Nr 27/2010 ISSN 0860-2395
PISMO STOWARZYSZENIA KONSERWATORÓW ZABYTKÓW
Pismo Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków Journal of the Association of Monument Conservators WIADOMOŚCI KONSERWATORSKIE • CONSERVATION NEWS nr 27/2010 Rada Programowa Projekt okładki Programme Board Cover design Prof. dr hab. inż. Jerzy Jasieńko – przewodniczący Dr inż. arch. Dominika Kuśnierz-Krupa Dr inż. Lech J. Engel Mgr inż. arch. Michał Krupa Dr inż. arch. Marcin Gawlicki Opracowanie graficzne i DTP: Dr inż. Mariusz Jackiewicz Graphic design and DTP Prof. zw. dr hab. inż. arch. Andrzej Kadłuczka Sławomir Pęczek, EDITUS Prof. zw. dr hab. inż. arch. Kazimierz Kuśnierz tel. (071) 793-1500, 502 23-43-43 Dr inż. Zygmunt Matkowski www.editus.pl Mgr inż. Piotr Napierała Dr inż. Piotr Rapp Redaktor techniczny Prof. zw. dr hab. inż. arch. Andrzej Tomaszewski Technical Editor Mgr Jacek Rulewicz Zdzisław Majewski Redaktor Naczelny Realizacja wydawnicza Editor in Chief Publishing Prof. zw. dr hab. inż. arch. Kazimierz Kuśnierz Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne 53-204 Wrocław, ul. Ojca Beyzyma 20/b Z-ca Redaktora Naczelnego tel./fax (071) 363-26-85, 345-19-44 Assistant Editor www.dwe.wroc.pl Mgr inż. arch. Maria Sarnik-Konieczny Wydawca Sekretarze Redakcji Publisher Editorial Secretary Zarząd Główny Stowarzyszenia Dr inż. arch. Marek Barański Konserwatorów Zabytków Dr inż. arch. Dominika Kuśnierz-Krupa 00-464 Warszawa, ul. Szwoleżerów 9 Biuro Redakcji tel. (022) 621-54-77, fax (022) 622-65-95 Editorial Office Nakład: 1000 egz. Edition 1000 copies Dr Maria Stępińska 00-464 Warszawa, ul. Szwoleżerów 9 Druk ukończono w 2010 r. Printed in 2010. tel. (022) 629-21-31, e-mail: [email protected] Tłumaczenie Translation Mgr Violetta Marzec
WIADOMOŚCI KONSERWATORSKIE dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu operacyjnego: Promocja Czytelnictwa, Priorytet 3 „Rozwój Czaso- pism Kulturalnych”. CONSERVATION NEWS was subsidised by the Minister of Culture and National Heritage within the operative programme: Popularising Reading. Priority 3 “Development of Cultural Periodicals”
Prace o objętości do 20 stron A4 (tekst + streszczenie – 1/2 strony) należy składać w biurze redakcji (adres do korespondencji: ul. Nor- wida 1, 31-521 Kraków) w formie elektronicznej + 1 egz. drukowany. Zdjęcia w formie elektronicznej w formacie TIFF 300 dpi. Articles up to 20 pages A4 format (the text + a 1/2 page abstract) should be sent to the Editor office (Maling address: ul. Norwida 1, 31-521 Kraków) in the electronic form plus one printed copy. Pictures in the electronic form in the TIFF 300 dpi format.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 3 Od redakcji From the Editor
Ubiegły rok w naszym środowisku obfitował Last year was abundant in significant conservation w ważne wydarzenia konserwatorskie. Zakończyła go events in our professional environment. It was ended niezwykle ciekawa Międzynarodowa Konferencja pro- with a very interesting International Conference blemowo-konserwatorska REMO 2009, która odbyła REMO 2009 devoted to conservation issues, which się w Wojanowie na Dolnym Śląsku („Wiadomości Kon- took place in Wojanow in Lower Silesia (“Conserva- serwatorskie” nr 26/2009). tion News” no 26/2009). W pierwsze półrocze 2010 roku weszliśmy ze świa- We entered the first half of 2010 fully aware that a domością, że rodzi się projekt ustawy zmierzającej do bill was being created according to which voivodeship podporządkowania wojewódzkich urzędów ochrony monument conservation offices were to be directly zabytków bezpośrednio wojewodom, czy „oderwania” controlled by voivodeship governors, or the voivode- wojewódzkich konserwatorów zabytków od Minister- ship monument conservators were to be torn away stwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Znając sku- from the Ministry of Culture and National Heritage. teczność organizacyjną pomysłodawców takiej „refor- Knowing the organizational efficiency of the origina- my” środowisko konserwatorów polskich zaniepoko- tors of such “reforms” the environment of Polish con- iło się pojawieniem się zagrożenia dla skutecznej servators felt apprehensive about the dangers threat- ochrony krajobrazu kulturowego, a w szczególności ening the effective protection of cultural landscape, centrów miast historycznych. Nie wiedzieliśmy wów- particularly centres of historic towns. We did not know czas, że to pierwsze półrocze roku 2010 będzie najtra- then that the first half of 2010 would be the most tragic giczniejszym od wielu lat. Po pierwsze dla Narodu period in years. Firstly, for the Polish Nation because Polskiego przez tragedię smoleńską z 10 kwietnia, of the Smoleńsk tragedy from April 10, in which we w wyniku której utraciliśmy Prezydenta RP, osobo- lost the President of Poland and eminent personages wości życia publicznego, w tym Generalnego Konser- from our public life, including the General Monu- watora Zabytków, podsekretarza stanu, ministra To- ment Conservator and Undersecretary of State, Min- masza Mertę. Po drugie dla Kraju, jego obywateli, ister Tomasz Merta. Secondly, for the Country, its cit- a także dla zabytków poprzez podwójną niszczącą po- izens, and also for monuments, because of the double wódź, która objęła całe dorzecze Wisły i Odry. destructive floods that inundated the whole river ba- W cieniu tych tragedii, które będą rzutowały na na- sins of the Vistula and the Oder. sze życie przez szereg następnych lat, nastąpiły dwa In the shadow cast by those tragedies on our lives, there ważne wydarzenia dla naszego środowiska. occurred two events important for our environment. Generalnym Konserwatorem Zabytków został Se- The Secretary of State at the Ministry of Culture kretarz Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa and National Heritage, minister Piotr Żuchowski was Narodowego, minister Piotr Żuchowski. Wśród zmian nominated the new General Monument Conserva- w wewnętrznych strukturach Ministerstwa należy od- tor. Among other changes in the internal structures of notować zmianę na stanowisku dyrektora Krajowego the Ministry, the appointment of the new director of Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków. Nowym dy- the National Heritage Board of Poland should also be rektorem KOBiDZ została dotychczasowy zastępca, mentioned. The former vice-director, Ms Paulina Flo- Pani mgr Paulina Florianowicz. W obliczu koniecznych rianowicz M.A., became the new director of the zmian, które muszą objąć w nadchodzących latach pol- NHBP. In the face of necessary changes which will ski system ochrony dziedzictwa narodowego, mamy have to take place in the Polish system of national her- nadzieję na rzeczową i efektywną współpracę w tym itage protection in the coming years, we hope for busi- obszarze. nesslike and effective cooperation in this area. Naszym P.T. Czytelnikom życzymy ciekawej lek- We hope our Readers will enjoy the current issue tury „Wiadomości Konserwatorskich” oraz prosimy of “Conservation News” and will share their opin- o uwagi – listownie lub mailem ([email protected]). Zapra- ions with us - by letter or e-mail ([email protected]). We szamy do nadsyłania artykułów naukowych (6 punk- also invite you to send in scientific articles (6 catego- tów kategoryzacyjnych), prezentacji własnych prac kon- rising points), presentations of your own conserva- serwatorskich, a także ważnych informacji dotyczących tion work, and important information concerning the ochrony zabytków. issue of monument protection. Redaktor Naczelny Prezes Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków Editor in Chief President of the Association of Monument Conservators
Kazimierz Kuśnierz Jerzy Jasieńko
4 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Z ostatniej chwili... Last-minute news...
W dniu 22 czerwca br. odbyło się spotkanie kon- A meeting of monument conservators represent- serwatorów zabytków reprezentowanych przez człon- ed by members of the Scientific Council of the ków Rady Naukowej KOBiDZ z Generalnym Kon- SCfMRD with the General Monument Conservator, serwatorem Zabytków Panem Piotrem Żuchowskim. Mr Piotr Żuchowski took place on June 22, 2010. Przedmiotem tej ważnej debaty była bieżąca „in- The current “inventory” of the state of monument wentaryzacja” stanu ochrony zabytków na koniec protection for the first half of 2010 was the main sub- pierwszego półrocza 2010 roku. Wśród szeregu usta- ject of this crucial debate. Among numerous decisions leń tego spotkania znalazła się ważna informacja, że made during the meeting, there was also important projekt podporządkowania wojewódzkich konserwa- information that the project of submitting voivode- torów zabytków wojewodom został wstrzymany. Jest ship monument conservators to voivodeship gover- to bardzo dobra wiadomość dla środowiska konser- nors was suspended, which is very good news for the watorów zabytków. monument conservators’ environment.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 5 SPIS TREŚCI CONTENTS
Tomasz Merta – Podsekretarz Stanu Tomasz Merta – Undersecretary of w Ministerstwie Kultury State in the Ministry of Culture i Dziedzictwa Narodowego and National Heritage Generalny Konserwator Zabytków General Monument Conservator NIE ŻYJE 9 IS DEAD 9
NAUKA SCIENCE
Zdzisława Tołłoczko Zdzisława Tołłoczko Nowa forma w architekturze łotewskiej New form in Latvian architecture, and its i jej filiacje na przełomie XIX i XX wieku affiliations at the turn of the 19th and na przykładzie Rygi 11 the 20th century, on the example of Riga 11
Jerzy Jasieńko, Marta Moczko, Jerzy Jasieńko, Marta Moczko, Andrzej Moczko, Renato Dżugaj Andrzej Moczko, Renato Dżugaj Badania cech mechanicznych Testing the mechanical and physical i fizycznych betonu w dolnym properties of concrete in the bottom pierścieniu obwodowym kopuły perimeter ring of the dome Hali Stulecia we Wrocławiu 21 of the Centennial Hall in Wrocław 21
Józef Nykiel, Ewa Skrzydlak Józef Nykiel, Ewa Skrzydlak Freski Auli Leopoldina Uniwersytetu Frescoes in Aula Leopoldina Wrocławskiego w świetle of the Wrocław University najnowszych badań i ekspertyz in the light of the latest research konserwatorskich 35 and conservation expert opinions 35
Elżbieta Waszczyszyn Elżbieta Waszczyszyn XIX-wieczna Klinika Lekarska Collegium The 19TH century Medical Clinic Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego of Collegium Medicum of the Jagiellonian w Krakowie University in Krakow Zarys problemów konserwatorskich An outline of conservation problems w świetle wymogów współczesnego in the light of requirements szpitala akademickiego 51 of a modern university hospital 51
Klaudia Stala Klaudia Stala Palatium możnowładcze Piotra Włostowica? Piotr Włostowic’s magnate Palatium? Rekonstrukcja najstarszej fazy budowli Reconstruction of the oldest phase of romańskiej w Sobótce-Górce na podstawie the Romanesque building in Sobótka-Górka, najnowszych wyników badań on the basis of the latest results of archeologiczno-architektonicznych 67 archeological and architectural research 67
Anna Bojęś-Białasik, Beata Kwiatkowska-Kopka Anna Bojęś-Białasik, Beata Kwiatkowska-Kopka Cystersi, średniowieczni mistrzowie The Cistercians, medieval inżynierii wodnej 79 masters of hydro-engineering 79
Małgorzata Andrałojć, Mirosław Andrałojć, Małgorzata Andrałojć, Mirosław Andrałojć, Patrycja Silska, Piotr Szyngiera Patrycja Silska, Piotr Szyngiera O kierunkach i możliwościach interpretacji Directions and possibilities in interpretation układów zabytków rejestrowanych of layouts of artefacts registered jako anomalie elektromagnetyczne as electromagnetic anomalies na powierzchni on the surface of stanowisk archeologicznych 95 archaeological sites 95
6 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 SPIS TREŚCI CONTENTS
Barbara Łydżba-Kopczyńska Barbara Łydżba-Kopczyńska Badania fizykochemiczne obiektów Physicochemical research of historic zabytkowych na Dolnym Śląsku 108 objects in Lower Silesia 108
Anna Baran, Marta Winiarczyk, Anna Baran, Marta Winiarczyk, Małgorzata Barańska Małgorzata Barańska Zastosowanie spektroskopii Application of Raman spectroscopy ramanowskiej do analizy to analysis of fibres dyed with indigo 117 włókien barwionych indygo 117 Karolina Zimna-Kawecka Karolina Zimna-Kawecka Monument protection and organisation Ochrona zabytków i organizacja of conservation offices during urzędów konserwatorskich w Polsce the interwar period in Poland okresu międzywojennego (on the example of Pomeranian (na przykładzie woj. pomorskiego) Voivodeship) and the norms a unormowania Ustawy z dn. 23 VII 2003 r. in the Act from 23 July 2003 o ochronie zabytków i opiece concerning monument protection nad zabytkami 123 and care for monuments 123
Dominika Kuśnierz-Krupa Dominika Kuśnierz-Krupa Zamek w Skawinie jako przykład The castle Skawina as an example średniowiecznej warowni of medieval stronghold founded fundacji króla Kazimierza Wielkiego 145 by King Casimir the Great 145
PREZENTACJE – RAPORTY PRESENTATIONS AND REPORTS
Andrzej Kadłuczka Andrzej Kadłuczka Restauracja i modernizacja Restoration and modernisation Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku of the Gallery of the 19th-century Polish Art Muzeum Narodowego at the National Museum w Sukiennicach w Krakowie 153 in Sukiennice in Krakow 153
Mirosław Holewiński Mirosław Holewiński Dwór w Podchybiu. Jaka będzie The manor house in Podchybie. przyszłość obiektu zabytkowego 162 What the future of a historic building will look like 162 Łukasz Ciupiński, Elżbieta Fortuna-Zaleśna, Halina Garbacz, Tomasz Onyszczuk, Łukasz Ciupiński, Elżbieta Fortuna-Zaleśna, Andrzej Koss, Janusz Mróz, Anna Zatorska, Halina Garbacz, Tomasz Onyszczuk, Krzysztof Chmielewski, Elżbieta Jeżewska, Andrzej Koss, Janusz Mróz, Anna Zatorska, Piotr Zambrzycki, Marek Jeziorowski, Krzysztof Chmielewski, Elżbieta Jeżewska, Jan Marczak, Marek Strzelec, Antoni Sarzyński, Piotr Zambrzycki, Marek Jeziorowski, Roman Ostrowski, Wojciech Skrzeczanowski, Jan Marczak, Marek Strzelec, Antoni Sarzyński, Antoni Rycyk, Christina Spaarschuh, Roman Ostrowski, Wojciech Skrzeczanowski, Barbro Wedvik Antoni Rycyk, Christina Spaarschuh, Projekt MATLAS – Zaawansowane Barbro Wedvik metody inżynierii materiałowej MATLAS project – Advanced methods w diagnostyce dzieł sztuki poddanych of materials engineering in diagnostics renowacji laserowej za pomocą of art works after renovation kształtowanych, wysokoenergetycznych by means of shaped, high-energy impulsów promieniowania 171 laser radiation pulses 171
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 7 SPIS TREŚCI CONTENTS
INFORMACJE INFORMATION
Krzysztof Stępiński Krzysztof Stępiński Międzynarodowy Dzień International Day Ochrony Zabytków of Monument Protection 11 maja 2010, 11 May 2010, Zamek Królewski w Warszawie 177 the Royal Castle in Warszawa 177
KSIĄŻKI BOOKS
Krystyna Dąbrowska-Budziło Krystyna Dąbrowska-Budziło Krystyna Pawłowska Krystyna Pawłowska Przeciwdziałanie konfliktom Preventing conflicts concerning wokół ochrony i kształtowania krajobrazu landscape shaping and protection Partycypacja społeczna, Social participation, public debate, debata publiczna, negocjacje 184 negotiations 184
WSPOMNIENIA POSTHUMOUS TRIBUTES
Kazimierz Kuśnierz Kazimierz Kuśnierz Stanisław Czyrny 187 Stanisław Czyrny 187
POLEMIKI POLEMICS
Okiem Puzona Okiem Puzona Autorytety, jeszcze raz autorytety! 189 Autorytety, jeszcze raz autorytety! 189
8 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Tomasz Merta
Podsekretarz stanu w Ministerstwie Undersecretary of State in the Ministry Kultury i Dziedzictwa Narodowego of Culture and National Heritage Generalny Konserwator Zabytków General Monument Conservator NIE ŻYJE IS DEAD
Urodził się 7 listopada1965 Tomasz Merta was born on 7 roku w Legnicy na Dolnym Ślą- November1965, in Legnica in sku. W okresie młodości związał Lower Silesia. He spent his youth się z Kielcami. Tutaj zdał maturę in Kielce, where he attended uczęszczając w latach 1980-1984 a secondary school – IV LO im. do IV LO im. Hanki Sawickiej. Hanki Sawickiej – from 1980 to Następnie ukończył filologię pol- 1984, and passed his maturity exam. ską na Uniwersytecie Warszaw- Subsequently, he graduated from skim, gdzie pracował w latach the Faculty of Polish Philology at 1996-1998. W latach 90. XX w. the University of Warsaw, where he ukończył studia doktoranckie na worked during the years 1996- Wydziale Stosowanych Nauk Spo- -1998. During the 1990s, he com- łecznych UW oraz Podyplomową pleted postgraduate studies at the Szkołę Nauk Społecznych przy In- Department of Applied Social Sci- stytucie Filozofii i Socjologii PAN. ences UW and at the Postgraduate W Jego bogatym życiorysie School of Social Sciences at the In- należy również odnotować fakt, że w latach 2000- stitute of Philosophy and Sociology PAN. 2001 był doradcą Ministra Kultury i Dziedzictwa Among other facts from his eventful life it should Narodowego, a także dyrektorem Instytutu Dzie- be noted, that during the years 2000-2001 he was dzictwa Narodowego, redaktorem naczelnym appointed a counsellor to the Minister of Culture „Kwartalnika Konserwatywnego”, konsultantem and National Heritage, the director of the National i współautorem programów oraz podręczników Heritage Institute, the editor-in-chief of “Kwartal- w Centrum Edukacji Obywatelskiej, członkiem nik Konserwatywny” (Conservative Quarterly), Rady Programowej Muzeum Powstania Warszaw- a consultant and co-author of programmes and skiego. course books in the Centre of Civic Education, and W 2005 roku powrócił do Ministerstwa Kultu- a member of the Program Board of the Museum of ry i Dziedzictwa Narodowego jako Podsekretarz Warsaw Uprising. Stanu oraz Generalny Konserwator Zabytków. In 2005, he returned to the Ministry of Culture Zginął w tragicznej katastrofie lotniczej pod and National Heritage as an Undersecretary of State Smoleńskiem w dniu 10 kwietnia 2010 roku. and the General Monument Conservator. O zmarłym napisano już wiele artykułów wspo- He died in the tragic plane crash near Smoleńsk mnieniowych, m.in. „Tomasz Merta. Historia była on 10 April 2010. jego pasją”; „Troskliwy opiekun narodowej pamię- Several articles have already been written to com- ci”; „Człowiek wiary, nadziei i miłości...”; „Urzęd- memorate the deceased e.g. “Tomasz Merta. History nik z duszą intelektualisty” i szereg innych. Przed- was his passion”; “A caring guardian of national mem- stawiły one obraz Tomasza Merty jako myśliciela, ory”; “The man of faith, hope and love...”; “An offi- człowieka bez reszty oddanego idei ochrony pa- cial with a soul of an intellectual” and many others. mięci narodowej. Z tej właśnie idei wyłoniła się They presented Tomasz Merta as a thinker and a man Jego kolejna pasja, kiedy obejmował w Minister- unreservedly devoted to the idea of preserving na- stwie „obszar ochrony zabytków” w randze wice- tional memory. This idea triggered his other passion ministra – Generalnego Konserwatora Zabytków. when he assumed the “area of monument protec- Jeden z Jego najbliższych współpracowników po- tion” at the Ministry, and was appointed a deputy wiedział, że nie widział dotąd urzędnika, który by minister – the General Monument Conservator. One posiadał tak wiele młodzieńczego zapału oraz ener- of his closest associates said, that he had never seen
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 9 gii w trudnej pracy związanej z ochroną dziedzic- an official with so much youthful ardour and energy twa. Przyniosło to szybko efekty w postaci odzy- for the onerous task of protecting national heritage. skania rangi urzędu Generalnego Konserwatora It brought immediate results, such as the office of Zabytków w Polsce oraz zdobycia autorytetu i po- the General Monument Conservator in Poland re- zycji Tomasza Merty w środowisku. Nie sposób gaining its prestige, and Tomasz Merta gaining au- wymienić wszystkich Jego dokonań w okresie thority and standing in professional circles. It would ostatnich pięciu lat. Na pewno jednym z najważ- be impossible to list all his achievements from the niejszych było wypracowanie konstruktywnego last five years. Certainly, one of the most important dialogu z konserwatorami skupionymi wokół Sto- was working out a constructive dialogue with con- warzyszenia Konserwatorów Zabytków, Polskiego servators clustered around the Monument Conser- Komitetu Narodowego ICOMOS, Towarzystwa vators’ Association, Polish National Committee of Opieki nad Zabytkami, a także z wojewódzkimi ICOMOS, and the Society for Care over Monu- konserwatorami zabytków – stanowiącymi podsta- ments, as well as with voivodeship monument con- wowe ogniwo ochrony dóbr kultury narodowej. servators, constituting the basic element in the sys- Efektem tej współpracy były liczne konferencje na- tem protecting our cultural heritage. This coopera- ukowo-problemowe, seminaria tematyczne etc., tion resulted in numerous scientific conferences, the- które podejmowały najistotniejsze, bieżące proble- matic seminars etc., which focused on the most sig- my związane z ochroną zabytków, problemy zarzą- nificant current problems connected with monument dzania oraz struktury, problemy bazy badawczej oraz protection and management, structural problems, digitalizacji olbrzymiego zasobu zabytków w Polsce problems with the research base as well as with digi- oraz szereg innych spraw o kluczowym znaczeniu talisation of the vast collection of historic monuments dla sprawnego funkcjonowania urzędu konserwa- in Poland, and several other matters of key impor- torskiego. Były też konferencje o zabarwieniu hi- tance for efficient functioning of the conservator’s storycznym, np. „90 lat Służby Ochrony Zabytków office. There were also conferences of more histori- w Polsce”, gdzie po raz pierwszy podjęto próbę ca- cal character, e.g. “90 years of Monument Protection łościowej oceny dorobku PSOZ, czy „Polskie kon- Service (PSOZ) in Poland”, where an overall evalu- serwacje poza granicami Rzeczypospolitej”, gdzie ation of the PSOZ achievements was attempted for dokonano (również po raz pierwszy) komplekso- the first time, or “Polish conservations abroad”, where wej inwentaryzacji i oceny dorobku polskich kon- (also for the first time) a complex inventory and eval- serwatorów działających na różnych kontynentach. uation were made of the achievements of Polish con- Na dorobek Generalnego Konserwatora Zabyt- servators working on different continents. ków, Ministra Tomasza Merty należy też spojrzeć The achievements of the General Monument od strony codziennej. Był w swoich decyzjach kon- Conservator, Minister Tomasz Merta, should be serwatorskich człowiekiem niezależnym. Dzięki viewed from their mundane side, too. He was a man Jego wytrwałości przetrwały liczne ważne zabytki of independent conservation decisions. Owing to Warszawy, m.in. fabryka Norblina przy ul. Żela- his perseverance numerous important monuments znej, kamienice przy ul. Foksal, willa Arpada Cho- were preserved in Warszawa, e.g. Norblin’s Factory wańczaka przy ul. Morskie Oko, kamienica przy in Żelazna St., tenement houses in Foksal St., Ar- ul. Próżnej i inne, choćby XVIII-wieczny kościół pad Chowańczak’s Villa in Morskie Oko St., św. Rocha w podwarszawskim Lipkowie, zagrożo- a tenement house in Próżna St. and other, such as ny rozbiórką. the 18th-century church of St. Roch in Lipkow near Podejmował wiele spraw kluczowych i trud- Warszawa, threatened with demolition. He under- nych, których inni nie podejmowali. took several key but arduous tasks which others were Kiedy rozmawialiśmy o życiu, o badaniach na- not willing to tackle. ukowych, programach konserwatorskich, zwykłych Whether we discussed life, scientific research, con- ludzkich sprawach naszego środowiska, zawsze servation programmes or ordinary mundane matters miał gotową odpowiedź, mądrą, niezwykle celną, of our environment, he always had an answer ready często zaskakującą, zawsze głęboko umotywowa- – wise, extremely accurate, frequently surprising, al- ną, a nade wszystko przyjazną. ways amply justified, but most of all a friendly one. Pozostało piękne wspomnienie i pustka, którą All that remains are beautiful memories and emp- trudno będzie wypełnić. tiness which will be impossible to fill. Żegnamy Wybitnego Człowieka, Intelektuali- We bid farewell to an Outstanding Man, an In- stę, Współczesnego Patriotę w najlepszym tego sło- tellectual, a Modern Patriot in the true sense of the wa znaczeniu, Przyjaciela… word, and a Friend… Non Omnis Moriar Non Omnis Moriar Jerzy Jasieńko, Kazimierz Kuśnierz Jerzy Jasieńko, Kazimierz Kuśnierz
10 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 NAUKA SCIENCE
Zdzisława Tołłoczko
Nowa forma w architekturze łotewskiej i jej filiacje na przełomie XIX i XX wieku na przykładzie Rygi
New form in Latvian architecture, and its affiliations at the turn of the 19th and the 20th century, on the example of Riga
Określenie ‘nowa forma’ nie jest pojęciem The term ‘new form’ is not a particularly orig- szczególnie oryginalnym bądź odkrywczym, ale za inal or innovative notion, but a very useful one, to bardzo poręcznym lub czasami niezastąpionym. sometimes even indispensable. The formula has Formułę tę stosowało z powodzeniem wielu au- been successfully used by many authors, among torów, a wśród nich, między innymi, Andrzej K.Ol- whom there were Andrzej K. Olszewski and Er- szewski oraz Ernest Niemczyk1. Próbowali oni nest Niemczyk. They tried to grasp the essence of uchwycić istotę nowych nurtów w architekturze, new trends in architecture which fell outside the które wymykały się spod rygorów naczelnych kie- rigorous principles of the mainstream tendencies, runków nie spełniając warunków przypisywanych by not fulfilling the requirements either of the old na ogół stylom dawnym, jak i modnym tendencjom styles or the fashionable trends shaping the most kształtującym architekturę najnowszą. Autorzy ci modern architecture. The authors focused their skupiali głównie swą uwagę na stylowych wyda- attention mainly on stylistic events which took rzeniach lat około 1900-1925, opisując i analizując place during the years 1900-1925, describing and zjawiska niezwiązane bezpośrednio z awangardą, analyzing the phenomena not directly connected czyli z nieawangardową architekturą nowoczesną2. with the avant-garde, which means the non-avant- Tymczasem w historii sztuki od jej zarania niemal garde modern architecture. Since the beginnings zawsze pojawiała się jakaś ‘nowa forma’ i nie była of the history of art there always appeared a ‘new ona wyłącznie fenomenem pierwszej ćwierci XX form’, so it was not exclusively a phenomenon of wieku. Zawsze wszak istniała jakaś współczesność, the first quarter of the 20th century. There always czyli ówczesna nowoczesność, bądź to osobliwy, existed some sort of present, that is the then mo- jedyny dla jakiejś epoki, modernizm. Przykłado- dernity, or a peculiar modernism, particular to wo, Michel Ragon twierdzi, że sam termin archi- a given epoch. For example, Michel Ragon claims tecture moderne jest nonsensem, gdyż wszystkie sty- that the term architecture moderne itself is nonsense le były kiedyś modernes3. Ale i w nich ścierały się since all the styles were once modernes, in which trendy zachowawcze i bardziej nowatorskie. Traf- conservative and innovative trends clashed as well. nie zatem A.K.Olszewski konstatuje, iż: „...Starcie A. K. Olszewski concluded that “…Clashing of the się ‘nowego’ ze ‘starym’ musi wywołać pewne for- ‘new’ with the ‘old’ must result in some forms in my pośrednie, oscylujące między uproszczoną tra- between, oscillating between simplified tradition dycją a powierzchowną nowoczesnością”4. Dobrą and superficial modernity”. A good illustration lo- ilustracją ulokowaną w szeroko rozumianym mo- cated in the widely understood Modernism, and dernizmie, a znakomicie ugruntowującą ów po- perfectly consolidating the above mentioned view-
Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 11 gląd, może być północnoniemiecki ekspresjonizm, point was the north-German Expressionism which który estetycznie nawiązywał do mistyki gotyku5. alluded aesthetically to the mysticism of the Goth- Były więc różne modernizmy, a ich rozmaite ga- ic. There were different modernisms, and their tunki nosiły wiele nazw. Podstawowym wszakże various versions were called numerous names. ich wyróżnikiem jest odpowiedź na pytanie, czy However, their distinctive feature is the answer to nie tylko pragnęły, ale przede wszystkim: czy swe the question whether they not merely wanted to, marzenia zrealizowały w kwestii radykalnego od- but whether they realized their dreams concern- cięcia się od przeszłości – zerwania ciągłości trady- ing the matter of radical separation from the past – cji architektonicznej. breaking the continuity of architectonic tradition. Punktem ciężkości zainteresowań autorki ni- The focus of interest of the author of this paper niejszego artykułu jest nowa forma w architektu- is the new form in architecture which, since new rze, która, jako że nowa, to rzecz oczywista nowo- meant also modern, but at the same time was sub- czesna, ale jednocześnie podporządkowana zasa- ordinated to the principle expressed in the maxim dzie zawartej w paremi św.Tomasza z Akwinu, of the St. Thomas Aquinas, saying: Conservatio est brzmiącej: Conservatio est continua creatio, którą to continua creation, was so wonderfully developed by myśl tak wspaniale rozwinął w swej teorii estetycz- Edmund Burke in his aesthetic theory. And so was nej Edmund Burke6. I taką właśnie jest, na poły the half – new, half – traditional architecture of Riga nowa, na poły tradycjonalna, odpowiadająca po- at the turn of the 19th and 20th century, which re- dobnym nurtom europejskim, architektura Rygi na flected similar European trends. Let us have a look przełomie XIX i XX wieku. Rzućmy pokrótce at some of its examples, considering the new situ- okiem na jej niektóre przykłady, uwzględniwszy ation which questioned the time-honoured prin- nową sytuację, w której zakwestionowano uświę- ciples of identifying historic styles on the basis of cone zasady wytyczania stylów historycznych na ideal types, constructed on the basis of mutual for- podstawie typów idealnych, skonstruowanych mal and ideal connections, thus dividing the whole w oparciu o wzajemne powiązania formalno-ide- centuries. In the case of appearance of the in-be- owe, dzieląc na tej zasadzie całe stulecia. Natomiast tween forms, e.g. those known as decadent style, w przypadku pojawiania się form pośrednich, np. proto-style, post-style, neo-style etc. moving away określanych jako: styl okołoschyłkowy, protostyl, from the ideal type, at the turn of the 19th and the poststyl, neostyl, itp., oddalających się od typu ide- 20th century the problem was additionally compli- alnego, na przełomie XIX i XX wieku problem cated by the appearance of eclecticism and the re- komplikował się dodatkowo w przypadku pojawie- action to it, namely Secession which in France was nia się eklektyzmu i reakcji nań, czyli secesji, która known as Art Nouveau, while in England it was we Francji nosiła nazwę Art Nouveau, a w Anglii called Modern Art. zwała się Modern Art7. Considering the limited choice and the subject Do pierwszych prognostyków owego nowego range discussed in this article, among the first bea- genre’u należy, uwzględniwszy skromność wyboru cons of the new genre was the first building of the i zakresu ujętej w tym artykule problematyki, industrial complex of the VEF factory erected by pierwszy budynek zespołu zakładów VEF w Ry- Heinrich Karl Scheel during the years 1899-1914. dze, wzniesiony w latach 1899-1914 przez Heinri- The factory, which was then owned by the Rus- cha Karla Scheela. Zakłady te, wówczas należące sian electro-technical enterprise Union, belonged do rosyjskiego przedsiębiorstwa elektrotechnicz- to the German concern AEG, so it was not sur- nego Union, wchodziły w skład niemieckiego kon- prising that Peter Behrens participated in the next cernu AEG i nic przeto dziwnego, że w kolejnej stage of expansion during the following years. Some rozbudowie w latach następnych uczestniczył Pe- Latvian scientists gave the work of Scheel the name ter Behrens. Pracę Scheela niektórzy badacze ło- Rundbogenstil, though it seems that this particular tewscy określają mianem Rundbogenstil, atoli wy- object represents eclecticism more than neo-Ren- daje się, że w tym obiekcie więcej eklektyzmu niż aissance of which Rundbogenstil was a variety. The neorenesansu, którego odmianą był Rundbogenstil8. before mentioned statement is not a criticism, al- Przy tym stwierdzenie to nie jest czymś w rodzaju though eclecticism and academism constituted an zarzutu, wszak jeszcze do niedawna eklektyczność anathema until recently, nowadays they have be- bądź akademizm były anatemą, zaś obecnie stały come a significant feature indicating particular in- się znamiennym wskazaniem na swoistą innowa- novativeness in the architecture at the turn of the cyjność w architekturze przełomu XIX i XX wie- 19th and 20th century. Eclecticism was invented by ku. Eklektyzm wymyślili już architekci w dobie architects during the Greek antiquity or even ear- antyku greckiego, a nawet wcześniej, o rzymskim lier, not to mention the Roman period. Therefore, nie wspominając. Zatem dziewiętnastowieczne the 19th-century mutations of those stylistic hybrids
12 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 mutacje owych hybryd stylowych śmiało nazwać can confidently be called new eclecticism, and the można nowym eklektyzmem, a odwaga w ampli- bravery in amplifying various motifs deserved the fikacji różnorodnych motywów zasługuje na mia- name of a curious, nevertheless a novel form. no osobliwej wprawdzie, a jednak nowej formy (fig. 1, 2). However, the closer it was to the end of (ryc. 1, 2). Wszelako im bliżej końca XIX stulecia, the 19th century, the more this new proto-form was ta nowa protoforma ulega znaczącej redukcji reduced and its detail, or even the tectonics itself, i uproszczeniu detalu, a nawet tektoniki samej. Się- simplified. According to the findings of Krzysztof gając do ustaleń Krzysztofa Stefańskiego, posłużyć Stefański, one could use an analogy assuming that, się można analogią zakładającą, że podobnie jak similarly to ‘mature historicism’, ‘mature eclecti- „dojrzały historyzm”, tak i „dojrzały eklektyzm” na cism’ evolved at the turn of the centuries towards przełomie stuleci ewoluowały ku rozwiązaniom more reserved solutions, while still maintaining the bardziej powściągliwym, aczkolwiek dalej konty- continuity of cultural development of Europe. The nuowały ciągłość rozwoju kulturowego Europy9. comparison of the VEF factory in Riga with the Dobrym przykładem będzie zatem porównanie building of the new Artus Court in Toruń, com- ryskich zakładów VEF z budynkiem nowego Dwo- pleted in 1888 according to the design by Rudolph ru Artusa w Toruniu, ukończonym w 1888 roku, Schmidt, could serve as a good example (fig. 3). podług planów Rudolpha Schmidta10 (ryc. 3). New form also accompanied the phenomena Nowa forma towarzyszyła również zjawiskom generally described as secession. Naturally, seces- określanym ogólnie mianem secesji. Rzecz jasna sion itself was a post-modernist style, however in secesja była sama w sobie stylem protomoderni- many countries including Latvia it was interspersed stycznym, jednakże w wielu krajach, także i na with historicism and eclecticism, an excellent ex- Łotwie, mieszała się z historyzmem i eklektyzmem, ample of which is the edifice of the former school czego znakomitym przykładem w Rydze jest of commerce, currently the Latvian Academy of gmach byłej szkoły handlowej, a obecnie Łotew- Art, erected during the years 1902-1905, accord- skiej Akademii Sztuki, wzniesiony w latach 1902- ing to the design of Wilhelm Ludwig Bockslaff. It -1905 podług planów Wilhelma Ludwiga Bockslaf- is a relatively free interpretation of Gothic, aesthet- fa. Jest to dość swobodna interpretacja gotyku na- ically alluding to the spirit of Hansa Gothic, though wiązująca estetycznie do ducha gotyku hanzeatyc- not so innovative as in the case of Teodor Talowski. kiego, choć nie tak nowatorska jak u Teodora Ta- The interiors of the Academy building present par- lowskiego. Zwłaszcza wnętrza budynku Akademii ticularly magnificent examples of combining se- przynoszą przykłady znakomitego łączenia secesji cession and neo-Gothic, while their high standard i neogotyku, zaś wysoki poziom rękodzieła arty- of artistic craftsmanship allows for comparing them stycznego pozwala je porównać z pracami Louisa to the works of Louis Comfort Tiffany (fig. 4, 5). Comforta Tiffany’ego11 (ryc. 4, 5). Art Nouveau, which is called Ju-gendstila in Do secesji, na Łotwie zwanej Ju-gendstila, zali- Latvia, also comprises the so called there national cza się na ogół tamże tak zwany narodowy roman- Romanticism. It is a specific phenomenon in the tyzm. Jest to swoisty fenomen w sztuce tego kraju art of that country which is an aesthetic emanation będący estetyczną emanacją narodowych aspiracji of national aspirations of arising society based on rodzącego się społeczeństwa opartego na tradycjach ethnic traditions. At the first glance, the art of na- etnicznych. Na pierwszy rzut oka architektura na- tional Romanticism evokes associations with the rodowego romantyzmu wywołuje skojarzenia late Berlin secession combined with the actual in- z późną secesją berlińską, połączonej z faktyczny- fluence of Eliel Saarinen style. Such associations mi wpływami stylu Eliela Saarinena. Takie asocja- can be justified in real terms. Firstly, the influence cje mają swe realne uzasadnienie. Po pierwsze – of German culture was very strong in Latvia and wpływy kultury niemieckiej na Łotwie były bar- German language was the second, besides Russian, dzo silne, a język niemiecki był drugim, po rosyj- official language in the area of the Tzar’s provinc- skim, językiem urzędowym na terenach carskich es which nowadays constitute the Republic of guberni, tworzących dzisiejszą Republikę Łotew- Latvia. And secondly, Finland – the homeland of ską. I po drugie – Finlandia, ojczyzna Saarinena, Saarinen, also belonged to the Russian Empire. należała również do imperium rosyjskiego. Founding in 1896 in the Riga Polytechnic Insti- Ogromne znaczenie na powstanie i rozwój tego tute of the Department of Building and Architec- stylu miało założenie w 1896 roku w Ryskim In- ture, where a new generation of architects not con- stytucie Politechnicznym Wydziału Architektury nected with Petersburg or German colleges was i Budownictwa, w którym wykształciło się nowe educated, had a great impact on the creation and pokolenie architektów, niezwiązanych z uczelnia- development of that style. That private school mi petersburskimi lub niemieckimi. Ta prywatna quickly earned significant scientific reputation, and
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 13 Ryc. 1. Zakłady VEF. Ryga. H. K. Schell, 1899− Ryc. 4. Łotewska Akademia Sztuki. Ryga. −1914 W.L. Bockslaff, 1902−1905 Fig. 1 VEF factory, Riga. H. K. Scheel, 1899− Fig. 4. Latvian Academy of Art, Riga. −1914 W.L. Bockslaff, 1902−1905.
