišné varianty pamětí, a je dodnes velmi zajímavou oblasti pro výzkum, je titulním „aktuál- ním výzkumným problémem“. I historie tohoto kusu Evropy je nadále aktuál- ní výzkumný problém, dějiny se neustále aktualizují. Ve svazku Slezsko jako aktuální výzkumný problém najdeme články napsa- né sociologem, historikem, antropologem, kulturním vědcem a filologem, so- ciálním geografem. Slezsko je zde zkoumáno z různých vědeckých úhlů po- hledu a také v několika podobách: Horní Slezsko, Opolské Slezsko, Těšínské Slezsko – jsou hlavní problémy, od kterých samozřejmě utéct nelze, a které jsou neustále diskutované terminologické otázky a spory o to, co znamenají jed- notlivé pojmy. Slezsko má svou minulost, od které nelze utéct, má ale i svou přítomnost. V minulosti se jednalo o spornou oblast, kde docházelo i k ozbro- jeným konfliktům, dnes je stále častější místem smíření, kde bydlí lidé, kteří 10 Úvod od redaktora musí nolens volens na tu minulost stále navazovat, avšak místo paměti o spo- rech volí kooperaci. Andrzej Kasperek Slovo redaktora 100. výročie znovuzískania slobody Poľskom nás skláňa k viacúrovňovej reflexii o minulosti tejto časti Európy. Toto okrúhle výročie je dobrým dôvo- dom pre skúmanie minulosti, no práve návrat do dôb minulých je poznačený rizikom upevňovania antagonizmov, pretože práve vznik 2. Poľskej republi- ky bol zároveň rúcaním starého poriadku, súvisel so vznikom nových hraníc, a tým aj s vytváraním rozličných naratívov o minulosti. Obrodený štát vznikal na troskách starých hraníc, bol sociálnym experimentom, v ktorom sa z rôz- nych pamätí začal lepiť spoločný politický organizmus. Sociológovia či antro- pológovia, historici alebo politológovia však vidia aj dnes neustálu aktualizáciu minulosti v správaní súčasných ľudí, v trvácnosti návykov, v postojoch. Ferdi- nand Braudel vytvoril pojem dlhého trvania pre opis takejto reality. Dlhé tr- vanie sa mimoriadne žiarivo manifestuje v pohraničných územiach, osobitých sociokultúrnych zmesiach, v oblastiach po stáročia ovplyvňovaných rôznymi