Ryc. 5. Łotewska Akademia Sztuki, witraż. Ryga. E. Tode, 1905 Fig. 5. Latvian Academy of Art, stained−glass window. Riga. E. Tode, 1905
Ryc. 2. Zakłady VEF, fragment. Ryga. Rzeź− Ryc. 6. Budynek byłej szkoły prywatnej. Ryga. Ryc. 7. Budynek byłej szkoły prywatnej, wnę− ba, H. Še−l, 1898 K. Pe−lkše−ns, E. Laube, 1905 trze. Ryga. J. Madernieks, ok. 1910 Fig. 2 VEF factory, fragment, Riga. Sculpture, Fig. 6. Building of the former private school, Fig. 7. Building of the former private school, H. Še−l, 1898 Riga. K. Pe−kše−ns, E. Laube, 1905 interior, Riga. J. Madernieks, app. 1910
Ryc. 3. Dwór Artusa. Toruń. R. Schmidt, 1888 Ryc. 8. Ryskie Towarzystwo Łotewskie. Ryga. E. Laube, E. Pole, 1909 Fig. 3. The Artus Court, Toruń. R. Schmidt, 1888 Fig. 8. Latvian Society in Riga, Riga. E. Laube, E. Pole, 1909
14 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 9. Bank Towarzystw Spółdzielczych. Warszawa. J. Heurich (jr), 1912−1917 Fig. 9. Bank of Cooperative Societies, Warszawa. J. Heurich (jr), 1912−1917
Z Ryc. 10. Ryski Bank Handlowy. Ryga P. Mandelštams, 1913 Fig. 10. The Merchant Bank, Riga. P. Mandelštams, 1913
C Ryc. 11. Blok mieszkalny przy ul. Au− sekl,a 3. Ryga. P. Dreijmanis, 1927 Fig. 11. Residential block at 3 Ausekl,a St., Riga. P. Dreijmanis, 1927
V Ryc. 12. Blok mieszkalny Liebknech− thof. Wiedeń. K. Krist,1926 Fig.12. Residential block Liebknech− thof, Vienna. K. Krist, 1926
− Ryc. 13. Budynek mieszkalno−usługowy przy ul. G, ertrudes Ryc. 14. Budynek mieszkalno−usługowy przy 118 Avenue des Champs Élysées. 27. Ryga. T. Hermanovski, 1934 Paryż. J. Desbouis, 1929 − Fig. 13. Residential – utility building at 27 G, ertrudes St., Riga. Fig. 14. Residential−utility building at 118 Avenue des Champs Élysées, Paris. T. Hermanovski, 1934 J. Desbouis, 1929
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 15 uczelnia rychło zyskała znaczącą reputację nauko- on its basis the Riga Polytechnic was created in wą i na jej bazie w 1918 roku powstała Politechni- 1918. It might be worth adding, that General ka Ryska. Na marginesie warto może dodać, że Władysław Anders graduated from that school be- uczelnię tę, jeszcze przed pierwszą wojną świato- fore the World War I. The above mentioned new wą, ukończył gen. Władysław Anders. Wspomnia- generation of Latvian architects derived mostly ne już nowe pokolenie architektów łotewskich from the middle class, and represented new na- wywodziło się z klasy średniej głównie i reprezen- tional identity seeking sources of inspiration in folk towało nową tożsamość narodową, poszukującą culture. Therefore, the national – romantic style źródeł inspiracji w kulturze ludowej. Stąd też was dominated by rustic elements and ethnograph- w stylu narodowo-romantycznym dominuje ru- ic stylisation. Among numerous artists represent- stykalizm i etnograficzna stylizacja. Wśród wielu ing this current one could distinguish particularly twórców tego nurtu wyróżnili się szczególnie Konstanti-ns Pe-kše-ns i Eiens Laube (fig. 6, 7). Konstanti-ns Pe-kše-ns i Eiens Laube12 (ryc. 6, 7). On the tide of the Latvian national revival, in- Na fali łotewskiego odrodzenia narodowego, tensified by the revolution of 1905, an object of zintensyfikowanego rewolucją 1905 roku, powstał special rank was created both if we consider new obiekt szczególnej rangi, mając na uwadze zarów- aspirations of the Latvian community, and new no nowe aspiracje społeczności łotewskiej, jak i no- ambitions of architects coming from this environ- we ambicje architektów wywodzących się z tego ment. I mean here the monumental building hous- środowiska. Mam tu na myśli monumentalny bu- ing the Latvian Society of Riga. It was erected in its dynek siedziby Ryskiego Towarzystwa Łotewskie- basic shape in 1909 (and extended in 1939) in situ go. Powstał on w swym podstawowym kształcie of the Society seat burnt down in 1908. Eiens w 1909 roku (rozbudowywany był do 1939 roku) Laube and Ernests Pole were commissioned to in situ siedziby Towarzystwa spalonej w 1908 roku. design the new building. Initially they proposed Projekt nowego budynku zlecono Eiensowi Lau- a concept in the national Romanticism style. How- be i Ernestsowi Pole. Początkowo zaproponowali ever, the diminishing enthusiasm for that style and oni koncepcję w stylu narodowego romantyzmu. proliferation of national Romanticism – suffice it Wszelako zmierzch entuzjazmu dla tego stylu i pro- to say that several dozens of houses and schools liferacja narodowego romantyzmu – wystarczy were built in this form – caused the proposal to be powiedzieć, że w tej formie wybudowano kilka rejected, so the authors presented a completely new dziesiątków domów mieszkalnych i szkół – spra- solution. Not without significance was the new wiły, iż propozycja została odrzucona i autorzy revival of neoclassicism in Europe and maybe that przedłożyli zupełnie nowe rozwiązanie. Nie bez was why the architects chose that solution, at least znaczenia był ponowny rewiwalizm neoklasycy- as far as the general composition of the building zmu w Europie i może dlatego architekci sięgnęli was concerned. It was not, however, the modern- do takiego rozwiązania, przynajmniej w odniesie- ised or trimmed neo-classicism which, together niu do ogólnej kompozycji bryły. Nie jest to wszak- with the avant-garde, would rule the world archi- że jeszcze zmodernizowany bądź okrojony neokla- tecture after 1918. In the decoration dominating sycyzm, który zawładnie pospołu z awangardą ar- the object we can find strong influence of the Art chitekturą światową po 1918 roku. W dominującej Nouveau. To sum up, it is undoubtedly one of the w obiekcie dekoracji odnajdujemy bowiem ogrom- best examples of the new form in the architecture ne wpływy secesji. Reasumując, jest to bez wątpie- of Riga which, at the same time, might be called nia jeden z najlepszych przykładów nowej formy a specific early – modernist neo-eclecticism. To w architekturze Rygi, który można jednocześnie a certain extent, it can be compared with the build- określić mianem swoistego wczesnomodernistycz- ing of the Cooperative Societies Bank in Warsaw nego neoeklektyzmu. Do pewnego stopnia można designed by Jan Heurich (the younger), built be- go porównać z budynkiem Banku Towarzystw tween 1912-1917 (fig. 8, 9). Spółdzielczych w Warszawie, autorstwa Jana Heu- Another example of the return to neo-classicist richa (juniora), pochodzącym z lat 1912-191713 forms can be the edifice of the Riga Merchant Bank (ryc. 8, 9). (currently housing the Latvian Radio) built in 1913, Kolejnym przykładem nawrotu do form neo- designed by Paulus Mandelštams. This time the klasycystycznych może być, zrealizowany w 1913 author made his concept closer to canonical forms, roku, gmach Ryskiego Banku Handlowego (obec- alluding to the theme of Roman classicism. How- nie siedziba Radia Łotewskiego), zaprojektowany ever, he did not escape the influence of the Art przez Paulusa Mandelštamsa. Tym razem autor Nouveau, though this time not in the decoration bardziej zbliżył swą koncepcję do form kanonicz- but in the object plan. He rejected the axial solu- nych, nawiązując do wątku rzymskiego klasycy- tion in favour of the free plan which was recom-
16 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 zmu. Nie ustrzegł się jednak wpływów secesji, tym mended, even if not quite consistently, by the sup- razem nie w dekoracji, ale w planie obiektu. Zre- porters of the Art Nouveau. The idea will be later zygnował on bowiem z osiowego rozwiązania na developed by le Corbusier. During the 1920s and rzecz wolnego planu, który zalecali, niekonse- 1930s, and even in the 1940s and 1950s, this new kwentnie wprawdzie, ale jednak, secesjoniści. Ten form of classicism will become a kind of ‘new his- pomysł rozwinie nieco później Le Corbusier. Ta toricism’ not so much in terms of style as in terms nowa forma klasycyzmu w latach dwudziestych of aesthetic, artistic and social contents (fig. 10). i trzydziestych, a nawet w latach czterdziestych Such a conclusion could be reached, for instance, i pięćdziesiątych stanie się czymś w rodzaju ‘no- on the basis of the recapitulation made by Nico- wego historyzmu’ nie tyle pod względem stylu, ile laus Pevsner, fragments of which I quote here af- pod względem treści estetyczno-artystyczno-spo- ter Piotr Krakowski. Classicism performed łecznych14 (ryc. 10). Do takiego wniosku można a similar role in the 20th century to that of histori- dochodzić chociażby na podstawie reasumpcji cism in the 19th century because, like its predeces- przeprowadzonej przez Nicolausa Pevsnera, a którą sor, it fulfilled the five main criteria. They were: tu cytuję we fragmentach za Piotrem Krakowskim. “1) conformism, so basing on the already acknowl- Otóż klasycyzm pełnił podobną funkcję w XX wie- edged, reliable forms; 2) associationism and evo- ku jak historyzm w XIX, albowiem jak jego ubie- cationism which were directly connected with the głowieczny poprzednik spełniał pięć naczelnych principle of architecture parlante – and therefore ac- aspektów, bądź lepiej – kryteriów. Były to: „1) kon- ceptance of the thesis that a certain, defined type formizm, a więc opieranie się na sprawdzonych, of architecture, because of the suitable associations wypróbowanych już wcześniej formach, 2) asocja- it evokes, is the most appropriate for a certain type cjonizm i ewokacjonizm, co bezpośrednio łączy się of building with a particular purpose; 3) aesthetic z zasadą architecture parlante – a zatem przyjęciem argument stating that old styles and ways of build- tezy, że pewien określony typ architektury z uwagi ing are imitated because they have been acknowl- na odpowiednie skojarzenia jest najbardziej wła- edged and checked with regard to artistic merit; ściwy dla pewnego typu budowli, o pewnym okre- while selecting a given style an architect takes into ślonym przeznaczeniu, 3) argument estetyczny, consideration its aesthetic and artistic values; 4) ar- polegający na tym, że dawne style i sposoby budo- chaeological interests which, generally, constitut- wania są dlatego naśladowane, że zostały rozpo- ed the cornerstone of the 19th-century historicism znane i sprawdzone pod względem artystycznym; and are closely connected with the development architekt wybierając taki czy inny styl bierze pod of the comparative history of styles; 5) romantic uwagę jakości estetyczno-artystyczne, 4) zaintere- aspect of historicism, initiated already in the 18th sowania archeologiczne, które w ogóle stanowią ka- century mainly in England and Germany, based on mień węgielny dziewiętnastowiecznego history- the conviction that imitation of the medieval peri- zmu i łączą się w ściśle z rozwojem porównawczej od evoked noble and solemn emotions. Thus the historii stylów, 5) romantyczny aspekt historyzmu, cult of medieval buildings”. zapoczątkowany jeszcze w XVIII w. przede wszyst- With the advent of modernism, the artistic and kim w Anglii i Niemczech, a polegający głównie na aesthetic historic memory which was the founda- przeświadczeniu, że naśladownictwo średniowie- tion of clio-architecture i.e. classicism, historicism cza wywołuje szlachetne i wzniosłe uczucia. Stąd and particularly mature eclecticism, gradually van- kult ruin budowli średniowiecznych”15. ishes. However, it did not mean that those histor- Wraz z nadejściem modernizmu zaczyna zani- ical values were to be destroyed as the Italian fu- kać artystyczno-estetyczna pamięć historyczna bę- turists, crème de la crème of the orthodox avant- dąca fundamentem klioarchitektury czyli klasy- garde, desired. Radical modernism in the modern cyzmu, historyzmu i dojrzałego zwłaszcza eklek- Latvian architecture did not strike deeper roots, tyzmu16. Nie oznaczało to wszakże, iż owe memo- otherwise than in the inter-war Poland where rialne zaszłości miały ulec zagładzie, jak tego pra- avant-garde architecture flourished simultaneous- gnęli włoscy futuryści, crème de la crème ortodoksyjnej ly with the non-avant-garde modern architecture. awangardy. Radykalny modernizm w nowoczesnej Modernist Latvian architects preferred mainly the architekturze łotewskiej nie zapuścił głębszych ko- new form, frequently using elements taken from rzeni, inaczej niż w międzywojennej Polsce, gdzie the past, naturally suitably simplified according to architektura awangardowa kwitła równolegle z nie- the spirit of the new epoch. And so the communal awangardową architekturą nowoczesną. Moderni- apartment block at 3 Ausekl,a street, designed by styczni architekci łotewscy preferowali głównie Pa-vils Dreijmanis, was completed in 1927 in the nową formę, nierzadko sięgając do elementów za- style of eclectic modernism. Considering its strik- czerpniętych z przeszłości, rzecz jasna stosownie ing resemblance to the residential building Lieb-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 17 je upraszczając, zgodnie z duchem nowej epoki17. knechthof in the so called “red Vienna” realised, as Tak zatem w manierze eklektycznego modernizmu luck would have it, in 1926 by Karl Krist, one could ukończony został w 1927 roku komunalny blok say that it is modernist in its form and traditional mieszkalny przy ul. Ausekl,a 3, zaprojektowany in its content. This traditionalism which, a decade przez Pa-vilsa Dreijmanisa. Zważywszy na uderza- later, will be named socialist realism in the Soviet jące podobieństwo do bloku mieszkalnego Liebk- Union had, surprisingly, social (in the case of Riga) nechthof w tzw. ‘Czerwonym Wiedniu’, zrealizo- or socialist (in the case of Vienna) ideological back- wanym, trzeba trafu, w 1926 roku przez Karla Kri- ground. The edifice in Riga, and several similar sta, można powiedzieć, że jest ona modernistycz- ones, were built on the initiative of the Town na w formie i jednocześnie tradycyjna w treści. Ten Council in Riga. An analogical object in Vienna tradycjonalizm, który w dekadę później przyjmie was also built, for a change, on the initiative of w ZSSR miano realizmu socjalistycznego, miał the socialist Town Council in Vienna, which ex- o dziwo, socjalne (w przypadku Rygi) lub też so- plains its name. It was further justified by the scale cjalistyczne (w przypadku Wiednia) zaplecze ide- of enterprise, since several dozens of such huge owe. Gmach w Rydze, jak i kilka mu podobnych, buildings were erected in Vienna. Even disregard- został zbudowany z inicjatywy Rady Miejskiej ing the detailed descriptions of those objects, their w Rydze. Analogiczny doń obiekt wiedeński po- stylistic parallels are clearly visible at first sight wstał również z inicjatywy, tym razem dla odmia- (fig. 11, 12). - ny socjalistycznej, Rady Miejskiej w Wiedniu, stąd Janis Krastin, š, in his already quoted here elab- też owa nazwa. Uzasadnia ją także skala przedsię- orate anthology of Latvian architects, draws atten- wzięcia, bowiem tego rodzaju potężnych budyn- tion to the fact that, for the decoration of the dis- ków wzniesiono w Wiedniu kilkadziesiąt18. Nie cussed object, Pa-vils Dreijmanis used numerous wdając się w szczegółowe opisy tych obiektów, już elements in the style of the then fashionable art na pierwszy rzut oka wyraźnie widać ich stylowe déco, particularly for interior decoration. Howev- paralele (ryc. 11, 12). er, the problem becomes more complicated because - Janis Krastin, š zwraca uwagę w cytowanej tu jego of the fact that similar decorative motifs, e.g. such autorstwa obszernej antologii architektów łotew- as zigzags, were used by artists and architects cre- skich na użycie przez Pa-vilsa Dreijmanisa wystro- ating in the expressionist style. ju omawianego obiektu wielu elementów w guście Similar connotations associated with doubts modnej wówczas art déco, szczególnie we wnę- whether we are dealing with art deco or expres- trzach budowli. Atoli problem komplikuje się do- sionism arise in the case of the residential and serv- - datkowo z uwagi na fakt, że podobnych motywów ice building at 27 G, ertrudes, built in 1934 and de- dekoracyjnych, np. zig-zag etc., używali artyści i ar- signed by Teodors Hermanovski. Latvian special- chitekci działający w duchu ekspresjonizmu19. ists define the style of this building as ‘expressive Podobne konotacje związane z wątpliwościami: functionalism’, which is yet another attempt at cre- czy mamy do czynienia, tym razem dla odmiany, ating a broader formula and thus allowing for re- z art déco czy ekspresjonizmem, nasuwają się solving a stalemate when the term ‘new form’ w przypadku budynku mieszkalno-usługowego seems to fail. Heavily cubist, zigzagged facade - przy ul. G, ertrudes 27, zbudowanym w 1934 roku evokes obvious expressionist reminiscences, par- podług koncepcji Teodorsa Hermanovskiego. Ło- ticularly if we take into account the north-German tewscy znawcy tematu styl tego budynku określają expressionism. Simultaneously, if we recall one of jako ‘ekspresyjny funkcjonalizm’, co jest kolejną the most beautiful though less well-known exam- próbą stworzenia pojemniejszej formuły pozwala- ples of the French art deco, namely the housing- jącej na wyjście ze swoistego impasu nomenklatu- utility building Normandie at 118 Avenue des rowego, kiedy to pojęcie ‘nowa forma’ zaczyna nie- Champs Élysées in Paris designed by Jean Desbouis co zawodzić20. Silnie skubizowana, zygzakowata in 1929, then the striking similarity of its Riga fasada nasuwa oczywiste reminiscencje ekspresjo- equivalent evokes associations with art déco (fig. nistyczne, zwłaszcza, jeśli mamy na uwadze pół- 13, 14). Dilemmas of such kind, e.g. whether a giv- nocno-niemiecki ekspresjonizm21. Ale jednocze- en work of architecture was constructivist or func- śnie, jeżeli przywołać na pamięć jeden z najpięk- tional in its meaning, have been resolved by taking niejszych, choć raczej mniej znanych, przykładów into consideration such factors as e.g. the nation- francuskiej art déco, czyli budynku mieszkalno- ality of the architect, frequently his political sym- -usługowego Normandie przy 118 Avenue des pathies (especially in the 20th century), possible Champs Élysées w Paryżu, zaprojektowanego przez connections with various artistic movements, site Jeana Desbouisa w 1929 roku, to uderzająco po- where the building was erected i.e. geographical dobny przykład ryski wywołuje asocjacje związa- or even geo-political location of the object. How-
18 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 ne właśnie z art déco22 (ryc. 13, 14). Tego rodzaju ever, what was to be done in the case of an artist dylematy, np.: czy konkretne dzieło architektonicz- who was generally regarded as an expressionist, ne ma wymowę konstruktywistyczną, czy funkcjo- although he himself never described his art in this nalistyczną – próbuje się niejednokrotnie rozstrzy- way. I mean here Erich Medelsohn and the Peter- gnąć mając na względzie, między innymi, narodo- dorff department store he designed in Wrocław, wość architekta, często jego sympatie polityczne built between 1926 and 1927, as well as many oth- (w XX wieku zwłaszcza), ewentualne związki z tym er residential and public utility buildings realised czy innym ruchem artystycznym, a także miejsce in the spirit of ‘expressive dynamism’. When, how- powstania obiektu, czyli usytuowanie geograficz- ever, E. Mendelsohn emigrated from Germany to ne, a nawet geopolityczne. Co wszakże uczynić Great Britain he lost his label of an expressionist, w przypadku architekta, który uznawany jest po- and his De La Warr Pavilion in Bexhill-on-Sea, wszechnie za ekspresjonistę, chociaż sam własnej realised together with Serge Chermayeff, is gener- twórczości tak nie określał. Myślę tu o Erichu ally regarded to express the English Art Déco. Mendelsohnie i jego autorstwa domu towarowym Finishing this brief review of the issue of new Peterdorff we Wrocławiu, pochodzącym z lat 1926- form in the architecture at the turn of the 19th and -1927, i wielu innych budynkach użyteczności pu- 20th century in Riga and other places, one can claim blicznej oraz mieszkalnych zrealizowanych w du- that this specific genre still seems to be an attrac- chu ‘ekspresyjnego dynamizmu’. Kiedy jednak tive area of research. It is worth mentioning that E. Mendelsohn wyemigrował z Niemiec i rozpo- this architecture is not only the object of energetic czął swą działalność w Wielkiej Brytanii, etykieta restoration and conservation activity, but also the ekspresjonisty gdzieś się zgubiła, jego Pawilon De subject of intensive scientific research since, as it La Warr w Bexhill on Sea, zrealizowany wspólnie is generally known, conservatio sine scientia nihil est. z Sergem Chermayeffem, powszechnie uznawany jest jako wyraz angielskiej art déco23. Kończąc ów krótki przegląd problematyki no- wej formy w architekturze przełomu dziewiętna- stego i dwudziestego stulecia w Rydze i nie tylko, stwierdzić można, że ów specyficzny genre jest, wolno sądzić, nadal atrakcyjnym polem badaw- czym. Warto też dodać, że ta architektura jest nie tylko przedmiotem energicznej działalności reno- wacyjno-konserwatorskiej, ale i też podmiotem intensywnych badań naukowych, albowiem, jak wiadomo, conservatio sine scientia nihil est.
1 A.K. Olszewski, Nowa forma w architekturze polskiej 1900- Reiterna nama fasa-des dekorati-va- plastika un daži aspekti stili- 1925. Teoria i praktyka, Wrocław-Warszawa-Kraków stiko analogiju mekle-jumos [w:] Refleksijas Ri-gas, Latvijas un 1967; E. Niemczyk, Nowa forma w architekturze Wrocła- pasaules kultu-ras aspekti i kra-jums, O. Spârîtis (red.), Rîga wia pierwszego trzydziestolecia XX wieku, Roczniki Sztu- 2008, s. 77-98. 8 - ki Śląskiej XV, 1991. J. Krastin,š, I.Strautmanis, Riga. The Complete Guide to Ar- 2 Z. Tołłoczko, Architectura perennis. Szkice z historii nieawan- chitecture, Ri-ga 2004, s.309; A.Cisis, VEF – idustria-la objek- gardowej architektury nowoczesnej pierwszej połowy XX wieku ta saglaba-šana un pieme-rošana jaunai izmantošanai [w:] Re- (ekspresjonizm – art déco – neoklasycyzm), Kraków 1999. fleksijas Ri-gas, Latvijas un pasaules kultu-ras aspekti, S.O. 3 M. Ragon, Le livre de l’architecture moderne, Paris 1958, s. 11. Spa-ri-tis, red., Rîga 2008, s. 99-120; Ýíöèêëîïeäèÿ Ðèãà, 4 A.K. Olszewski, op.cit., s. 21. Ï.Ï. Epaí ãëaâíûé peäaêòop, Pèãà 1989, s. 89 i n. 5 Z. i T. Tołłoczko, In horto latericio. Rozprawy z dziejów ar- 9 K. Stefański, Architektura XIX wieku na ziemiach polskich, chitektonicznych szkół amsterdamskiej i hamburskiej, Kraków Warszawa 2005, s.184 i n.; Z.Tołłoczko, Główne nurty hi- 2000; M. Dranka, Z. Tołłoczko, Zapomniany krakowski storyzmu i eklektyzmu w sztuce XIX wieku, Tom I – Archi- przykład ekspresyjnego dekoracjonizmu w architekturze moder- tektura, Podręcznik dla studentów wyższych szkół tech- nistycznej, Archivolta 4/2004, s. 38, 39. nicznych, Kraków 2005. 6 S. Morawski, Teoria estetyczna E. Burke’a [w:] Studia z hi- 10 J. Kucharzewska, Architektura i urbanistyka Torunia w latach storii myśli estetycznej XVIII i XIX w., Warszawa 1961; 1871-1920, Warszawa 2004, s.186 i n. A.A. Baumann, Burke, the Founder of Conservatism, Lon- 11 S. Grosa, Art Noveau in Riga, Ri-ga 2003, passim; Z.Toł- don 1929. łoczko, Architektura i film czyli o mniej znanym ojcu słynnego 7 R. »aupale, Z. Tołłoczko, Secesja i modernizm w Rydze. Pół reżysera i teoretyka kina (architekt Michaił Eisenstein, 1867- wieku architektury łotewskiej – perłą europejskiego dziedzictwa 1920), Hybryda, Pismo Artystyczno-Literackie Stowarzy- kulturowego. Część I. U progu uzyskania suwerenności, Cza- szenia Twórczego POLART, nr 10/2007, s. 29-34; J. Kra- - sopismo Techniczne, z. 13-A/2005, s. 3-25; A. Ancane, stin,š, I. Strautmanis, op.cit., s. 120.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 19 12 E. Šmite [w:] Wznosząc się o własnych skrzydłach. Sztuka Latvijas, Polijas un Èehijas art déco un neavangardiska- moder- początku XX wieku na Łotwie, Taking to the Air. Art in Latvia nisma – neoklasicisma – reprezentati-va-s celtnes [w:] Refleksjas..., at the Beginning of the 20th Century, Ryga – Ri-ga 2005, s. 10- op.cit., s. 121-130. - - 18 25; J. Krastin,š, Rigas arhitekturas meistari 1850-1940, The J. Krastin,š, op. cit., s. 325-326; J. Krastin,š, I.Strautmanis, Masters of Architecture of Riga 1850-1940, Ri-ga – Riga 2002, op. cit., s. 268; Z. Tołłoczko, Architektura i społeczeństwo. s. 174 i n., 194 i n. Przegląd zagadnień budownictwa i urbanistyki w Niemczech 13 J. Krastin,š, ibidem, s. 236 i n.; J. Krastin,š, I. Strautmanis, od około roku 1850 do około roku 2000. Od późnoroman- op.cit., s. 105. tycznego historyzmu do późnego socmodernizmu, Kraków 14 Z.Tołłoczko, Architektura klasycyzmu w XX wieku. Konty- 2005, s. 166-173. nuacja czy neostyl? Część I, Hybryda, Pismo Artystyczno- 19 R. Èaupale, Z.Tołłoczko, Secesja i modernizm w Rydze. Literackie Stowarzyszenia POLART, nr 14/2009, s. 37- Pół wieku architektury łotewskiej – perłą europejskiego dzie- 45; J. Krastin,š, I. Strautmanis, op.cit., s. 51; J. Krastin,š, dzictwa kulturowego. Część II, Niepodległość i nowocze- op. cit., s. 265 i n. sność. Glossarium do problemów tradycji i awangardy 15 N. Pevsner, Möglichkeiten und Aspekte des Historismus [w:] w dwudziestoleciu międzywojennym, Czasopismo Tech- Historismus und bildende Kunst. Vorträge und Diskussion im niczne, z. 7-A/2008, s. 51-57; Z.Tołłoczko, Zig-Zag Oktober 1963 in München und Schloss Anif, Studien zur Moderne czyli o estetycznym logo art déco, Hybryda. Pismo Kunst des neunzehnten Jahrhunderts, München 1965, Artystyczno-Literackie Stowarzyszenia Twórczego Bd. I, Forschungsunternehmen der Fritz Tyssen Stiftung, s. 23, POLART, nr 13/2009, s. 57-61. cyt. za: P. Krakowski, Z zagadnień architektury XIX wieku. 20 J. Krastin,š, I Strautmanis, op.cit., s. 156; J. Krastin,š, op.cit., Historyzm i eklektyzm [w:] Sztuka 2 połowy XIX wieku, s. 306-309. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Łódź, 21 Z. i T. Tołłoczko, In horto..., op.cit., s. 9-18; R. Èaupale, Z. Toł- listopad 1971, Warszawa 1973, s. 30; Z. Tołłoczko, Głów- łoczko, Secesja i modernizm..., op.cit., Część II, s. 53 i n. ne nurty..., op.cit., s. 347-369. 22 N. Evenson, Paris: A Century of Change, 1878-1978, New 16 Z. i T. Tołłoczko, Ku filozofii klioarchitektury. Rozważania Haven-London 1979, s. 164. o rzeczach dalekich a bliskich w dobie nowych mediów, Teka 23 Z. i T. Tołłoczko, W kręgu architektury konstruktywistycznej, Komisji Urbanistyki i Architektury, Tom XXXII, (2000) neokonstruktywistycznej i dekonstruktywistycznej, Kraków 2001, s. 57-73. 1999, passim; D. Sharp, Modern Architecture and Expressio- 17 D. Brug‘ is, Klasiska- modernisma un jaunrea-lisma laikmets [w:] nism, London 1966, s. 124 i n.; E. Weber, Art Deco, New Latvijas ma-kslas ve-sture, Ri-ga 2003, s.281 i n.; R. Èaupale, York 1989, s. 54 i n.
Streszczenie Abstract
Tematem niniejszego artykułu jest zagadnienie The subject of this article is the issue of the de- rozwoju nowej formy w architekturze Rygi na velopment of the new form in Riga architecture at przełomie XIX i XX wieku. Przez nową formę ro- the turn of the 19th and 20th century. By the new zumiem tu styl, który nie zerwał jeszcze z trady- form I mean here the style which did not completely cją, a jednocześnie nie poddał się zupełnie nowo- break up with tradition yet, but at the same time did czesności. Innymi słowy, jest to swoisty kompro- not fully embrace the modernity. In other words, it mis między historycznymi kanonami a nowymi, was a particular compromise between historic can- modernistycznymi regułami. ons and the new modernist principles. Na bazie owego swoistego konsensusu lub On the basis of that specific consensus, or maybe może lepiej – stylowo-ideowej cohabitation wznie- the stylistic – idealistic cohabitation – hundreds of siono w Rydze setki wspaniałych obiektów, któ- magnificent buildings, whose artistic value was fi- rych wartość artystyczną doceniono dopiero nally appreciated in the 1970s, were erected in Riga. w latach siedemdziesiątych XX stulecia. Podziw Admiration for the craftsmanship of Latvian archi- dla kunsztu łotewskich architektów wzrasta tects is currently increasing due to excellent resto- obecnie dzięki znakomitej restauracji pomników ration work on monuments of this architecture tej architektury, która w latach sowieckiej oku- which, during the years of Soviet occupation, were pacji była często zaniedbana bądź, co gorsza, lek- frequently neglected or, what was even worse, ig- ceważona. nored.
20 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 NAUKA SCIENCE
Jerzy Jasieńko, Marta Moczko, Andrzej Moczko, Renato Dżugaj
Badania cech mechanicznych i fizycznych betonu w dolnym pierścieniu obwodowym kopuły Hali Stulecia we Wrocławiu
Testing the mechanical and physical properties of concrete in the bottom perimeter ring of the dome of the Centennial Hall in Wrocław
1. Wprowadzenie 1. Introduction
Hala Stulecia, niezwykłe dzieło niemieckiego The Centennial Hall, a unique work of a Ger- architekta i konstruktora Maxa Berga, została man architect and constructor Max Berg, was erect- wzniesiona we Wrocławiu w 1912 roku przez nie- ed in Wrocław in 1912, by the German construc- miecką firmę budowlaną „Dyckerhoff & Wid- tion firm “Dyckerhoff & Widmann”. The object mann”. Obiekt ten, w obecności następcy tronu was opened to the public in 1913, in the presence cesarskiego, księcia Wilhelma, został oddany do of the heir to the imperial throne, Prince Wilhelm, użytku w 1913 roku, jako główna atrakcja Wysta- as the main attraction of the Centennial Exhibi- wy Stulecia, mającej uczcić setną rocznicę zwycię- tion which was to celebrate the one hundredth stwa nad Napoleonem. Wrocławska Hala Stulecia anniversary of victory over Napoleon. The Cen- jest uznawana za perłę budownictwa betonowego tennial Hall in Wrocław is considered to be a pearl i jeden z kamieni milowych budownictwa europej- among concrete constructions and a milestone in skiego. W dniu 13 lipca 2006 roku Hala Stulecia European building. On July 13, 2006, the Centen- została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa nial Hall was entered into the UNESCO World UNESCO jako pionierskie osiągnięcie inżynierii Heritage List as a pioneer achievement of engineer- i architektury XX stulecia (ryc. 1). ing and architecture of the 20th century (fig. 1). Jej rozmiary, uwzględniając okres czasu i wa- Its size, taking into account the period of time runki w jakich została wzniesiona, muszą budzić and conditions in which it was erected, must com- respekt [1]. Wysokość Hali wynosi 42 m, z czego mand respect [1]. The Hall is 42 m high, out of 19 m przypada na podbudowę, a 23 m na właściwą which substructure measures 19 m, and the prop- kopułę. Średnica kopuły wynosi 65 m. Całość er dome measures 23 m. The dome diameter equals obiektu składa się z dwóch zasadniczych części 65 m. The whole structure consists of two basic (ryc. 2). Podstawę stanowi układ czterech głów- parts (fig. 2). The basis comprises a set of four main nych podpór, tworzących cztery arkady absyd supports creating four arcades of apses with the o rozpiętości 41 m i wysokości 16,7 m. Górną część span of 41 m and the height of 16.7 m. The main konstrukcji stanowi kopuła składająca się z 32 żel- part of the structure is the dome consisting of 32 betowych żeber opartych na rozciąganym pierście- reinforced concrete ribs supported by a stretcha- niu głównym o średnicy 65 m, a u góry związa- ble main ring measuring 65 m in diameter, and at nych w ściskanym pierścieniu betonowym o śred- the top bound in a compressed concrete ring meas- nicy 14,4 m. Zasadniczym elementem pierścienia uring 14.4 m in diameter. The basic element of the
Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 21 głównego, przenoszącym siły rozciągające od że- main ring transferring tension from the dome ribs, ber kopuły, są dwie stalowe kratownice, ułożone are two steel trusses located horizontally one over poziomo jedna nad drugą i obetonowane. Tak the other and concreted. The concrete perimeter utworzony betonowy pierścień obwodowy, wspie- ring created in this way, and supporting the dome rający kopułę Hali Stulecia, spoczywa na łożyskach, of the Centennial Hall, lies on bearings which pro- które stanowią naturalną dylatację oddzielającą vide a natural expansion joint separating the dome kopułę od podbudowy. from the substructure. Niniejsza praca stanowi podsumowanie wyni- This work is a summary of test results of me- ków badań cech mechanicznych i fizycznych be- chanical and physical properties of concrete in the tonu w pierścieniu obwodowym, przeprowadzo- perimeter ring conducted in the second half of nych w drugiej połowie 2009 roku, w czasie robót 2009, during renovation work on the object eleva- remontowych elewacji tego obiektu (ryc. 3). Przed- tion (fig. 3). The presented results document cur- stawione wyniki dokumentują aktualne cechy me- rent mechanical and physical properties of concrete chaniczno-fizyczne betonu po upływie około 100 after almost 100 years have passed. On the one lat. Z jednej strony są one unikalnym źródłem in- hand, they are a unique source of information about formacji o jakości betonu z początku XX wieku, the quality of concrete from the beginning of the z drugiej zaś pozwalają na ocenę uwarunkowań 20th century, while on the other, they allow for eval- trwałości tego tworzywa po upływie stulecia. uation of durability conditions of the material af- ter a century. 2. Opis badań Badania poligonowe betonowego pierścienia 2. Test description obwodowego (ryc. 4) obejmowały w pierwszej Field tests of the concrete perimeter ring kolejności dokonanie oceny aktualnej wytrzyma- (fig. 4) included, first, evaluating the current com- łości betonu na ściskanie na podstawie badania pressive strength of concrete on the basis of core odwiertów rdzeniowych, z uwzględnieniem kie- boreholes, taking into account the direction of runku betonowania oraz zmienności tej cechy po concreting and variability of this feature from the wysokości przekroju badanej konstrukcji. Przepro- section height of the examined construction. The wadzone badania obejmowały ponadto ocenę wy- conducted tests included also assessing the ten- trzymałości betonu na rozciąganie za pomocą me- sile strength of concrete using the “pull-off” tody „pull-off”, oznaczenie nasiąkliwości badane- method, determining the absorbability of the ex- go betonu oraz stopnia jego karbonatyzacji za po- amined concrete and the degree of its carbonati- mocą testu fenoftaleinowego oraz „Rainbow-Test”. saton using the phenolphthalein test and “Rain- Opracowany program badawczy zakładał prze- bow-Test”. prowadzenie wszystkich zaplanowanych pomiarów The prepared research program assumed con- w 10 miejscach pomiarowych, rozmieszczonych ducting all the planned measurements in 10 meas- równomiernie na obwodzie badanego pierścienia, urement spots, located uniformly along the perim- przy czym część badań przeprowadzono jedynie eter of the ring in question, where some tests were od strony zewnętrznej (prostopadle do kierunku carried out only on the outside (perpendicularly betonowania), a część badań zarówno od strony ze- to the direction of concreting), and some were car- wnętrznej, jak i od góry (równolegle do kierunku ried out both on the outside and along the top (par- betonowania). Szczegółową lokalizację poszczegól- allel to the direction of concreting). Detailed loca- nych miejsc pomiarowych zaznaczono na ryc. 5, tion of particular measurement spots was marked przyjmując jako punkt odniesienia numerację po- in fig. 5, with numbers of particular ribs constitut- szczególnych żeber, stanowiących konstrukcję ko- ing the dome construction supported on the ex- puły, opartej na badanym pierścieniu. W konse- amined ring taken as reference points. Consequent- kwencji przyjęto następujące oznaczenia miejsc ly, the following markings of measurement spots pomiarowych: were adopted: – miejsce pomiarowe nr 1 – fragment pierścienia – measurement spot no 1 – ring fragment between pomiędzy żebrami nr 30 i 31, ribs no 30 and 31, – miejsce pomiarowe nr 2 – fragment pierścienia – measurement spot no 2 – ring fragment between pomiędzy żebrami nr 5 i 6, ribs no 5 and 6, – miejsce pomiarowe nr 3 – fragment pierścienia – measurement spot no 3 – ring fragment between pomiędzy żebrami nr 8 i 9, ribs no 8 and 9, – miejsce pomiarowe nr 4 – fragment pierścienia – measurement spot no 4 – ring fragment between pomiędzy żebrami nr 11 i 12, ribs no 11 and 12,
22 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 – miejsce pomiarowe nr 5 – fragment pierścienia – measurement spot no 5 – ring fragment betwe- pomiędzy żebrami nr 14 i 15, en ribs no 14 and 15, – miejsce pomiarowe nr 6 – fragment pierścienia – measurement spot no 6 – ring fragment betwe- pomiędzy żebrami nr 16 i 17, en ribs no 16 and 17, – miejsce pomiarowe nr 7 – fragment pierścienia – measurement spot no 7 – ring fragment betwe- pomiędzy żebrami nr 18 i 19, en ribs no 18 and 19, – miejsce pomiarowe nr 8 – fragment pierścienia – measurement spot no 8 – ring fragment betwe- pomiędzy żebrami nr 21 i 22, en ribs no 21 and 22, – miejsce pomiarowe nr 9 – fragment pierścienia – measurement spot no 9 – ring fragment betwe- pomiędzy żebrami nr 24 i 25, en ribs no 24 and 25, – miejsce pomiarowe nr 10 – fragment pierście- – measurement spot no 10 – ring fragment be- nia pomiędzy żebrami nr 27 i 28. tween ribs no 27 and 28.
2.1. Badania odwiertów rdzeniowych 2.1. Testing core bore-holes Dla uzyskania informacji o parametrach wytrzy- In order to obtain information about the małościowych betonu, z którego został wykonany strength parameters of the concrete from which badany pierścień, wycięto z niego, za pomocą the examined ring had been made, 20 core bore- wiertnicy koronowej, 20 odwiertów rdzeniowych holes with the diameter approaching 100 mm were o średnicy zbliżonej do 100 mm. Z pozyskanych cut out from it, using a drilling rig. Laboratory sam- odwiertów rdzeniowych wycięto próbki laborato- ples measuring h ≈ Ø ≈ 100 mm, cut out from the ryjne o wymiarach h ≈ Ø ≈ 100 mm, które następ- obtained core bore-holes, were subjected to tests nie poddano badaniom w maszynie wytrzymało- in the testing machine. ściowej. Since two core bore-holes were cut out from Ponieważ w każdym miejscu pomiarowym wy- each measurement spot – one from the top, and cięto po dwa odwierty rdzeniowe – jeden od góry, the other from the outer side of the ring – for their a drugi z boku pierścienia od jego strony zewnętrz- uniform identification a rule was accepted that the nej – dla ich jednoznacznej identyfikacji przyjęto number of the bore-hole which had been cut fol- zasadę, że numer odwiertu, który został wycięty lowing the direction of concreting (from the up- zgodnie z kierunkiem betonowania (z górnej po- per surface of the ring) corresponds with the wierzchni pierścienia) odpowiada numerowi dane- number of the given measurement spot. Howev- go miejsca pomiarowego. Natomiast numer odwier- er, the number of the bore-hole which was cut out tu wyciętego w tym samym miejscu pomiarowym, in the same measurement spot but perpendicular- ale prostopadle do kierunku betonowania, jest licz- ly to the direction of concreting is a sum of the bą będącą sumą numeru miejsca pomiarowego i licz- number of the measurement spot and number 10. by 10. Na przykład oznaczenie danego odwiertu For instance, marking a given bore-hole with numerem 12 oznacza odwiert wycięty w miejscu number 12 means that the bore-hole was cut out pomiarowym nr 2 w kierunku prostopadłym do kie- in measurement spot no 2 in the direction perpen- runku betonowania pierścienia. dicular to the direction of concreting the ring. Oznaczenia poszczególnych próbek do badań Identification of particular samples for strength wytrzymałościowych przyjęto analogicznie do tests was made analogically to the identification of oznaczenia odwiertów, z których zostały one wy- bore-holes from which they had been cut out, but cięte, przy czym uzależniono je także od głęboko- it also depended on the depth from which a given ści, z której dana próbka została pobrana. Przykła- sample was taken. For instance: dowo: – sample O-2/A – means a concrete sample cut – próbka O-2/A – oznacza próbkę betonu wycię- out from core bore-hole no 2 and marked as A, tą z odwiertu nr 2 i oznaczoną jako A, tzn. jest i.e. it is a concrete sample from the outer sur- to próbka betonu z zewnętrznej warstwy bada- face of the examined concrete approximately nego betonu o grubości około 10 cm; 10 cm thick; – próbka O-2/B – oznacza próbkę betonu wycię- – sample O-2/B – means a concrete sample cut tą z odwiertu nr 2 i oznaczoną jako B, tzn. jest out from core bore-hole no 2 and marked as B, to próbka betonu pobrana z głębokości od oko- i.e. it is a concrete sample taken at the depth of ło 10 cm do około 20 cm, licząc od powierzch- app. 10 cm to app. 20 cm, measuring from the ni zewnętrznej; outer surface; – próbka O-2/C – oznacza próbkę betonu wycię- – sample O-2/C – means a concrete sample cut tą z odwiertu nr 2 i oznaczoną jako C, tzn. jest out from core bore-hole no 2 and marked as C,
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 23 Ryc. 1. Widok Hali Stulecia we Wrocławiu przed remontem Ryc. 2. Schemat konstrukcyjny Hali Stulecia Fig. 1. View of the Centennial Hall in Wrocław before renovation Fig. 2. Construction scheme of the Centennial Hall
Ryc. 4. Widok zewnętrznej powierzchni betonowego pierścienia bę− Ryc. 3. Widok Hali Stulecia w trakcie remontu w 2009 roku dącego przedmiotem badań Fig. 3. View of the Centennial Hall during renovation in 2009 Fig. 4. View of the outer surface of the concrete ring – the research subject
Ryc. 5. Przyjęta lokalizacja miejsc pomiarowych Fig. 5. Adopted location of measurement spots
24 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 6. Widok urządzenia o nazwie „DYNA” wykorzystanego do po− miaru wytrzymałości betonu na rozciąganie (odrywanie) Fig. 6. View of the device called “DYNA” used for measuring the Ryc. 10. Odwiert O−5 – głębokość karbonatyzacji około 63 mm tensile strength of concrete (peel strength) Fig. 10. Core bore−hole O−5 – depth of carbonatisation app. 63 mm
Ryc. 7. „Pull−off” – istota metody Fig. 7. The “pull−off” method
Ryc. 8. „Rainbow−Test” – przyjęta skala kolorów Ryc. 11. Odwiert O−13 – brak karbonatyzacji (pH ≥ 13) Fig. 8. “Rainbow−Test” – the accepted colour scale Fig. 11. Core bore−hole O−13 – no carbonatisation (pH ≥ 13)
Ryc. 9. Widok struktury badanego betonu na przykładzie odwier− Ryc. 12. Odwiert O−10 – brak karbonatyzacji (pH ≥ 13) tu nr 10 Fig. 12. Core bore−hole O−10 – no carbonatisation (pH ≥ 13) Fig. 9. View of the examined concrete structure on the example of bore−hole no 10
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 25 to próbka betonu pobrana z głębokości od oko- i.e. it is a concrete sample taken at the depth of ło 20 cm do około 30 cm, licząc od powierzch- app. 20 cm to app. 30 cm, measuring from the ni zewnętrznej. outer surface. Dla zapewnienia równoległości powierzchni To ensure parallel frontal surfaces of the exam- czołowych badanych próbek, dostosowano je do ined samples they were prepared for the tests by badań za pomocą kapslowania nakładkami piasko- capping with sand caps. When studying the results wymi. Przy opracowaniu wyników badań znisz- of ultimate compressive strength tests on samples czeniowej wytrzymałości betonu na ściskanie pró- measuring h ≈ Ø ≈ 100 mm, the following as- bek o wymiarach h ≈ Ø ≈ 100 mm, przyjęto na- sumptions were made: stępujące założenia: – it was accepted, after Bukowski [2], that the – przyjęto, za Bukowskim [2], że zależność po- dependence between compressive strength, de- między wytrzymałością na ściskanie oznaczoną termined on cubic samples measuring „a” equals na próbkach kostkowych o wymiarze „a” jest the strength obtained on cylinders the height równa wytrzymałości uzyskanej na walcach and diameter of which equal „a” multiplied by o wysokości i średnicy równej „a” pomnożonej coefficient equal to 1.12, przez współczynnik równy 1,12, – therefore the following dependence can be ac- – można więc przyjąć za prawdziwą następującą cepted as true: zależność:
Rkostkowa (a = 100 mm) = Rcubic (a = 100 mm) =
= 1,12 Rwalcowa (h = Ø = 100 mm) = 1.12 Rcylindrical (h = Ø = 100 mm)
– ponadto, zgodnie z [3] przyjęto zależność: – moreover, according to [3] the dependence was accepted:
Rkostkowa (a = 150 mm) = Rcubic (a = 150 mm) =
= 0,9 Rkostkowa (a = 100 mm) = 0.9 Rcubic (a = 100 mm)
– w konsekwencji uzyskano następującą zależ- – in consequence the following dependence was ność: obtained:
Rkostkowa(a = 150 mm) = Rcubic (a = 150 mm) =
= 1,12 x 0,9 Rwalcowej (Ø = 100 mm) = 1.12 x 0.9 Rcylindrical (Ø = 100 mm) czyli therefore ≈ ≈ Rkostkowa (a = 150 mm) Rcubic (a = 150 mm) ≈ ≈ Rwalcowej (Ø = 100 mm) Rcylindrical (Ø = 100 mm)
Badania wytrzymałościowe zostały przeprowa- Strength tests were conducted in the Accredit- dzone w Akredytowanym Laboratorium Instytutu ed Laboratory of the Building Institute of the Budownictwa Politechniki Wrocławskiej. Wrocław University of Technology.
2.2. Badania wytrzymałości 2.2. Testing the tensile betonu na rozciąganie strength of concrete
Badania wytrzymałości betonu na rozciąganie The tensile (pull-off) strength tests of concrete (odrywanie) przeprowadzono metodą „pull-off”, were carried out using the “pull-off” method, ac- zgodnie z PN-EN 1542:2000, za pomocą urządze- cording to PN-EN 1542:2000, using the device nia o nazwie „DYNA” szwajcarskiej firmy Proceq called “DYNA” produced by a Swiss firm Proceq (ryc. 6), wykorzystując metalowe krążki o średni- (fig. 6), and metal discs measuring 50 mm in di- cy 50 mm. Pomiary przeprowadzono na zewnętrz- ameter. The measurements were taken on the outer nej powierzchni badanego pierścienia w dziesięciu surface of the examined ring in the ten previously wcześniej przyjętych miejscach pomiarowych approved measurement spots (fig. 5), in the vicin-
26 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 (ryc. 5), w sąsiedztwie miejsc pobrania odwiertów ity to the places where core bore-holes had been rdzeniowych. drilled. Istota metody „pull-off”, najogólniej rzecz bio- The “pull-off” method, generally speaking, in- rąc, sprowadza się do pomiaru siły odrywającej volves measuring the force required to pull off przyklejony do badanej powierzchni metalowy krą- a metal disc of known surface area (fig. 7) glued to żek o znanej powierzchni (ryc. 7). Wokół krążka the examined surface. A centric incision to the wykonuje się centryczne nacięcie na głębokość depth of approximately 10-15 mm is made around około 10-15 mm. Rejestrowana wartość siły odry- the disc. The registered value of the pulling-off wającej, podzielona przez powierzchnię, na którą force divided by the surface area onto which the przekazywane jest obciążenie, daje w efekcie war- load is transferred equals the value of tensile tość wytrzymałości betonu na rozciąganie, nazy- strength of concrete, also known as peel strength. waną także wytrzymałością na odrywanie. According to the guidelines concerning the re- Zgodnie z wytycznymi odnośnie do wymagań quirements which a concrete surface has to meet, stawianych powierzchni betonowej, które warun- and which condition the possibility of making kują możliwość wykonania na niej nowoczesnych modern surface repairs on it e.g. in the form of napraw powierzchniowych, np. w postaci materia- PCC type materials, it was assumed that the fol- łów typu PCC, przyjęto, że winny być spełnione lowing conditions should be fulfilled: następujące warunki: – average compressive strength of concrete should – średnia wytrzymałość betonu na ściskanie win- not be lower than 25 MPa, na być nie niższa niż 25 MPa, – average value of tensile strength, determined in – średnia wartość wytrzymałości na odrywanie, a given measurement spot for all the measure- określona w danym miejscu pomiarowym dla ments taken should not be lower than 1.5 MPa, wszystkich wykonanych pomiarów winna być – minimum value of a single measurement should nie niższa niż 1,5 MPa, not be lower than 1.0 MPa. – minimalna wartość pojedynczego pomiaru po- winna wynosić nie najmniej niż 1,0 MPa.
2.3. Badania nasiąkliwości betonu 2.3. Tests of concrete absorbability Badania przeprowadzono na 7 próbkach, wy- Tests were conducted on 7 samples, taken from ciętych z odwiertów rdzeniowych, pobranych core bore-holes drilled on the inside of the ring, at z wnętrza pierścienia, z głębokości od 10 do 20 cm. the depth of 10 to 20 cm. They were made in ac- Wykonano je zgodnie z procedurami sformułowa- cordance with the procedures formulated in [3]. nymi w [3].
2.4. Ocena zasięgu procesu 2.4. Evaluation of the range karbonatyzacji betonu of the concrete carbonatisation process Oceny zasięgu procesu karbonatyzacji przypo- The range of carbonatisation process in the sur- wierzchniowej warstwy betonu dokonano za po- face layer of concrete was evaluated using the phe- mocą testu fenoftaleinowego oraz „Rainbow-Te- nolphthalein test and the „Rainbow-Test”. In both stu”. W obu przypadkach badania przeprowadzo- cases the tests were conducted on the surface of no na powierzchni odwiertów rdzeniowych, bez- concrete cores, directly after they had been cut out pośrednio po ich wycięciu z konstrukcji. O ile test from the construction. Though the phenol- fenoftaleinowy jest powszechnie znany, to istota phthalein test is commonly known, the idea of pomiaru karbonatyzacji za pomocą „Rainbow-Te- measuring carbonatisation using the „Rainbow- stu” wymaga kilku słów komentarza. Test ten spro- Test” requires a few words of commentary. This wadza się do wykonania aerozolowego natrysku test involves spraying the examined concrete sur- badanej powierzchni betonu roztworem specjal- face with an aerosol solution of a specially selected nie dobranej kompozycji odczynników chemicz- composition of chemical reagents, identifying par- nych, identyfikujących poszczególne wartości pH ticular values pH within the range from 5 to 13 w zakresie od 5 do 13 (ryc. 8). (fig. 8). Odczyn pH równy 11, uznawany powszechnie The value of pH equal to 11 is generally regard- za wartość graniczną, poniżej której obniża się na- ed as the boundary value, below which the natural turalna zdolność betonu do pasywacji zbrojenia, ability of concrete for reinforcement passivation odpowiada zabarwieniu betonu na fioletowo. Przej-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 27 ście palety barw z koloru fioletowego na zielony decreases, and corresponds with the concrete turn- (pH = 9) sygnalizuje spadek pH poniżej wartości ing purple. Transition of the colour palette from uznawanej za graniczną i potencjalne zagrożenie purple to green (pH = 9) indicates the drop of pH korozyjne zbrojenia. below what is considered the boundary value and potential corrosion threatening reinforcement. 3. Wyniki badania odwiertów rdzeniowych 3. Results of core bore-holes Oględziny pozyskanych odwiertów kontrol- tests nych wykazały, że badany beton został wykonany The inspection of the obtained testing cores na kruszywie granitowym z dodatkiem innych kru- showed that the examined concrete was made us- szyw i charakteryzuje się dobrym uziarnieniem ing granite aggregate with addition of other aggre- (ryc. 9). Jego średni ciężar objętościowy wynosi gates and is characterised by good graining (fig. 9). 2236 kg/m3. Its average weight by volume equals 2236 kg/m3. Uzyskane wyniki badania wytrzymałości na Results obtained from the compressive strength ściskanie próbek betonu wyciętych z odwiertów tests of the concrete samples cut from core bore- rdzeniowych pozwoliły każdorazowo na określe- holes allowed each time for determining the aver- nie średniej wytrzymałości na ściskanie, minimal- age compressive strength, minimum value of nej wartości wytrzymałości, współczynnika strength, coefficient of strength variation and the zmienności wytrzymałości oraz ciężaru objęto- weight by volume of concrete. ściowego betonu. On the basis of obtained results the strength Na podstawie uzyskanych wyników dokonano class of the examined concrete was then evaluat- następnie oszacowania klasy wytrzymałości bada- ed in accordance with the European standard [4], nego betonu zgodnie z europejską normą [4], assuming that the strength characteristic for the przyjmując, że wytrzymałość charakterystyczna examined concrete, corresponding to the strength badanego betonu, odpowiadająca wytrzymałości determined for cubic samples measuring 150 × oznaczanej na próbkach sześciennych o wymiarach 150 × 150 mm (fck,is,cube), is the lower of the two
150 × 150 × 150 mm (fck,is,cube), jest mniejszą values given below: z dwóch poniższych wartości:
≤ ≤ fck,is,cube fcm(n),is – k i fck,is,cube fis,lowest + 4 fck,is,cube= fcm(n),is– k and fck,is,cube= fis,lowest + 4 gdzie: where:
fck,is,cube – charakterystyczna wytrzymałość betonu fck,is,cube– characteristic compressive strength of na ściskanie w konstrukcji, odpowiada- concrete in construction, equivalent to jąca wytrzymałości betonu oznaczanej na the concrete strength determined on cu- próbkach sześciennych o długości boku bic samples with side length measuring 150 mm; 150 mm; fcm(n),is – średnia wartość wytrzymałości betonu na fcm(n),is – average value of concrete compressive ściskanie w konstrukcji uzyskana z „n” strength in construction obtained from wyników pomiaru; „n” measurement results; fis,lowest – najmniejsza z oznaczonych wartości wy- fis,lowest – the lowest determined value of concrete trzymałości betonu na ściskanie w kon- compressive strength in construction; strukcji; k–variable dependent on the number of k – zmienna zależna od liczby wyników po- strength measurement results (n), equals miaru wytrzymałości (n), równa 5, 5 in case when n = 10-14, equals 6 in w przypadku gdy n = 10-14, równa 6, case when n = 7-9 and equals 7 for n = w przypadku gdy n = 7-9 i równa 7 dla n 3-6. = 3-6. W przeprowadzonej analizie, zgodnie z [4] i [5], In the conducted analysis, according to [4] and uwzględniono także współczynnik korekcyjny [5] correction coefficient with its value equal 0.85 o wartości równej 0,85, który uwzględnia po- was also taken into account, which takes into con- wszechne przekonanie, iż wytrzymałość betonu sideration the common belief that the strength of w konstrukcji jest generalnie niższa od wytrzyma- concrete in construction is generally lower than łości określanej na próbkach normowych. the strength determined for standard samples.
28 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Przykładowe wyniki badań wytrzymałościo- Sample strength test results obtained for the wych, uzyskane dla zewnętrznej warstwy betonu outer layer of concrete 10 cm thick, in the same o grubości 10 cm, w kierunku zgodnym z kierun- direction as the direction of concreting, are pre- kiem betonowania, przedstawiono w tabeli 1, a dla sented in table 1, and for the concrete layer at warstwy betonu na głębokości od około 10 cm do the depth from about 10 cm to about 20 cm per- około 20 cm prostopadle do kierunku betonowa- pendicularly to the direction of concreting in nia w tabeli 2. table 2.
TABELA 1 Wyniki badania wytrzymałości zewnętrznej warstwy betonu o grubości 10 cm, w kierunku zgodnym z kierun- kiem betonowania Results of strength tests for the outer layer of concrete 10 cm thick, in the direction following the direction of concreting
Oznaczenie próbki Przekrój Siła Ciężar objętościowy Wytrzymałość na ściskanie Sample identification Section Force Weight by volume Compressive strength F [mm2] P [kN] [kg/m3] [MPa]
próbka (sample) O-1/A 6962 269 2283 38.7 próbka (sample) O-2/A 6960 235 2191 33.8 próbka (sample) O-3/A 6968 280 2237 40.2 próbka (sample) O-4/A 6983 240 2217 34.4 próbka (sample) O-5/A 6945 197 2222 28.4 próbka (sample) O-6/A 6936 300 2268 43.2 próbka (sample) O-7/A 6944 177 2204 25.6 próbka (sample) O-8/A 6945 307 2284 44.3 próbka (sample) O-9/A 6944 245 2273 35.3 próbka (sample) O-10/A 6953 244 2249 35.1
TABELA 2 Wyniki badania wytrzymałości warstwy betonu na głębokości od około 10 cm do około 20 cm prostopadle do kierunku betonowania Results of strength tests for the concrete layer at the depth from about 10 cm to about 20 cm perpendicularly to the direction of concreting
Oznaczenie próbki Przekrój Siła Ciężar objętościowy Wytrzymałość na ściskanie Sample identification Section Force Weight by volume Compressive strength F [mm2] P [kN] [kg/m3] [MPa]
próbka (sample) O-11/B 6975 200 2250 28.7 próbka (sample) O-12/B 6964 185 2180 26.6 próbka (sample) O-13/B 6963 232 2239 33.3 próbka (sample) O-14/B 6954 136 2165 19.6 próbka (sample) O-15/B 6968 146 2226 21.0 próbka (sample) O-16/B 6987 224 2303 32.1 próbka (sample) O-17/B 6975 217 2236 31.1 próbka (sample) O-18/B 6982 197 2281 28.2 próbka (sample) O-19/B 6980 249 2243 35.7
Dla pełnego przedstawienia charakteru rozkła- In order to fully present the character of strength du wytrzymałości badanego betonu, w tabeli 3 ze- distribution of the examined concrete, table 3 lists stawiono dla poszczególnych przekrojów badanego average values of parameters characterising the ob- pierścienia betonowego średnie wartości parame- tained tests results for particular sections of the ex- trów charakteryzujących uzyskane wyniki badań. amined concrete ring. Uzyskane wyniki badań wykazały, że istnieją Obtained test results indicated that there exist istotne różnice w parametrach wytrzymałościo- significant differences in the strength parameters wych badanego betonu w warstwie zewnętrznej of the examined concrete in its outer layer (about (około 10 cm) w porównaniu do warstw położo- 10 cm) in comparison with the layers located deeper nych głębiej (od 10 do 30 cm). Stwierdzono, iż (from 10 to 30 cm). It was found out that com- wytrzymałość na ściskanie osiąga najwyższe war- pressive strength reaches highest values in the sur- tości w warstwie przypowierzchniowej i sukcesyw- face layer and successively decreases for layers lo-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 29 TABELA 3 Zestawienie średnich wartości parametrów wytrzymałościowych badanego betonu List of average values of strength parameters for the examined concrete
Badany przekrój Wytrzymałość Wytrzymałość Współczynnik Ciężar średnia minimalna zmienności objętościowy Examined section Average Minimum Variation Weight strength strength coefficient by volume [MPa] [MPa] [%] [kg/m3]
warstwa przypowierzchniowa (do około 10 cm) zgodnie z kierunkiem betonowania 35.9 25.6 16.6 2243 surface layer (to app. 10 cm) following the direction of concreting
warstwa na głębokości (od około 10 do około 20 cm) zgodnie z kierunkiem betonowania 28.9 21.4 18.4 2257 layer at the depth (from app. 10 to app. 20 cm) following the direction of concreting
warstwa na głębokości (od około 20 cm do około 30 cm) zgodnie z kierunkiem betonowania 28.2 21.0 17.3 2210 layer at the depth (from app. 20 cm to app. 30 cm) following the direction of concreting
warstwa przypowierzchniowa (do około 10 cm) prostopadle do kierunku betonowania 38.5 32.1 10.2 2232 surface layer (to app. 10 cm) perpendicularly to the direction of concreting
warstwa przypowierzchniowa (od około 10 do około 20 cm) prostopadle do kierunku 28.5 19.6 19.0 2236 surface layer (from app. 10 to app. 20 cm) perpendicularly to the direction of concreting nie maleje dla warstw położonych głębiej. Uwaga cated deeper. The above observation refers both to powyższa dotyczy zarówno badań przeprowadzo- the tests conducted following the direction of con- nych zgodnie z kierunkiem betonowania, jak i w creting, and those perpendicular to it. kierunku do niego prostopadłym. It is interesting to notice that obtained results Interesującą obserwacją jest fakt, iż uzyskane did not show significant differences in values of wyniki nie wykazały istotnych różnic w wartościach concrete strength achieved during tests carried out wytrzymałości betonu, uzyskanych w czasie badań in the direction following the direction of concret- przeprowadzonych w kierunku zgodnym z kierun- ing, in relation to the tests conducted in the direc- kiem betonowania, w stosunku do badań przepro- tion perpendicular to the direction of concreting. wadzonych w kierunku prostopadłym do kierun- Considering all the obtained test results and tak- ku betonowania. ing into account the found variability of the strength Biorąc pod uwagę wszystkie uzyskane wyniki parameters of concrete, it should be assumed that badań i uwzględniając stwierdzoną zmienność pa- the concrete from which the examined perimeter rametrów wytrzymałościowych betonu należy ring had been made fulfils the requirements for przyjąć, że beton, z którego wykonany został ba- strength class C20/25 according to the new con- dany pierścień obwodowy, odpowiada wymaga- crete standard [6]. niom stawianym klasie wytrzymałościowej C20/25 w rozumieniu nowej normy betonowej [6].
30 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 4. Wyniki badania wytrzymałości 4. Results of concrete tensile betonu na rozciąganie strength tests Badania przeprowadzone metodą „pull-out” Research conducted using the “pull-off” meth- wykazały, że badany beton w pełni spełnia wyma- od showed that the examined concrete fully satis- gania wytrzymałościowe, warunkujące ewentual- fies the strength requirements, conditioning the ne wykonanie napraw powierzchniowych. Szcze- possibility of carrying out surface repairs. Detailed gółowe wyniki pomiarów wytrzymałości betonu results of the concrete tensile strength tests (peel na rozciąganie (odrywanie) zestawiono w tabeli 4. strength) are listed in table 4.
TABELA 4 Zestawienie wyników badania wytrzymałości betonu na rozciąganie (odrywanie) metodą „pull-off” List of results of concrete tensile strength tests (peel strength) using the “pull-off” method
Bezpośredni odczyt Wytrzymałość siły odrywającej na odrywanie Direct reading Tensile of pulling-off force strength [MPa] [kN]
punkt pomiarowy B-1 measurement point B-1 9.10 4.64 punkt pomiarowy B-2 measurement point B-2 6.00 3.06 punkt pomiarowy B-3 measurement point B-3 7.80 3.97 punkt pomiarowy B-4 measurement point B-4 5.60 2.85 punkt pomiarowy B-5 measurement point B-5 8.10 4.13 punkt pomiarowy B-6 measurement point B-6 4.40 2.24 punkt pomiarowy B-7 measurement point B-7 5.50 2.80 punkt pomiarowy B-8 measurement point B-8 8.70 4.43 punkt pomiarowy B-9 measurement point B-9 7.40 3.77 punkt pomiarowy B-10 measurement point B-10 8.50 4.33
Przedstawione powyżej wyniki badań pozwa- The above presented test results allow for de- lają na określenie średniej wartości wytrzymałości fining the average value of tensile strength at the na rozciąganie na poziomie ftm(n),is = 3,62 MPa, co level of ftm(n),is = 3.62 MPa, which is a value clearly jest wartością wyraźnie większą od wymaganej bigger than the required strength that equals wytrzymałości równej 1,5 MPa. 1.5 MPa.
5. Wyniki oznaczenia 5. Results of absorbability nasiąkliwości determination W tabeli 5 zestawiono szczegółowe wyniki Table 5 presents detailed results of absorbabil- oznaczenia nasiąkliwości badanego betonu. Na- ity determination in the examined concrete. It leży stwierdzić, że przedstawione wyniki są za- should be stated that the presented results are rath- skakujące, ponieważ uzyskane wartości nasiąkli- er surprising because the obtained values of ab- wości są na bardzo niskim poziomie, mieszcząc sorbability are at a very low level, falling into the się w przedziale od 3,9 do 4,8%, co jest często range from 3.9 to 4.8 %, which is frequently dif- trudne do osiągnięcia przy dzisiejszym poziomie ficult to achieve at the current level of concrete technologii betonu. technology. Na podkreślenie zasługuje także fakt, że badania It should be emphasised that tests were con- zostały przeprowadzone na próbkach pobranych ducted on samples taken from the deep layers of z głębi badanego pierścienia (z głębokości od około the examined ring (from the depth of app. 10 to 10 do około 20 cm), co praktycznie wyklucza pogląd app. 20 cm), which practically rules out the view o ewentualnym wpływie uszczelnienia powierzch- about the possible influence of the surface coating niowego wykonanego podczas realizacji obiektu, np. applied during the realization of the object e.g.: of za pomocą szkła wodnego. Należy ponadto zauwa- liquid glass. It should also be noted, that the varia- żyć, że współczynnik zmienności nasiąkliwości ba- tion coefficient of absorbability of the examined danego betonu wynosi około 8,0%, co świadczy o du- concrete equals about 8.0%, which proves high żej jednorodności tej cechy betonu. homogeneity of this property of concrete.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 31 TABELA 5 Zestawienie wyników oznaczenia nasiąkliwości betonu na próbkach wyciętych z badanego pierścienia, z głę- bokości od 10 do 20 cm List of results of concrete absorbability determination on samples cut out from the examined ring, at the depth from 10 to 20 cm
Oznaczenie próbki Masa próbki nasyconej Masa próbki w stanie suchym Nasiąkliwość Sample identification Mass of saturated sample Mass of dry sample Absorbability [g] [g] [%]
próbka (sample) O-2/B 1483 1416 4.70 próbka (sample) O-4/B 1526 1469 3.90 próbka (sample) O-6/B 1498 1440 4.00 próbka (sample) O-9/B 1489 1430 4.10 próbka (sample) O-11/B 1494 1426 4.80 próbka (sample) O-15/B 1510 1449 4.20 próbka (sample) O-17/B 1516 1454 4.30
6. Wyniki oznaczenia 6. Results of determination zasięgu karbonatyzacji of carbonatisation range przekroju betonowego of concrete section Przeprowadzone badania wykazały, że warstwa The conducted tests showed that the surface przypowierzchniowa badanego betonu uległa layer of the examined concrete underwent the proc- w znacznym stopniu procesowi karbonatyzacji, a jej ess of carbonatisation to a great extent, and its pH wskaźnik pH jest w przybliżeniu równy 9. W zde- indicator approximately equals 9. In the majority cydowanej większości badanych przypadków za- of the examined cases the zone range was not small- sięg tej strefy jest nie mniejszy niż 35 mm, przy er than 35 mm, although several places were found czym stwierdzono także szereg miejsc, w których where the range of the carbonatised fragment of wysokość skarbonatyzowanej części przekroju be- the concrete section is much larger (fig. 10). tonowego jest znacznie większa (ryc. 10). At the same time it should be emphasised, that Jednocześnie należy zaznaczyć, że w badanym there are places in the examined ring where the pierścieniu występują lokalnie miejsca, gdzie be- concrete, despite its age (about 100 years old) did ton pomimo swego wieku (około 100 lat) nie uległ not undergo the process and maintained its natu- temu procesowi, zachowując swój naturalny zasa- ral alkaline character (pH ≥ 13) – fig. 11 and 12. dowy charakter (pH ≥ 13) – ryc. 11 i 12. 7. Conclusion 7. Podsumowanie The tests conducted on the concrete from Przeprowadzone badania betonu, z którego wy- which the stretchable (bottom) ring of the dome konany został pierścień rozciągany (dolny) kopuły of the Centennial Hall in Wrocław was made, Hali Stulecia we Wrocławiu, wykazały, że jego showed that its current technical condition, despite obecny stan techniczny, pomimo upływu niemal the passing of almost 100 years, should be regard- 100 lat, należy uznać za bardzo dobry. Parametry ed as very good. The strength parameters of this wytrzymałościowe tego betonu odpowiadają obec- concrete meet the present-day requirements for nym wymaganiom stawianym klasie wytrzymało- strength class C20/25 which, considering the level ści C20/25, co biorąc pod uwagę poziom techno- of concrete technology at the beginning of the last logii betonu na początku ubiegłego wieku, należy century must be considered a surprisingly good uznać za wynik nadspodziewanie dobry. result. Beton ten został wykonany na bardzo dobrym The concrete was made using very good quali- jakościowo kruszywie granitowym z dodatkiem ty granite aggregate with addition of other aggre- innych kruszyw, a jego średni ciężar objętościowy gates, and its average weight by volume equals wynosi 2236 kg/m3. Z dostępnych danych litera- 2236 kg/m3. The data available in literature indi- turowych wynika, że do produkcji betonu użyto cate that special cement, produced in the Silesia specjalnego cementu, wyprodukowanego w ce- cement plant in Opole, was used to produce this
32 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 mentowni Silesia w Opolu oraz najwyższej jako- concrete as well as the highest quality aggregates ści kruszywa z granitu strzegomskiego. from the Strzegom granite. Przeprowadzone badania wytrzymałościowe At the same time, the conducted strength tests wykazały jednocześnie istotne różnice w parame- showed significant differences in the strength pa- trach wytrzymałościowych badanego betonu rameters of the examined concrete in its outer lay- w warstwie zewnętrznej (około 10 cm) w porów- er (approximately 10 cm) in comparison to the lay- naniu do warstw położonych głębiej (od 10 do ers located deeper (from 10 to 30 cm). It was found 30 cm). Stwierdzono, iż wytrzymałość na ściska- out that the compressive strength achieves highest nie osiąga najwyższe wartości w warstwie przypo- values in the surface layer and successively decreas- wierzchniowej i sukcesywnie maleje dla warstw es for layers located deeper. The above observa- położonych głębiej. Uwaga powyższa dotyczy za- tion applies both to the tests carried out following równo badań przeprowadzonych zgodnie z kierun- the direction of concreting, and those perpendicu- kiem betonowania, jak i w kierunku do niego pro- lar to it. stopadłym. The high quality of the examined concrete was Wysoką jakość badanego betonu potwierdzają also confirmed by its tensile strength test results także wyniki badania wytrzymałości betonu na roz- which indicated its average value at the level of ap- ciąganie, które wykazały jej średnią wartość na po- proximately 3.6 MPa, and the results of absorba- ziomie około 3,6 MPa oraz wyniki oznaczenia na- bility determination the values of which fell be- siąkliwości, której wartości zawierały się w prze- tween 3.9% and 4.8%, with the variation coeffi- dziale od 3,9% do 4,8%, przy współczynniku cient equal 8%, which confirms high structural zmienności równym 8%, co świadczy o dużej jed- homogeneity of the examined concrete. norodności strukturalnej badanego betonu. The results obtained from testing the degree of Uzyskane wyniki badania stopnia zaawansowa- concrete carbonatisation prove that the surface layer nia karbonatyzacji betonu świadczą o tym, że przy- of the examined concrete underwent the process powierzchniowa warstwa badanego betonu uległa to a significant degree. In the majority of the ex- w znacznym stopniu temu procesowi. W zdecydo- amined cases its range was not smaller than 35 mm, wanej większości badanych przypadków jej zasięg although several places were found where the range jest nie mniejszy niż 35 mm, przy czym stwierdzo- of the carbonatised fragment of the concrete sec- no także szereg miejsc, w których wysokość skar- tion is much larger. At the same time it should be bonatyzowanej części przekroju betonowego jest emphasised that in several cases the tests of degree znacznie większa. Na podkreślenie zasługuje jed- of carbonatisation of the concrete section, conduct- nocześnie fakt, że w szeregu przypadków badania ed on cores taken in the direction perpendicular to stopnia skarbonatyzowania przekroju betonowego, the direction of concreting, showed that the con- przeprowadzone na odwiertach pobranych w kie- crete did not undergo the process and maintained runku prostopadłym do kierunku betonowania, wy- its passivation properties in relation to reinforcing kazały, że beton pomimo upływu niemal 100 lat nie steel, despite the passage of almost 100 years. uległ temu procesowi i zachował zdolności pasywa- The work on full material identification of the cyjne w stosunku do stali zbrojeniowej. concrete from the dome of the Centennial Hall in Prace nad pełnym rozpoznaniem materiałowym Wrocław is still in progress. More physicochemi- betonu kopuły Hali Stulecia we Wrocławiu trwają. cal research procedures are currently being pre- W Instytucie Budownictwa Politechniki Wrocław- pared in the Building Institute of the Wrocław skiej przygotowywane są obecnie kolejne proce- University of Technology. The complete knowl- dury badawcze o charakterze fizykochemicznym. edge concerning the concrete from the beginning Możliwie pełna wiedza o betonie z początku XX of the 20th century, applied in such an important wieku zastosowanym w tak odpowiedzialnej kon- construction is of capital significance both from strukcji ma kapitalne znaczenie zarówno z histo- the historic and conservation perspective, as well rycznego i konserwatorskiego punktu widzenia, jak as for the currently conducted scientific research również dla obecnie prowadzonych badań nauko- on this material. wych tego materiału.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 33 Literatura
[1] Ilkosz J., Hala Stulecia i Tereny Wystawowe we [4] PN-EN 13791:2008 Ocena wytrzymałości na ści- Wrocławiu – dzieło Maxa Berga, Muzeum Archi- skanie w konstrukcjach i prefabrykowanych wyrobach tektury we Wrocławiu, Wrocław 2005. betonowych. [2] Bukowski B., Budownictwo betonowe, Tom I. [5] Neville A.M., Właściwości betonu, Polski Cement Technologia betonu, część 1, Arkady, Warszawa, Sp. z o.o., Kraków 2000. 1972. [6] PN-EN 206-1:2003 Beton – Część 1: Wymaga- [3] PN-88/B-06250 Beton zwykły. nia, właściwości, produkcja i zgodność.
Streszczenie Abstract
W pracy przedstawiono wyniki badań cech me- The work presents results of tests of mechanical chanicznych i fizycznych betonu w dolnym pier- and physical properties of concrete in the bottom ścieniu obwodowym kopuły Hali Stulecia we Wro- perimeter ring of the dome of the Centennial Hall cławiu, które zostały przeprowadzone w drugiej in Wrocław, conducted in the second half of 2009 połowie 2009 roku, w czasie robót remontowych during renovation work on the object elevation. The elewacji tego obiektu. Przedstawione wyniki do- presented results document current mechanical and kumentują aktualne cechy mechaniczno-fizyczne physical properties of concrete, after almost one betonu, po upływie około 100 lat. Z jednej strony hundred years have passed. On the one hand, they są one unikalnym źródłem informacji o jakości are a unique source of information about the qual- betonu z początku XX wieku, z drugiej zaś pozwa- ity of concrete from the beginning of the 20th cen- lają na ocenę uwarunkowań trwałości tego tworzy- tury, while on the other, they allow for evaluation of wa po upływie stulecia. durability conditions of the material after a century. Uzyskane wyniki wykazały, że aktualny stan The obtained results showed that the current techniczny betonu, pomimo upływu niemal 100 technical condition of concrete, although almost 100 lat, należy uznać za bardzo dobry. Parametry wy- years have passed, should be regarded as very good. trzymałościowe tego betonu odpowiadają obecnym Strength parameters of that concrete meet the cur- wymaganiom stawianym klasie wytrzymałości rent requirements for strength class C20/25 which, C20/25, co biorąc pod uwagę poziom technologii considering the level of concrete technology at the betonu na początku ubiegłego wieku, należy uznać beginning of the previous century should be con- za wynik nadspodziewanie dobry. Wysoką jakość sidered a surprisingly good result. High quality of badanego betonu potwierdzają także wyniki bada- the tested concrete was confirmed by the results of nia wytrzymałości betonu na rozciąganie, które the concrete tensile strength tests, which indicated wykazały jej średnią wartość na poziomie około its average value at the level of approximately 3,6 MPa oraz wyniki oznaczenia nasiąkliwości, któ- 3.6 MPa, and the results of absorbability determi- rej wartości zawierały się w przedziale od 3,9% do nation the values of which were between 3.9% and 4,8%, przy współczynniku zmienności równym 4.8%, with the coefficient of variation equalling 8%, 8%, co świadczy o dużej szczelności i jednorodno- which proves significant density and structural ho- ści strukturalnej badanego betonu. mogeneity of the examined concrete. Badania wykazały także, że przypowierzchnio- The tests also showed that the surface layer of wa warstwa badanego betonu uległa w znacznym the examined concrete underwent the process of stopniu procesowi karbonatyzacji. W większości carbonatisation to a great extent. In the majority of badanych przypadków stwierdzono, że zasięg kar- examined cases it was found out that the range of bonatyzacji jest nie mniejszy niż 35 mm, przy czym carbonatisation is not smaller than 35 mm and, wyniki badań, które zostały wykonane w kierunku moreover, results of tests which were carried out prostopadłym do kierunku betonowania, pokaza- in the direction perpendicular to the direction of ły, że w wielu miejscach beton pomimo upływu concreting showed that in many places concrete niemal 100 lat nie uległ temu procesowi i w pełni did not undergo the process and fully maintained zachował zdolności pasywacyjne w stosunku do its passivation properties in relation to reinforcing stali zbrojeniowej. steel, despite the passing of almost 100 years.
34 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 NAUKA SCIENCE
Józef Nykiel, Ewa Skrzydlak
Freski Auli Leopoldina Uniwersytetu Wrocławskiego w świetle najnowszych badań i ekspertyz konserwatorskich
Frescoes in Aula Leopoldina of the Wrocław University in the light of the latest research and conservation expert opinions
Aula Leopoldina – Collegium Maius Uniwer- Aula Leopoldina – Collegium Maius of the sytetu Wrocławskiego od prawie trzech wieków Wrocław University has impressed visitors with its zachwyca swoim barokowym wystrojem. Powsta- Baroque decor for almost three centuries. It was ła w latach 1728-1733 jako reprezentacyjna sala ów- built in the years 1728-1733 as a stately room of czesnej uczelni jezuickiej, zbudowanej na mocy the then Jesuit College, erected by the founding aktu fundacyjnego cesarza Leopolda I, i do dziś słu- act of Emperor Leopold I, and has served the aca- ży społeczności akademickiej jako miejsce nauko- demic community as the venue of scientific ses- wych spotkań i uroczystości. sions and celebrations. Burzliwe dzieje Uniwersytetu oraz intensywna The turbulent history of the University and in- eksploatacja Auli i położonej nad nią sali Balzera tensive exploitation of the Aula, as well as of the wpłynęły na postępujące pogarszanie się kondycji Balzer Room located above, had their impact on the barokowej dekoracji freskowej, a nawet zagrożenie increasing deterioration of the condition of the Ba- dalszego jej trwania. W 2008 roku, z inicjatywy ów- roque fresco decoration, and even threatening its czesnego rektora Uniwersytetu Wrocławskiego, further existence. In 2008, on the initiative of the prof. Leszka Pacholskiego powstał projekt ratowa- then rector of the Wrocław University Professor nia monumentalnego zabytku. Pierwszym etapem Leszek Pacholski, a project to save the historic mon- tego złożonego przedsięwzięcia było przeprowadze- ument was launched. The first stage of this com- nie badań mających na celu ustalenie stanu faktycz- plex undertaking was conducting research intend- nego elementów konstrukcji i wystroju historycz- ed to ascertain the actual condition of the construc- nego pomieszczenia. Realizację projektu w zakresie tion elements and decoration of the historic interi- zagadnień konserwatorskich zlecono Międzyuczel- or. The Inter-University Institute of Art Conserva- nianemu Instytutowi Konserwacji i Restauracji tion and Restoration at the Academy of Fine Arts Dzieł Sztuki ASP w Warszawie i ASP w Krakowie. (ASP) in Warszawa and ASP in Krakow were com- W tym samym czasie zespół inżynierów z Instytutu missioned realisation of the conservation part of the Budownictwa Politechniki Wrocławskiej przepro- project. At the same time, a team of engineers from wadzał badania konstrukcyjne stropu1. the Building Institute of the Wrocław Polytechnic Aula Leopoldina usytuowana jest na pierwszym conducted construction examination of the ceiling. piętrze w gmachu głównym Uniwersytetu. W tej Aula Leopoldina is located on the first floor of sali przykrytej pozornym, spłaszczonym, koszo- the main building of the University. In this room, wym sklepieniem, z uwagi na funkcję oddzielono covered with a false, flattened, basket vault, the dais od części audytoryjnej podium, a nad wejściem za- was separated from the auditorium because of its
Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 35 Ryc. 1. Uniwersytet Wro− V cławski, Aula Leopoldina; de− Ryc. 3. Uniwersytet Wrocławski, Aula koracja freskowa Jana Leopoldina; fragment sklepienia nad Krzysztofa Handkego z 1732 audytorium – widoczne odkształce− roku – sklepienie nad po− nia tynków z barokową dekoracją fre− dium. Fot. Ewa Skrzydlak, skową. Fotografia w świetle bocz− 2008 nym, wyk. Ewa Skrzydlak, 2008 Fig. 1. University of Wrocław, Fig. 3. University of Wrocław, Aula Aula Leopoldina; fresco dec− Leopoldina; fragment of the vault over oration by Jan Krzysztof the auditorium – visible plaster defor− Handke from 1732 – the vault mations of Baroque fresco decora− over the dais. Photo by Ewa tion. Photo in the side light, taken by Skrzydlak, 2008 Ewa Skrzydlak, 2008
Strop dylowy Timber ceiling
Trzcina pospolita, Common reed Drut żelazny, gwoździe kowalskie Iron wire, wrought iron nails Warstwa zaprawy (obrzutka) Mortar layer (rendering coat)
Warstwa zaprawy (arricciato) Mortar layer (arricciato)
Warstwa zaprawy (intonaco) Mortar layer (intonaco)
Ryc. 2. Uniwersytet Wrocławski, Aula Leopoldina; dekoracja fresko− Warstwa malarska, Layer of paint wa Jana Krzysztofa Handkego z 1732 roku – fragment sklepienia nad audytorium. Fot. Ewa Skrzydlak, 2008 Ryc. 4. Uniwersytet Wrocławski, Aula Leopoldina; schemat układu Fig. 2. University of Wrocław, Aula Leopoldina; fresco decoration by warstw w strefie sklepienia Jan Krzysztof Handke from 1732 – fragment of the vault over the Fig. 4. University of Wrocław, Aula Leopoldina; scheme of layer ar− auditorium. Photo by Ewa Skrzydlak, 2008 rangement in the vault zone
36 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 wieszono emporę muzyczną. Strefowa budowa na- function, and a musical gallery was hung over the wiązuje do tradycyjnych rozwiązań wnętrz sakral- entrance. Zonal construction alludes to traditional nych, a zatem podziału przestrzeni na prezbite- solutions of church interiors, and so to the divi- rium, nawę i emporę. sion of space into the presbytery, the nave and the Szczególna rola we wnętrzu przypadła iluzjo- empora. nistycznemu malarstwu rekompensującemu nie- A particular role in this interior was assigned to dosyt form architektonicznych i zbyt niskie pro- illusionistic painting which was to compensate for
Ryc. 5. Uniwersytet Wrocławski, Aula Leopoldina; sonda w części Ryc. 6. Uniwersytet Wrocławski, Aula Leopoldina; fragment dekora− sklepienia nad podium obrazującą układ warstw zbrojenia i tynku. cji freskowej Jana Krzysztofa Handke – twarz Personifikacji Malar− Wyraźnie odróżnia się wierzchnia warstwa intonaco, z powodu wtrą− stwa. Fot. Ewa Tymcik, 2008 ceń węgla drzewnego i popiołu. Fot. Ewa Skrzydlak, 2008 Fig. 6. University of Wrocław, Aula Leopoldina; fragment of fresco Fig. 5. University of Wrocław, Aula Leopoldina; probe in the vault decoration by Jan Krzysztof Handke – the face of Personification of section over the dais, revealing the arrangement of reinforcement Painting. Photo by Ewa Tymcik, 2008 and plaster layers. Clearly visible surface layer of intonaco, because of charcoal and ash inclusions. Photo by Ewa Skrzydlak, 2008
Ryc. 7/8. Uniwersytet Wrocławski, Aula Leopoldina; fragment fresku Jana Krzysztofa Handkego – fotografia w świetle rozproszonym i świe− tle bocznym. Fot. Ewa Tymcik, 2008 Fig. 7/8. University of Wrocław, Aula Leopoldina; fragment of a fresco by Jan Krzysztof Handke – photo in diffused and side light. Photo by Ewa Tymcik, 2008
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 37 porcje sali. Autorem dekoracji malarskiej Auli jest the lack of architectonic forms and too low pro- malarz morawski Jan Krzysztof Handke. Źródłem portions of the room. The author of the decora- potwierdzającym autorstwo fresków jest autobio- tion of the Aula was a Moravian painter Jan Krzysz- grafia artysty2. Rozbudowany program ikonogra- tof Handke. The source confirming his authorship ficzno-ideowy malowideł został podzielony gur- of the frescoes is the artist’s autobiography. The tami na trzy sceny. Scena nad podium przedstawia elaborate iconographic and ideological program of oddanie Uniwersytetu w opiekę Bogu i świętym. the painting was divided into three scenes by fly- Myśl przewodnią fresków nad audytorium stano- ing buttresses. The scene over the dais represents wi gloryfikacja Mądrości Bożej, fresków nad em- entrusting the University into the Lord’s and the porą – apoteoza Śląska3. Na ścianach, w rozglifie- saints’ protection. The keynote of the frescoes over niach okiennych widnieją, malowane en grisaille, the lecture theatre is the glorification of God’s popiersia sławnych mężów i uczonych. Na ścianie Wisdom, while of the frescoes over the empora – pod emporą, na iluzjonistycznie malowanych the apotheosis of Silesia. On the walls in window drzwiach, Handke umieścił napis dokumentujący embrasures there are busts of famous men and sci- dzień zakończenia swego dzieła: „C+M+B 1732”. entists painted en grisaille. On the wall beneath the Analizując dekorację freskową Auli należy pod- empora, on the illusionistic painted door, Handke kreślić, że znajduje się ona na zróżnicowanych placed an inscription commemorating the day podłożach – drewnianym (strop) i mineralnym when he finished his: “C+M+B 1732”. (pionowe płaszczyzny architektoniczne). Strop When analysing the fresco decoration of the zbudowany jest z belek z drewna litego (sosna po- Aula, it must be emphasised that it is located on spolita, Pinus sylvestris), łączonych na styk i ułożo- varying foundations – wooden (ceiling) and min- nych jedna przy drugiej, w kierunku krótszej roz- eral (vertical architectonic surfaces). The ceiling is piętości sali. Nie posiada podsiębitki, bowiem ma- made from solid wood beams (Scots pine, Pinus teriał zbrojeniowy i nośny dla tynku, czyli źdźbła sylvestris), butted and placed alongside one by one, trzciny (trzcina pospolita, Phragmites Communis sn. towards the shorter side of the room. It does not Phragmites Australis), ułożone w kratownicę, przy- have a soffit, because the reinforcing and structur- mocowane są za pomocą drutu i kutych gwoździ al material for plaster, namely reed stalks (com- kowalskich bezpośrednio do dyli drewnianych. mon reed, Phragmites Communis sn. Phragmites Aus- Ułożenie warstw zobrazowano na schemacie po- tralis) used for trussing, were fixed with wire and wyżej (ryc. 4). Podłożem dla malowidła na ścia- wrought iron nails directly to the wooden timbers. nach jest mur z cegły ceramicznej ułożonej w wą- The structure of layers was presented in the dia- tek kowadełkowy. Wyraźne rozbieżności podłoża gram above (fig. 4). The ground for the mural zdecydowanie wpłynęły na kondycję wyprawy wa- painting is the wall made from ceramic brick built pienno-piaskowej, która w strefie sklepienia z upły- in English bond. The distinct differences in the wem lat uległa znacznym, trwałym odkształce- foundation definitely influenced the condition of niom. Oczywiście przyczyny tego zjawiska są zło- the lime and sand mortar which, with the passing żone. Przede wszystkim osadzenie tynków wraz years, has been permanently considerably de- z tzw. koszem trzcinowo-drutowym bezpośrednio formed in the vault area. Naturally, the causes of na dylach drewnianych (bez dodatkowego desko- this phenomenon were rather complex. First of all, wania, które ograniczyłoby skutki pracy belek stro- setting the plaster, together with the so called reed powych) wymusiło nadmierne deformacje płata and wire basket, directly on wooden timbers (with- tynku i powstanie znacznych odspojeń od podło- out additional planking, which would have limit- ża. Najprawdopodobniej większość odkształceń ed the effects of working of ceiling beams) enforced powstała w pierwszym stuleciu istnienia Auli4. excessive deformations of the plaster sheet and re- Wówczas to następowały gwałtowne zmiany obję- sulted in considerable patches flaking off the foun- tości niewysezonowanego drewna oraz drgania pio- dation. It seems likely that the majority of defor- nowe spowodowane eksploatacją sali teatralnej – mations may have occurred during the first centu- Auditorium Comicum (obecnie sala Balzera), usy- ry of the Aula’s existence. It was then that the vio- tuowanej bezpośrednio nad Aulą. Pomimo prze- lent changes in the volume of unseasoned wood prowadzonych zabiegów przedłużających trwałość must have occurred, as well as vertical vibrations tynków na sklepieniu należy mieć świadomość, że caused by the use of the theatre hall – Auditorium podlegają one wciąż nieuchronnemu mechanizmo- Comicum (currently known as the Balzer Room), wi zróżnicowanej współpracy dwóch odmiennych located directly over the Aula. Despite the conduct- materii: podłoża drewnianego i tynku. Co ważniej- ed work intended to prolong the durability of the sze – ulegają ciągłemu procesowi starzenia i utraty vault plaster, one must be aware that it is still sub- własności mechanicznych i plastycznych. Należy ject to the inevitable process of varying workings
38 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 mieć świadomość, że w obecnym stanie zagroże- of two different materials: the wooden foundation niem dla stabilności struktury tynku mogą być na- and the plaster. And what is even more important wet czasowe mikrodrgania czy mikrowstrząsy. I w – they are subject to the continuous process of age- dalszym ciągu, mimo korekt konstrukcyjnych, zja- ing and losing their mechanical and plastic prop- wiska te nie do końca zostaną zniwelowane. erties. One must realize that in the present state Tynki leopoldyńskie należą do klasycznych even temporary micro-vibrations and micro- osiemnastowiecznych zapraw wapienno-piasko- shocks can pose a serious threat to the stability of wych. Oprócz gruboziarnistego narzutu zwanego the plaster structure. And that still, despite making obrzutką5 – warstwy wyrównawczej na ścianach construction corrections, those phenomena will i podtrzymującej zbrojenie trzcinowo-drutowe not be fully eliminated. stropu – występuje tradycyjny system zapraw ar- Leopoldine plaster belongs to the classical 18th- ricciato/intonaco. Na podstawie pobranych rdzeni -century lime and sand mortars. Besides coarse- tynkowych oraz siatki nawiertów dokonano pomia- grained coating called rendering coat – a smooth- ru grubości tynku, która na sklepieniu waha się ing layer on the walls and supporting the reed-and- w przedziale od 3,5 do 5,0 cm, na ścianach wynosi wire reinforcement of the ceiling, the traditional ~2,5 cm. W strefie sklepienia zarejestrowano w pa- system of mortars arricciato/intonaco was applied. On ru miejscach znaczne odstępstwa od średnich po- the basis of sample plaster cores and a network of miarów, co zapewne jest wynikiem odkształceń boreholes the thickness of plaster was measured i odspojeń płata tynku od stropu. Z pomiarów which, on the vault, varied between 3.5 – 5.0 cm, wynika, że głębokość kawern powstałych na gra- and on the walls equalled ~2.5 cm. In the vault nicy obu warstw – tynku i podobrazia – wynosić zone, considerable deviations from the average może do 3,0 cm. Tynki Auli wykazują wyraźną measurements were registered in several places, przewagę wypełniacza nad spoiwem (arricciato 1:4, which may have resulted from the deformations intonaco 1:2,4-1:3,1)6. Wypełniaczem w zaprawie of the plaster sheet flaking off from the ceiling. The jest głównie piasek kwarcowy o ziarnach w kolo- measurements indicate that the depth of caverns rze białym, ugrowym, pomarańczowym, szarym found at the junction of both layers – plaster and i brązowym. Udział ziaren kwarcu stanowi do 40% the painting surface – can reach up to 3.0 cm. The szkieletu ziarnowego, pozostałe minerały to skale- plasters in the Aula display a clear predominance nie, łuszczyki, drobnokrystaliczne granitoidy i gnej- of filler over binder (arricciato 1:4, intonaco 1:2.4- sy7. Ziarna kwarcu są dobrze zachowane, bardzo 1:3.1). The filler in the mortar consists mostly of dobrze i dobrze obtoczone, przeważają formy izo- quartz sand with white, ochre, orange, gray and metryczne, bardzo rzadko ostrokrawędziste – co brown grains. Grains of quartz constitute up to 40% wskazuje na rzeczne pochodzenie piasku. Wystę- of the grain skeleton, the remaining minerals be- pują również składniki organiczne w postaci frag- ing feldspars, micas, fine crystalline granitoid rocks mentów zwęglonej substancji roślinnej: węgiel and gneiss. Quartz grains are well-preserved, very drzewny, popiół w ilości ok. 3,9-8,4%. well and well rounded, with dominant isometric Badania petrograficzne spoiwa wykazały wystę- forms, only rarely with sharp edges – which indi- powanie w zaprawie, oprócz uwodnionych krze- cates riparian origin of the sand. There are also mianów wapnia, agregatów drobnokrystalicznego organic ingredients in the form of fragments of węglanu wapnia, które są najprawdopodobniej po- burnt plant matter: charcoal and ash amounting to zostałością po niejednorodnym procesie wypala- app. 3.9-8.4%. nia wapna. Dużo większy udział procentowy mają Petrographic analysis of the binder showed that grudki mikrokrystalicznego węglanu wapnia, po- the mortar contained, besides hydrous calcium sil- wstałe zapewne na skutek zaburzeń w długotrwa- icates, aggregates of fine crystalline calcium car- łym procesie wiązania zaprawy. Spoiwo stanowi bonate which might have been the remains of węglan wapnia o wysokim współczynniku hydrau- a heterogeneous process of limestone burning. licznym (ok. 10%), co suponuje pochodzenie su- There is a much larger percent of lumps of micro- rowca z wapienia marglistego. W przypadku ma- crystalline calcium carbonate, which may have been lowideł w Auli Leopoldina wybór spoiwa wapien- resulted from disturbances during the lengthy nego o charakterze hydraulicznym do zapraw pod- process of mortar setting. The binding element is kładowych mógł być spowodowany chęcią zapew- calcium carbonate with a high hydraulic factor nienia mocniejszego i stabilniejszego podłoża pod (app. 10%), which indicates that the raw material malowidła na powierzchni wielkiego sklepienia came from calcareous marlstone. In the case of the oraz znalezieniem najlepszego rozwiązania dla painting in the Aula Leopoldina, the choice of hy- umocowania zaprawy na nietypowym podłożu, ja- draulic lime binder for base mortars, might have kim jest strop z dyli drewnianych (nie mineralny). been caused by the desire to ensure a stronger and
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 39 Ryc. 11. Uniwersytet Wrocławski, Aula Leopoldina; dekoracja ma− larska Jana Krzysztofa Handkego; sklepienie nad podium – reje− stracja cyfrowa luminescencji wywołanej promieniowaniem UV. Pa− norama złożona komputerowo z 24 zdjęć. Na fotografii doskonale czytelna rekonstrukcja A. Michalaka (1948−1950) wykonana z zasto− sowaniem bieli cynkowej, wykazującej charakterystyczne żółto−zie− lone świecenie w UV. Fot. Zofia Kaszowska, Anna Mikołajska, 2008. Panorama – wyk. Ewa Skrzydlak, 2009 Fig. 11. University of Wrocław, Aula Leopoldina; painting decoration by Jan Krzysztof Handke; the vault over the dais – digital registration of luminescence induced by UV radiation. Digitally made panorama consisting of 24 photos. In the photo clearly visible reconstruction by A. Michalak (1948−1950) made using Chinese white, displaying char− acteristic yellow−green luminescence in UV. Photo by Zofia Kaszows− ka, Anna Mikołajska, 2008. Panorama – made by Ewa Skrzydlak, 2009
Ryc. 9. Uniwersytet Wrocławski, Aula Leopoldina; fragment fresku Jana Krzysztofa Handkego w świetle bocznym pokazujący sposób szorstkiego opracowania powierzchni intonaco. Fot. Ewa Tymcik, 2008 Fig. 9. University of Wrocław, Aula Leopoldina; fragment of a fresco by Jan Krzysztof Handke in side light revealing the rough surface of intonaco coating. Photo by Ewa Tymcik, 2008
Ryc. 10. Uniwersytet Wrocławski, Aula Leopoldina; widok ogólny – kopia fotografii IS PAN 0000039143, fot. M. Moraczewska, 1949 – widoczne miejsca osadzenia kotew oraz uzupełnienia ubytków pier− wotnej wyprawy wapiennej nowymi tynkami Fig. 10. University of Wrocław, Aula Leopoldina; general view – a copy of the photo IS PAN 0000039143, photo by M. Moraczewska, 1949 – visible places where anchor plates were fixed and the losses in orig− inal lime mortar were filled in with new plaster
Ryc. 12. Uniwersytet Wrocław− ski, Aula Leopoldina; dekoracja malarska Jana Krzysztofa Handkego; sklepienie nad po− dium – rejestracja cyfrowa lu− minescencji wywołanej promie− niowaniem UV. Widoczne świecące retusze A. Michalaka oraz retusze PKZ w formie pio− nowych i poziomych pasów. Fot. Zofia Kaszowska, Anna Mikołajska, 2008 Fig. 12. University of Wrocław, Aula Leopoldina; painting dec− oration by Jan Krzysztof Hand− ke; the vault over the dais – dig− ital registration of luminescence induced by UV radiation. Vi− sible glowing retouches by A. Michalak, and retouches by PKZ in the form of vertical and horizontal stripes. Photo: Zofia Kaszowska, Anna Mikołajska, 2008
40 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 13. Uniwersytet Wrocławski, Aula Leopoldina; ortofotoplan barwny sklepienia wykonany metodą fotogrametryczną i metodą skaningu laserowego, rozdzielczość terenowa (wymiar piksela) 2,00 mm Fig. 13. University of Wrocław, Aula Leopoldina; colour orthophotomap of the vault made using photo− grammetric method and laser scanning method, area resolution (pixel size) 2.00 mm
Ryc. 14. Uniwersytet Wrocławski, Aula Leopoldina; ortofotoplan barwny sklepienia – fragment: widoczne pociemniałe retusze w miejscach uzupełnień zaprawy, biegnące w formie pionowych pasów oraz sondy pasowe wykonane w trakcie prac badawczych Fig. 14. University of Wrocław, Aula Leopoldina; colour orthophotomap of the vault – fragment: visible darkened retouches in places where mortar was filled in, running as vertical stripes, and stripe probes made during research work
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 41 Ważnym elementem wydaje się również obecność more stable ground for the painting on the surface w zaprawach, jako dodatku do spoiwa, popiołu of the great vault and to find the best solution for i węgla drzewnego, których właściwości były zna- fixing mortar to the unusual foundation, such as ne już Rzymianom. Substancje te w reakcji z wap- a vault made from wooden timbers (not mineral). nem tworzą związki typu hydraulicznego o wyso- The presence of ash and charcoal in mortar, whose kiej odporności. Na pewno zastosowanie ich w Auli properties were already known to the Romans, used było świadomym zabiegiem technologicznym. as additions to the binder, also seems to be an im- Można doszukać się tu wpływów rozwiązań tech- portant element. In reaction with lime those sub- nologicznych wielkiego iluzjonisty Andrei Pozzo, stances produce solutions of the hydraulic type and który stosował w swoich realizacjach malarskich high durability. Their use in the Aula must have zaprawy zawierające ziemię puzzolańską, czyli tzw. been a conscious technological effort. One could zaprawy rzymskie8, zwłaszcza że działalność mo- find here the influence of technological solutions numentalna Handkego była ściśle związana z To- of the great illusionist Andrea Pozzo, who used warzystwem Jezusowym jako zleceniodawcą więk- mortars containing Pozzolana ash i.e. the so called szości jego prac. Wykończenie powierzchni tynku Roman mortars in his painting realisations, the Leopoldiny jest przykładem szorstkiego opracowa- more so, as the monumental activity of Handke nia warstwy intonaco, charakterystycznego dla fre- was closely connected with the Society of Jesus that sku barokowego (ryc. 8, 9). commissioned the majority of his works. The fin- Rozważania nad techniką malarską J.K. Hand- ishing of the surface of the Leopoldine plaster is kego skłaniają do stwierdzenia, że odbiega ona od an example of coarsely worked intonaco layer, char- klasycznej techniki buon fresco czy fresco secco. Przede acteristic for Baroque fresco (fig. 8, 9). wszystkim warstwę świeżego (wilgotnego) intona- Considerations concerning the painting tech- co artysta wykorzystywał do wykonania podmalo- nique of J.K. Handke, lead to the conclusion that wania, aranżując kolorystycznie duże partie malo- it deviated from the classical technique of buon fresco widła. Warstwa podmalowania charakteryzuje się or fresco secco. First of all, the artist used a coat of zatem intensywną, czystą barwą, możliwą do uzy- fresh (damp) intonaco for tinting, arranging the col- skania tylko w technice buon fresco. Nie są to jed- ours in large sections of the painting. The tinting nak płaskie plamy barwne, na tym etapie malarz layer is therefore characterized by intensive, clear zaczynał już wstępne modelowanie. Dyskusyjną colours possible to obtain only using the buon fresco kwestią jest opinia A. Michalaka9 o zastosowaniu technique. However, they are not flat patches of przez Handkego ugrowego podmalowania pod ca- colour as at that stage the painter had already be- łością kompozycji. Występuje ono bowiem tylko gun initial modelling. The opinion expressed by miejscowo, mianowicie we fragmentach kompo- A. Michalak concerning Handke’s use of ochre zycyjnych wykańczanych żółtą ochrą i umbrą (wa- tinting under the whole composition is a disputa- zony z kwiatami, kapitele, kartusze). Pozostałe ele- ble question. It occurred only locally, namely in menty dekoracji są barwnym rozwinięciem kolo- the composition fragments finished with yellow rystyki ustalonej w warstwie podmalowania. Osta- ochre and burnt umber (vases with flowers, capi- teczną warstwę malarską artysta wykonywał na już tals, cartouches). The remaining decorative ele- na pół lub całkowicie wyschniętym tynku, używa- ments were colour developments of the colour jąc jako spoiwa wapna z dodatkiem kazeiny10. Ma- scheme established in the grounding layer. The lowanie z dodatkiem wapna – ważnego spoiwa artist applied the final painting layer to the half- or zwiększającego trwałość obrazu – ogranicza paletę fully dried plaster, using lime with casein addition barwną artysty do pigmentów odpornych na alka- as binder. Painting with lime addition – an impor- lia, ale doświadczony malarz miał świadomość, tant binder enhancing the durability of the paint- w jaki sposób uzyskać pożądany efekt w dowolnym ing – restricted the colour palette of the artist to kolorze przez umiejętne mieszanie barwników, pigments resistant to alkali, though an experienced podmalowania i laserunki. painter was aware how to achieve the required ef- Handke w dekoracji Auli szeroko korzystał fect in the colour of his choice, by skilful mixing z klasycznych pigmentów do palety freskowej, ta- of dyes, grounding and glazes. kich jak ochry żółte i czerwone, umbry, czernie ro- For the decoration of the Aula, Handke widely ślinne i ziemie zielone11. Szczególnie często uży- uses classical pigments for the fresco palette such wał smalty, która jako pigment o niskiej sile krycia as: yellow and red ochre, umber, plant black and kładziona jest w stosunkowo grubej warstwie, za- green earth. Particularly frequently he used smalt wsze z dominantą wodorotlenku wapnia. which, being a pigment with low covering proper- W trakcie pracy nad freskami Handke wykony- ties, is applied in relatively thick layers, always with wał korekty (pentimenti), które zidentyfikowano na dominant calcium hydroxide.
42 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 błękitnej chorągwi trzymanej przez św. Leopolda During his work on the frescoes, Handke made oraz na czarnej sukni św. Stanisława Kostki. Zmia- corrections (pentimenti) which were identified on na zamysłu autorskiego wynikała prawdopodob- the blue banner held by St. Leopold, and on the nie z wymogów kompozycyjnych. W zdobniczych black cloak of St. Stanisław Kostka. The change of detalach architektonicznych i ornamentach rocca- the author’s idea may have resulted from compo- ile’owych Handke wprowadził złocenia (złotem sition requirements. In the decorative architectonic dukatowym) – metodą szrafowania, czyli cienkich, details and roccaile ornaments Handke introduced równoległych kresek. Zabieg ten spełniał podwój- gilding (with pure gold) – using hatching, that is ną rolę – zwiększał iluzję przestrzeni (szczególnie a pattern of thin, parallel lines. This device served w przypadku dobrze oświetlonych obramień por- double ends – it enhanced the illusion of space (par- tretów uczonych w glifach okiennych) oraz pod- ticularly in the case of brightly lit frames of scien- kreślał reprezentacyjny charakter wnętrza. W cha- tists’ portraits in window embrasures) and empha- rakterze artystycznym dzieła Handkego uwidacz- sized the formal character of the interior. The ar- nia się duża swoboda i szybkość malowania. Nie- tistic character of Handke’s work reveals his free- spełna 40-letni artysta pokazał w realizacji dekora- dom and speed of painting. The artist, who was cji malarskiej Auli szczytową formę swojej not yet 40 years old, displayed the peak of his artis- działalności twórczej. tic creativity in the painting decoration of the Aula. Pierwsza renowacja malowideł leopoldyńskich The first renovation of the Leopldine paintings miała miejsce już w II poł. XVIII wieku, po zdo- took place during the second half of the 18th cen- byciu Śląska podczas tzw. wojen śląskich przez Fry- tury, after Silesia was conquered by Frederic II, deryka II, króla Prus. Dzięki inskrypcji: Renovatum King of Prussia, during the so called Silesian Wars. est 1788 / CG Heinrich fecit12, umieszczonej na księ- Thanks to the inscription: Renovatum est 1788 / CG dze leżącej u stóp personifikacji Poezji, znamy datę Heinrich fecit, placed in the book lying at the feet of oraz autora konserwacji fresków. Na podstawie the personification of Poetry, we know the date and różnic technologicznych (badania specjalistyczne the author of the fresco conservation. On the ba- zidentyfikowały spoiwo klejowe), analizy stylistycz- sis of technological differences (specialist exami- nej oraz fotografii archiwalnych wykonanych przez nation identified glue binder), a stylistic analysis Josepha Langera przed rozpoczęciem przez niego and archive photographs taken by Joseph Langer prac renowacyjnych, udało się z dużym przybliże- before the renovation work commenced, it was niem określić zakres XVIII-wiecznych przemalo- possible to define fairly precisely the areas which wań, widocznych obecnie. Obszar tych ingerencji were painted over in the 18th century, and are vis- jest ograniczony do uzupełnień karnacji i szat anio- ible nowadays. The area of interference was re- łów w centralnej części sklepienia nad audytorium. stricted to filling in the complexion and robes of Kolejną konserwację barokowej dekoracji Auli, angels in the central section of the vault over the w latach 1908-1910, powierzono Josephowi Lan- auditorium. gerowi13. Badania wybranych próbek z warstwy The next conservation of the Baroque decora- malarskiej przypisywanej Langerowi ujawniły za- tion of the Aula was entrusted to Joseph Langer in stosowanie spoiwa z kazeiny wapiennej i palety the years 1908-1910. The examination of selected barwnej złożonej z bieli ołowiowej, czerwonej samples from the layer of painting attributed to ochry, vermillionu, czerwieni marsowej, ultrama- Langer revealed the use of calcium casein binder ryny sztucznej i czerni organicznej. Renowacje zło- and the colour palette including lead white, red ceń zostały wykonane dukatem. Podstawowym ochre, vermillion, mars red, synthetic ultramarine kryterium pozwalającym zdefiniować miejsca in- and organic black. Gildings were renovated with terwencji estetycznej Langera była szczegółowa pure gold. The basic criterion which allowed to analiza porównawcza fotografii archiwalnych re- identify the places of Langer’s esthetic interven- jestrujących wystrój malarski Auli w roku 1893 tion was a detailed comparative analysis of archive (przed konserwacją Langera) i w roku 1910 (zdję- photographs documenting the painting decoration cia wykonane przez Langera po zakończeniu prac of the Aula in 1893 (before Langer’s conservation) konserwatorskich). Konfrontacja dotyczyła przede and in 1910 (photographs taken by Langer after wszystkim zmian formalnych występujących na conservation work finished). The comparative czarno-białych fotografiach, natomiast wykonane analysis referred mainly to formal alterations visi- in situ sondy odkrywkowe pozwoliły nam określić ble in black and white photographs, while surface różnice walorowe. W przybliżeniu ustalić można, probes taken in situ allowed us to identify quality że uzupełnienia i lokalne przemalowania wykona- differences. Approximately, it could be estimated ne przez Langera widoczne są głównie na fasetach that filling-ins and areas painted over by Langer sklepienia oraz na płaszczyznach glifów okiennych are mostly visible in the vault coves and on surfaces
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 43 i ścian. Jego ingerencje dotyczyły przede wszystkim of window embrasures and walls. His interventions elementów dekoracyjnych (kampanule, muszle, or- concerned mainly decorative elements (garlands, namenty akantowe) oraz iluzjonistycznego gzym- shells, acanthus ornaments) and illusionist cornices sowania architektury na spływach wokół audyto- on run-offs around the auditorium, some robes of rium, niektórych szat Alegorii Sztuk oraz lokalnie the Allegory of Arts and locally faces and other twarzy i pozostałych elementów anatomicznych anatomical elements of figures. He showed unique postaci. Wyjątkową kreatywnością wykazał się w pra- creativity in esthetic work on flower compositions cach estetycznych przy kompozycjach kwiatowych on each wall. Langer’s stylistics was deeply rooted na każdej ze ścian. Stylistyka Langera jest silnie osa- in the trends of the late 19th-century historicism dzona w nurcie późnego dziewiętnastowiecznego and the tradition of academic art. historyzmu i tradycji sztuki akademickiej. Langer, a painter and conservator, was proficient Langer, malarz i konserwator, posiadał dosko- at using techniques of mural painting, was well nałą biegłość w posługiwaniu się technikami ma- acquainted with the character of Baroque painting larstwa ściennego, dobrze znał charakter malarstwa and able to imitate it, which he proved in his other barokowego i potrafił je naśladować, co udowod- realisations (conservation of paintings in the church nił w innych swoich realizacjach (konserwacja of Holy Trinity in Oleśnica – 1900-1902, in the malowideł w kościele świętej Trójcy w Oleśnicy – church of Peace in Świdnica – 1902, and in the 1900-1902, w kościele Pokoju w Świdnicy – 1902, Mausoleum of Silesian Piasts in Legnica – 1900- w Mauzoleum Piastów Śląskich w Legnicy – 1900- -1908). As far as painting conservation was con- -1908). W dziedzinie konserwacji malowideł Lan- cerned, Langer was regarded as a unique specialist ger uchodził za prawdziwego specjalistę, którego whose fame reached far beyond the boundaries of sława wykraczała daleko poza granice Śląska, Silesia, which can be confirmed by the fact that he o czym świadczyć może fakt powierzenia mu kon- was entrusted with conservation of such famous serwacji tak sławnych i cennych malowideł, jak np. and valuable paintings as e.g. those at the Court of na Dworze Heskim w Schmalkalden. Hessen in Schmalkalden. W Auli Leopoldina ograniczył jednak swoją in- In Aula Leopoldina, however, he limited his wencję twórczą ze względu na wysoką rangę ma- creative invention because of the high rank of the lowidła i jasno sformułowany program konserwa- painting and a clearly stated conservation pro- torski zabraniający zbędnych przemalowań deko- gramme which forbade any unnecessary correc- racji14. Dlatego zakres wprowadzonych przez nie- tions to the decoration. That was why the range of go zmian jest dużo mniejszy niż początkowo za- alterations introduced by Langer was much more kładano. limited than it had been initially assumed. W 1926 roku częściową, bo ograniczoną tylko In 1926, a partial renovation of the paintings, do fresków na suficie pod emporą muzyczną, re- limited merely to the frescoes on the ceiling below nowację malowideł przeprowadził malarz Fey the music gallery, was conducted by a painter z Charlottenburga. Zabiegi konserwatorskie zre- known as Fey from Charlottenburg. Conservation dukowane były do retuszy i miejscowych przema- work was reduced to retouches and local correc- lowań wykonanych na spoiwie emulsyjnym (tłu- tions made on emulsion binder (oily tempera). sta tempera). Because of damage done to the walls of the Z powodu uszkodzenia ścian gmachu uniwer- university building during the military activities sytetu w czasie działań wojennych w 1945 roku, in 1945, and especially to the south wall, there a zwłaszcza ściany południowej, powstały liczne appeared numerous gaps in the plaster and layer ubytki tynku wraz z warstwą malarską oraz niebez- of paint as well as dangerous cracks on the whole pieczne rysy na całej powierzchni sklepienia Auli. surface of the vault in the Aula. Rescue opera- Działania ratunkowe podzielono na dwa etapy. tions were divided into two stages. Firstly, the plas- W pierwszej kolejności wykonano zabiegi zabez- ter was secured and stabilised. The method of pieczające i stabilizujące tynki. Sposób zabezpie- securing the cracked plaster using metal screws, czenia spękanego tynku, za pomocą wkrętów me- adopted by the conservation team of Professor talowych, przyjęty przez zespół konserwatorski prof. Bohdan Marconi, turned out to be a good enough Bohdana Marconiego okazał się na tyle właściwym solution and therefore was respected during a later rozwiązaniem, że został uszanowany w trakcie póź- conservation. The places where screws had been niejszej konserwacji. Miejsca montażu wkrętów oraz fixed and cracks in plaster were filled in with gyp- zarysowania tynku zostały uzupełnione kitami gip- sum putty, while vast areas where plaster flaked sowymi, w przeciwieństwie do rozległych ubytków off were filled in with lime-and-sand mortar. The tynku, które uzupełniono zaprawą wapienno-pia- fine-grain granulation of the filler differs from the skową. Drobnoziarnista granulacja wypełniacza original intonaco and is clearly visible in side light.
44 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 różni się od pierwotnego intonaco i jest dobrze wi- Effects of the treatment were registered on archive doczna w świetle bocznym. Efekty tych działań są photographs taken by Maria Moraczewska and zarejestrowane na fotografiach archiwalnych wy- Bronisław Kupiec in 1949 (fig. 10). We do not konanych w 1949 roku przez Marię Moraczewską know much about other technical treatment ap- i Bronisława Kupca (ryc. 10). Na temat pozosta- plied at the time. No materials describing the con- łych zabiegów technicznych wykonanych w tym servation work (apart from the above mentioned czasie wiemy niewiele. Nie zachowały się żadne photographic documentation) have been pre- materiały (poza wymienioną dokumentacją foto- served, particularly concerning the issue of graficzną) opisujące przebieg prac, szczególnie strengthening the plaster structure or consolida- w zakresie wzmocnienia struktury tynku czy kon- tion of flaking off layers of paint. Nevertheless, it solidacji odspojeń warstw malarskich. Można jed- can be assumed that they were carried out. Dur- nak przypuszczać, że zostały wykonane. W trakcie ing our research work, especially during the laser naszych prac badawczych, w szczególności podczas identification of elemental content of pigments laserowej identyfikacji składu pierwiastkowego pig- (LIBS) directly on the object, barium (Ba) spec- mentów (LIBS)15 bezpośrednio na obiekcie, zare- tres were registered. That exceptionally sensitive jestrowano widma baru (Ba). Ta wyjątkowo czuła method identified occurrence of barium at every metoda instrumentalna zidentyfikowała występo- research point, also in the original layers of paint. wanie baru w każdym punkcie badawczym, rów- Barium spectres were also discovered in some nież na pierwotnych warstwach malarskich. Wid- samples taken for analysis with a scanning micro- ma baru wykryto także w niektórych próbkach po- scope (SEM-EDX). The places where samples branych do analizy pod mikroskopem skaningo- were taken exclude the possibility of having been wym (SEM-EDX). Miejsca pobrania próbek wy- painted over, and so of the use of barium white or kluczają obecność przemalowań i w związku z tym lithopone. The collected data allow for putting użycie bieli barytowej czy litoponu. Zebrane dane forward a hypothesis, that Professor Marconi pozwalają na postawienie hipotezy, że prof. Mar- might have used barium hydroxide for consoli- coni zastosował prawdopodobnie wodorotlenek dation of lime painting layers, or possibly mor- baru do konsolidacji wapiennych warstw malar- tars. Baryta water (saturated water solution of bar- skich, ewentualnie zapraw. Woda barytowa (wod- ium hydroxide) is a strong alkali, free from con- ny nasycony roztwór wodorotlenku baru) jest silną tamination. The process of saturating the surface zasadą, wolną od zanieczyszczeń. Zabieg nasącza- of the painting involves the creation of barium nia powierzchni malowidła polega na tworzeniu się carbonate molecules, which fill in the falling off cząsteczek węglanu baru, wypełniających osypującą structure of the lime painting layer. In many re- się strukturę wapiennej warstwy malarskiej. Są one spects they are related to the molecules of calci- spowinowacone pod wieloma względami z cząstecz- um carbonate. The method may have been known kami węglanu wapnia. Metoda ta prawdopodobnie to Professor Marconi, and the state of the paint- znana była prof. Marconiemu, a stan zagrożonych ings at risk indicates the possibility of such treat- malowideł wskazuje na możliwość zastosowania ment having been applied. takiego zabiegu. The second stage of the work was esthetic con- Drugim etapem prac była, trwająca prawie 10 servation of the frescoes, which lasted almost ten lat (1949-1958), konserwacja estetyczna fresków years (1949-1958), carried out by Professor An- wykonana przez prof. Antoniego Michalaka. Ana- toni Michalak. Chemical analyses of the samples lizy chemiczne próbek pobranych z przemalowań taken from the areas painted over by Michalak and autorstwa Michalaka oraz z jego sygnatury16 wy- from his signature revealed the presence of kazały obecność spoiwa typu tempery kazeinowej a binder of casein tempera type for the colour dla palety barwnej złożonej z bieli cynkowej, ochr palette including zinc white, yellow and red żółtych i czerwonych oraz zieleni chromowej. Re- ochres, and chrome green. Reconstructions of konstrukcje złoceń wykonano szlagmetalem. Ży- gildings were made with gold foil. The life of ciorys Michalaka świadczy o jego dobrym wy- Michalak confirms his good artistic education and kształceniu plastycznym oraz niekwestionowanym unquestionably impressive artistic achievements. bogatym dorobku artystycznym. Jednak wykona- However, the reconstructions of the missing frag- ne w Auli Leopoldina rekonstrukcje brakujących ments of painting decoration made in Aula Leo- fragmentów dekoracji malarskiej budzą kontrower- poldina arouse controversy. Having a collection sje. Dysponując zbiorem fotografii archiwalnych of archive photographs at his disposal, Michalak Michalak mógł wiernie odtworzyć większe ubytki could have accurately recreated the larger sections malowidła, a mimo to w paru miejscach jego rekon- missing from the painting, nevertheless his recon- strukcje różnią się od pierwowzoru: zastąpienie structions differ from the original in some places:
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 45 głowy psa popiersiem młodzieńca obok Alegorii a dog’s head was replaced with a bust of a young Farmacji czy zamalowanie putta rozbijającego rzeź- man beside the Allegory of Pharmacy, or painting bę poniżej Alegorii Rzeźby. Jednocześnie zapro- over a putto smashing a sculpture below the Al- ponowany przez Michalaka sposób budowania legory of Sculpture. Simultaneously, the way of materii malarskiej odbiega zasadniczo od baroko- building the painting matter, suggested by Micha- wego, występują uproszczenia w duchu stylistyki lak, differs significantly from the Baroque idea; „malarstwa doby realizmu socjalistycznego”. Za- there occurred simplifications in the spirit of kres działań estetycznych prof. Michalaka jest do- “painting of the socialist realism period”. The brze widoczny w luminescencji wywołanej pro- range of esthetic activities of Professor Michalak mieniowaniem UV ze względu na użycie bieli cyn- is clearly visible in the luminescence evoked by kowej, która wykazuje charakterystyczne żółto-zie- the UV radiation, because of the use of zinc white lone świecenie w ultrafiolecie (ryc. 11, 12). which shows characteristic yellow-green glow in Ostatnie prace konserwatorskie przeprowadzi- ultraviolet (fig. 11, 12). ło w latach 1974-1976 ówczesne Przedsiębiorstwo The last conservation work was carried out by Państwowe PKZ O/Wrocław. Wykonane wówczas the State Company PKZ O/Wrocław in the years zabiegi konserwatorskie są szczegółowo opisane 1974/1976. The conservation treatment which was w obszernej Dokumentacji konserwatorskiej17. Według carried out then was described in detail in a vast przytoczonej dokumentacji w trakcie prac konser- Conservation Documentation. According to the men- watorskich zastosowano następujące materiały: tioned documentation, the following materials utrwalenie warstwy malarskiej wykonano polial- were used during conservation work: consolidat- koholem winylu18, sklejenie rozspojeń tynku wod- ing the painting layer was made using polyvinyl ną dyspersją polioctanu winylu, retusze warstwy alcohol, flaking-off plaster was glued by water malarskiej wykonano w technice wapiennej, uzu- dispersion of polyvinyl acetate, retouches of the pełnienie złoceń – złotem w proszku na spoiwie painting layer were made using lime technique, z polialkoholu winylu. W miejscach uzupełnień gildings were filled in with powdered gold on pol- ubytków nową zaprawą wapienno-piaskową wy- yvinyl alcohol binder. In the places where miss- konano retusze scalające metodami graficznymi, ing plaster was filled in with new lime – sand przy czym w zależności od zespołu konserwator- mortar, blending retouches were made using skiego wykonano je kreską (PP PKZ O/Wrocław) graphic methods, and depending on the conser- i kropką (PP PKZ O/Toruń)19, co tworzy pewną vation team they were made with lines (PP PKZ niekonsekwencję estetyczną. Działania estetyczne O/Wrocław) or dots (PP PKZ O/Toruń), which PKZ są łatwe do zidentyfikowania na całym ob- resulted in a certain esthetic inconsistency. Esthet- szarze malowidła, głównie ze względu na znaczne ic activities of PKZ are easy to identify in the pociemnienie retuszy. Jak wspomniano, z zacho- whole painting, mainly because retouches dark- wanych dokumentów wynika, że do scalenia kolo- ened significantly. As was mentioned before, the rystycznego zastosowano technikę wapienną. Ba- preserved documents indicated that the lime tech- dania wykazały natomiast obecność spoiwa z po- nique was used for colour blending. The research lioctanu winylu w próbkach pobranych z retuszy. showed the presence of polyvinyl acetate in sam- Istnieje prawdopodobieństwo, że jeśli rzeczywiście ples taken from retouches. It is likely that, if the zastosowana została technika wapienna, to dodat- lime technique was really used, the retouches were kowo retusze pokryto warstwą polioctanu winylu. additionally covered with a layer of polyvinyl ac- Żywica syntetyczna utworzyła rodzaj nieprzepusz- etate. Synthetic resin created a kind of impervi- czalnej powłoki, która zamknęła drogę migracji ous coating, which stopped vapour from drying parze wodnej, a wilgotne środowisko spowodowa- off, and damp environment caused both chemi- ło zarówno reakcje chemiczne wewnątrz samej cal reactions within the coat of paint itself, and powłoki malarskiej20, jak i stało się pożywką dla became a medium for the development of micro- rozwoju mikroorganizmów. organisms. Wszystkie działania renowacyjne, stanowiące ko- All the renovation activities, constituting sub- lejne warstwy chronologiczne, wprowadziły sequent chronological layers, introduced additional w strukturę malowidła dodatkowe materiały, które materials of diverse chemical content, optics and różnią się składem chemicznym, optyką i kolory- colour into the painting structure, which signifi- styką, co zasadniczo wpłynęło na sposób ich starze- cantly influenced their ageing and caused dishar- nia i wywołało dysharmonię z warstwą pierwotną. mony with the original layer. The use of covering Zastosowanie kryjących spoiw temperowych, emul- tempera binders, emulsion or synthetic, caused the syjnych czy syntetycznych spowodowało utratę lek- loss of the layer lightness, so typical for the lime kości warstwy typowej dla techniki wapiennej. technique. The presence of areas with various phys-
46 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Zestawienie zbiorcze materiałów zidentyfikowanych w dekoracji Auli Leopoldina Overall list of materials identified in the decoration of Aula Leopoldina
Warstwa chronologiczna Pigmenty Spoiwa Złocenia Chronological layer Pigments Binders Gilding
Jan Krzysztof Handke ochry żółte, ochry czerwone, węglan wapnia złoto 1732 smalta, ziemia zielona, (pierwotnie wodorotlenek dukatowe malachit, czerń roślinna wapna), kazeina wapienna yellow ochre, red ochre, calcium carbonate pure gold smalt, green earth, (originally calcium malachite, plant black hydroxide), calcium casein
Karl Gottlieb Heinrich ochry żółte, ochry czerwone, spoiwo klejowe 1788 smalta (roślinne) yellow ochre, red ochre, glue binder smalt (plant)
Joseph Langer ochry żółte, ochry czerwone, kazeina wapienna złoto 1908-1910 sztuczny cynober, czerwień w glifach okiennych – dukatowe żelazowa, sztuczna ultramaryna, tempera jajowa czerń organiczna yellow ochre, red ochre, calcium casein pure gold synthetic vermilion, iron red, in window embrasures – synthetic ultramarine, egg tempera organic black
Fey z Charlottenburga ochry żółte, ziemia zielona tempera jajowa 1926 ochry żółte, green earth egg tempera
prof. Antoni Michalak biel cynkowa, ochry żółte, tempera kazeinowa szlagmetal 1948-1958 ochry czerwone, zieleń chromowa chinese white, yellow ochre, casein tempera gold foil red ochre, chrome green
PP PKZ O/Wrocław ochry żółte, ochry czerwone, polioctan winylu złoto 1974 kreda, zieleń chromowa, błękit dukatowe ftalocyjanowy, czerń żelazowa yellow ochre, red ochre, polyvinyl acetate pure gold chalk, chrome green, phtalo-cyanide blue, iron black
Obecność na powierzchni malowidła obszarów icochemical properties on the painting surface is o różnych własnościach fizykochemicznych wią- also connected with different absorption of dust że się również z inną absorbcją pyłów i smolistego and tarry dirt settling on the surface – thus varying brudu, osiadających na powierzchni – stąd różny extent of dirt on the fresco. The process of bio- stopień zabrudzenia fresku. Na skutek zmian i wa- deterioration of painting matter resulted from hań dobowych czy długookresowych temperatury changes and daily or long-term temperature and i wilgotności nastąpił proces biodeterioracji mate- humidity fluctuations. Diversity of the applied or- rii malarskiej. Różnorodność zastosowanych spo- ganic binders aggravated biological infection. Fungi iw organicznych wpłynęła na wzrost infekcji bio- of the Penicillium species are dominant among mi- logicznej. Spośród drobnoustrojów przeważa obec- cro-organisms, which may have been spread on ność grzybów z gatunku Penicillium, które praw- a significant section of the painting. One should dopodobnie zostały rozsiane na znaczącej części remember intensive enzymatic activity of those malowidła. Warto pamiętać o intensywnej aktyw- binder destroying micro-organisms, which reached ności enzymatycznej tych drobnoustrojów niszczą- beyond the range of visible changes. Local salt crys- cych spoiwo, sięgającej poza zasięg widocznych tallisation registered on the surface of the coat of zmian. Zarejestrowana miejscowa krystalizacja soli paint caused its complete corrosion, which is an na powierzchni warstwy malarskiej spowodowała irremediable phenomenon. jej całkowitą korozję, która jest zjawiskiem nieod- After analysing primary and secondary layers, wracalnym. the scope of authenticity of the Baroque work
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 47 Po przeanalizowaniu warstw pierwotnych should have been defined. The last expert opinion i wtórnych należało zdefiniować zakres autenty- concerning the paintings in the Aula was issued by zmu dzieła barokowego. Ostatnia specjalistyczna the conservators PP PKZ O/Wrocław. Then it was opinia na temat malowideł w Auli wydana została assessed that the Baroque decoration by Handke przez konserwatorów PP PKZ O/Wrocław21. Oce- from 1732 was entirely repainted by C.G. Hein- niono wówczas, że barokowa dekoracja Handke- rich in 1788, and the result of that activity we can go z 1732 roku została gruntownie przemalowana view at present. After detailed identification of lay- przez C.G. Heinricha w 1788 roku, a efekt tych ers of paint, we can claim, with full responsibility, działań oglądamy obecnie. Po dokładnym rozpo- that the fresco painting dominating the interior znaniu warstw malarskich możemy z całą odpo- decoration of the room is an authentic work by wiedzialnością stwierdzić, że malowidło freskowe Jan Krzysztof Handke. It is a painting made of sev- dominujące w wystroju pomieszczenia to dzieło eral layers and this feature, characteristic for paint- autorskie Jana Krzysztofa Handkego. Jest to malo- ing decorations made with the use of mixed tech- widło kilkuwarstwowe i właśnie ta cecha, charak- nique, was the reason why our predecessors com- terystyczna dla dekoracji malarskich wykonanych mitted this interpretation error. Apart from purely w technice mieszanej, była powodem omyłki in- technological reasons, it seems difficult to imagine terpretacyjnej naszych poprzedników. Oprócz how one could obtain such a coherent and homo- przesłanek czysto technologicznych trudno sobie geneous work, in terms of painting when having wyobrazić, by można było uzyskać tak spójne i jed- to deal with two authors, one of whom has re- norodne pod względem malarskim dzieło, mając mained almost completely unknown. It seems log- do czynienia z dwoma autorami, z których jeden ically incorrect, the more so as no examples of work pozostaje prawie całkowicie nieznany. Logicznie by Carl Gottlieb Heinrich were preserved, which jest to niepoprawne, tym bardziej, że nie zacho- would indicate his outstanding skill in using the wały się żadne przykłady twórczości Carla Gottlie- lime or lime-casein technique. ba Heinricha, które wskazywałyby na jego duże Conservation identification of the painting dec- umiejętności w posługiwaniu się techniką wapien- oration in Aula Leopoldina was of complex and ną czy wapienno-kazeinową. interdisciplinary character. Multiple-direction Rozpoznanie konserwatorskie dekoracji malar- character of research and analyses required numer- skiej Auli Leopoldina miało charakter komplekso- ous specialists representing diverse fields of science wy i interdyscyplinarny. Różnokierunkowy charak- to become involved in the enterprise, including art ter badań i analiz wymagał zaangażowania w przed- conservators, chemists, physicists, microbiologists, sięwzięcie wielu specjalistów z rozmaitych dziedzin dendrologists, engineers, art historians and pho- nauki, w tym konserwatorów dzieł sztuki, chemi- tographers, and geodesists, who produced colour ków, fizyków, mikrobiologów, dendrologów, inży- orthophotomaps of the paintings using the latest nierów, historyków sztuki i fotografów oraz geo- digital methods. detów, którzy wykonali ortofotoplany barwne ma- lowideł za pomocą najnowszych metod cyfrowych. Participants: The research project concerning the interior de- Uczestnicy: sign of Aula Leopoldina was carried out by the In- Projekt badań wystroju Auli Leopoldina pro- ter-University Institute of Art Conservation and wadził Międzyuczelniany Instytut Konserwacji Restoration, Krakow branch. On behalf of the In- i Restauracji Dzieł Sztuki, Delegatura w Krakowie. stitute, the work was supervised by Professor Ire- Z ramienia Instytutu za całość prac odpowiadał neusz Płuska. The research section concerning prof. Ireneusz Płuska. Część badawczą dotyczącą painting decoration of the vault and walls of the dekoracji malarskiej sklepienia i ścian Auli prowa- Aula was conducted by Professor Józef Nykiel, re- dził prof. Józef Nykiel, badania dotyczące wypo- search concerning furnishings by dr Jarosław Ad- sażenia – dr Jarosław Adamowicz. Konserwatorski amowicz. Conservation research team consisted of zespół badawczy składał się z absolwentów graduates of WKiRDS ASP in Krakow: mgr Ewa WKiRDS ASP w Krakowie: mgr Ewa Skrzydlak, Skrzydlak, mgr Ewa Tymcik, mgr Dorota Wierz- mgr Ewa Tymcik, mgr Dorota Wierzbicka-Mił- bicka-Miłkowska, mgr Jan Radosław Bąk. kowska, mgr Jan Radosław Bąk. Specialist research was carried out by scientists Badania specjalistyczne wykonywali naukowcy from: Academy of Fine Arts in Krakow: dr Maria Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie: dr Maria Rogóż, dr Zofia Kaszowska, dr Paweł Karaszkie- Rogóż, dr Zofia Kaszowska, dr Paweł Karaszkiewicz, wicz, mgr Anna Mikołajska, mgr Małgorzata Wal- mgr Anna Mikołajska, mgr Małgorzata Walczak, czak, mgr Barbara Leszczyńska; Military Univer- mgr Barbara Leszczyńska; Wojskowej Akademii sity of Technology in Warszawa: dr hab. płk Jan
48 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Technicznej w Warszawie: dr hab. płk Jan Marczak, Marczak, dr inż. Wojciech Skrzeczanowski, dr inż. dr inż. Wojciech Skrzeczanowski, dr inż. Roman Roman Ostrowski, dr inż. Antoni Sarzyński; AGH Ostrowski, dr inż. Antoni Sarzyński; Akademii University of Science and Technology in Krakow: Górniczo-Hutniczej w Krakowie: dr inż. Anna dr inż. Anna Smoleńska, dr Marek Rembiś, dr Smoleńska, dr Marek Rembiś, dr Czesława Palusz- Czesława Paluszkiewicz; University of Agriculture kiewicz; Akademii Rolniczej w Krakowie: dr Kry- in Krakow: dr Krystyna Marcinkowska, dr inż. styna Marcinkowska, dr inż. Helena Bis; Politech- Helena Bis; Warsaw University of Technology/ASP niki Warszawskiej/ASP w Warszawie: dr Irmina in Warszawa: dr Irmina Zadrożna; History of Art Zadrożna; Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Institute of the University in Wrocław: dr hab. Wrocławskiego: dr hab. Andrzej Kozieł, dr Agniesz- Andrzej Kozieł, dr Agnieszka Seidel-Grzesińska, ka Seidel-Grzesińska, mgr Rafał Karlik. Inwenta- mgr Rafał Karlik. Photogrammetric inventory was ryzację fotogrametryczną wykonała firma KPG made by KPG Sp. z o.o. from Krakow. Sp. z o.o. z Krakowa.
1 Wyniki badań są opisane wpracy: Jerzy Jasieńko i inni, 9 J. Natusiewicz-Mirer, Wrocław, Uniwersytet Wrocławski, Praca badawcza mająca na celu ustalenie stanu faktycznego ele- Aula Leopoldina, Dokumentacja Historyczna, PP PKZ O/ mentów konstrukcji znajdujących się w pomieszczeniu Auli Le- Wrocław 1974, s. 15. opoldina, zlokalizowanym w Gmachu Głównym Uniwersyte- 10 Identyfikację związków organicznych (spoiw) wykona- tu Wrocławskiego, Politechnika Wrocławska, Instytut Bu- no metodami: IR – spektrofotometrii w podczerwieni downictwa, Wrocław 2008. i FTIR – spektrofotometrii w podczerwieni z transfor- 2 Jan Kryštof Handke. Vlastni Životopis 1694/1774, opr. MlËák macją fourierowską, GC-MS – chromatografii gazowej Leoš, Olomouc 1994, s. 12. sprzężonej ze spektrometrią masową oraz RS – spek- 3 Szczegółowa analiza historyczna i stylistyczna fresków Le- troskopii ramanowskiej. Metodykę badań oraz wyniki opoldiny oraz wyniki kwerend archiwalnych przedsta- zawierają załączniki do opracowania: Międzyuczelnia- wione są w opracowaniu: R. Karlik, A. Kozieł, A. Seidel- ny Instytut Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Aka- -Grzesińska, Aula Leopoldyńska Uniwersytetu Wrocławskie- demii Sztuk Pięknych w Warszawie i Akademii Sztuk go. Studium historyczne wystroju i wyposażenia, Wrocław 2009. Pięknych w Krakowie, Delegatura w Krakowie: J. Ny- Praca wykonana została na zlecenie Międzyuczelnianego kiel, E. Skrzydlak, E. Tymcik, Uniwersytet Wrocławski, Instytutu Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki i stano- Aula Leopoldina, Badania technologiczne i konserwatorskie de- wi integralną część omawianej pracy badawczej. koracji malarskiej J.K. Handke oraz wtórnych interwencji kon- 4 Analiza dendrochronologiczna próbki pobranej z dyla serwatorskich. wskazuje na ścinkę drzewa późną jesienią 1728 r. lub zimą 11 Identyfikację pigmentów wykonano metodami: mikro- 1728/29 r. Wykorzystanie drewna w konstrukcji następo- chemiczną i mikroskopową – na próbkach proszkowych wało z reguły w tym samym roku, co ścinka drzewa, po oraz metodami instrumentalnymi: SEM/EDX – skanin- kilku miesiącach przeznaczonych na obróbkę, transport gowa mikroskopia elektronowa z energodyspersyjną ana- i sezonowanie drewna – na podstawie: Jerzy Jasienko i in- lizą rentgenowską (na przekrojach poprzecznych) i LIBS ni, op.cit. – laserowo indukowana spektroskopia emisyjna (badania 5 Warstwa ta w języku włoskim nazywana jest rinzaffato, in situ). Metodykę badań oraz wyniki zawierają załączniki wspomina o niej Leon Battista Alberti w swoim traktacie do opracowania: Międzyuczelniany, op.cit. (1452 r.), tłumaczenie na język angielski pt. On the art of 12 Carl Gottlieb Heinrich był wrocławskim malarzem, któ- building in ten books, Joseph Rykwert, Robert Tavernor and ry pochodził z rodziny o malarskich tradycjach. Carl Neil Leach, Cambridge, MA: MIT Press 1988 r., s. 175. Gottlieb poszedł w ślady swego ojca, u którego do 1785 6 Analizę chemiczno-technologiczną zapraw wykonano roku pobierał naukę malarskiego rzemiosła. Podobnie jak metodą opracowaną w Laboratorium Chemii Konserwa- ojciec i brat, należał do wrocławskiego cechu malarzy. torskiej Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Źródło: R. Karlik, A. Kozieł, op.cit., rozdz. 2B. ASP w Krakowie w oparciu o zalecenia DIMOS (IC- 13 Joseph Langer (1865-1918) – artysta malarz i konserwa- CROM, Włochy). tor dzieł sztuki, podróżnik oraz kolekcjoner urodzony 7 Badania petrograficzne tynków przeprowadzono w Ka- w mieście Ziębice (Münsterberg) na Dolnym Śląsku. tedrze Geologii Złożowej Akademii Górniczo-Hutniczej Autor wielu malowideł sztalugowych i ściennych oraz w Krakowie. konserwacji ściennego malarstwa głównie barokowego. 8 M. De Luca, Le tecniche pittoriche: l’esecuzione, la teoria, il Od 1894 r. wykładowca w Królewskiej Szkole Sztuk restauro. Parte seconda, Collana di Manuali e Monogra- i Rzemiosła Artystycznego we Wrocławiu. W uznaniu za fie del Dipartimento di Storia dell’Arte de „la Sapien- wieloletnią działalność konserwatorską, a przede wszyst- za”, Napoli 2006. Rozdz.10. La pittura murale del XVII kim za ukończenie prac w Auli Leopoldina, w 1911 roku sec.: la tecnica e il restauro della Galleria del Gesù a Roma di państwo przyznało artyście tytuł profesora. Andrea Pozzo. 14 R. Karlik, A. Kozieł, op.cit., rozdz. 2B.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 49 15 Badania LIBS wykonali naukowcy Wojskowej Akademii freskowych na sklepieniu nad emporą muzyczną oraz w 6 Technicznej w Warszawie: dr hab. płk Jan Marczak, dr glifach okiennych w południowej ścianie. inż. Wojciech Skrzeczanowski, dr inż. Antoni Sarzyński, 20 Polioctan winylu jest mało odporny na działanie kwasów, dr inż. Roman Ostrowski. zasad i soli, dlatego w przypadku występowania znacz- 16 Sygnatura A. Michalaka widoczna jest obok podpisu nych zasoleń podłoża czy warstwy malarskiej może ulec C.G. Heinricha, na księdze leżącej u stóp Alegorii Poezji. częściowemu rozkładowi czy odkształceniom. St. Stawic- 17 M. Kowalska, PP PKZ Oddział we Wrocławiu, Aula Le- ki, op.cit., s. 58. opoldina Uniwersytetu Wrocławskiego. Dokumentacja konser- 21 „Na podstawie licznych odkrywek stratygraficznych oraz watorska, Wrocław 1976, sygn. 12. w wyniku dokładnej analizy w promieniach UV stwier- 18 Jest tu pewna nieścisłość, ponieważ w innej publikacji – dzono, iż obecny stan polichromii auli pochodzi zasad- Konserwacja Auli Leopoldiny Uniwersytetu Wrocławskiego w la- niczo z końca XVIII wieku. Przemalowania pierwotnych tach 1974-1975, M. Kowalska, S. Filipiak, Biuletyn Infor- malowideł w tak szerokim zakresie dokonano zapewne macyjny PKZ, Nr 32, Warszawa 1976 – autorzy podają, ze względu na powstałe zniszczenia”. (w:) M. Kowalska, że do utrwalenia spudrowanych warstw zastosowano 3% S. Filipiak, Wrocław, Uniwersytet Wrocławski Aula Leopoldi- roztwór kleju rybiego z dodatkiem pięciochlorofenola- na. Dokumentacja Konserwatorska, PP PKZ O/Wrocław nu sodu jako środka toksycznego. 1976, (mps w Dziale Technicznym Uniwersytetu Wro- 19 Toruńskie pracownie wykonały konserwację malowideł cławskiego), s. 4.
Streszczenie Abstract
W 2008 roku władze Uniwersytetu Wrocław- In 2008, the authorities of the Wrocław Uni- skiego podjęły decyzję o wszczęciu działań zmie- verrsity decided to undertake the proceedings aimed rzających do rewaloryzacji XVIII-wiecznej Auli Le- at the restoration of the 18th-century Aula Leopol- opoldina, znajdującej się na reprezentacyjnym, dina, located on the formal first floor of the main pierwszym piętrze gmachu głównego Uniwersy- building of the University. The first stage of this tetu. Pierwszym etapem tego złożonego przedsię- complex undertaking was conducting research in- wzięcia było przeprowadzenie badań, mających na tended to ascertain the actual condition of the con- celu ustalenie stanu faktycznego elementów kon- struction elements and decoration of the historic strukcji i wystroju historycznego pomieszczenia. interior. The Inter-University Institute of Art Con- Realizację projektu w zakresie zagadnień konser- servation and Restoration at the Academy of Fine watorskich zlecono Międzyuczelnianemu Instytu- Arts (ASP) in Warszawa and ASP in Krakow were towi Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP commissioned realisation of the conservation part w Warszawie i ASP w Krakowie. Badania techno- of the project. Technological and conservation re- logiczne i konserwatorskie barokowej dekoracji search of the Baroque painting decoration by Jan malarskiej Jana Krzysztofa Handkego (1732) mia- Krzysztof Handke (1732) was of a complex and ły charakter kompleksowy i interdyscyplinarny. interdisciplinary character. The result of analyses, Efektem analiz, obserwacji i rozważań zespołu na- observations and considerations of a team of scien- ukowców uczestniczących w projekcie jest pełne tists participating in the project was complete stra- rozpoznanie stratygraficzne wystroju malarskiego tygraphic identification of the painting decoration Auli, z określeniem technologii i techniki wykona- in the Aula, including defining technologies and nia poszczególnych warstw oraz stanu ich zacho- techniques used for painting particular layers, and wania. Istotnym problemem konserwatorskim their state of preservation. Defining the degree to i konstrukcyjnym było zdefiniowanie stopnia za- which the permanence of the fresco decoration in grożenia trwałości dekoracji freskowej w obszarze the vault area was at risk, and so identifying the tech- sklepienia, a zatem rozpoznanie technologii i sta- nology and the state of preservation of the wooden nu zachowania drewnianej konstrukcji stropu pod construction of the ceiling and its influence on the kątem jej wpływu na barokowe freski. Osobnym Baroque frescoes, posed a serious conservation and problemem badawczym była ocena autentyczno- construction problem. Another research problem ści zastanego malowidła w kontekście ostatniej spe- was evaluating the authenticity of the preserved cjalistycznej opinii wydanej przez wrocławskich painting in the context of the last expert opinion konserwatorów PP PKZ w latach 70. XX wieku. issued by the conservators from Wrocław, in the Dysponując najnowszymi metodami instrumen- 1970s. Having the latest instrumental methods at talnymi w połączeniu z tradycyjnymi narzędziami their disposal, combined with traditional research badawczymi i wnikliwą kwerendą archiwalną, kon- tools and a thorough preliminary research, conser- serwatorzy uzyskali całokształt informacji o baro- vators acquired all the available information con- kowych freskach, niezbędnych do stworzenia wła- cerning Baroque frescoes, indispensable for adopt- ściwego postępowania konserwatorskiego. ing appropriate conservation procedures.
50 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 NAUKA SCIENCE
Elżbieta Waszczyszyn
XIX-wieczna Klinika Lekarska Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Zarys problemów konserwatorskich w świetle wymogów współczesnego szpitala akademickiego
The 19TH century Medical Clinic of Collegium Medicum of the Jagiellonian University in Krakow An outline of conservation problems in the light of requirements of a modern university hospital
Źródła zdarzeń współczesnych Sources of present events są ukryte w zdarzeniach minionych are hidden in past events Jules Michelet1 Jules Michelet1
Szpitale dawne i szpitale współczesne to zupeł- The old hospitals and the modern ones are en- nie odmienne budowle. U zarania swych dziejów tirely different buildings. Initially, hospitals were były przede wszystkim miejscem schronienia piel- mainly offering shelter for pilgrims, the homeless, grzymów, bezdomnych, sierot oraz ubogich cho- orphans and the sick poor. They became public rych2. Jako zakłady publiczne poświęcone wyłącz- institutions devoted solely to treating the sick only nie leczeniu, ukształtowane zostały dopiero na at the turn of the 18th and 19th century. At the same przełomie XVIII i XIX wieku3. W tym samym cza- time, first Polish and European clinics began to sie zaczęły również powstawać pierwsze polskie appear, which were organisational units represent- i europejskie kliniki, które były jednostkami orga- ing various clinical specialisations as well as build- nizacyjnymi reprezentującymi różne specjalności ings combining the medicinal function of hospital kliniczne oraz budynkami łączącymi funkcję lecz- with the didactic function of university. The times niczą szpitala z funkcją dydaktyczną uniwersytetu. have passed when just a few professors could lec- Minęły już czasy, kiedy kilku profesorów wykła- ture on all medical subjects. There appeared a new dało wszystkie przedmioty z zakresu całej wiedzy division of medicine into elementary sciences – medycznej. Wyłonił się nowy system podziału physics, chemistry, biology, morphology, physiol- medycyny na nauki podstawowe – fizyka, chemia, ogy, pharmacology, and into clinical sciences, four biologia, morfologia, fizjologia, farmakologia oraz of which were considered fundamental – internal na nauki kliniczne, z których cztery uważane były medicine, surgery, paediatrics and obstetrics, but za fundamentalne – medycyna wewnętrzna, chi- at the same time they were accompanied by sever- rurgia, pediatria i położnictwo, a równocześnie al specialist disciplines, such as: ophthalmology, zaczęło towarzyszyć im szereg dyscyplin specjali- laryngology, dermatology, venereology, neurology, stycznych, takich jak: okulistyka, laryngologia, der- psychiatry and many others. Expanding depart- matologia, wenerologia, neurologia, psychiatria ments and units of the Krakow University needed i wiele innych. Rozrastające się katedry i zakłady new accommodation. Thus architects, in cooper- krakowskiego uniwersytetu potrzebowały nowej ation with doctors, began to pay particular atten- bazy lokalowej. Architekci i współpracujący z ni- tion to providing the best possible conditions for
Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 51 mi lekarze zaczęli przy tym zwracać szczególną teaching medical students, conducting research uwagę, by nauczanie studentów medycyny, prace work and, eventually, treating the sick. Therefore, badawcze, a w końcu i leczenie chorych mogły od- the prestige of university hospital service increased, bywać się w jak najlepszych warunkach4. Rosła więc strengthened by the representatives of science and ranga szpitalnictwa uniwersyteckiego, wzmacnia- architecture, by wonderful creators and founders. na przez ludzi nauki i architektury, przez wspania- Depending on the current state of knowledge, so- łych twórców i fundatorów. Oni to, w zależności cial and political situation, and their financial abil- od aktualnego poziomu wiedzy, sytuacji społecz- ity, they erected the edifices of Krakow clinics no-politycznej oraz możliwości finansowych, which, in turn, enhanced further development of wznosili gmachy krakowskich klinik, które z kolei medical sciences and modernization of ways of sprzyjały dalszemu rozwojowi nauk medycznych educating doctors. i unowocześnieniu sposobów kształcenia lekarzy. The breakthrough in the history of the Krakow Przełomowym momentem w historii krakow- clinics came when National Education Commis- skich klinik było przeprowadzenie przez Komisję sion, represented by Hugo Kołłataj (1750-1812), Edukacji Narodowej, reprezentowaną przez ks. carried out a great reform of the Jagiellonian Uni- Hugona Kołłątaja (1750-1812), wielkiej reformy versity. Reorganising the university led to creating, Uniwersytetu Jagiellońskiego5. Reorganizacja uczel- in 1780, the first university clinic in Poland which ni doprowadziła do powstania w 1780 r. pierwszej was located in the post – Jesuit St. Barbara’s Col- w Polsce kliniki uniwersyteckiej, którą umiejscowio- lege at Mały Rynek in Krakow. Three clinical sub- no w pojezuickim Kolegium św. Barbary przy Ma- jects: internal medicine, surgery and obstetrics were łym Rynku w Krakowie6. Rozpoczęto w niej naucza- taught there. In 1788, it was moved to larger, former nie trzech przedmiotów klinicznych: interny (cho- monastery buildings, located at 19 Kopernika rób wewnętrznych), chirurgii i położnictwa. Street, where it became the Hospital of St. Lazarus W 1788 r. przeniesiona do większych, poklasztor- which started the whole complex of university clin- nych budynków, położonych przy ulicy Koperni- ics in the Wesoła district in Krakow (fig. 1). Un- ka 19, utworzyła Szpital św. Łazarza, który dał po- fortunately, the conditions for treating the sick in czątek całemu zespołowi klinik uniwersyteckich na the hospital were extremely hard and at variance Wesołej w Krakowie (ryc. 1)7. Niestety warunki le- with hygienic principles. Accommodation and or- czenia chorych, jakie panowały w szpitalu, były nie- ganization problems which all the clinics located zwykle ciężkie i przeciwne zasadom higieny8. Kło- there encountered, forced the authorities of Col- poty lokalowe i organizacyjne, z jakimi borykały się legium Medicum to attempt to acquire a new ob- wszystkie mieszczące się w nim kliniki, zmusiły ject which would better serve the requirements of władze Collegium Medicum do rozpoczęcia starań a university hospital. o pozyskanie nowego obiektu, który lepiej sprostał- In 1827, owing to tremendous work of the di- by wymaganiom szpitala akademickiego. rector of the Medical Clinic (of Internal Diseas- W 1827 r. dzięki olbrzymiej pracy ówczesnego es), Professor Maciej Brodowicz (1790-1885) with kierownika Kliniki Lekarskiej (Chorób Wewnętrz- the cooperation of the then superintendent of nych) profesora Macieja Brodowicza (1790-1885) schools and education institutes, Józef Załuski oraz przy udziale ówczesnego kuratora szkół i in- (1787-1866), the intention was finally realized. The stytutów naukowych Józefa Załuskiego (1787- clinic was moved to a classicist palace surrounded -1866) zamiar ten udało się w końcu zrealizować. with a beautiful garden which was located in the Klinikę przeniesiono do otoczonego pięknym ogro- vicinity of the church of St. Nicholas, at 7 Koperni- dem, klasycystycznego pałacyku, który usytuowa- ka Street (fig. 1). The new seat of the university ny był w sąsiedztwie kościoła św. Mikołaja, przy hospital, built around 1800 and previously hous- ulicy Kopernika 7 (ryc. 1)9. Nowa siedziba szpitala ing the Krakow Freemason’s Lodge was located – akademickiego, zbudowana ok. 1800 roku i służą- like the St. Lazarus’ Hospital – in the area of the ca wcześniej krakowskiej loży masońskiej, znajdo- former Wesoła suburb. wała się – podobnie jak Szpital św. Łazarza – na During the early years of their existence, Kra- terenie dawnego przedmieścia Wesoła10. kow clinics frequently adapted for their purposes We wczesnym okresie swego istnienia krakow- the already existing buildings e.g. formerly belong- skie kliniki często adaptowały dla swoich potrzeb ing to monasteries. The units of elementary disci- istniejące już, np. poklasztorne budynki11. Również plines, in their state from the mid-19th century, were zakłady dyscyplin podstawowych w swym stanie also located in cramped objects scattered all over z około połowy XIX wieku mieściły się w ciasnych the city. Therefore, running classes and scientific i rozrzuconych w rożnych częściach miasta obiek- work were difficult, and complex research in which tach. Prowadzenie zajęć dydaktycznych oraz pracy both the representatives of both elementary disci-
52 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 naukowej było utrudnione, a badania komplekso- plines and clinical sciences should participate was we, w których powinni brać udział zarówno przed- practically impossible. stawiciele dyscyplin podstawowych, jak i nauk kli- The situation improved significantly with the nicznych, były w zasadzie niemożliwe. advent of the so called Galician autonomy. During Sytuacja uległa znaczącej poprawie wraz z nasta- the 1860s, the process of creation Greater Krakow niem tzw. autonomii galicyjskiej. W latach 60. XIX commenced which made the city an important wieku rozpoczął się proces tworzenia Wielkiego Kra- cultural, scientific and political centre for all the kowa, który stał się ważnym ośrodkiem kultural- partitioned Polish territories. The Jagiellonian nym, naukowym i politycznym dla całej pozostają- University and its Collegium Medicum also flour- cej pod zaborami Polski12. Dla Uniwersytetu Jagiel- ished. The number of departments and units in- lońskiego i jego Collegium Medicum również na- creased significantly, and providing them with ap- deszła doba rozkwitu. Wzrosła wydatnie liczba jego propriate accommodation became a major prob- katedr i zakładów, a największym problemem stało lem. During the initial period of the autonomy, the się zapewnienie im odpowiedniego zaplecza loka- main seat of the Medical Clinic was still the classi- lowego13. W początkowym okresie trwania autono- cist mansion surrounded with an old garden locat- mii główną siedzibą Kliniki Lekarskiej nadal pozo- ed at 7 Kopernika Street, which housed not only stawał otoczony starym ogrodem klasycystyczny the internal but also the surgical ward. In the small dworek położony przy ulicy Kopernika 7, który adjoining building there was also the ophthalmo- mieścił obok oddziału wewnętrznego również chi- logic unit and the anatomy and pathology surger- rurgiczny. W przylegającym do niego niewielkim ies. The obstetrics unit, and the children’s unit budynku znajdowała się też klinika okulistyczna oraz which was created in 1873, were still located in the gabinety anatomii i patologii. Kliniki położnicza oraz Hospital of St. Lazarus, and the unit of skin and dziecięca, która powstała w 1873 r., umieszczone venereal diseases (in 1862 renamed dermatologi- były jeszcze w Szpitalu św. Łazarza, a klinika cho- cal clinic) functioned in the city Hospital of the rób skórnych i wenerycznych (przemianowana Holy Spirit. In 1879, the latter was transferred to w 1862 r. na klinikę dermatologiczną) funkcjono- Wesoła to the Hospital of St. Lazarus. After 1866, wała w miejskim Szpitalu św. Ducha. W 1879 r. zo- The State Section of the Kingdom of Galicia and stała jednak przeniesiona na Wesołą do Szpitala św. Lodomeria took over the management of both hos- Łazarza14. Po 1866 r. zarząd nad obu szpitalami prze- pitals which, in 1874, became one homogeneous jął Wydział Krajowy Królestwa Galicji i Lodomerii, state unit. The majority of theoretical departments a w 1874 r. stały się one jednolitym zakładem krajo- were still located in rented private rooms, which wym15. Większość katedr teoretycznych nadal mie- was lamented upon by one of the lecturers – Pro- ściła się w wynajętych pomieszczeniach prywatnych, fessor Józef Rostafiński – in his Letter to the editors of o czym z ubolewaniem pisał jeden z wykładowców, “Kraj” concerning the Jagiellonian University. Never- profesor Józef Rostafiński w swym Liście do redakcji theless, inadequate space, very modest equipment „Kraju” w sprawie Uniwersytetu Jagiellońskiego16. Nie in particular units and clinics, as well as constant najlepsza sytuacja lokalowa, bardzo skromne wypo- financial problems of the Collegium Medicum did sażenie poszczególnych zakładów i klinik, a także not hinder the progress of medical sciences. The ciągłe trudności finansowe Collegium Medicum nie process of practical teaching of university students zahamowały jednak rozwoju nauk medycznych. was supported by the clinical base offered mainly Proces praktycznego nauczania młodzieży akade- by the St. Lazarus’ Hospital (since 1788) at 19 Ko- mickiej wspierany był przez zaplecze kliniczne, ja- pernika Street, and the Medical Clinic (since 1827) kie dawał mu przede wszystkim Szpital św. Łazarza at 7 Kopernika Street (fig. 1). Teaching of clinical (od 1788 r.) przy ulicy Kopernika 19 oraz Klinika medicine encompassed particularly such fields as Lekarska (od 1827 r.) przy ulicy Kopernika 7 (ryc. 1). internal diseases, surgery, eye diseases, obstetrics, Nauczanie medycyny klinicznej obejmowało paediatrics, and skin diseases. zwłaszcza takie dziedziny, jak choroby wewnętrz- In the 1870s, owing to the efforts of the State ne, chirurgia, choroby oczne, położnictwo i pedia- Section managing the combined Hospitals of the tria oraz choroby skórne17. Holy Spirit and St. Lazarus, the decision concern- W latach 70. XIX wieku, dzięki staraniom Wy- ing their further extension in the area of the former działu Krajowego, zarządzającego obu połączony- Wesoła suburb was finally made. The Sejm of the mi szpitalami: św. Łazarza i św. Ducha, zapadła Kingdom of Galicia and Lodomeria passed a bill w końcu decyzja o dalszej ich rozbudowie na tere- to create an administrative pavilion common for nie dawnego przedmieścia Wesoła. Sejm Królestwa both hospitals, two pavilions to house internal dis- Galicji i Lodomerii uchwalił powstanie wspólne- eases wards (male and female), and one pavilion go dla obu szpitali pawilonu administracyjnego, for the mentally ill. The whole complex was to
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 53 dwóch pawilonów na oddziały chorób wewnętrz- extend the clinical base of the Collegium Medi- nych (kobiecy i męski) oraz jednego pawilonu dla cum of the Jagiellonian University, already exist- umysłowo chorych18. Całość tego założenia po- ing in this area. większyć miała istniejącą już na tym obszarze bazę Building new clinics was planned along the kliniczną Collegium Medicum Uniwersytetu Ja- present-day Kopernika Street which, during the giellońskiego. medieval period, was an important trade and traf- Budowa nowych klinik planowana była wzdłuż fic route, known as the Ruthenian route. It was dzisiejszej ulicy Kopernika, przez którą od średnio- lined with fields and meadows which, with time, wiecza przebiegał ważny szlak handlowo-komu- turned into imposing gardens, monastic complex- nikacyjny zwany traktem ruskim19. Otaczały go es, numerous mansions and manor houses. pola, łąki, z czasem również okazałe ogrody, zespoły Throughout the centuries, they created the recre- klasztorne, liczne dwory i rezydencje podmiej- ational character of Wesoła which became the green skie20. W ciągu wieków ukształtowały one rekre- heart of Krakow – a venue where inhabitants fre- acyjny charakter Wesołej, która stała się zielonym quently socialised. However, since the 1870s the sercem Krakowa – miejscem towarzyskich spotkań area was gradually built in. The development of jego mieszkańców21. Jednak od lat 70. XIX w. jej building investments was supported by the Presi- tereny były sukcesywnie zagospodarowywane. dent of Krakow, Józef Dietl (1804-1878), and his Rozwój ruchu budowlanego wspierany był przez programme of organising the city. The section of prezydenta Józefa Dietla (1804-1878) i jego pro- the so called Old Vistula was filled in, and new jekt uporządkowania Krakowa. Zasypany został streets appeared marked out by the compact front- odcinek tzw. Starej Wisły, zaczęły też powstawać ages of burgesses’ tenement houses (fig. 1). Nu- nowe ulice wytyczone przez zwarte pierzeje ka- merous new public utility buildings were erected, mienic mieszczańskich (ryc. 1)22. Wznoszono licz- including those of university hospitals. They were ne obiekty użyteczności publicznej, w tym również designed by outstanding architects of the period, budynki szpitali uniwersyteckich. Projektowali je such as Feliks Księżarski (1820-1884), Filip Poku- wybitni architekci tego okresu, a wśród nich Fe- tyński (1829-1879), Tomasz Pryliński (1847-1895), liks Księżarski (1820-1884), Filip Pokutyński (1829- Tadeusz Stryjeński (1849-1943), Karol Zaremba -1879), Tomasz Pryliński (1847-1895), Tadeusz (1846-1897), Antoni Łuszczkiewicz (1838-1886), Stryjeński (1849-1943), Karol Zaremba (1846- Józef Sare (1850-1929). The clinical hospitals in -1897), Antoni Łuszczkiewicz (1838-1886), Józef Krakow were equal to the similar hospital objects Sare (1850-1929)23. Krakowskie kliniki nie ustępo- built all over Europe at the time. wały podobnym, powstającym w tym czasie euro- The first new buildings for the Hospital of St. pejskim obiektom szpitalnym. Lazarus were opened for the public use in 1879. Pierwsze nowe budynki dla Szpitala św. Łaza- Three one-storey pavilions laid out on the plan of rza oddano do użytku w 1879 r. Przy ulicy Koper- a rectangle and joined by ground-floor covered nika 17 powstały trzy piętrowe pawilony, założone passages were erected at 17 Kopernika Street. On na rzucie prostokąta i połączone parterowymi prze- the main entrance axis there was an administrative wiązkami24. Na osi głównego wejścia usytuowany pavilion built on both sides of which there were został pawilon administracyjny, a po obu jego stro- two pavilions intended for a male and female wards nach znajdowały się dwa pawilony przeznaczone of internal diseases (fig. 1, 7). Each could house na męski i kobiecy oddział chorób wewnętrznych about 90 beds in ten sick rooms. At the back of the (ryc. 1, 7). Każdy mógł pomieścić – w dziesięciu whole complex an impressive hospital garden was salach – około 90 łóżek25. Na tyłach całego założe- designed. The work was conducted by a Krakow nia zaprojektowany został okazały szpitalny ogród. constructor Antoni Łuszczkiewicz (1838-1886). Prace prowadził krakowski budowniczy Antoni The enterprise, together with expenditure on pur- Łuszczkiewicz (1838-1886). Przedsięwzięcie po- chasing the land and building the canal, ice-house chłonęło wraz z wydatkami na zakup gruntu oraz and hospital gasworks ate up the considerable sum kosztami budowy kanału, lodowni i gazowni szpi- of app. 447 110 złoty reński (the Rhine ducats) talnej, niebagatelną kwotę ok. 447 110 złotych reń- from own hospital funds. Building new pavilions skich, pochodzącą w większości z funduszy wła- was a great achievement both for the State Section snych szpitala26. Powstanie nowych pawilonów and for the Krakow Collegium Medicum whose było wielkim osiągnięciem zarówno dla Wydziału Department of Internal Diseases obtained addition- Krajowego, jak i dla krakowskiego Collegium Me- al clinical base at the Hospital of St. Lazarus. dicum, którego Katedra Chorób Wewnętrznych zy- At the turn of the 19th and 20th century, the ac- skała dodatkowe zaplecze kliniczne przy Szpitalu commodation base of the Medical Clinic devel- św. Łazarza. oped still further, so it eventually acquired its own
54 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Na przełomie XIX i XX stulecia nastąpił dalszy seat at 15 Kopernika Street (fig. 1), due to the ef- rozwój bazy lokalowej Kliniki Lekarskiej, która forts of its managing director Professor Edward Ko- dzięki staraniom jej ówczesnego kierownika, pro- rczyński (1844-1905). The new edifice was built fesora Edwarda Korczyńskiego (1844-1905)27 otrzy- in the years 1897-1900. The university in Krakow mała w końcu własną siedzibę przy ulicy Koperni- was given the building site (covering the area of ka 15 (ryc. 1)28. Nowy gmach wybudowany został one morgen and 582 fathoms) by the Hospital of w latach 1897-1900. Teren pod budowę (o po- St. Lazarus, according to the Bill passed by the Sejm wierzchni jednej morgi i 582 sążni) krakowski uni- in 1888. The object was built in close vicinity of wersytet otrzymał, w myśl uchwały sejmu z 1888 r., the Hospital, to the west of the pavilions housing od Szpitala św. Łazarza29. Obiekt powstał zresztą the internal diseases wards which the clinic had w jego najbliższym sąsiedztwie, na zachód od pa- previously used. The whole investment together wilonów mieszczących oddziały chorób we- with equipment cost over 400.000 new koronas wnętrznych, z których klinika dotychczas korzy- (crowns). The project in the neo – Renaissance stała. Całość inwestycji wraz z wyposażeniem kosz- style was designed by k.u.k. engineer Józef Sare towała ponad 400 000 nowych koron30. Projekt (1850-1929) in 1897, in cooperation with Ignacy w stylu neorenesansowym wykonał w 1897 roku Wentzl (fig. 2, 9). The new pavilion, completed in c.k. inżynier Józef Sare (1850-1929) we współpra- 1900, had room for 64 sick beds, and had well – cy z Ignacym Wentzlem (ryc. 2, 9)31. Ukończony equipped workrooms and clinical laboratories. It w 1900 r. nowy pawilon pomieścił 64 łóżka dla cho- maintained the form similar to the previously built rych, miał dobrze wyposażone pracownie i labo- (in the years 1888-1889) Surgical Clinic of Colle- ratoria kliniczne. Utrzymany był w podobnej for- gium Medicum at 40 Kopernika Street, or the mie, co wybudowana wcześniej (w latach 1888- Ophthalmologic Clinic located at the back, at 38 -1889) przy ulicy Kopernika 40 Klinika Chirurgicz- Kopernika Street (both also designed by Józef Sare, na Collegium Medicum oraz położona na jej tyłach, with cooperation of Stanisław A. Ciechanowski). przy ulicy Kopernika 38 Klinika Okulistyczna (obie The main pavilion of the Medical Clinic was również projektowane przez Józefa Sarego, tym ra- built on the plan of an elongated rectangle, its front zem przy współudziale Stanisława A. Ciechanow- facing Kopernika Street. At the back, two side wings skiego)32. protruding strongly southwards were located, as Główny pawilon Kliniki Lekarskiej zbudowa- well as a central risalit ending in a semi-circle and ny został na rzucie wydłużonego prostokąta zwró- housing an amphitheatre lecture hall (fig. 3-5). In conego frontem do ulicy Kopernika. Od strony accordance with the ruling tendencies, the admin- tylnej ulokowano dwa mocno wysunięte na po- istrative-didactic section and the out-patient clinic łudnie, boczne skrzydła i zakończony półokrągło were located on the ground floor under the lec- ryzalit środkowy, mieszczący amfiteatralną salę ture hall, in the central part of the building. Sick wykładową (ryc. 3-5). W części centralnej budyn- rooms were located on the first floor and in the ku, zgodnie z panującymi wówczas tendencjami, side wings (fig. 3-5). Similar solutions of shaping umieszczono na parterze część administracyjno- hospital space were also used in designs of other -dydaktyczną kliniki oraz część ambulatoryjną – European hospitals, e.g. in the Internal Diseases pod salą wykładową. Na piętrze oraz w bocznych Clinic of the University in Halle (1881-1883) de- skrzydłach mieściły się sale chorych (ryc. 3-5). Po- signed by Tiedemann (fig. 8). dobne rozwiązania w kształtowaniu przestrzeni In the new university hospital, the activity of szpitalnej zastosowane zostały również przy pro- the out-patient clinic was quickly resumed and at jektach innych europejskich klinik. Przykładowo a much larger scale than before. The scientific ac- w Klinice Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu tivity was also much enlivened, which was con- w Halle (1881-1883) zaprojektowanej przez Tie- firmed by publication of approximately 200 scien- demanna (ryc. 8)33. tific research works collected in over 20 volumes W nowym szpitalu akademickim bardzo szyb- entitled: The Collection of Works from the Clinic of ko wznowiona została, i to na jeszcze większą ska- Professor Edward Korczyński (nowadays the archive lę niż dotychczas, działalność ambulatorium przy- of the History of Medicine Unit in Krakow is in klinicznego. Znacznie ożywiło się również życie possession of the collection). naukowe, czego wyrazem było ogłoszenie około In 1900, a small one-storey pavilion for the con- 200 prac naukowo-badawczych zebranych w prze- tagiously ill was erected at the back of the new ed- szło 20 tomach pod wspólnym tytułem Zbiór prac ifice of the Medical Clinic at 15 Kopernika St. z kliniki profesora Edwarda Korczyńskiego (zbiór ten Designed by the same architects in the neo – Ren- znajduje się dzisiaj w posiadaniu archiwum Zakła- aissance style (fig. 6), it served as additional base du Historii Medycyny w Krakowie)34. intended only for the contagiously ill patients treat-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 55 Ryc. 1. Plan Krakowa z około 1914 r. (Archiwum Państwowe w Kra− kowie) Fig.1. Plan of Krakow from app. 1914 (State Archive in Krakow)
Ryc. 3. Projekt Kliniki Lekarskiej (Chorób Wewnętrznych) CM UJ, ul. Kopernika 15, 1897; przekroje, fragment elewacji tylnej, sytuacja (Archiwum Państwowe w Krakowie) Fig.3. Project of the Medical Clinic (Internal Diseases) CM UJ, 15 Kopernika Street, 1897; cross sections, fragment of the back eleva− tion, situation (State Archive in Krakow)
Ryc. 2. Projekt Kliniki Lekar− skiej (Chorób Wewnętrz− nych) CM UJ, ul. Koperni− ka 15, 1897, elewacja fron− towa (Archiwum Państwo− we w Krakowie) Fig.2. Project of the Medi− cal Clinic (Internal Diseas− es) CM UJ, 15 Kopernika Street, 1897, front elevation (State Archive in Krakow)
Ryc. 4. Projekt Kliniki Lekarskiej (Chorób Wewnętrznych) CM UJ, Ryc. 5. Projekt Kliniki Lekarskiej (Chorób Wewnętrznych) CM UJ, ul. Kopernika 15, 1897, rzut przyziemia (Archiwum Państwowe ul. Kopernika 15, 1897, rzut I piętra (Archiwum Państwowe w Kra− w Krakowie) kowie) Fig. 4. Project of the Medical Clinic (Internal Diseases) CM UJ, 15 Ko− Fig. 5. Project of the Medical Clinic (Internal Diseases) CM UJ, 15 Ko− pernika Street, 1897, plan of ground floor (State Archive in Krakow) pernika Street, 1897, plan of the first floor (State Archive in Krakow)
56 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 6. Projekt pawilonu dla chorych zakaźnie przy Klinice Lekar− Ryc. 7. Projekt pawilonów dla oddziałów chorób wewnętrznych przy skiej CM UJ, ul. Kopernika 15a, 1897, rzuty, elewacje (Archiwum Szpitalu św. Łazarza, ul. Kopernika 17, 1875, elewacje (Archiwum Państwowe w Krakowie) Państwowe w Krakowie) Fig. 6. Project of the pavilion for the contagiously sick at the Medical Fig. 7. Project of pavilions for internal diseases wards at the Hospital Clinic CM UJ, 15a Kopernika Street, 1897, plans, elevations (State of St. Lazarus, 17 Kopernika Street, 1875, elevations (State Archive Archive in Krakow) in Krakow)
Ryc. 8. Projekt Kliniki Chorób Wewnętrznych na Uni− wersytecie w Halle, rzut parteru (nadb. z Handbuch der Architektur, Durm J., Ende H., Stuttgart 1905) Fig. 8. Project of the Internal Diseases Clinic at the Uni− versity in Halle, ground floor plan, (Handbuch der Ar− chitektur, Durm J., Ende H., Stuttgart 1905)
Ryc. 9. Klinika Chorób Metabolicznych i Klinika Nefro− logii CM UJ, ul. Kopernika 15, dawna Klinika Lekarska (Chorób Wewnętrznych) CM UJ, elewacja frontowa (fot. autora) Fig. 9. The Metabolic Disorders Clinic and the Neph− rology Clinic CM UJ, 15 Kopernika Street, the former Medical Clinic (Internal Diseases) CM UJ, front eleva− tion (photo by author)
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 57 Na tyłach nowego gmachu Kliniki Lekarskiej ed in the clinic. The independent Clinic of Conta- przy ul. Kopernika 15 w 1900 r. powstał także nie- gious Diseases received its own separate pavilion duży, piętrowy pawilon dla chorych zakaźnie, za- slightly later, about 1905, at the present Śniadeck- projektowany przez tych samych architektów rów- ich Street, and Doctor Stanisław Droba (1870- nież w stylu neorenesansowym (ryc. 6)35. Służył -1913) became the manager of this unit. jako dodatkowe zaplecze przeznaczone tylko dla It should be mentioned here, that after the pacjentów zakaźnych przyjmowanych w tej klini- emergence of various branches of medical scienc- ce. Samodzielna Klinika Chorób Zakaźnych otrzy- es from the general field of internal medicine the mała swój własny, oddzielny pawilon nieco póź- branch of contagious diseases, whose development niej, ok. 1905 r. przy dzisiejszej ulicy Śniadeckich, was enhanced by the great bacteriological discov- a kierownictwo tej placówki objął doktor Stanisław eries made in the second half of the 19th century, Droba (1870-1913) 36. came into being relatively late. Until 1893, the con- Należy w tym miejscu wspomnieć, że po wy- tagiously ill were placed together with other pa- odrębnieniu się wcześniej wielu innych gałęzi nauk tients in internal wards. The so called Filial Hospi- lekarskich z ogólnego działu obejmującego medy- tal for the Feverish, which was temporarily opened cynę wewnętrzną stosunkowo późno powstał dział in the area belonging to the English Garden in chorób zakaźnych, którego rozwój przyspieszony Wesoła in 1855, or the ward for the pox patients został wielkimi odkryciami bakteriologicznymi, created on the ground floor of the internal diseases jakich dokonano w drugiej połowie XIX wieku37. male pavilion in the Hospital of St. Lazarus were Do 1893 r. zakaźnie chorych umieszczano razem rare exceptions. Only in 1892, when the epidem- z innymi chorymi na oddziałach wewnętrznych. ics of cholera broke out in Krakow, it was decided Wyjątkiem był tak zwany Filialny Szpital dla Go- that a permanent independent ward of contagious rączkujących, który czasowo otworzono w 1855 r. diseases should be established. In 1893, the State na terenach należących do Ogrodu Angielskiego Section appointed Doctor Stanisław Ponikło (1854- na Wesołej, czy oddział dla chorych na ospę, który -1914) as its managing director. It was temporarily powstał na parterze przeznaczonego dla mężczyzn located in a small one-storey hospital building sit- pawilonu chorób wewnętrznych Szpitala św. Ła- uated between the new surgery pavilion of the zarza38. Dopiero w 1892 r., gdy w Krakowie wybu- Hospital of St. Lazarus (at 21 Kopernika St.) and chła epidemia cholery, postanowiono utworzyć sta- the adjacent plot owned by the Wilkoszewski fam- ły, samodzielny oddział chorób zakaźnych39. ily. Because the seat of the contagious ward did not W 1893 roku Wydział Krajowy powołał na jego kie- satisfy its needs, the university authorities decided rownika doktora Stanisława Ponikłę (1854-1914). to have a separate building erected, removed from Przejściowo oddział zlokalizowany został w ma- other hospitals, in the hospital garden stretching łym, jednopiętrowym budynku szpitalnym znaj- southwards from the Kopernika St., along the ad- dującym się pomiędzy nowym pawilonem chirur- joining Śniadeckich Street. gicznym Szpitala św. Łazarza (przy ulicy Koperni- In the 1920s, the division of the former Medi- ka 21) a sąsiednią działką rodziny Wilkoszewskich40. cal Clinic (Internal Diseases) of Collegium Medi- Ponieważ siedziba oddziału zakaźnego nie spełniała cum into the Introductory Clinic using the previ- jego potrzeb, władze uniwersytetu postanowiły ously built pavilions of the internal ward of the wybudować osobny budynek, oddalony od reszty St. Lazarus’ Hospital (at 17 Kopernika Street), lat- szpitali, na terenie ogrodu szpitalnego rozciągają- er called I Internal Diseases Clinic, and the Medi- cego się na południe od ulicy Kopernika, przy do- cal Clinic (at 15 Kopernika Street) later called II chodzącej do niej ulicy Śniadeckich41. Internal Diseases Clinic, became permanent. W latach 20. XX wieku utrwalił się podział daw- The edifices of both clinics were an example of nej Kliniki Lekarskiej (Chorób Wewnętrznych) using the so called pavilion system, very popular Collegium Medicum na Klinikę Propedeutyczną all over Europe at that time (fig. 1, 3-8). In com- korzystającą ze zbudowanych wcześniej pawilonów parison with previously designed hospitals built in oddziału wewnętrznego Szpitala św. Łazarza (przy a compact way, this system was more progressive ulicy Kopernika 17), nazwaną z czasem I Kliniką and seemed to offer better protection against mass Chorób Wewnętrznych, oraz na Klinikę Lekarską infection in hospital. It was also applied when (przy ulicy Kopernika 15), nazwaną z kolei II Kli- building the other 19th-century clinics of Colle- niką Chorób Wewnętrznych42. gium Medicum in Wesoła. New achievements in Gmachy obu klinik były przykładem zastosowa- the field of medicine technology and building tech- nia rozpowszechnionego w tym czasie w całej Eu- nique seem to have been very eagerly used by Polish ropie tzw. systemu pawilonowego (ryc. 1, 3-8). architects of the time. When designing hospitals W porównaniu z wcześniej projektowanymi szpita- and clinics, they frequently used the assistance and
58 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 lami o zwartej zabudowie system ten był bardziej experience of their foreign colleagues both direct- postępowy i wydawał się lepiej zabezpieczać przed ly, through cooperation and education at the same masowymi zakażeniami wewnątrzszpitalnymi. Za- European universities, or indirectly, by using the stosowany został również przy budowie pozostałych scientific publications and pattern books so com- XIX-wiecznych klinik Collegium Medicum na We- mon in the 19th century. Publishing a description sołej. Nowe osiągnięcia z dziedziny technologii of a new hospital in Hamburg in “Medycyna”, or medycyny oraz techniki budowlanej, jak widać, bar- printing a detailed presentation of many other Eu- dzo chętnie stosowane były przez ówczesnych pol- ropean hospitals in the “Diary of the Warsaw Med- skich architektów. Przy projektowaniu szpitali i kli- ical Society” from 1869 on the initiative of a Warsaw nik korzystali oni często z pomocy i doświadczenia constructor and a theoretician of architecture, swych zagranicznych kolegów. Bezpośrednio, przez Franciszek Tournelle (1818-1880) , exemplified the współpracę z nimi i wspólną edukację na europej- activities intended to popularise the latest archi- skich uniwersytetach oraz pośrednio, przez korzy- tectural solutions. stanie z bardzo licznych w XIX wieku publikacji na- According to the opinions expressed in the pub- ukowych i wzorników. Przykładem działań mają- lications, the main advantages of the pavilion sys- cych na celu spopularyzowanie najnowszych roz- tem were the ease of separating patients with dif- wiązań architektonicznych było np. zamieszczenie ferent ailments and the possibility of quick and ef- w „Medycynie” opisu nowego szpitala w Hambur- fective airing of hospital rooms. Constructing pas- gu, a w „Pamiętniku Towarzystwa Lekarskiego War- sages which joined the pavilions was also neces- szawy” z 1869 roku opublikowanie z inicjatywy war- sary (fig. 7). Ground-floor ones did not fully satisfy szawskiego budowniczego i teoretyka architektury the requirements of internal hospital traffic, but Franciszka Tournelle’a (1818-1880) szczegółowej neither did they hinder the flow of air among the prezentacji wielu innych europejskich szpitali43. pavilions. According to other principles, popular- Według przedstawianych w publikacjach opinii ised e.g. by Tournelle, hospitals ought to be built głównymi zaletami systemu pawilonowego była ła- as one-storey buildings with basements. The latter twość odseparowania pacjentów o różnych schorze- concept, however, was not generally realised be- niach oraz możliwość szybkiego i skutecznego prze- cause of the limited space which could be obtained wietrzania sal szpitalnych44. Konieczna była również for building sites, as was the case with the Krakow budowa przewiązek łączących pawilony (ryc. 7). Medical, Surgical or Ophthalmologic Clinics. Parterowe nie zaspokajały w pełni potrzeb komu- Ground-floor hospitals required much space and nikacji wewnątrzszpitalnej, ale za to nie hamowały so were too expensive. Two-storey hospitals were przepływu powietrza pomiędzy pawilonami. Zgod- cheaper, but less functional because of the neces- nie z innymi zasadami, popularyzowanymi między sity to use vertical traffic routes. Tournelle suggest- innymi przez Tournelle’a, należało budować szpi- ed that the administrative section should always tale jako budynki jednopiętrowe z suterenami. Na be situated at the front, which was reflected in the ogół nie było to jednak realizowane ze względu na interior layout of many clinics in Krakow. The niewielkie tereny, które udawało się przeznaczyć pod extension of the Hospital of St. Lazarus in Kra- ich zabudowę, tak jak w przypadku krakowskiej Kli- kow, described above, was a good example of ap- niki Lekarskiej, Chirurgicznej czy Okulistycznej. plying another principle concerning building Szpitale parterowe wymagały dużej przestrzeni i były smaller 10-12 bed sick rooms. In the new two – w związku z tym zbyt kosztowne. Dwupiętrowe storey pavilions intended for internal diseases były tańsze, ale za to mniej funkcjonalne ze wzglę- wards, there were only 9 patients in one sick room. du na konieczność korzystania z komunikacji pio- Similar technical and technological solutions can nowej. Tournelle proponował, by pion administra- also be encountered in other objects belonging to cyjny zawsze był usytuowany od frontu, co znala- the complex of the 19th-century university hospi- zło swoje odzwierciedlenie w rozplanowaniu wnę- tals in Wesoła. trza wielu krakowskich klinik. Dobrym przykładem Architecture of Krakow clinics always balanced zastosowania innego zalecenia, dotyczącego budo- on the verge of technical and artistic disciplines. It wy mniejszych sal 10 – 12-łóżkowych była opisana was shaped by achievements in the fields of medi- wyżej rozbudowa szpitala św. Łazarza w Krakowie45. cine, technology and aesthetics. Its creators sought W nowych dwupiętrowych pawilonach, przezna- for a harmonious external form which would czonych na oddziały chorób wewnętrznych, przy- match the technologically developed function of padało tylko po 9 chorych na jedną salę. Podobne the hospital interior. In the 19th century, they fre- techniczno-technologiczne rozwiązania spotykamy quently alluded to the Renaissance epoch – the neo- również w innych obiektach należących do zespołu Renaissance style whose features can be found on XIX-wiecznych szpitali akademickich na Wesołej. the façade of the Medical Clinic (internal Diseas-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 59 Architektura krakowskich klinik zawsze stała na es, fig. 2, 9) was not incidentally applied. It is also pograniczu dyscyplin technicznych i artystycznych. visible in other university hospitals, such as the Kształtowana była przez osiągnięcia w dziedzinie Ophthalmologic Clinic (38 Kopernika Street) or medycyny, technologii, techniki i estetyki46. Jej Surgical Clinic (40 Kopernika Street). It was con- twórcy poszukiwali harmonijnej formy zewnętrz- tributed to by the high regard for Renaissance mas- nej, która współgrałaby z rozbudowaną technolo- terpieces expressed by the architects and art theo- gicznie funkcją szpitalnego wnętrza. W XIX wie- reticians of the 19th century, for many of whom it ku często odwoływali się do epoki odrodzenia – was still the embodiment of “formal perfection” styl neorenesansowy, którego cechy odnaleźć mo- and an example of “architectural beauty”. Thus nu- żemy na fasadzie Kliniki Lekarskiej (Chorób We- merous examples of promoting the new neo-Ren- wnętrznych, ryc. 2, 9) został zastosowany nieprzy- aissance style to be found in the architectural the- padkowo. Widoczny jest również w innych szpi- ories so important for the past century, created by talach akademickich, takich jak Klinika Okulistycz- Gottfried Semper (1803-1879), James Fergusson na (ulica Kopernika 38) czy Klinika Chirurgiczna (1808-1886) and Cesar Daly (1811-1893). Similar (ulica Kopernika 40)47. Przyczyniła się do tego wy- views were also popularized by the most major soka ocena renesansowej twórczości wśród ówcze- universities and polytechnics, e.g. the Viennese snych architektów i teoretyków sztuki. Dla wielu Technische Hochschule. It was a polytechnic nadal była uosobieniem „formalnej doskonałości” which contributed to creating the so called Vienna i przykładem „architektonicznego piękna”48. Stąd school of architecture, dominated mostly by the liczne przykłady propagowania nowego stylu neo- Italian Renaissance. It also contributed to popular- renesansowego występujące w ważnych dla zeszłe- izing the neo-Renaissance style in the 19th-century go stulecia teoriach architektonicznych, tworzo- architecture. One of its most outstanding profes- nych przez Gottfrieda Sempera (1803-1879), Ja- sors was Henryk von Ferstel (1828-1883), a well mesa Fergussona (1808-1886) i Cesara Daly’ego known Viennese architect representing mature his- (1811-1893)49. Podobne poglądy rozpowszechnia- toricism. He reorganised the department of archi- ne były również przez większość liczących się tecture where studied such architects as Józef Sare w tym czasie akademii i politechnik, m.in. przez (1850-1929) the author of the above described wiedeńską Technische Hochschule. Była to uczel- buildings, Julian Niedzielski (1849-1901), and in nia politechniczna, która współtworzyła zdomino- later years Jan Zawiejski (1854-1922), Władysław waną zwłaszcza przez renesans włoski tzw. wiedeń- Ekielski (1855-1927), Teodor Talowski (1857-1910) ską szkołę architektury. Przyczyniła się do znacz- and Józef Pokutyński (1859-1929). The majority nej popularyzacji stylu neorenesansowego w archi- of graduates of that university acquired high repu- tekturze XIX wieku50. Jednym z jej najwybitniej- tation among the Polish professional circles, con- szych profesorów był znany wiedeński architekt tributing significantly to shaping the architecture dojrzałego historyzmu Henryk von Ferstel (1828- of Krakow at the turn of the 19th and 20th century. 1883). Na zreorganizowanym przez niego wydziale Simultaneously with the development of med- architektury studiował w tym czasie, obok autora ical sciences the Medical Clinic (Internal Diseas- wyżej wymienionych budynków Józefa Sarego es) of the Collegium Medicum grew and encom- (1850-1929), również Julian Niedzielski (1849- passed new specialist wards. The building at 17 -1901), a w latach późniejszych Jan Zawiejski Kopernika Street, where the I Internal Diseases (1854-1922), Władysław Ekielski (1855-1927), Teo- Clinic used to be located, nowadays houses the dor Talowski (1857-1910) i Józef Pokutyński (1859- Endocrinology, Haematology and Cardiology Clin- -1929)51. Większość absolwentów tej uczelni zdo- ics. The building at 15 Kopernika Street, formerly było wysoką pozycję w polskim środowisku zawo- the seat of the II Internal Diseases Clinic, nowa- dowym, przyczyniając się w znacznej mierze do days houses the Clinics of Nephrology and Meta- ukształtowania architektury Krakowa przełomu bolic Disorders. The continuous process of treat- XIX i XX wieku. ing the sick and tutoring the trainee doctors has Wraz z rozwojem nauk medycznych Klinika Le- been taking place in those historic buildings for karska (Chorób Wewnętrznych) Collegium Me- over two hundred years. dicum powiększała się o kolejne nowe specjali- The present-day complex of the Krakow Uni- styczne oddziały. W budynku przy ulicy Koperni- versity Hospital still encompasses the edifices of ka 17, gdzie mieściła się I Klinika Chorób We- the 19th-century clinics. In the second half of the wnętrznych, znajdują się w dniu dzisiejszym Kli- 20th century, new, mostly styleless hospital objects niki Endokrynologii, Hematologii i Kardiologii. were built in this area. In the 1990s, as a result of W budynku przy ulicy Kopernika 15, będącej wcze- changes in the administrative structure, the com- śniej siedzibą II Kliniki Chorób Wewnętrznych, plex included almost thirty clinical units and spe-
60 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 działają obecnie Kliniki Nefrologii i Chorób Me- cialist out-patient units. The area of Wesoła where tabolicznych. W tych zabytkowych obiektach, nie- the hospital is located was put under conservation przerwanie od ponad dwustu lat, odbywa się le- protection in the 1970s, and many buildings were czenie chorych oraz nauczanie nowych adeptów registered as historic monuments. It means that the sztuki lekarskiej. area requires preserving essential values by their main- Dzisiejszy zespół krakowskiego Szpitala Uni- tenance, conservation and subordinating all modernisa- wersyteckiego nadal współtworzą gmachy XIX- tion activities to conservation values. Besides preserv- -wiecznych klinik. W drugiej połowie XX w. po- ing and exhibiting the material heritage of the past wstały też na tym terenie nowe, w większości bez- centuries, maintaining the individual spatial expres- stylowe obiekty szpitalne. W latach 90. XX w. w wy- sion and functionally homogeneous identity of this niku zmian w strukturze administracyjnej w skład special architectural and urban planning unit ought zespołu weszło blisko trzydzieści oddziałów kli- to be the basic aim of conservation activity in this nicznych i przychodni specjalistycznych52. Obszar area. Historical value, architecture of stylish hos- Wesołej, na którym położony jest szpital, już la- pital buildings, their technical condition and re- tach 70. XX w. objęty został strefą konserwatorską, sulting conditions of their functioning indicate the a wiele budynków wpisano do rejestru zabytków. necessity of carrying out serious architectural, ur- Oznacza to, że teren ten wymaga zachowania istot- ban development and conservation work. The es- nych wartości poprzez ich utrzymanie, konserwację oraz sential ones should be connected with protecting podporządkowanie wszystkich działań modernizacyjnych the valuable edifices of clinics at Kopernika Street wartościom konserwatorskim. Obok zachowania i wy- and preserving, or in some cases restoring, the spa- eksponowania materialnej spuścizny minionych tial order in their surroundings. wieków, podstawowym celem działań konserwa- The essential condition for protection of the ex- torskich na tym terenie powinno być utrzymanie isting historical spatial layout is effective mainte- indywidualnego wyrazu przestrzennego i jedno- nance of the former layout of roads and streets. rodnej funkcjonalnie tożsamości tej szczególnej We encounter here two types of road, square and jednostki architektoniczno-urbanistycznej. Warto- pedestrian footpath layouts – the external urban ści historyczne i architektura stylowych budynków layout and the internal layout of the University szpitalnych oraz stan techniczny i wynikające z nie- Hospital. In some cases, because of the way it is go warunki ich funkcjonowania wskazują na ko- used – e.g. Kopernika Street – it influences both nieczność przeprowadzenia tu wielu prac architek- the city traffic and the internal traffic within the toniczno-urbanistyczno-konserwatorskich. Naj- discussed complex of clinics. ważniejsze z nich powinny wiązać się z ochroną It is also important to protect the skyline of cennych gmachów klinicznych przy ulicy Koper- Wesoła, which constitutes a part of the whole Kra- nika oraz z zachowaniem, a w niektórych przypad- kow panorama. The spires of the church adjoin- kach z przywróceniem ładu przestrzennego w ich ing the Hospital of St. Lazarus are its oldest ele- otoczeniu. ment in the lower zone. The tower of the Jesuit Elementarnym warunkiem ochrony istniejące- Church is one of the most important in the city go zabytkowego układu przestrzennego jest kon- silhouette. Monumental buildings of clinics, ow- sekwentne utrzymanie dawnego układu drożnego ing to their advantageous location and imposing i ulicznego. Spotykamy się tu z dwoma rodzajami architectural forms, dominate the urban landscape układów dróg, placów i ciągów pieszych – z ukła- in the discussed area. They shape the character of dem zewnętrznym miejskim i układem wewnętrz- street interiors and constitute specific culminations nym Szpitala Uniwersyteckiego. W niektórych in the spatial composition but, together with their przypadkach – np. ulica Kopernika – ze względu surroundings, they require particular conservation na sposób użytkowania wpływa to zarówno na ko- protection. munikację miejską, jak i na komunikację we- The green areas of this former recreational dis- wnętrzną w obrębie omawianego zespołu klinik. trict of Krakow are also in need of conservation Ważna jest również ochrona sylwety Wesołej, work. The majority of preserved greenery can be która jest częścią panoramy całego Krakowa. Naj- found within block interiors, in the form of resi- starszym znaczącym jej elementem są w niższej dential and monastery gardens or small gardens at strefie wieże kościoła, przylegającego do budynku the back of building plots. The garden belonging dawnego Szpitala św. Łazarza. Jedną z najważniej- to the convent of Barefoot Carmelites, dating back szych w sylwecie miasta jest wieża kościoła Jezu- to the beginnings of the 18th century, and the gar- itów. Na omawianym obszarze monumentalne den by the church of St. Nicholas can be num- gmachy klinik, dzięki niezwykle korzystnemu usy- bered among them. The remains of the garden lay- tuowaniu i okazałym formom architektonicznym, out by the former monastery and church of Bare-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 61 pełnią rolę dominant krajobrazu miejskiego. foot Carmelites, converted in 1787 into the Hos- Kształtują one charakter wnętrz ulicznych i stano- pital of St. Lazarus (at 10 Kopernika Street), were wią swoiste kulminacje przestrzennej kompozycji, also preserved. Though badly vandalised, they are ale wymagają wraz ze swym najbliższym otocze- located south of the Psychiatric Clinic building and niem szczególnej opieki konserwatorskiej. surround the pavilions of the Contagious Diseases Działań konserwatorskich wymagają również Clinic (at 5 Śniadeckich Street). A specific form of tereny zielone tej dawnej rekreacyjnej dzielnicy greenery composed of the hospital gardens creat- Krakowa. Większość zachowanej zieleni spotyka- ed in the second half of the 19th century (e.g. at the my w obrębie wnętrz blokowych w postaci ogro- back of the Internal Diseases Clinic at 17 Koperni- dów rezydencjonalnych i klasztornych lub niewiel- ka Street) also occurs here. Unfortunately, most of kich ogrodów na zapleczach działek. Wśród nich these complexes are sadly neglected. Maintenance wymienić można pochodzący jeszcze z początków work is carried out sporadically and in small en- XVIII w. ogród klasztoru Karmelitanek Bosych oraz claves, and is usually connected with renovation ogród przy kościele św. Mikołaja. Zachowały się of hospital buildings conducted in the vicinity. But również resztki założeń ogrodowych dawnego the greenery requires large-scale conservation work klasztoru i kościoła Karmelitów Bosych, prze- which would be combined with re-composition kształconego w 1787 r. w Szpital św. Łazarza (przy of the former hospital gardens. ulicy Kopernika 19). Mocno zdewastowane, poło- Lush street verdure, occurring both in the form żone są na południe od budynku Kliniki Psychia- of the 19th-century avenues and lining ordinary road trycznej oraz wokół pawilonów Kliniki Chorób network, is a separate problem. Tall greenery in the Zakaźnych (przy ulicy Śniadeckich 5). Występuje area of Kopernika and Grzegórzecka streets makes tu również specyficzna forma zieleni, którą stano- an isolating zone, beneficial for the clinics. The wią powstałe w drugiej połowie XIX wieku ogro- form of small green areas in front of university clin- dy przyszpitalne (np. na tyłach Kliniki Chorób We- ics is also frequently present here. The trees oc- wnętrznych przy ulicy Kopernika 17). Niestety curring here, although mostly as single specimens, większość tych zespołów jest bardzo zaniedbana. can be regarded as ancient relics. The sole larger Sporadycznie, na niewielkich ich enklawach po- complex of historical tall greenery is the area in dejmowane są prace pielęgnacyjne, zwykle zwią- the vicinity of the Psychiatric Clinic in the area of zane z prowadzonymi w ich sąsiedztwie remonta- which no traces of deliberate conservation activity mi budynków szpitalnych. Wymagają one szerzej (e.g. dendrological treatment) are visible, and the zakrojonych działań konserwatorskich, które numerous clumps of trees and bushes are simply w szczególności wiązałyby się z rekompozycją daw- self-sown. nych ogrodów szpitalnych. The Botanical Garden, which is under strict Odrębnym problemem jest bogata zieleń przy- reserve protection, borders in the east with the uliczna, występująca zarówno w formie XIX-wiecz- University Hospital and is of greatest historical nych alei, jak i towarzysząca zwykłej sieci dróg. value in the area. Nowadays it is a scientific, di- Wysoka zieleń w rejonie ulicy Kopernika i ulicy dactic and social institution, extremely important Grzegórzeckiej tworzy korzystną dla klinik strefę for the whole city. This factor should be used in izolacyjną. Często występuje tu również forma nie- order to re-introduce greenery, as deep and as wide wielkiego terenu zielonego przed gmachami klinik as possible, into the area of the present-day hospi- uniwersyteckich. Rosnące tu drzewa, w większości tal complex. It would cause establishing new rec- zresztą pojedynczo, zaliczyć można do grupy staro- reational areas located between its medical, didac- drzewia. Jedynym większym kompleksem zabytko- tic and utility zones, while at the same time using wej zieleni wysokiej jest obszar w rejonie Kliniki the already existing valuable tree stands. Psychiatrycznej, na którym nie widać jednak prze- On the one hand, we encounter here extreme- myślanych działań pielęgnacyjnych (np. zabiegów ly valuable historic hospital buildings under con- dendrologicznych), a liczne drzewa i grupy krzewów servation protection and surrounded with enclaves to zwykłe samosiejki. of preserved garden greenery. On the other hand, Największą wartość historyczną na tym terenie we see the technical – administrative buildings, posiada, sąsiadujący od wschodu ze Szpitalem Uni- most frequently devoid of style. All these objects wersyteckim, Ogród Botaniczny, który podlega ści- are clustered in a limited area, requiring further słej rezerwatowej ochronie. Jest dzisiaj niezwykle ordering, and make up the functionally defined ważną dla całego Krakowa placówką o charakterze University Hospital, operating in the 19th century naukowym, dydaktycznym i społecznym. Okolicz- reality. However, nowadays many clinics in Kra- ność tę należałoby wykorzystać wyprowadzając stąd kow have to cope with serious problems concern- zieleń możliwie najgłębiej i najszerzej na tereny ing adaptation to the requirements of modern uni-
62 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 dzisiejszego zespołu szpitalnego. Spowodowałoby versity hospitals. The development of medicine to powstanie nowych obszarów rekreacyjnych, caused the evolution in views on medical treatment, położonych między jego strefami leczniczo-dydak- and consequently the change in functional and spa- tycznymi i gospodarczymi, przy równoczesnym tial programmes of hospitals. Therefore, projects wykorzystaniu już istniejącego tu wartościowego suggesting stiff layouts which would be difficult to drzewostanu. adapt to continuously evolving requirements of Spotykamy się tu z jednej strony z podlegają- modern medicine ought to be avoided. Hospital is cymi ochronie konserwatorskiej, niezwykle cen- nowadays one of the greatest and most complex nymi, zabytkowymi gmachami szpitalnymi oto- institutions. In a clinical hospital its medical mis- czonymi enklawami zachowanej zieleni ogrodo- sion additionally overlaps with its educational mis- wej. Z drugiej strony z najczęściej bezstylowymi sion which shows that shaping health service ob- budynkami zaplecza techniczno-administracyjne- jects is a complicated task. The problem becomes go. Wszystkie te obiekty skupione są na ograni- even more serious when it refers to conservation czonym, wymagającym dalszego uporządkowania work which should be carried out in historic hos- terenie i tworzą zdefiniowany funkcjonalnie pital buildings. Their facades require preserving, i działający w realiach XXI wieku Szpital Uniwer- and their interiors can be only carefully modern- sytecki. W dniu dzisiejszym wiele krakowskich ised or extended. klinik ma jednak duże problemy związane z ada- Some historic hospital buildings still have dif- ptacją do wymogów współczesnego szpitala aka- ficulty in fulfilling the latest sanitary standards. demickiego. Rozwój medycyny powoduje ewo- Their intensive exploitation makes the buildings luowanie poglądów na metody leczenia, a w kon- dilapidate quickly and, consequently, creates the sekwencji zmianie ulegają również programy need for continuous renovations and modernisa- funkcjonalno-przestrzenne szpitali53. Należałoby tions. It is difficult to transform them into modern więc unikać projektów o sztywnych układach, clinics without providing adequate infrastructure które trudno dostosowują się do stale ewoluują- which allows for offering hospital treatment of the cych wymagań współczesnej medycyny54. Szpital highest standard. The 19th-century pavilion layout jest dzisiaj jedną z największych i najbardziej zło- only increases the costs connected with the hospi- żonych instytucji. Ponadto w szpitalu klinicznym tal functioning. Each building has to have its own misja lecznicza przenika się z misją edukacyjną. technical and medical base. Scattered buildings Kształtowanie obiektów służby zdrowia jest więc make it difficult to diagnose the patients who have skomplikowanym zadaniem. Problem jest jeszcze to be transported to various, frequently remote, większy, jeżeli dotyczy działań konserwatorskich, places. The next drawback is connected with ex- którymi powinno się objąć zabytkowe budynki tending the existent and erecting the new build- szpitali. Zachowania wymagają ich fasady, a wnę- ings. The hospital in Wesoła has only a very limit- trza podlegać mogą jedynie ostrożnej moderni- ed space at its disposal, which means that the scale zacji czy rozbudowie. of the investments planned for the area has to be W części zabytkowych budynków szpitalnych restricted. nadal istnieją trudności ze spełnieniem najnow- Since the functioning of the University Hospi- szych norm sanitarnych. Intensywna ich eksplo- tal in the 19th-century clinics encounters numer- atacja powoduje szybsze zużycie, a w związku z tym ous difficulties, the Collegium Medicum authori- konieczność ciągłych remontów i modernizacji. ties have been thinking about building a new cam- Bez zapewnienia odpowiedniej infrastruktury, któ- pus far from the centre of Old Krakow. The con- ra umożliwia wykonywanie świadczeń szpitalnych cept was outlined already in the 1960s, when the na najwyższym poziomie, trudno przekształcić je interest focused on the area near the Children’s w nowoczesne kliniki. XIX-wieczna zabudowa pa- University Hospital in Prokocim. This area locat- wilonowa mnoży tylko koszty związane z funkcjo- ed on the outskirts was well connected with the nowaniem szpitala. Każdy budynek musi mieć wła- rest of the city. The location was also characterised sne zaplecze techniczno-medyczne. Rozproszone by good sun exposure and advantageous lie of the położenie utrudnia diagnozowanie pacjentów, któ- land. Such architects as J. Krauss, S. Porębowicz, rzy muszą być przewożeni do różnych, często od- S. Spytt worked out the principles of the new in- ległych miejsc. Kolejna trudność związana jest vestment. The conceptual project, obtained in z rozbudową istniejących i wznoszeniem nowych competition in 1961, was prepared by: W. Wichman obiektów. Krakowski szpital na Wesołej dysponuje and A. Chlipalski. The project, however, has nev- bardzo ograniczonym terenem. Oznacza to ko- er been realized. Today the idea has been revived nieczność ograniczenia skali planowanych na tym and seems likely to be implemented, although it terenie inwestycji. raises many doubts. On the one hand, it seems that
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 63 Ponieważ działanie Szpitala Uniwersyteckiego modern standards of medical treatment and edu- w XIX-wiecznych klinikach napotyka na wiele cation can be ensured only in new objects. Unfor- trudności, władze Collegium Medicum nie od dzi- tunately, the financial means for the investment siaj myślą o budowie nowego kampusu z daleka od would have to come from selling the historical clin- centrum Starego Krakowa. Zarys tej koncepcji po- ics and the area in the city centre, which would wstał już w latach 60. XX w. Zainteresowano się forever lose its hospital character. On the other wówczas okolicami Uniwersyteckiego Szpitala hand, current renovations and modernizations are Dziecięcego w Prokocimiu. Peryferyjnie położo- cheaper than expensive construction process. In ny teren był sprawnie skomunikowany z resztą this way the work of previous generations, remain- miasta. Wybrana lokalizacja odznaczała się również ing under conservation protection, has been pre- dobrym nasłonecznieniem i korzystną rzeźbą te- served and enriched. renu. Przy powstawaniu założeń nowej inwestycji The modern city suffers from identity crisis, pracowali architekci J. Krauss, S. Porębowicz, since its identity is frequently lost in its continu- S. Spytt. Projekt koncepcyjny, wyłoniony na dro- ously growing structure. Finding one point of ref- dze konkursu w 1961 r., wykonali W. Wichman erence for the whole functionally and culturally i A. Chlipalski55. Budowa nie została jednak nigdy complex metropolis has become more and more zrealizowana. Dzisiaj pomysł powrócił i najpraw- difficult. The historic complex of the 19th-century dopodobniej miałby szansę na urzeczywistnienie. clinics in Wesoła has been a characteristic landmark Budzi jednak wiele wątpliwości. Z jednej strony – of the Old Krakow. Present in the collective con- wydaje się, że tylko w nowych obiektach zapew- sciousness of subsequent generations of its inhab- nione zostaną współczesne standardy leczenia i na- itants, it is a symbol of the place where it was erect- uczania medycyny. Niestety środki na inwestycję ed. Therefore, the question arises whether one of musiałyby pochodzić między innymi ze sprzedaży the most precious icons of our city should really zabytkowych klinik i terenów w centrum miasta, be allowed to disappear? które na zawsze utraciłyby swój szpitalny charak- ter. Z drugiej strony – zamiast kosztownej budo- wy szybciej i taniej wykonuje się bieżące remonty i modernizacje. Pozostający pod ochroną konser- watorską dorobek poprzednich pokoleń jest dzię- ki temu zachowany i wzbogacany. Współczesne miasto dotyka kryzys jego tożsa- mości, która często zanika w jego stale rozrastają- cej się strukturze. Coraz trudniej znaleźć jeden punkt odniesienia dla całej złożonej funkcjonalnie i kulturowo metropolii. Zabytkowy zespół XIX- -wiecznych klinik na Wesołej jest charakterystycz- nym symbolem Starego Krakowa. Obecny w zbio- rowej świadomości kolejnych pokoleń jego miesz- kańców jest wyznacznikiem miejsca, w którym powstał. Pozostaje więc pytanie, czy można dopu- ścić do zniknięcia jednej z najcenniejszych ikon naszego miasta…
1 Michelet J., Introduction à l’histoire universelle, Paryż 1831. s. 151; Śliwiński St., Założenie Szpitala Akademickiego 2 Wachholz L., Szpitale Krakowskie 1220-1920, Kraków w Krakowie w 1780 r. [w:] Szpitalnictwo Polskie, War- 1921, BK nr 59, T. I, s. 21. szawa 1978, T. III, z. 22 (2), s. 60; Bąkowski K., Dzieje 3 Ibidem, s. 21-22; Porębowicz St., Nitsch A., Architektura Wszechnicy Krakowskiej, Kraków 1900, s. 75; Wachholz służby zdrowia [w:] Architektura, 1955, nr 1, s. 8. L., Szpitale Krakowskie 1220-1920, Kraków 1924, T. II, 4 Zawadowski W., Planowanie zakładów i klinik w Akade- s. 20-22. miach Medycznych [w:] Szpitalnictwo Polskie, 1960, T. IV/ 6 Paszenda J., Kościół Św. Barbary w Krakowie z Domem 1, s. 9-10. Zakonnym Księży Jezuitów. Historia i Architektura, Kra- 5 Paszenda J., Kościół Św. Barbary w Krakowie z Domem ków-Wrocław 1985, s. 149; Wierzbowski T., Komisja Zakonnym Księży Jezuitów. Historia i Architektura, BK nr Edukacji Narodowej i jej szkoły w Koronie 1773-1794 [w:] 125, Kraków-Wrocław 1985, s.149; także [w:] Wierz- Protokoły Posiedzeń KEN 1778-1780, Warszawa 1913 bowski T., Komisja Edukacji Narodowej i jej szkoły w Ko- (38), s. 151; Śliwiński S., Założenie Szpitala Akademic- ronie 1773-1794 [w:] Protokoły Posiedzeń Komisji kiego w Krakowie w 1780 r. [w:] Szpitalnictwo Polskie, Edukacji Narodowej 1778-1780, Warszawa 1913, z. 38, 1978, III, 22 (2), s. 60; Bąkowski K., Dzieje Wszechnicy
64 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Krakowskiej, op. cit., s. 75; Wachholz L., Szpitale Kra- 24 Gajda Z., O ulicy Kopernika w szczególności, o Wesołej w ogól- kowskie 1220-1920, Kraków 1924, T. II, s. 20-26. ności, op.cit, s. 126. 7 Lejman K., Zarys dziejów Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu 25 Skulimowski M., Zarys rozwoju Szpitalnictwa Akademic- Jagiellońskiego w okresie od reformy Kołłątaja do lat 60. XIX w. kiego, op.cit., s. 8; Akta Budownictwa Miejskiego: ul.Koper- [w:] Sześćsetlecie Medycyny Krakowskiej, red. Tochowicz nika 17 [w:] Zbiory Kartograficzne, Archiwum Państwo- L., Kraków 1964, s. 70-71; poruszone szerzej [w:] Girtler we, Kraków, sygn. f.414; Harajewicz J., Szpital Św. Łaza- S., Kostecki F., Historia założenia, uposażenia i rządu szpitala rza [w:] Zbiory i Zakłady Przyrodnicze i Lekarskie Kra- szkolnego najprzód w Krakowie przy kościele Św. Barbary, póź- kowa, op.cit., s. 177. niej na Wesołą do klasztoru po Karmelitach Bosych pt. Św. Łaza- 26 Wachholz L., Szpitale krakowskie, op.cit., T. II, s. 57; Ro- rza przeniesionego, Kraków 1816; Gedroyć F., Zapiski do dzie- stafiński J., Kraków pod względem lekarsko-przyrodniczym, jów szpitalnictwa w dawnej Polsce, Warszawa 1909. Kraków 1900, s. 86-87. 8 Akta dotyczące sal w Szpitalu Św. Łazarza w Krakowie do da- 27 Poruszone szerzej [w:] Schmidt A., Klinika Lekarska Uni- wania nauki kliniki [w:] Archiwum Uniwersytetu Jagiel- wersytetu Jagiellońskiego w ostatnim dwudziestopięcioleciu lońskiego, S (I), nr 353; Brodowicz J.M., Rys historyczny (1875-1899), Kraków 1899; Jaworski W., Wspomnienie po- zakładów klinicznych przy Uniwersytecie Jagiellońskim [w:] śmiertne o profesorze E. Korczynskim [w:] Przegląd Lekar- Roczniki Wydziału Lekarskiego UJ, Kraków 1845 r., ski, Kraków 1905, nr 39, s. 615-619. T. VIII, s. 133. 28 Tochowicz L., Skulimowski M., Rozwój nauki i nauczaniu 9 Gajda Z., O Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagielloń- chorób wewnętrznych w krakowskiej szkole medycznej (Wydział skiego, Kraków 2003, s. 63-65; Gajda Z., O ulicy Koper- Lekarski UJ i Akademia Medyczna) [w:] Sześćsetlecie me- nika w szczególności, o Wesołej w ogólności, Kraków 2005, dycyny krakowskiej, op.cit., T. II, s. 202; Tochowicz L., s. 32-35. Skulimowski M., Rozwój nauki i nauczania chorób wewnętrz- 10 Ibidem, s. 30-32; Majer J., Zakłady Kliniczne, op.cit., s. 458. nych na Wydziale Lekarskim UJ i Akademii Medycznej [w:] 11 Zawadowski W., Planowanie zakładów i klinik w Akademii Polski Tygodnik Lekarski, Warszawa 1963, nr 40, s. 1496. Medycznych [w:] Szpitalnictwo Polskie, Warszawa 1960, 29 Wachholz L., Szpitale krakowskie, op. cit., T. II, s. 61. nr 6 (1), s. 9-10. 30 Nowa waluta – korona – wprowadzona została do obiegu 12 Chmiel A., Ustrój miasta Krakowa w XIX w. [w:] Kraków w 1900 r.; poruszone szerzej [w:] Czas, Kraków 1901, nr 16. w XIX w., pr. zbiorowa, Kraków 1932, T. I, s. 112. 31 Istnieją jednak pewne wątpliwości, czy Józef Sare rze- 13 Poruszone szerzej [w:] Zbiory i zakłady przyrodnicze i lekar- czywiście był autorem tych planów. Kierował działają- skie Krakowa, red. Rostafiński J., Kraków 1881, s. 17-18. cym przy starostwie Oddziałem Technicznym, który obok 14 Lejman K., Zarys dziejów kliniki dermatologicznej Uni- Wydziału Budownictwa Miejskiego był drugim w Kra- wersytetu Jagiellońskiego i Akademii Medycznej w Krakowie kowie urzędem zajmującym się projektowaniem i wzno- [w:] Sześćsetlecie Medycyny, op.cit. s. 455; Gołębiow- szeniem gmachów użyteczności publicznej. Mógł firmo- ska I., Dzieje Kliniki Dermatologicznej UJ (1862-1918) wać swoim nazwiskiem gotowe projekty, które w tym [w:] Archiwum Historii Medycyny, Warszawa 1958, czasie często sprowadzane były z Wiednia czy Lwowa lub T. 21, z. 1-2, s. 84, 88. były wykonywane na miejscu przez podległych mu ar- 15 Wachholz L., Szpitale krakowskie, op.cit., T. II, s. 57. chitektów, m.in. Gabriela Niewiadomskiego, Stanisława 16 Rostafiński J., List Profesora Rostafińskiego do redakcji „Kra- A. Ciechanowskiego czy Emila Wekluka. Poruszone sze- ju” w sprawie Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1889, rzej [w:] Purchla J., Jak powstał nowoczesny Kraków, op.cit., s. 13-14. s. 54, 75; Niewiadomski G., Wykaz nowych budowli pań- 17 Wachholz L., Szpitale krakowskie, op.cit., T. II, s. 57; Po- stwowych i większych przebudowli wykonywanych w Krako- piela T., Skulimowski M., Historia Wydziału Lekarskiego wie w okresie czasu od r. [1]880 do chwili obecnej, Kraków w okresie od repolonizacji Uniwersytetu do odzyskania niepod- 1933, Rękopis III-135, vol. 2, fol. 150. ległości (1864-1918) [w:] Sześćsetlecie Medycyny, op.cit., 32 Tochowicz L., Skulimowski M., Rozwój nauki i nauczaniu s. 106-107; Seyda B., Dzieje medycyny w zarysie, op.cit., chorób wewnętrznych w krakowskiej szkole medycznej(Wydział s. 479. Lekarski UJ i Akademia Medyczna) [w:] Sześćsetlecie me- 18 Wachholz L., Szpitale krakowskie, op.cit., T. II, s. 57. dycyny krakowskiej, op. cit., t. II, s. 202; Purchla J., Jak 19 Biegł z zachodu poprzez Mały Rynek, mijał bramę Mi- powstał nowoczesny Kraków, op.cit., s. 54. kołajską, kościół św. Mikołaja, kierował się na Mogiłę, 33 Handbuch der Architektur, Durm J., Ende H., Stuttgart, Sandomierz i dalej na Ruś. Poruszone szerzej [w:] 1905, s. 146-147. Łuszczkiewicz W., Najstarszy Kraków na podstawie badań 34 Tochowicz L., Skulimowski M., Rozwój nauki i nauczaniu dawnej topografii [w:] Rocznik Krakowski, 1899, T. II, s. 10; chorób wewnętrznych w krakowskiej szkole medycznej (Wydział Świechowska H., Przedmieście Wesoła [w:] Studia nad Lekarski UJ i Akademia Medyczna) [w:] Sześćsetlecie me- przedmieściami Krakowa, Kraków 1938, s. 126. dycyny krakowskiej, op.cit., t. II, s. 203; poruszone sze- 20 Piekiełko-Zemanek A., Egzotyczny ogród na Wesołej, Kra- rzej [w:] Przegląd Lekarski, Kraków 1879, nr 43. ków 1989, s. 22. 35 Ibidem, s. 202. 21 Świechowska H., Przedmieście Wesoła [w:] Studia nad 36 Wachholz L., Wydział Lekarski Uniwersytetu Krakowskiego przedmieściami, op.cit., s. 126; Dzikowska J., Dzieje ko- i jego grono nauczycielskie od roku 1364-1918, Kraków 1935, ścioła Św. Mikołaja na Wesołej [w:] Rocznik Krakowski, s. 54; Wachholz L., Szpitale krakowskie, op.cit., T. II, s. 60. 1938, T. XXX, s. 135-136. 37 Do największych odkryć bakteriologicznych przyczynili 22 Przykładowo takie ulice jak: Zyblikiewicza, Niecała, Za- się m.in. tacy uczeni jak: L. Pasteur, R. Koch, E. Miecz- menhofa, Radziwiłłowska; poruszone szerzej [w:] Tom- nikow; poruszone szerzej [w:] Seyda B., Dzieje medycyny kiewicz S., Ulice i place Krakowa w ciągu dziejów, Kraków w zarysie, Warszawa 1973, s. 203-208, 243-265. 1926. 38 Wachholz L., Szpitale krakowskie, op.cit., T. II, s. 59. 23 Poruszone szerzej [w:] Purchla J., Jak powstał nowoczesny 39 Ibidem. Kraków, Kraków 1990. 40 Ibidem, s. 59-60.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 65 41 Ibidem. 49 Zgórniak M., Wokół neorenesansu w architekturze XIX w. Pod- 42 Tochowicz L., Skulimowski M., Rozwój nauki i nauczaniu stawy teoretyczne realizacje [w:] Zeszyty Naukowe UJ, Pra- chorób wewnętrznych w krakowskiej szkole medycznej (Wydział ce z Historii Sztuki, nr 18, s. 133-134; Krakowski P., Teo- Lekarski UJ i Akademia Medyczna) [w:] Sześćsetlecie me- retyczne podstawy architektury XIX w., Kraków 1979, s. 75; dycyny krakowskiej, op.cit., t. II, s. 210. Krakowski P., Fasada dziewiętnastowieczna. Ze studiów nad 43 Poruszone szerzej [w:] F. Tournelle, Warunki budowlane architekturą wieku XIX [w:] Zeszyty Naukowe UJ, Prace szpitali. Rys historyczno-statystyczny szpitali i innych zakładów z Historii Sztuki, nr 16, s. 55-94. dobroczynnych w Królestwie Polskim [w:] Gazeta Lekarska, 50 Purchla J., Jak powstał nowoczesny Kraków, 1990, s. 25-26; Warszawa 1872, (I). Zgórniak M., Neorenesans w architekturze Krakowa [w:] 44 Ibidem. Rocznik Krakowski, Kraków 1991, LVII, s. 111-127. 45 Ibidem. 51 Purchla J., Formowanie się środowiska architektów krakow- 46 Kozłowski S., Współzależność rozwoju medycyny oraz tech- skich w drugiej połowie XIX w. [w:] Rocznik Krakowski, nologii zakładów opieki zdrowotnej i społecznej [w:] Szpital- 1988, LIV, s. 125, 128; Purchla J., Jak powstał nowoczesny nictwo Polskie, Warszawa 1970, t. XIV, s. 163. Kraków, 1990, s. 25-26. 47 Purchla J., Jak powstał nowoczesny Kraków, 1990, s. 25-26. 52 Kopaczyński M., Nowy statut Szpitala Uniwersyteckiego, Ma- 48 Zgórniak M., Wokół neorenesansu w architekturze XIX w. Pod- gazyn Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie, 2002, 31. stawy teoretyczne realizacje, op.cit., s. 133-134; Krakowski P., 53 Porębowicz S., Nitsch A., Architektura służby zdrowia [w:] Teoretyczne podstawy architektury XIX wieku, Kraków 1979, Architektura, 1955, (1), s. 8. s. 76; również [w:] Ostrowska-Kłębowska Z., Problem hi- 54 Porębowicz S., Rozrost i elastyczność wewnętrzna rozplano- storyzmu w badaniach nad architekturą wieku XIX [w:] Myśl wania jako kryteria nowoczesności projektów szpitali [w:] Szpi- o sztuce, praca zbiorowa, Kraków 1976; Krakowski P., talnictwo Polskie, 1970, 14 (6), s. 253-259. Wątki znaczeniowe w architekturze wieku XIX [w:] Zeszyty 55 Porębowicz S., Budowa i rozbudowa akademii medycznych Naukowe UJ, Prace z Historii Sztuki, nr 11, 1973. w Polsce [w:] Szpitalnictwo polskie, 1964, 8 (5), s. 199.
Streszczenie Abstract
W drugiej połowie XIX i na początku XX w., In the second half of the 19th and at the begin- wśród licznych założeń ogrodowych oraz bogatej ning of the 20th century, an unusually valuable com- zieleni ulicznej, na terenie dawnego przedmieścia plex of monumental clinics of Collegium Medicum Wesoła w Krakowie utworzony został niezwykle of the Jagiellonian University was created among wartościowy zespół monumentalnych klinik Col- numerous garden complexes and lush street green- legium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od ery, in the area belonging to the former Wesoła sub- początku swego istnienia był odzwierciedleniem urb in Krakow. Since the very beginning it reflected swojej epoki – jej osiągnięć technicznych oraz po- its epoch – its technical achievements and aesthetic glądów estetycznych na sposób kształtowania archi- views on the way of shaping hospital architecture. tektury szpitalnej. W swojej ponad dwuwiekowej During the two centuries of its history, it has un- historii przeszedł wiele zmian, stopniowo rozbu- dergone many alterations, gradually expanding both dowując strukturę oraz zasięg działalności. Do dzi- its structure and the range of its activity. The major- siaj przetrwała większość zabytkowych budynków, ity of historical buildings, which still constitute the które nadal współtworzą działający na tym terenie Krakow University Hospital functioning in this area, krakowski Szpital Uniwersytecki. Mogą wykazać się have survived until the present day. They can dis- jasną kompozycją układu przestrzennego oraz pięk- play clear composition of spatial layout and beauti- nymi formami detalu architektonicznego. Objęte ful architectural detail. They are under conserva- ochroną konserwatorską, stanowią jeden z bardziej tion protection as they constitute one of the most interesujących zespołów architektoniczno-urbani- interesting architectural and urban complexes, sit- stycznych położonych w centrum Krakowa, nada- uated in the centre of Krakow, adding identity and jący tożsamość temu miejscu i utrwalający jego szpi- preserving the hospital character of the place. How- talny charakter. Rozwój medycyny powoduje jed- ever, the advance in medicine triggers evolution of nak ewoluowanie poglądów na metody leczenia, a w opinions concerning methods of treatment, and con- konsekwencji zmianie ulegają również programy sequently the functional and spatial programmes in funkcjonalno-przestrzenne szpitali. W dniu dzisiej- hospitals also have to change. Nowadays, many clin- szym wiele krakowskich klinik ma w związku z tym ics in Kraków have to cope with serious problems duże problemy związane z adaptacją do wymogów connected with their adaptation to satisfy the re- współczesnego szpitala akademickiego. quirements of a modern university hospital.
66 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 NAUKA SCIENCE
Klaudia Stala
Palatium możnowładcze Piotra Włostowica? Rekonstrukcja najstarszej fazy budowli romańskiej w Sobótce-Górce na podstawie najnowszych wyników badań archeologiczno-architektonicznych
Piotr Włostowic’s magnate Palatium? Reconstruction of the oldest phase of the Romanesque building in Sobótka-Górka, on the basis of the latest results of archeological and architectural research
W wyniku badań archeologiczno-architekto- As a result of archaeological and architectural nicznych kontynuowanych w roku 2008 w obrę- research carried out in 2008 within the oldest part bie najstarszej części kompleksu zamkowego w So- of the castle complex in Sobótka-Górka which, in bótce-Górce, będącego w świetle utrwalonych w li- the light of opinions presented in the literature of teraturze przedmiotu opinii reliktem kościoła pre- the subject, was a relic of a provostship church of pozytury kanoników regularnych1, uchwycono Canons Regular, significant sequences of accumu- istotne sekwencje nawarstwień oraz relikty archi- lations and relics of architecture were registered tektury, które w sposób diametralny zmienić po- which should diametrically change the approach winny podejście do historii badanego obiektu, jak to the history of the examined object, as well as its też jego pierwotnej funkcji. original function. Badania, o których tu mowa, mają charakter ra- The research discussed here was of rescue char- towniczy i poprzedzający inwestycję obejmującą acter and preceded the enterprise which included kompleksową modernizację zarówno zabytkowe- a complex modernisation of both the historic cas- go obiektu zamkowego, jak również otaczającego tle, and the surrounding park complex with utility go zespołu parkowego wraz z zabudową gospodar- buildings. The work has been conducted intermit- czą. Prowadzone są z przerwami od 2002 roku, a od tently since 2002 and since 2007 by a two-people 2007 roku w zespole dwuosobowym: A. Kadłucz- team including: A. Kadłuczka (research manager) ka (kierownik badań) oraz autorka. and the author of this article. Istotne dla niniejszych rozważań rezultaty prac Results of excavation work, significant for this badawczych dotyczą wyłącznie obszaru badań zlo- discussion, concern only the area of research lo- kalizowanego w obrębie tzw. dawnego kościoła, cated within the so called old church, presently stanowiącego obecnie wschodnią partię eklektycz- constituting the eastern part of the eclectic castle nego budynku zamkowego (ryc. 1), a zamierzonym building (fig. 1), and the intended subject of the przedmiotem dyskusji i analizy jest rekonstrukcja discussion and analysis is the reconstruction of the najstarszej, a zarazem pierwotnej fazy budowlanej oldest, and at the same time original, construction tego obiektu, nazywanego przez autorkę budowlą phase of this object called the Romanesque build- romańską. ing by the author.
Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 67 Badania Archaeological archeologiczno-architektoniczne and architectural research W roku 2008 badania archeologiczno-architek- In 2008, archaeological and architectural re- toniczne skoncentrowano w obrębie tzw. dawne- search concentrated within the so called old church go kościoła kanoników regularnych w celu dokład- of Canons Regular in order to identify precisely nego rozpoznania początków obiektu oraz jego the beginnings of the object and its alterations re- przemian powstałych w wyniku licznych interwen- sulting from numerous architectural interventions. cji architektonicznych. Prace badawcze prowadzo- Research work was conducted in several stages. The no w kilku etapach. Sezon rozpoczęto serią badań season commenced with a series of architectural architektonicznych w obrębie wnętrza podłużne- examinations within the interior of the elongated go korpusu budowli romańskiej noszącego współ- body of the Romanesque building, presently cześnie nazwę Sali Rycerskiej. Równocześnie pro- known as the Knight’s Room. Simultaneously ar- wadzono prace archeologiczne. Skupiały się one chaeological work was carried out which was fo- w dwóch kluczowych miejscach: w obrębie daw- cused in two key places: within the old presbytery nego prezbiterium (kontynuacja badań z lat ubie- (continuation of research from previous years) and głych) oraz wyżej wspomnianej sali (ryc. 2). the above mentioned room (fig. 2).
Prezbiterium dawnego kościoła Presbytery of the former kanoników regularnych church of Canons Regular Zamknięte prosto, prawie kwadratowe w rzu- Enclosed in a straight line presbytery, almost on cie prezbiterium (5,25 × 6,0 m) poddane zostało a square plan (5.25 × 6.0 m), underwent archaeo- badaniom archeologicznym w 2007 roku, wówczas logical examination in 2007, when the restoration to prace remontowe w obrębie obiektu umożliwi- work within the object allowed for conducting res- ły przeprowadzenie badań ratowniczych wewnątrz cue research within the medieval building. Initial- średniowiecznej budowli. Początkowo powierzch- ly the research area was restricted because of mod- nia badań była ograniczona, ze względu na współ- ern partition walls which filled in the interior of czesne ścianki działowe, które wypełniały wnętrze the already rather small room. Archaeological work i tak już niewielkiego pomieszczenia. Prace arche- was conducted within the north – east room re- ologiczne przeprowadzono w obrębie północno- vealing the relics of a Romanesque altar and se- -wschodniego pomieszczenia odsłaniając pozosta- quences of accumulations with three visible utility łości ołtarza romańskiego i sekwencje nawarstwień levels. The lowest level associated with the oldest z uchwyconymi trzema poziomami użytkowymi. phase of the building was at a considerable depth Poziom najniższy związany z najstarszą fazą bu- of 234.08 m above sea level, and therefore much dowli zlegał na znacznej głębokości 234,08 m npm., lower than the present utility level. The registered znajdował się zatem znacznie poniżej obecnego level corresponded with the revealed stone step poziomu użytkowego2. Uchwycony poziom kore- under the Romanesque altar (fig. 3). It occurred spondował z odsłoniętym kamiennym stopniem in the form of a hard and compact layer of yellow pod ołtarz romański (ryc. 3). Wystąpił w postaci clay, while in the north – east corner a fragment of mocno zbitej warstwy żółtej gliny, zaś w narożni- a granite floor tile was registered lying directly on ku północno-wschodnim zarejestrowano fragment the above mentioned layer. In order to fully un- granitowej płytki posadzkowej zalegającej bezpo- cover the foundations under the altar and to rec- średnio na ww. warstwie. W celu całkowitego od- ognise the complete stratygraphy of the room it słonięcia fundamentu pod ołtarz oraz rozpoznania was decided, in 2008, that the modern partition kompletnej stratygrafii pomieszczenia w roku 2008 walls should be dismantled, due to which research zdecydowano się na rozebranie współczesnych area encompassing the whole former presbytery ścianek działowych, dzięki czemu uzyskano po- was obtained. Foundation base under the relic of wierzchnię badawczą obejmującą całe pomieszcze- the Romanesque altar in the east profile was dis- nie dawnego prezbiterium. Odsłonięto wówczas covered then (fig. 4). Exploration reached the de- stopę fundamentową pod relikt ołtarza romańskie- liberately hewn rock matrix, which constituted the go w profilu wschodnim (ryc. 4). Eksploracja się- bottom of the pit under the altar. In the western gnęła intencjonalnie urabianej skały macierzystej, part of the old presbytery, three same-time burials stanowiącej dno wkopu pod ołtarz. W części za- situated parallel to each other were found. Burial chodniej dawnego prezbiterium natrafiono na trzy pits coming from the modern layer took practical- jednoczasowe pochówki usytuowane równolegle ly the whole width of the examined room, and their
68 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 względem siebie. Wkopy grobowe wychodzące bottom was also deliberately hewn rock matrix. In- z warstwy nowożytnej zajmowały praktycznie całą complete burials of males in maturus age, with their szerokość badanego pomieszczenia, a ich dno sta- faces turned towards the altar were registered with- nowiła również kształtowana intencjonalnie skała in the graves. They were laid out straight with their macierzysta. W obrębie grobów zarejestrowano arms crossing over the pelvis (in one case the low- zdekompletowane pochówki męskie w wieku ma- er limbs had been deliberately pulled up because turus, zwrócone częścią twarzową w stronę ołtarza. of a too short burial pit). No traces of coffins or Ułożone w pozycji wyprostowanej z rękoma skrzy- movable artefacts were registered in the graves żowanymi na miednicy (w jednym przypadku koń- (fig. 5). Registering a fragment of a crosswise wall czyny dolne zostały celowo podkurczone ze wzglę- in the north – west corner, cut in by the burial pit, du na zbyt krótką jamę grobową). W grobach nie which must have enclosed or partially screened the zarejestrowano śladów trumien oraz przedmiotów presbytery separating it from the main body of the ruchomych (ryc. 5). Istotnym odkryciem było building (fig. 6) was a significant discovery. uchwycenie w narożniku północno-zachodnim fragmentu ściany poprzecznej, ciętej wkopem pod pochówek, która najprawdopodobniej zamykała The so called Knight’s Room lub przesłaniała częściowo prezbiterium, odgradza- In September 2007, initial recognition of the in- jąc je od korpusu budowli (ryc. 6). terior of the so called Knight’s Room was conduct- ed with the use of thermo-visual camera and a georadar. The obtained results were surprising. Tzw. Sala Rycerska Georadar surveys suggested internal divisions (in- We wrześniu 2007 roku przeprowadzono wstęp- cluding crosswise) occurring within the room ne rozpoznanie wnętrza tzw. Sali Rycerskiej przy which had no analogies in church buildings (fig. 7). użyciu kamery termowizyjnej i georadaru. Wyniki Therefore, in 2008 it was decided that a survey były zaskakujące. Badania georadarowe sugerowa- pit should be marked out at the pillar of the north ły występowanie podziałów wewnętrznych (w tym wall. In the pit, the south face of the north load- poprzecznych) w obrębie pomieszczenia, nie ma- bearing wall of the Romanesque church was un- jących analogii w budowlach sakralnych3 (ryc. 7). covered at the length of 2 m. Very good state of W związku z powyższym w 2008 roku zdecy- preservation of the wall face with carefully dressed dowano się na wytyczenie wykopu sondażowego surfaces of stone blocks laid in layers and precisely w przy filarze ściany północnej. W wykopie odsło- made joints, analogically to the bond in the south nięto lico południowe północnej ściany magistral- elevation, is worth paying attention to. The wall nej romańskiego kościoła na długości 2 m. Zwraca was uncovered to the depth of 75 cm from the uwagę bardzo dobry stan zachowania lica o staran- present floor level. At the depth of 60 cm a small nie opracowanych powierzchniach kamienia cio- set-off was registered. sowego układanego warstwowo oraz precyzyjnie In the eastern section of the Romanesque wall wykonanych spoinach, analogicznie do wątku face a fragment of toothings was preserved from w elewacji południowej. Mur odsłonięto na głę- a foundation pillar which was dismantled during bokość 75 cm od obecnej posadzki. Na głębokości one of the subsequent phases of reconstruction, 60 cm uchwycona została niewielka odsadzka. and the spoilage was thrown into the pit and bur- We wschodnim odcinku lica muru romańskiego ied. The pillar foundation consisting of a massive zachował się fragment strzępia po fundamencie pod stone block was laid on a Romanesque sett-off and filar, który został rozebrany w jednej z kolejnych faz was directly embedded into the Romanesque face. przebudowy, a destrukt wrzucony do wykopu i za- The foundation base was found at the height of sypany. Fundament filara złożony z potężnego blo- 60-65 cm from the present-day floor level. How- ku kamiennego spoczywał na odsadzce romańskiej ever, no traces of the wall parallel to the north load- i był bezpośrednio wkuty w romańskie lico. Stopa bearing wall, suggested by the georadar survey, were fundamentu zalegała na wysokości 60-65 cm od found. In order to obtain extensive identification obecnego poziomu posadzki. Nie natrafiono nato- of sequences of accumulations and multiple build- miast na sugerowany w badaniu georadarowym mur ing transformations, as well as to verify the sug- równoległy do północnej ściany magistralnej. W celu gested internal divisions, a long probe was marked kompleksowego rozpoznania sekwencji nawar- out running alongside the load-bearing north wall, stwień oraz wielokrotnych przekształceń budowla- tangent to its external face and the edge of an earlier nych, a także w celu weryfikacji sugerowanych po- dig and running westwards to the face of the west działów wewnętrznych wytyczono długą sondę wall which enclosed the present so called Knight’s o przebiegu wzdłużnym w stosunku do magistralnej Room. The probes measured: 1100 cm × 164 cm.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 69 Ryc. 3. Pierwotny poziom użytkowy z prezbiterium z widocznym frag− Ryc. 1. Widok na południową elewację zamku w Górce. Fot. K. Stala mentem płytki granitowej, narożnik północno−wschodni. Fot. K. Stala Fig. 1. View of the south elevation of the castle in Górka. Photo: K. Stala Fig. 3. Original utility level from the presbytery with a visible fragment of a granite tile, north−east corner. Photo: K. Stala
Ryc. 2. Zasięg budowli romańskiej wg A. Kadłuczki i K. Stali z zazna− czonymi obszarami badań archeologicznych z 2008 roku (rzut). Oprac. K. Stala Fig. 2. Outline of the Romanesque building acc. to A. Kadłuczka and K. Stala with marked areas of archaeological research from 2008 (plan). Made by K. Stala
Ryc. 4. Prezbiterium, fundament pod ołtarz romański (profil wschod− Ryc. 5. Prezbiterium, obszar eksploracji archeologicznej (widok na ni) oraz plan sytuacyjny wykopu (rzut). Rys. i oprac. Cz. Hadamik kamienny ołtarz romański oraz wkopy grobowe). Fot. Cz. Hadamik Fig. 4. Presbytery, foundation under the Romanesque altar (eastern Fig. 5. Presbytery, the area of archeological exploration (view of the profile) and a situation plan of the excavation (plan). Drawn by Romanesque stone altar and burial pits). Photo: Cz. Hadamik Cz. Hadamik
70 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 6. Relikt fundamentu ściany poprzecz− nej w prezbiterium. Fot. Cz. Hadamik Fig. 6. Relics of the foundation of the cross− wise wall in the presbytery. Photo: Cz. Hada− mik
Ryc. 9. Pierwotny poziom użytkowy (w posta− ci fragmentarycznie zachowanej wylewki wa− piennej) zarejestrowany w tzw. Sali Rycerskiej. Fot. K. Stala Fig. 9. The original utility level (in the room of fragmentarily preserved lime screed) regis− tered in the so called Knight’s Room. Photo: K. Stala
Ryc. 7. Odczyt z badań georadarowych przeprowadzonych w tzw. Sali Rycerskiej w 2007 roku. Oprac. Krakowskie Przedsiębiorstwo Geodezyjne Fig. 7. Reading from georadar survey conducted in the so called Knight’s Room in 2007. Made by Krakowskie Przedsiębiorstwo Geodezyjne
Ryc. 10. Zewnętrzny narożnik południowo−za− chodni budowli romańskiej zachowany w po− łudniowej elewacji zamku. Fot. K. Stala Ryc. 8. Widok na odsłonięte lico muru poprzecznego (tzw. Sala Rycerska). Fot. K. Stala Fig. 10. External south−west corner of the Ro− Fig. 8. View onto the uncovered face of the crosswise wall (the so called Knight’s Room). manesque building preserved in the south el− Photo: K. Stala evation of the castle. Photo: K. Stala
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 71 ściany północnej, styczną z jej licem wewnętrznym, Identification within the dig confirmed the exist- a także z krawędzią wcześniejszego wykopu i biegną- ence of a crosswise wall registered during the geo- cą w kierunku zachodnim, aż do lica ściany zachod- radar survey. It was morphologically connected niej, zamykającej obecną tzw. Salę Rycerską. Wy- with the load-bearing wall, and erected with the miary sondy wyniosły 1100 cm × 164 cm. Rozpo- use of an identical building technique (fig. 8). The znanie w obrębie wykopu potwierdziło uchwyco- wall was 105 cm thick, which precisely equalled ny w badaniach georadarowych mur poprzeczny. Był the thickness of the load-bearing walls of the main on morfologicznie związany z murem magistral- body of the Romanesque building. The crown of nym, wzniesiony w identycznej technice budowla- the wall, re-shaped as a result of a demolition dur- nej (ryc. 8). Grubość muru wyniosła 105 cm, do- ing the second utility phase of the building, was kładnie tyle, co ściany magistralne korpusu budow- located at the depth of 234.16 m above sea level. li romańskiej. Korona muru, wtórnie ukształtowa- Simultaneously, negatives of pillar foundations na w wyniku akcji rozbiórkowej pochodzącej z dru- were registered, coming from the already men- giej fazy użytkowej budynku, zalegała na głębokości tioned second phase of the building, running par- 234,16 m npm. Równocześnie uchwycono negaty- allel to the north wall of which the reading in geo- wy po fundamentach pod filary pochodzące ze radar survey was that of a homogenous wall. Thus wspomnianej drugiej fazy budowli, o przebiegu the results of the non-invasive research were con- równoległym do muru północnego, które w bada- firmed. Registering the two utility levels was sig- niu georadarowym dały odczyt jednolitego muru. nificant for this research. The level preserved in Tym samym potwierdzone zostały wyniki badań the form of a layer of lime screed (fig. 9) was reg- nieinwazyjnych. Istotne w niniejszych badaniach istered as the lowest, lying still 16 cm below the było uchwycenie dwóch poziomów użytkowych. corresponding oldest level in the presbytery. The Najniżej zarejestrowano poziom zachowany w po- layer of burnt timber, noticed in the southern and staci warstwy wylewki wapiennej (ryc. 9), zalega- eastern profile, lying directly over the screed level jący jeszcze o 16 cm poniżej odpowiadającego mu could suggest the existence of a wooden floor in najstarszego poziomu w prezbiterium. Uchwyco- the oldest phase of the structure, which covered na w profilu południowym i wschodnim warstwa the surface of the examined room and was de- spalonego drewna zalegająca bezpośrednio nad po- stroyed in a local fire. The foundation base of the ziomem wylewki sugerować może istnienie drew- load-bearing wall lay directly on the rock matrix, nianej podłogi w najstarszej fazie istnienia budowli, and considering the slope of the land at the north- która pokrywała powierzchnię badanego pomiesz- western edge it reached the depth of 232.76 m czenia i uległa zniszczeniu podczas lokalnego po- above sea level. The lack of the oldest utility level żaru. Stopa fundamentowa muru magistralnego za- in the research area marked out between the cross- legała bezpośrednio na skale macierzystej, wise wall and the wall enclosing the so called uwzględniając spadek terenu w krańcu północno- Knight’s Room was caused by the accumulations zachodnim schodziła na głębokość 232,76 m npm. having been removed down to the rock matrix, Brak najstarszego poziomu użytkowego na obsza- when the wall enclosing the above mentioned room rze badawczym wytyczonym pomiędzy murem was being built. The subsequent younger accumu- poprzecznym a murem zamykającym tzw. Salę lations registered in this area correspond with the Rycerską spowodowany został wybraniem nawar- sequences of younger accumulations in the dig on stwień aż do skały macierzystej podczas stawiania the other side of the crosswise wall. This informa- muru zamykającego ww. salę. Kolejne młodsze tion proved essential for attempts at reconstruc- nawarstwienia rejestrowane w tym obszarze ko- tion of the oldest phase of the Romanesque build- respondują z sekwencjami młodszych nawar- ing, not only concerning re-creation of its original stwień w wykopie po drugiej stronie muru po- bulk, but mainly aiming at identification of the przecznego. Ta informacja jest ważna dla poczy- applied functional and spatial solutions. nionych prób rekonstrukcji najstarszej fazy bu- dowli romańskiej, nie tylko dotyczących odtwo- rzenia pierwotnej bryły, ale przede wszystkim Interpretation zmierzających do rozpoznania zastosowanych The analysis of results of the research briefly rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych. described here clearly indicates that in its original oldest phase the examined object was not designed as a church building, as had been thought before, Interpretacja but as a lay structure. At the initial stage of archi- Analiza wyników przedstawionych tu pokrót- tectural research, it was already shown on the ba- ce badań wskazuje jednoznacznie, iż w pierwot- sis of the inventory, that the length of the main
72 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 11. Rekonstrukcja pierwszej fazy budowli romańskiej wg A. Ka− dłuczki i K. Stali (rzut). Oprac. A. Szkiłondź wariant a) rekonstruowany poziom części mieszkalnej odpowiada domniemanemu zewnętrznemu poziomowi romańskiemu wariant b) rekonstruowany poziom części mieszkalnej znajduje się powyżej domniemanego zewnętrznego poziomu średniowiecznego Fig. 11. Reconstruction of the first phase of the Romanesque build− ing acc. to A. Kadłuczka and K. Stala (plan). Made by A. Szkiłondź variant a) reconstructed level of the living quarters corresponds with the supposed external Romanesque level variant b) reconstructed level of the living quarters is above the sup− posed external medieval level
Ryc. 13. Przekrój poprzeczny przez budowlę romańską, rekonstruk− cja pierwszej fazy (palatialnej) wg A. Kadłuczki i K. Stali. Oprac. Ryc. 12. Rekonstrukcja aksonometryczna pierwszej fazy budowli ro− A. Szkiłondź mańskiej (palatialnej) wg A. Kadłuczki i K. Stali. Oprac. A. Szkiłondź wariant a) rekonstruowany poziom części mieszkalnej odpowiada wariant a) rekonstruowany poziom części mieszkalnej odpowiada domniemanemu zewnętrznemu poziomowi romańskiemu, piwnica domniemanemu zewnętrznemu poziomowi romańskiemu, piwnica mocno zagłębiona mocno zagłębiona wariant b) rekonstruowany poziom części mieszkalnej znajduje się wariant b) rekonstruowany poziom części mieszkalnej znajduje się powyżej domniemanego zewnętrznego poziomu średniowiecznego, powyżej domniemanego zewnętrznego poziomu średniowiecznego, poziom piwnicy odpowiada poziomowi auli poziom piwnicy odpowiada poziomowi auli Fig. 13. Cross−section through the Romanesque building, reconstruc− Fig. 12. Axonometric re construction of the first chase of the Roman− tion of the first phase (palatial) acc. to A. Kadłuczka and K. Stala. esque building (palatial) acc. to A. Kadłuczka and K. Stala. Made by Made by A. Szkiłondź A. Szkiłondź variant a) reconstructed level of the living quarters corresponds to variant a) reconstructed level of the living quarters corresponds to the supposed external Romanesque level, and sunken cellar the supposed external Romanesque level, and sunken cellar variant b) reconstructed level of the living quarters is located above variant b) reconstructed level of the living quarters is located above the supposed external medieval level, the level of the cellar corre− the supposed external medieval level, the level of the cellar corre− sponds to the level of the aula sponds to the level of the aula nej, najstarszej fazie badany obiekt został zapro- body of the Romanesque building in Sobótka-Gór- jektowany nie jako budowla sakralna, jak to do- ka significantly exceeds the measurements which tychczas sądzono, lecz obiekt o charakterze świec- had been previously quoted in available literature. kim. Już na początkowym etapie badań architek- The over 22-metre long body of the building, tonicznych wykazano na podstawie wykonanej in- though of relatively small width – barely 8 metres wentaryzacji, iż długość korpusu budowli romań- – is clearly visible in the south elevation of the cas- skiej w Sobótce-Górce przekracza znacznie tę, tle even today. The differences concerning the
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 73 Ryc. 14. Widok elewacji południowej pierwszej fazy budowli romań− skiej (palatialnej) wg A. Kadłuczki i K. Stali. Oprac. A. Szkiłondź wariant a) rekonstruowany poziom części mieszkalnej odpowiada domniemanemu zewnętrznemu poziomowi romańskiemu, wejścia do auli i części mieszkalnej wychodzą z jednakowego poziomu wariant b) rekonstruowany poziom części mieszkalnej znajduje się powyżej domniemanego zewnętrznego poziomu średniowiecznego Fig. 14. View of the south elevation of the first phase of the Roman− esque building (palatial) acc. to A. Kadłuczka and K. Stala. Made by: A. Szkiłondź variant a) reconstructed level of the living quarters corresponds to the supposed external Romanesque level, entrances to the aula and the living quarters open from the same level variant b) reconstructed level of the living quarters is located above the supposed external medieval level Ryc. 15. Zestawienie porównawcze a) portal południowy budowli romańskiej w Górce, XII w. Fot. K. Stala b) portal palatium Fryderyka Barbarossy w Chebie (Czechy), po poł. XII w. (źródło: A. Merhautova, D. Trestik, Romanske Umeni v Čechach jaka dotychczas była podawana w dostępnej litera- a na Morave, Praha 1984) turze. Długi, ponad 22-metrowy korpus, mający, c) portale pierwszej fazy budynku rezydencjonalnego w Spiskim Hra− jak na tę długość zastanawiająco niewielką, szero- dzie, XI−XII w. Fig. 15. Comparative list kość 8 metrów, czytelny jest do dnia dzisiejszego a) south portal of the Romanesque building in Górka, 12th c. Photo: w południowej elewacji zamku. Różnice w danych K. Stala b) portal of the Frederic Barbarossa palatium in Cheb (Czech), after dotyczących długości korpusu spowodowane były the mid−12th c. (source: A. Merhautova, D. Trestik, Romanske Umeni powszechnym przekonaniem, że faza romańska v Čechach a na Morave, Praha 1984) obiektu kończy się wraz ze ścianą zachodnią tzw. c) portals of the first phase of the residential building Spiski Hrad, 11th−12th c. Sali Rycerskiej. Tymczasem w elewacji południo- wej zamku, w części przylegającej do gotyckiej wie- ży czytelny jest wyraźnie dobrze zachowany na- length of the main body were caused by the gener- rożnik południowo-zachodni korpusu, wykonany al belief that the Romanesque phase of the object z potężnych, dobrze technologicznie opracowa- finishes at the western wall of the so called Knight’s nych ciosów granitu (ryc. 10). Równocześnie ba- Room. However, a well-preserved south – west dania architektoniczne prowadzone wewnątrz po- corner of the main body made from massive and mieszczenia wykazały, iż wspomniana ściana za- technologically well dressed blocks of granite chodnia jest dostawiona do magistralnej ściany pół- (fig. 10) is clearly visible in the south elevation of nocnej, co wyklucza wcześniejszą tezę, że na niej the castle, in the part adjoining the Gothic tower. kończy się korpus analizowanej budowli. Ponadto At the same time, architectural research conduct- odsłonięte spod tynku kamienne lico ściany za- ed in the interior indicated that the above men- chodniej zdecydowanie odbiega technologicznie od tioned western wall was added to the load-bearing wątku kamiennego ścian magistralnych budowli north wall, which excluded the previous thesis say- romańskiej. Niestarannie obrobione, duże ciosy ing it was the end of the body of the analysed struc- granitu, zbliżone do kwadratu, ułożone w nierówne ture. Moreover, the stone face of the western wall, warstwy zalane zostały obficie zaprawą wapienno- revealed under the plaster, definitely differs tech- piaskową wychodzącą na powierzchnię kamienia, nologically from the stone bond in the load-bear-
74 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 a ubytki pomiędzy ciosami wypełniono rumoszem ing walls of the Romanesque edifice. Carelessly kamiennym. dressed large blocks of granite, roughly square- Rozpatrując proporcje badanego obiektu shaped and laid in uneven layers, were poured over względem znanych palatiów wczesnopiastowskich with lime and sand mortar which spilled onto the można stwierdzić, iż budowla romańska w Gór- stone surface, and the gaps between the blocks were ce wpisuje się rozmiarami korpusu w ogólną ten- filled in with stone rubble. dencję wielkościową auli książęcych4. Obiekt Considering the proportions of the object in o osiowym układzie posiada, od wschodu idąc, question in relation to other known early-Piast kwadratowe prezbiterium zamknięte prosto i od- palatia, it can be stated that the measurements of izolowane lub tylko osłonięte od korpusu zareje- the Romanesque building in Górka fit into the gen- strowanym w trakcie badań murem poprzecznym. eral size tendency of a princely hall. The object with Prezbiterium jest morfologicznie związane z kor- an axial layout had, from the east, a square presby- pusem, a pierwotny poziom użytkowy znajduje tery enclosed in a straight line and was isolated or się znacznie poniżej domniemanego zewnętrzne- merely screened from the main body with the go poziomu średniowiecznego, który został znie- crosswise wall registered during the excavations. siony odsłaniając niebezpiecznie fundamenty bu- The presbytery is morphologically connected with dowli, zabezpieczone w późniejszym okresie be- the main body, and the original utility level is lo- tonową opaską wzmacniającą. Elewacja prezbite- cated much below the supposed external medieval rium została dodatkowo wyposażona w cokół, level which was wiped out and dangerously re- czego pozbawiony jest korpus budowli. Wnętrze vealed the building foundations, secured later with prezbiterium doświetlone zostało tylko jednym a concrete strengthening band. The presbytery el- otworem okiennym w ścianie wschodniej, istnie- evation was additionally supplied with a base course nie okien w ścianach bocznych wykluczyły wyty- of which the main building is deprived. The pres- czone tam sondy architektoniczne. bytery interior was additionally lit with just one Najciekawiej rysuje się dyspozycja przestrzen- window in the eastern wall, the existence of win- na korpusu. Wnętrze podzielone zostało na dwa dows in side walls was excluded by the architec- pomieszczenia. Koncepcja ta była pierwotna, tural survey conducted there. o czym świadczy przewiązanie murów. Pomiesz- The spatial disposition of the main building czenie prostokątne sąsiadujące z prezbiterium ma seems most interesting. The interior was divided wymiary (mierząc we wnętrzu) 12 m × 7 m. Jego into two rooms. This was the original concept, pierwotny poziom użytkowy znajduje się 16 cm which is confirmed by wall lacings. The rectangu- poniżej poziomu prezbiterium, co oznacza, iż próg lar room adjacent to the presbytery measured (in- zachowanego w elewacji południowej portalu znaj- side) 12 m × 7 m. Its original utility level is lying duje się ponad 60 cm od podłogi użytkowanego po- 16 cm below the level of the presbytery, which mieszczenia. Stwarza to konieczność wprowadze- means that the threshold of the portal preserved in nia schodów w ilości co najmniej pięciu stopni, by the south elevation was situated over 60 cm above komunikacja z zewnątrz była możliwa. Pomiesz- the floor of the used room. It created the necessity czenie zachodnie jest w rzucie kwadratowe, o wy- of introducing at least five stairs to make traffic from miarach 7 m × 7 m. Jak już wcześniej wspomnia- the outside possible. The western room was laid no, w badanym obszarze nie zarejestrowano pier- out on the plan of a square measuring 7 m × 7 m. wotnego poziomu użytkowego (ryc. 11). As has been mentioned before, no original utility Taki układ przypomina rozwiązania przestrzen- layout was registered within the examined area ne palatiów wczesnośredniowiecznych. Rysuje się (fig. 11). tu wyraźnie typ osiowy palatium sprzężonego z ka- Such a layout resembles spatial solutions of plicą na rzucie kwadratu. Dla zaznaczenia wyjąt- early medieval palatia. The axial type of palatium kowości i sakralnego charakteru kaplica została wy- combined with a chapel on a square plan is clear- posażona we wspomniany cokół. Część pałacowa ly visible here. To emphasise its uniqueness and podzielona została na aulę reprezentacyjną oraz ca- sacred character the chapel was fitted with the minatę. Aula zajmowała poziom zagłębionego par- mentioned base course. The palace section was teru, a jej podłoga wykonana była z drewna o czym divided into a formal hall and the caminata. The świadczą zachowane w profilach archeologicznych hall was located on the sunken ground floor, and warstwy spalonego drewna. Aula komunikowała się its floor was made of wood which was confirmed bezpośrednio z kaplicą za pomocą jednego stopnia by the layers of burnt timber preserved in archae- (różnica 16 cm w poziomach), a kaplica odgrodzo- ological profiles. The hall communicated direct- na była prawdopodobnie ścianą z prześwitem. Na ly with the chapel by means of one step (the dif- granitowej posadzce w kaplicy stycznie ze ścianą ference of 16 cm between the levels), and the
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 75 wschodnią stała kamienna mensa. Caminata była chapel might have been separated by a wall with prawdopodobnie usytuowana wyżej, na tyle, by pod a gap. A stone mensa stood adjoined to the east- nią znalazła się przestrzeń na potrzeby cellarium. ern wall on the granite floor in the chapel. Cami- W części zachodniej skała lekko ucieka, a wybrany nata might have been situated higher, so that there poziom użytkowy mógł się znajdować niżej od po- was sufficient room beneath for a cellarium. In the ziomu auli (ryc. 12, 13). Prawdopodobnie istniała western part, the rock slightly falls back and the również bezpośrednia komunikacja między częścią selected utility level could have been located be- prywatną a reprezentacyjną, o czym świadczy od- low the level of the hall (fig. 12, 13). Direct com- czyt georadaru, wyraźnie ukazujący przerwę w mu- munication between the private and formal sec- rze poprzecznym (otwór drzwiowy) usytuowaną tions must also have existed, which has been con- na osi. Potwierdzeniem powyższych tez może być firmed by georadar reading clearly showing a gap też rytm okien romańskich w elewacji południo- in the crosswise wall (door opening) situated along wej. Na aulę przypadają trzy okna w jednakowych the axis. The above can also be confirmed by the odstępach, dalej widoczna jest wyraźna przerwa, rhythm of Romanesque windows in the south el- po której następuje sekwencja dwóch okien przy- evation. There are three equidistant windows in padających na strefę prywatną. Komunikacja ze- the hall, then a distinct break, followed by wnętrzna z poziomem użytkowym części miesz- a sequence of two windows in the private section. kalnej mogła być bezpośrednia, rozwiązana za po- External communication with the utility level of mocą schodów drewnianych lub kamiennych na the living quarters could have been direct, resolved wzór pałacu w Naranco czy niemieckich palatiów with the aid of wooden or stone stairs like in the cesarskich. Być może, wykusz znajdujący się w ele- palace in Naranco or in German imperial palatia. wacji południowej zamku stanowi pozostałość ta- The bay window found in the south elevation of kiego rozwiązania. the castle might constitute the remains of such Badania architektoniczne nie potwierdziły na- a solution. tomiast istnienia wieży mieszkalnej. Niewielka gru- Architectural research did not actually confirm bość murów (105 cm) dodatkowo wzmacnia pro- the existence of a dwelling tower. The walls which ponowaną koncepcję wizualizacji korpusu o jed- are only 105 cm thick additionally reinforce the nolitej wysokości, przekrytego wspólnym dachem proposed concept of visualization of the main body (ryc. 14). of equal height, covered with one roof (fig. 14). Datowanie Brak zabytków ruchomych lub ich występowa- Dating nie w warstwach zasypowych zdecydowanie utrud- Lack of movable artefacts or their occurrence nia datowanie obiektu. Jednak analiza dobrze za- in landfill layers definitely make dating of the ob- chowanych wątków murów oraz detalu architek- ject more difficult. However, the analysis of well tonicznego uprawnia do postawienia tezy o wcze- preserved wall bonds and architectural details al- śniejszej, niż dotychczas sądzono, metryce. Uzna- lows for putting forward a thesis about its earlier wany za późnoromański (poł. XIII w.), kościół origins than has been though before. Regarded as przez A. Kadłuczkę i autorkę jest datowany na po- a late Romanesque church (mid-13th c.), it was dat- łowę XII wieku5. Za takim datowaniem przema- ed to the mid-12th century by A. Kadłuczka and wia bardzo staranny wątek murów w układzie war- the author. Such dating is supported by the very stwowym wykonany z ciosów granitowych o pre- careful wall bond in layer layout made from gran- cyzyjnej obróbce partii licowych. Średnia długość ite blocks whose face sections were very precisely ciosów waha się pomiędzy 40 a 70 cm, a niewielka dressed. The average length of blocks measured wysokość od 10 do 18 cm. Wąskie, starannie opra- between 40-70 cm, and their height measured be- cowane spoiny są podcinane, co przemawia za XII- tween 10-18 cm. Narrow, carefully worked joints -wiecznym rodowodem technologicznym. Takie were cut in, which would suggest their 12th-cen- traktowanie lica, precyzja układu i elegancja mo- tury technological origins. Such treatment of the delunku powierzchni kamienia stwarza podstawy wall face, precision of layout and elegance of mod- do wniosku, iż lico wewnętrzne nie były przezna- elling the stone surface led to the conclusion that czone pod tynk. Analiza stylistyczna profilowania the internal wall face were not intended to be plas- cokołu oraz detalu architektonicznego, w tym za- tered over. The stylistic analysis of base course pro- chowanych okien romańskich również pozwala file and architectural detail, including the preserved wydatować je na wiek XII. Zwraca uwagę nietypo- Romanesque windows, also allows for dating them wy i bardzo skromny portal wejściowy z prostą to the 12th century. Attention is drawn by an un- belką nadproża, pozbawiony dekoracji, a także ty- typical and very modest entrance portal with a sim-
76 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 powych dla architektury sakralnej archiwolty ple lintel beam, devoid of ornaments or archivolt i schodkowanych ościeży. Portal ma charakter and step embrasure typical for church architecture. świecki i stylistycznie zbliżony jest do portalu z pa- The portal is of lay character and stylistically re- latium w czeskim Chebie (dawne Eger6, ryc. 15). sembles the portal from the palatium in Czech Za XII-wiecznym rodowodem budowli romań- Cheb (former Eger, fig. 15). skiej w Górce opowiadał się w przeszłości T. Ko- In the past, T. Kozaczewski was in favour of the zaczewski, który identyfikował ją z przeprowadzo- 12th-century origins of the Romanesque building ną przez Piotra Włostowica akcją sprowadzenia in Górka, who identified it with the process of i uposażenia przez niego kanoników regularnych bringing in and endowing Canons Regular carried w I poł. XII wieku7. W świetle przedstawionych tu out by Piotr Włostowic in the first half of the 12th wyników wydaje się uzasadniona interpretacja źró- century. In the light of the results presented here it deł historycznych dotyczących tego wydarzenia, seems justified to interpret the event, described in jako osadzenia sprowadzonych przez komesa za- historical sources, as settling the monks brought konników właśnie w Górce, gdzie istniała siedziba in by the komes (earl) right in Górka where the książęca. To właśnie ten obiekt oddał Włostowic princely seat existed. This was the object that kanonikom regularnym wraz z przyległościami, Włostowic donated to Canons Regular, together jako miejsce dogodne na przeczekanie, aż do mo- with adjoining property, to serve as a temporary seat mentu ukończenia budowy opactwa NMP na Pia- until the construction of the abbey of the Holy sku w Wrocławiu. Osadzając ich in monte Silencii, Virgin on the Sand in Wrocław was completed, for czyli w masywie Ślęży, jak można tłumaczyć poja- the moment settling them in monte Silencii that is wiające się w źródłach historycznych określenie. in the Ślęża ridge, as the term appearing in histor- Dopiero po przeniesieniu do docelowej siedziby ical sources could be translated. Only after the Can- nastąpiła transformacja w budowlę sakralną, ons had moved to their destination, was the object o czym świadczy uchwycona w trakcie badań ar- transformer into a church, which can be confirmed cheologicznych druga faza budowli rommańskiej8. by the second phase of the Romanesque building Powyższe palatium jest pierwszym tego typu registered during archeological research. przykładem rezydencji możnowładczej w Polsce, The above palatium is the first of its type exam- w przeciwieństwie do stosunkowo licznych ksią- ple of a magnate residence in Poland, contrary to żęcych, stąd też rozpoznanie jego dyspozycji prze- the relatively numerous princely ones, therefore strzennej i funkcjonalnej jest zagadnieniem waż- identification of its spatial and functional disposi- nym, niosącym możliwość poszerzenia i uzupeł- tion is an important issue, offering the possibility nienia dotychczasowej wiedzy na temat wczesno- of broadening and supplementing previous knowl- średniowiecznego budownictwa rezydencjonalne- edge concerning the early medieval residential go w tej części Europy. building in this part of Europe.
1 Kwestię identyfikacji budowli romańskiej z kościołem 3 Na marginesie rozważań warto dodać, iż uważana do nie- konsekrowanym w 1256 roku uznawaną przez Z. Świe- dawna za kościół wielkomorawska budowla z Devina, po- chowskiego omówiono szczegółowo w: A. Kadłuczka, siadająca podłużny korpus z poprzecznymi podziałami K. Stala, Relikty romańskiego obiektu w Sobótce-Górce i pro- jest obecnie interpretowana jako zespół palatialny! Por. blem jego pierwotnej funkcji [w:] I Forum Architecturae Polo- T. Rodzińska-Chorąży, Zespoły rezydencjonalne i kościoły cen- niae Medievalis, Kraków 2007, s. 129. Por. także Z. Świe- tralne na ziemiach polskich do połowy XII wieku, Kraków 2009, chowski, Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000, s. 142-144. s. 222-223; idem, Katalog architektury romanskiej w Polsce, 4 Zestawienia metryczne palatiów i ich analiza stylistycz- Warszawa 2009, s. 435-437. na oraz propozycja genealogii zostały przedstawione 2 Zewnętrzny poziom średniowieczny został zniwelowa- obszernie w: K. Stala, Wczesnośredniowieczne zespoły pa- ny podczas licznych prac remontowo-budowlanych, co latialne w Polsce jako przykład adaptacji i transformacji an- wykazały badania archeologiczne przeprowadzone tycznej za pośrednictwem europejskich wzorców architekto- w 2002 roku na zewnątrz badanego obiektu. Por B. Kwiat- nicznych, Przestrzeń i Forma 7/8, 2007, s. 143-170, a no- kowska-Kopka, K. Stala, Ratownicze badania archeologicz- we spojrzenie na to zagadnienie przedstawiła ostatnio no-architektoniczne o charakterze sondażowym na stanowisku T. Rodzińska-Chorąży. Por. T. Rodzinska-Chorąży, Sobótka Górka [w:] I Forum Architecturae Poloniae Medieva- op.cit. Ze starszych publikacji wymienić należy: Z. Pia- lis, Kraków 2007, s. 151-174. nowski, Sedes Regni Principales, Wawel i inne rezydencje
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 77 piastowskie do połowy XIII wieku na tle europejskim, nania oraz technologia formowania ościeży, por. A. Mer- Kraków 1994. hautova, D. Trestik, Romanske Umeni v »echach a na Mora- 5 Por. A. Kadłuczka, K. Stala, op.cit.; idem, idem, Romań- ve, Praha 1984, s. 170-171. ska budowla w Sobótce-Górce w świetle ostatnich badań [w:] 7 T. Kozaczewski, Jednonawowe kościoły romańskie na Dolnym Architektura romańska w Polsce, Nowe odkrycia i interpretacje, Śląsku, Zeszyty Naukowe Politechniki Wrocławskiej, 16, Gniezno 2009, s. 488-492. Architektura 2, s. 33-60. Podobną opinię reprezentowa- 6 Palatium w Chebie pochodzi z czasów panowania Fry- ło wielu badaczy polskich, niemieckich i czeskich. Por. deryka I Barbarossy i jest datowane na lata ok. 1165-1188. A. Kadłuczka, K. Stala, Romańska... op.cit., s. 487-488. Portal wejściowy wiodący bezpośrednio na kondygnację 8 Zagadnienie drugiej fazy budowli romańskiej (sakralnej) reprezentacyjną jest zaskakująco podobny do portalu jest tematem artykułu planowanego do publikacji na ła- w południowej elewacji budowli romańskiej w Górce, jak mach „Wiadomości Konserwatorskich”. prosta belka nadproża, brak dekoracji, surowy styl wyko-
Streszczenie Abstract
W wyniku badań archeologiczno-architektonicz- As a result of archaeological and architectural nych kontynuowanych w roku 2008 w obrębie naj- research carried out in 2008 within the oldest part starszej części kompleksu zamkowego w Sobótce- of the castle complex in Sobótka-Górka which, in -Górce, będącego wedle utrwalonych w literaturze the light of opinions presented in the literature of przedmiotu opinii reliktem kościoła prepozytury the subject, was a relic of a provostship church of kanoników regularnych, uchwycono istotne se- Canons Regular, significant sequences of accumu- kwencje nawarstwień oraz relikty architektury, któ- lations and relics of architecture were registered re w sposób diametralny zmienić powinny podej- which should diametrically change the approach ście do historii badanego obiektu, jak też jego pier- to the history of the examined object, as well as its wotnej funkcji. Badania, o których tu mowa, mają original function. charakter ratowniczy i poprzedzający inwestycję The research discussed here was of rescue obejmującą kompleksową modernizację zarówno character and preceded the enterprise involving zabytkowego obiektu zamkowego, jak również ota- complex modernisation of both the historic cas- czającego go zespołu parkowego wraz z zabudową tle and the surrounding park complex with utili- gospodarczą. Prowadzone są z przerwami od 2002 ty buildings. It has been conducted intermittent- roku, a od 2007 roku w zespole dwuosobowym: ly since 2002, and since 2007 by a two-member A. Kadłuczka (kierownik badań) oraz autorka. In- team: A. Kadłuczka (research manager) and the terpretacja przedstawionych w niniejszym artykule author of this article. Interpretation of the results wyników daje podstawy do postawionej tezy o pier- presented in this article served as a basis for mak- wotnym świeckim charakterze budowli romańskiej ing a thesis concerning the originally lay charac- w Górce. Rozpoznane w trakcie badań rozmieszcze- ter of the Romanesque building in Górka. The nie pomieszczeń w obiekcie przypomina rozplano- layout of rooms in the object, identified during waniem palatia wczesnopiastowskie, a zarejestrowa- research, resembles the layout of early – Piast pa- ne najstarsze poziomy użytkowe świadczące o du- latia, and the registered oldest utility levels prov- żym zagłębieniu pierwotnej podłogi (drewnianej) ing that the original (wooden) floor was sunk względem poziomu zewnętrznego są zastanawiają- much lower than the outside level would be sur- ce w przypadku budowli sakralnej, natomiast zro- prising in the case of a church building, though zumiałe w zastosowaniu do budowli świeckiej. Za- understandable when applied in a lay building. sugerowana zmiana dotychczasowego datowania bu- The suggested change of the previous dating of dowli romańskiej na wiek XII wynika z analiz deta- the Romanesque building to the 12th century re- lu architektonicznego oraz wątku muratorskiego, sulted from analyses of architectural details and a przypisanie własności Piotrowi Włostowicowi bricklaying bonds, and ascribing its ownership to wydaje się być uzasadnione w świetle istniejących Piotr Włostowic seems to be justified in the light źródeł historycznych. of the existing historical sources.
78 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 NAUKA SCIENCE
Anna Bojęś-Białasik, Beata Kwiatkowska-Kopka
Cystersi, średniowieczni mistrzowie inżynierii wodnej The Cistercians, medieval masters of hydro-engineering
Opracowania dotyczące historii zakonu cyster- Studies concerning the history of the Cistercian sów odnotowują fakt, że byli oni nie tylko wytrwa- order recorded the fact that the monks were not only łymi krzewicielami wiary, ale także mistrzami śre- persistent proponents of faith, but also masters of dniowiecznej Europy w zakresie sztuki budowla- medieval Europe as far as the art of architecture, land nej, melioracji oraz uprawy ziemi i hodowli. O ile reclamation and cultivation, and animal husbandry działalność gospodarcza cystersów jest w znacznym were concerned. The economic activity of the Cis- stopniu rozpoznana dzięki opracowaniom histo- tercians is considerably well recognised, owing to rycznym opartym na źródłach pisanych, architek- historical studies based on written records, and the tura szarych mnichów posiada szereg rozpraw grey friars’ architecture has been described in several uwzględniających zarówno zachowane, jak i odsła- treatises, taking into consideration both the preserved niane – drogą badań archeologicznych – relikty relics of buildings and those discovered during ar- zabudowy, o tyle charakter prac melioracyjno-hy- chaeological research; however, the character of their draulicznych oraz różnego rodzaju urządzenia land reclamation and hydraulic work, as well as vari- techniczne, konstruowane w związku z regulacja- ous technical devices constructed in order to regu- mi układu hydrograficznego lub wykorzystujące late the hydrographical system or to utilise the po- potencjał energii wodnej, odnotowywane są nieja- tential of water power seem to have been noted on ko na marginesie tych rozważań. Tymczasem to the margin of those studies. Meanwhile, it was the właśnie prace melioracyjne i dokonania inżynieryj- land reclamation work, and their engineering achieve- ne, stosowane powszechnie przez cystersów w śre- ments commonly used by the Cistercians during the dniowieczu, zdają się w najwyższym stopniu po- medieval period which seemed to largely confirm twierdzać ich wielkie zasługi w podnoszeniu kul- their enormous contribution to raising the civilisa- tury cywilizacyjnej regionów i świadczą o wysokim tion culture of some regions and bear evidence of the poziomie umiejętności technicznych1. high standard of their technical abilities. Analizując zagadnienia związane z hydrauliką – Therefore, analysing the issues connected with w szerokim znaczeniu tego terminu – rozpatrzyć hydraulics – in the broad meaning of the word – należy zatem kilka problemów, a mianowicie: one must consider several questions, namely: – jak klasztory zaopatrywały się w wodę zdatną – how drinking water was supplied to monasteries, do picia, – how the sewer system was developed and for- – jak rozwinięto i kształtowano sieć kanalizacyj- med (including drainage system, water canals, ną (w tym układ drenaży, kanałów wodnych, wells, water tanks etc.), studni, zbiorników itp.), – where mills and other technical devices using – gdzie sytuowane były młyny i inne urządzenia water power were situated. techniczne, wykorzystujące energię wodną. In the literature of the subject (both Polish and W literaturze przedmiotu (zarówno polskiej, jak European) we have not found an in-depth study in i europejskiej) nie znajdujemy wyczerpującego which the process of assimilating areas with origi-
Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 79 opracowania, w którym przedstawiony byłby pro- nally unfavourable hydrographical layout and adapt- ces przyswajania i przystosowywania terenów nie- ing them to suit the needs of a newly-built monas- korzystnych pod względem pierwotnego układu tery would have been presented. Such an attempt hydrograficznego i adaptowania go do potrzeb has been undertaken by a team of scientists from nowo powstającego klasztoru. Próba taka została the University of Paris, within a wider program in- podjęta przez zespół naukowców Uniwersytetu Pa- tended to work out the issues concerning water en- ryskiego, w ramach szerszego programu mającego gineering within the monasteries in Burgundy and na celu opracowanie zagadnień dotyczących inży- Champagne. The research was conducted in the no- nierii wodnej w obrębie klasztorów Burgundii longer-existing Cistercian monastery in Morimond. i Szampanii2. Badania przeprowadzono na terenie It was assumed that it might be the best field of re- nieistniejącego już klasztoru cysterskiego w Mori- search since, as the monastery of the first genera- mond. Uznano, iż będzie on najlepszym polem tion and one of the most important, besides Citeaux badawczym, gdyż jako klasztor pierwszej genera- and Clairvaux, it should have preserved model so- cji zakonu oraz jeden z najważniejszych, obok Ci- lutions. The monastery buildings of the Morimond teaux i Clairvaux, powinien zachować modelowe complex were demolished very soon after the revo- rozwiązania3. Destrukcja budynków klasztornych lution, so only relics have been preserved from the zespołu w Morimond po rewolucji nastąpiła bar- original buildings. The hydraulic system was much dzo szybko, z pierwotnej zabudowy zachowały się better preserved, as it still functions today in some zaledwie szczątki. Nieporównanie lepiej przetrwał sections of the old monastery area (fig. 1). Access to system hydrauliczny, na niektórych odcinkach daw- water was a basic condition for locating monastery nego obszaru klasztornego funkcjonujący do dnia buildings. According to an unwritten though prac- dzisiejszego (ryc. 1). Dostęp do wody był podsta- tically obeyed Cistercian principle, monasteries were wowym warunkiem lokalizacji budynków klasz- located in lowland areas abundant in water. How- tornych. W myśl niepisanej, ale stosowanej w prak- ever, the lands donated to the convent required im- tyce cysterskiej zasady klasztory lokowano na tere- provement and regulation of the found hydrograph- nie nizinnym i obfitującym w wodę. Często jed- ical layout. Fairly frequently (as was the case in nak tereny ofiarowane konwentowi wymagały ko- Morimond), the area had to be first properly pre- rekt i regulacji zastanego układu hydrograficznego. pared – using a drainage system to drain and treat Nierzadko (jak w przypadku Morimond) należało the future building site. uprzednio odpowiednio przygotować teren – sto- By applying non-destructive methods of geo- sując system drenaży w celu osuszenia i uzdatnie- physical prospecting (the electrical resistance nia przyszłego placu budowy. method)during several research campaigns con- Za pomocą niedestrukcyjnych metod prospek- ducted under the supervision of Professor Benoit cji geofizycznych (metoda elektryczno-oporowa) Rouzeau, a network of old canals and drainage w czasie kilku kampanii badawczych przeprowa- ditches was identified in the area formerly occu- dzonych pod kierunkiem prof. Benoit Rouzeau pied by the Morimond monastery. Comparing the odczytana została sieć dawnych kanałów i drenaży results of field work with the plans of the monas- na terenie zajmowanym dawniej przez klasztor tery from the 18th century gave excellent effects. w Morimond. Znakomite rezultaty dało porówna- A reconstruction of the canal network and places nie wyników prac terenowych z planami opactwa where hydraulic devices were located was made z XVIII wieku. Na tej podstawie dokonano rekon- on that basis (fig. 2). strukcji przebiegu sieci kanałów oraz miejsc usy- Morimond monastery is located in the valley tuowania urządzeń hydraulicznych4 (ryc. 2). of the Flambart River. To ensure continuous wa- Klasztor Morimond usytuowany jest w dolinie ter supply suitable for a large congregation, a system rzeki Flambart. W celu zabezpieczenia rezerwy of ponds was built situated in the upper part of the wody, odpowiedniej dla dużego zgromadzenia, valley, above the monastery complex. As has been zbudowano sieć stawów, usytuowanych w górnej mentioned above, the system together with the części doliny, powyżej kompleksu klasztornego. Jak partially functioning canal network has survived wspomniano wcześniej, system ten, wraz z częścio- and is still working today. The basic water reser- wo czynną siecią kanałów, przetrwał i funkcjonuje voir consist of four man-made ponds, situated on do dnia dzisiejszego. Podstawowy rezerwuar wody different levels, formed in the river bed of the składa się z czterech sztucznych stawów, usytuowa- Flambart through the use of enormous weirs. The nych na różnych poziomach, ukształtowanych na biggest is the so called Great Pond (Le Grand Etang), korycie rzeki Flambart poprzez zastosowanie po- which communicated directly with the area where tężnych grobli. Największy jest tak zwany Wielki the monastery was located (fig. 3). The ponds were Staw (Le Grand Etang), który został bezpośrednio fed by natural streams inflowing from the forested
80 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 skomunikowany z terenem, na którym położny był areas directly neighbouring on the monastery lands. klasztor (ryc. 3). Stawy zasilały naturalne cieki wod- Water was transported from those areas to the ne, spływające z terenów leśnych, sąsiadujących ponds through an underground sewage system in bezpośrednio z obszarem klasztornym. Woda the form of wooden pipes. transportowana była z tych terenów do stawów The highest weir separated the Great Pond from dzięki zastosowaniu systemu podziemnej kanali- the main complex of the monastery buildings. zacji w postaci drewnianych rur. Water was supplied to the area of the abbey from Najwyższa grobla oddzielała Wielki Staw od te- that biggest reservoir through a wide, arched drain renu zasadniczej zabudowy klasztornej. Woda do- hole and was further transported along two types stawała się na teren opactwa z tego największego of canals: open and underground. Along the first zbiornika poprzez szeroki, łukowaty odpływ i by- section of the hydraulic system the water mill / oil ła dalej transportowana dwoma typami kanałów: press was situated, while the further section of the otwartymi oraz podziemnymi. Na pierwszym od- open canal was formed in the shape of the letter cinku systemu hydraulicznego usytuowany był U, with two narrow parallel arms. On the final młyn wodny (olejarnia), zaś dalszy bieg kanału section of the open south canal there was another otwartego ukształtowano w formie litery U, water – powered device, namely the sawmill. In o dwóch wąskich ramionach równoległych. Na the central part of the monastery, two open canals końcowym odcinku otwartego kanału południo- turned into two underground, masonry, main in- wego znajdowało się kolejne urządzenie porusza- terceptors (south and north) fitted with inspection ne siłą wody, a mianowicie tartak. W centralnej par- openings allowing for controlling the system. Along tii klasztoru dwa kanały otwarte przechodziły this section of the hydraulic system, the main un- w układ dwóch podziemnych, murowanych kolek- derground interceptors were joined – in function- torów głównych (północny i południowy), zaopa- ally justified places – by smaller, shorter under- trzonych w otwory rewizyjne umożliwiające kon- ground canals called secondary interceptors. In the trolę systemu. Na tym odcinku sieci hydraulicznej north – west part of the monastery buildings the do głównych kolektorów podziemnych dobijały – main underground interceptors joined into one, w miejscach uzasadnionych funkcjonalnie – mniej- and near the abbey boundary turned into a short, sze, krótsze kanały podziemne zwane kolektorami wide open reservoir which, outside the monastery drugiej kategorii (podrzędne). W północno-za- walls, changed again into the wild riverbed of the chodniej partii zabudowań klasztornych podziem- Flambart. All underground interceptors were built ne kolektory główne łączyły się w jeden i przy gra- in the form of vaulted, stone canals. nicy opactwa przechodziły w formę krótkiego, sze- To maintain the required water level in the sys- rokiego zbiornika otwartego, który poza murami tem and to avoid the possible flooding of the mon- klasztornymi zmieniał się ponownie w dzikie ko- astery grounds by the swollen Great Pond, its weir ryto rzeki Flambart. Wszystkie kolektory podziem- was fitted with a dam with movable sluice-gates, ne miały formę sklepionych, kamiennych kanałów. while the pond outlet was additionally fitted with W celu utrzymania pożądanego poziomu wody relief canals, protecting it from overflowing. w systemie i uniknięcia ewentualnego zalania te- The presented diagram of the hydraulic system renów klasztornych przez wezbrane wody wielkie- of the Morimond abbey confirms very high stand- go Stawu, na jego grobli umieszczono jaz z rucho- ards of medieval engineering enterprises of the Cis- mymi stawidłami, zaś odpływ z tego stawu zaopa- tercians, especially those referring to the issue of trzono dodatkowo w kanały ulgi, zabezpieczające acquiring, taming and effective use of water as raw go przed przepełnieniem. material and energy resource, as well as adapting Zaprezentowany schemat systemu hydraulicz- natural topographic conditions to serve various func- nego opactwa w Morimond potwierdza bardzo tions. What seems interesting, is not only the fact of wysoki poziom średniowiecznych przedsięwzięć constructing a complete correlated hydraulic system inżynieryjnych cystersów w odniesieniu do pro- as a result of extraordinary technical skills of the blemu pozyskiwania, ujarzmiania i efektywnego Cistercians, but also their conscious, pre-planned operowania wodą jako surowcem i potencjałem ensuring of its effective functioning through the energetycznym oraz adaptacji naturalnych warun- possibility of its control and regulation (inspection ków topograficznych do rozmaitych funkcji. In- holes, capacity reserve of the canals by means of their teresujący jest nie tylko sam fakt skonstruowania large diameter, weirs and sluice-gates, drainage of skomplikowanego, współzależnego systemu hy- forest areas and relief canals; fig. 4). draulicznego jako rezultatu niezwykłych umiejęt- The issue of land reclamation enterprises con- ności technicznych cystersów, ale także świado- ducted by the Cistercians in their Polish seats lacked me i z góry zaplanowane zabezpieczenie jego precise recognition, which made us concentrate in
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 81 sprawnego działania poprzez możliwość nadzo- our further considerations on issues connected rowania i regulacji (otwory rewizyjne, rezerwa with the drainage system of the monastery garth in przepustowości kanałów w postaci ich dużych the Cistercian monastery in Szczyrzyc, as well as przekrojów, groble i stawidła, drenaże terenów some aspects of the hydraulic system revealed in leśnych, kanały ulgi; ryc. 4). this object during supervision over the conducted Dotychczasowy brak precyzyjnego rozpoznania excavation work. Field observation provided data kwestii przedsięwzięć melioracyjnych przeprowa- which can be an interesting contribution to stud- dzonych przez cystersów w ich polskich siedzibach ies o issues connected with water engineering in spowodował, że w dalszych rozważaniach pragnie- Polish Cistercian monasteries. my skoncentrować się na zagadnieniach związa- The history of both the Szczyrzyc monastery – nych z systemem odwodnienia klasztornego wiry- a direct branch of the monastery in Jędrzejów (and darza w cysterskim klasztorze w Szczyrzycu oraz therefore a Morimond filiation) – and of its con- niektórych aspektach systemu hydraulicznego struction are not very well known. ujawnionych w tym obiekcie podczas nadzorowa- The beginnings of the Cistercian abbey foun- nia prowadzonych prac ziemnych5. Obserwacje dation in Podhale date back to the first half of the terenowe dostarczyły danych, które są interesują- 13th century. The foundation process connected cym przyczynkiem do studiów nad zagadnieniami with settling the friars in this area dates to the years związanymi z inżynierią wodną w polskich klasz- 1231-1243. The first seat of the monastery was in torach cysterskich. Ludźmierz. Efforts connected with the Cistercian Zarówno dzieje, jak i historia budowy klaszto- settlement were undertaken by the Voivode of Kra- ru szczyrzyckiego – bezpośredniej filii klasztoru kow, Theodore or Czader from the Gryfita family. w Jędrzejowie (a zatem filiacji Morimond) są sła- He donated the property he had collected before bo poznane. his death to serve this purpose (he died in 1237). Początki fundacji opactwa cysterskiego na Pod- Polish historiographers were not particularly in- halu przypadają na I połowę XIII wieku. Proces fun- terested in the Ludźmierz – Szczyrzyc monastery. dacyjny związany z osadzeniem zakonników na tym The scientific discussion was initiated by the trea- obszarze datuje się na lata 1231-1243. Pierwszą sie- tise of S. Zakrzewski. Nobody, however, made the dzibą klasztoru był Ludźmierz. Działania związane effort to offer a critical commentary for the whole z osadzeniem cystersów podjął wojewoda krakow- treatise of S. Zakrzewski (historians question only ski Teodor czyli Czader z rodu Gryfitów 6. Na ten the legitimacy of the Author’s assumption that cel przekazał swoje dobra zgromadzone przed śmier- some Szczyrzyc documents were forgeries; Ma- cią (zmarł w 1237 roku). Zainteresowanie historio- tuszewski and Kaczmarczyk are of a different opin- grafii polskiej opactwem ludźmiersko-szczyrzyckim ion). Following the process of the abbey founda- było niewielkie. Dyskusję naukową rozpoczęła roz- tion is not easy because of the lack of credible sourc- prawa S. Zakrzewskiego7. Nie podjęto jednak tru- es, including primarily the foundation document. du krytycznego skomentowania całego wywodu Scientists do not agree on questions referring to Zakrzewskiego (historycy kwestionują jedynie za- subsequent stages associated with calling a new sadność uznania przez autora niektórych dokumen- outpost, as well as its erection date or the moment tów szczyrzyckich za falsyfikaty8; inne zdanie na ten of translocation from Ludźmierz to Szczyrzyc. In temat prezentują Matuszewski9 i Kaczmarczyk10). this situation we can only suggest an approximate Prześledzenie procesu fundacji opactwa nie jest ła- reconstruction of events. twe, ze względu na brak wiarygodnych źródeł, At the present moment, monastery buildings w tym przede wszystkim dokumentu fundacyjne- consist of the church, monastery quadrangle with go. Badacze nie są zgodni w kwestiach dotyczących the garth and the abbot’s wing. The monastery com- zarówno kolejnych etapów związanych z powoły- plex includes also the gateway and a brewery. For waniem do życia nowej placówki jak i daty erekcji our considerations it is important to try and present oraz momentu translokacji z Ludźmierza do Szczy- natural physiographic conditions which character- rzyca. W tej sytuacji możemy jedynie dokonać przy- ised the region before the arrival of the order, and bliżonej rekonstrukcji wydarzeń11. the following alterations introduced by the monks W chwili obecnej zabudowania klasztorne skła- during their engineering and economic adaptations. dają się z kościoła, czworoboku klasztornego wraz The Cistercian abbey is picturesquely located in z wirydarzem oraz skrzydła opackiego. Do kom- the valley of the Stradomka river, on its right bank, pleksu klasztornego należy także budynek bramny on the edge of the Beskid Wyspowy ridge, in the oraz browar. Istotna w naszych rozważaniach jest village called Szczyrzyc (fig. 5). The village and its próba przedstawienia naturalnych warunków fizjo- surroundings are located on the Carpathian flysch, graficznych, które charakteryzowały ten region while the river valley has been cut in softer Palaeo-
82 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 przed przybyciem konwentu, oraz późniejszych gene flysch deposits in the form of sandstone, slate zmian, dokonanych przez mnichów w ramach ada- and marl. Temperate climate, large number of sun- ptacji inżynierskich i gospodarczych. ny days, suitable sun exposition of the slopes pro- Opactwo oo. Cystersów położone jest malow- vide favourable conditions for farming. Fruit farm- niczo w dolinie rzeki Stradomki, na jej prawym ing flourishes on eastern slopes descending to the brzegu, na skraju pasma Beskidu Wyspowego, valley. Sandstone deposits have been located nearby, w centrum wsi o nazwie Szczyrzyc (ryc. 5). Sama and numerous quarries confirm that this excellent wieś oraz jej okolice znajdują się w obrębie fliszu building material has been intensively exploited. karpackiego, zaś dolina rzeki wycięta jest w mniej A trade route used to lead through the places odpornych paleogeńskich utworach fliszowych, presently located along the mountain range domi- wykształconych w postaci piaskowców, łupków nating over the Stradomka, namely the villages of i margli. Łagodny klimat, duża liczba słonecznych Tymbark, Stróża, Szczyrzyc (Góra św. Jana), dni, dobre nasłonecznienie stoków sprzyjają rol- Abramowice and Pogórzany. The valley itself, ac- nictwu. Na wschodnich zboczach opadających ku cording to S. Zakrzewski was a swamp that was intro- dolinie kwitnie sadownictwo. W pobliżu występują duced to culture by the Cistercians. Before the Cister- złoża piaskowca, a liczne kamieniołomy świadczą cians’ arrival in this region, in the valley of the Stra- o intensywnej eksploatacji tego doskonałego su- domka there existed castrum de Cyrich located within rowca budowlanego. the present-day village of Poznachowice Górne. The Przez obecne miejscowości w paśmie górskim, fort must have been a centre of state administration. dominującym nad Stradomką, a więc przez wsie: In 1270, the fort existed and was a central point of Tymbark, Stróżę, Szczyrzyc (Górę św. Jana), Abra- a larger whole within a ducal estate. Zakrzewski per- mowice, Pogórzany wiódł szlak handlowy. Sama ceived it as a castellan’s seat and, in his opinion, the dolina, jak twierdzi S. Zakrzewski, była moczarzy- castellan was to be called Zdzisław. This view, how- skiem, które kulturze przyswoili prawdopodobnie dopie- ever, found no supporters in scientific circles. In the ro cystersi12. Przed przybyciem cystersów w rejonie light of archeological research, it must be assumed tym, w dolinie Stradomki istniało castrum de Cy- that at the beginning of the 12th century a fort sur- rich, usytuowane w obrębie dzisiejszej wsi Pozna- rounded with a rampart was built on the hill, with chowice Górne. Grodzisko to było zapewne ośrod- kiem administracji państwowej. W 1270 roku gród egzystował13 i był centralnym punktem większej całości w obrębie dóbr książę- cych. Zakrzewski widział w nim siedzibę kasztela- nii, zaś kasztelanem miał być według niego Zdzi- sław14. Pogląd ten nie znalazł jednak zwolenników w nauce. W świetle badań archeologicznych nale- ży przyjąć, iż na początku XII wieku wzniesiono na wzgórzu gród otoczony wałem, z przylegającym do niego od zachodu podgrodziem, bronionym murem kamiennym15. Gród funkcjonował mniej więcej do połowy XIII wieku – jeszcze w doku- mencie z 1270 znajdujemy następujący fragment: volumus etiam ut ab omnibus edificacionibus castrorum, sive ax expedicionibus quibuscunque (incolae) sint liberi et absoluti preter castrum, Cracoviense et „castrum de Cyrich”, ad que corrigenda vel reedificanda ire tenebun- tur16. Trudno na podstawie materiałów archeolo- gicznych ustalić stosunek grodu poznachowickie- go do działalności kolonizacyjnej prowadzonej w tych stronach przez cystersów. Studia osadnicze skłaniają nas do uznania, iż budowa grodu związa- na była z ekspansją osadniczą na tereny Beskidu w ramach dóbr książęcych i wyprzedzała nieco ak- cję kolonizacyjną cystersów. Dopiero po upadku grodu cystersi przejęli prymat gospodarczy w tej okolicy, wykorzystując obszary już zagospodarowa- Ryc. 1. Plan opactwa w Morimond w XVIII wieku ne oraz przystosowując pod uprawę nowe tereny. Fig. 1. Plan of the Morimond abbey in the 18th century
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 83 Ryc. 2. Plan zrekonstruowanego systemu hydraulicznego w zespole klasztornym w Morimond: Ryc. 5. Najbliższe okolice Szczyrzyca 1. kościół opacki; 2. klasztor – klauzura – wirydarz; 3. pałac opacki; 4. warsztat; 5. skrzydło Fig. 5. The areas in the vicinity of Szczyrzyc zakonników; 6. nowicjat, infirmeria; 7. stróżówka; 8. obecne zabudowania; 9. dawny tartak; 10. odpływ Wielkiego Stawu; 11. grobla Wielkiego Stawu z jazem i stawidłami; 12. dawna ole− jarnia; 13. kanały ulgi. Oprac. A. Bojęś−Białasik na podstawie dokumentacji badawczej prof. B. Rouzeau, Ancienne abbaye de Morimond, 1999, 2000 Fig. 2. Plan of the reconstructed hydraulic system in the monastery complex in Morimond: 1. abbot’s church; 2. monastery – enclosure – garth; 3. abbot’s palace; 4. workshop; 5. monk’s wing; 6. novitiate, infirmary; 7. caretaker’s lodge; 8. present−day buildings; 9. old sawmill; 10. the Great Pond outlet; 11. weir of the Great Pond with a dam and sluice−gates; 12. old oil press; 13. relief canals. Made by A. Bojęś−Białasik on the basis of research documentation of Pro− fessor B. Rouzeau, Ancienne abbaye de Morimond, 1999, 2000
Ryc. 3. Opactwo w Morimond, plan rozmiesz− czenia terenów leśnych oraz sztucznych sta− wów. Oprac. A. Bojęś−Białasik na podstawie Ryc. 6. Widok zespołu opactwa szczyrzyckie− artykułu B. Rouzeau, Maitrise et gestion du go od strony stawów klasztornych. Fot. J. Kop− patrimoine hydraulique a Morimond [w:] Les ka, 1998 Cahiers Haut−Marnais, n. 209, 1997 Fig. 6. View of the Szczyrzyc monastic com− Fig. 3. Morimond abbey, plan of distribution of plex from the monastery ponds. Photo J. Kop− forested areas and artificial ponds. Made by ka, 1998 A. Bojęś−Białasik on the basis of an article by B. Rouzeau, Maitrise et gestion du patrimoine hydraulique a Morimond [in:] Les Cahiers Haut−Marnais, n. 209, 1997
Ryc. 7. Plan parteru zabudowań klasztornych, inwentaryzacja wykonana przez Bohdana Li− sowskiego w ramach prac Katedry i Zakładu Historii Architektury Polskiej Politechniki Kra− kowskiej w roku 1944. Inwentaryzacja w zbio− rach archiwum Instytutu Historii Architektury i Konserwacji Zabytków Politechniki Krakow− skiej Ryc. 4. Drewniana rura kanalizacyjna i sklepiony, kamienny kolektor drugiej kategorii (pod− Fig. 7. Plan of the monastery buildings ground rzędny) – elementy dawnego systemu hydraulicznego opactwa w Morimond. Ilustracje na floor, inventory made by Bohdan Lisowski dur− podstawie publikacji B. Rouzeau, Maitrise et gestion du patrimoine hydraulique a Morimond ing the works conducted by Department and [w:] Les Cahiers Haut−Marnais, n. 209, 1997 Unit of History of Polish Architecture of Kraków Fig. 4. Wooden sewage pipe and a vaulted, stone secondary interceptor – elements of the old Polytechnic in 1944. Inventory from the col− hydraulic system from the Morimond abbey. Illustrations on the basis of a publication by B. Ro− lection in the archives of the Institute of Histo− uzeau, Maitrise et gestion du patrimoine hydraulique a Morimond [in:] Les Cahiers Haut−Mar− ry of Architecture and Monument Conserva− nais, n. 209, 1997 tion of the Krakow University of Technology
84 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 8. Zachodni mur ogrodzeniowy klaszto− ru; widoczne wąskie koryto młynówki oraz sklepiony przepust rzeki w murze. Fot. B. Li− sowski, 1944 Fig. 8. West wall surrounding the monastery; visible the narrow bed of the mill−race and the vaulted river channel under the wall. Photo B. Lisowski, 1944 Ryc. 10. Plan katastral− ny Abramowic i Szczy− rzyca z 1848 r. (APK, syg. KNS 1) oraz po− większony fragment planu obejmujący tere− ny klasztorne Fig. 10. Cadastral plan of Abramowice and Szczyrzyc from 1848 (APK, sign. KNS 1) and a blown−up fragment of the plan encompassing the monastery area
Ryc. 11. Fragment zachodniej elewacji zabudowań klasztornych w Szczyrzycu, na czerwono oznaczono koryto młynówki w przekroju, w miejscu jego przepływu pod murem zachodnim. Wymiary kamiennego kanału młynówki: szerokość ok. 110 cm, głębokość ok. 70 cm. Ilustra− cja jest częścią inwentaryzacji wykonanej przez Bohdana Lisowskiego w roku 1944 Fig. 11. Fragment of the west elevation of the monastery buildings in Szczyrzyc, the cross− section of the bed of mill−race where it flowed under the west wall was marked in red. The stone canal of the mill−race measured: app. 110 cm in width, app. 70 cm in depth. The picture is a part of an inventory made by Bohdan Lisowski in 1944
Ryc. 9. Plan zabudowań klasztornych J. Gro− enewalda, SOCist z 1845 r., zamieszczony w artykule M. Marcinowskiej, Pierwotne funk− cje budynku muzeum klasztornego w Szczy− rzycu [w:] Almanach Sądecki, R. XII, nr 4/45, 2003, s. 25. Oznaczenia na planie: 1. kościół; 2. klasztor; 3. dawny pałac opacki; 4. spichlerz; 5. młyn; 6. tartak; 7. browar; 8. kuźnia; 9. za− budowania gospodarskie; 10. karczma Fig. 9. Plan of the monastery buildings by J. Groenewald, SOCist from 1845, published in the article by M. Marcinkowska, Original Functions of the Monastery Museum Building in Szczyrzyc [in:] Almanach Sądecki, R. XII, Ryc. 12. Rzut wirydarza klasztornego w Szczyrzycu, z oznaczonymi zakresami sondaży ar− nr 4/45, 2003, p. 23. Labels on the plan: 1. the cheologicznych oraz widok wnętrza wirydarza podczas prowadzonych prac remontowych church; 2. the monastery; 3. the old abbot’s (narożnik południowo−zachodni). Oprac. i fot. B. Kwiatkowska−Kopka, 2004 palace; 4. the granary; 5. the mill; 6. the saw− Fig. 12. Plan of the monastery garth in Szczyrzyc, with marked out ranges of archaeological mill; 7. the brewery; 8. the smithy; 9. utility surveys, and the view of the garth interior during the conducted renovation work / south – buildings; 10. the inn west corner/. Prepared and photo taken by B. Kwiatkowska−Kopka, 2004
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 85 Naturalne ukształtowanie pasma Beskidu Wy- a suburbium adjoining from the west and defended spowego, na skraju którego leży Szczyrzyc, cha- by a stone wall. The hill fort functioned until ap- rakteryzuje szereg cech wybitnie sprzyjających proximately the mid-13th century – in a document osadnictwu. Izolowane, wyspowe wzniesienia from 1270 we can find the following fragment: volu- o stromych, zalesionych zboczach i płaskich wierz- mus utiam ut ab omnibus edificacionibus castrorum, sive chowinach w formie otwartych polan zapewniały ax expedicionibus quibuscunque (incolae) sint liberi et ab- naturalną obronność i dobrą widoczność, co sta- soluti preter castrum, Cracoviense et “castrum de Cyrich”, nowiło bazę dla rozwoju osadnictwa. ad que corrigenda vel reedificanda ire tenebuntur. On the Rozległy obszar dawnej puszczy karpackiej zwa- basis of archaeological materials, it is difficult to es- nej Czarnym Lasem (silva nigra), ciągnący się od timate the relation of the Poznachów hill fort and Dobczyc i Myślenic ku południowi aż po Węgry, do- colonizing activities conducted in this area by the stępność wody (potoki i źródła) oraz łagodny jak na Cistercians. Only after the hill fort had fallen, did górskie warunki klimat dopełniały obrazu natural- the Cistercians take the dominant economic role in nych zalet regionu17. Pierwotny Szczyrzyc (Cyrich, the region, using the already developed areas and Czyrzyc, Schyricz, Scirzyc) rozlokowany został adapting new areas for agriculture. w rozszerzającej się ku Dobczycom dolinie rzeki Natural landform features of the Beskid Stradomki, uchodzącej na północy regionu do Raby. Wyspowy ridge, on the edge of which Szczyrzyc Rozległa dolina Stradomki flankowana jest od za- is located, represents several characteristics excep- chodu pasmem wzniesienia Cietnia, od południa tionally favourable to settlement. Isolated, island- serią najwyższych, masywnych grzbietów Beskidu like hills with steep, forested slopes and flat tops Wyspowego (Śnieżnica, Ćwilin, Mogielica) i dalej in the form of open clearings ensured their natu- przedpolem Gorców, zaś od wschodu łagodnymi rally defensive character and good visibility, which grzbietami Wzgórz Szczyrzyckich, należących do constituted a solid basis for the development of Pogórza Wiśnickiego18. Główne rzeki regionu to settlements. Raba (od zachodu) i Dunajec (od wschodu), ucho- Vast area of the former Carpathian forest called dzące powyżej Krakowa do Wisły. Zlewnia Stradom- Black Wood (silva nigra), which stretched from Do- ki płynącej przez Szczyrzyc charakteryzuje się asy- bczyce and Myślenice to the south as far as Hunga- metrią, polegającą na zdecydowanej przewadze do- ry, easy access to water (streams and springs) as well pływów prawobrzeżnych, które zasilają ją swoimi as temperate climate – considering the mountain- wodami19. Stradomka to rzeka górska średniej wiel- ous conditions – complemented the list of natural kości (dł. ok. 40 km) biorąca swój początek ze źró- merits of the region. The original Szczyrzyc (Cyrich, dła w rejonie wsi Skrzydlna i tocząca swe wody ra- Czyrzyc, Schyricz, Scirzyc) was located in the val- czej powoli, ale przybierająca znacznie po letnich ley of the Stradomka river, widening towards Dob- ulewach i wiosennych roztopach. Jej górski (rwą- czyce and in the north of the region flowing into cy) charakter lokalnie potęguje budowa geologicz- the river Raba. The vast valley of the Stradomka is na doliny oraz zmienna rzeźba terenu. Dotychcza- flanked in the west by the Cietnia range, by a chain sowa literatura przedmiotu za ostateczną datę likwi- of massive ridges of the Beskid Wyspowy (Śnieżnica, dacji grodu szczyrzyckiego jako dominującej, obron- Ćwilin, Mogielnica) stretching towards the foot of nej jednostki osadniczej przyjmuje schyłek wieku the Gorce range from the south, and in the east by XIII20. Uznaje się także, że opole szczyrzyckie było the gentle tops of the Szczyrzyc Hills which belong regularną osadą już za czasów Bolesława Chrobre- to Pogórze Wiśnickie. The main rivers of the region go, skoro dziesięciny snopowe pobierał z niego naj- are the Raba (in the west) and the Dunajec (in the pierw biskup krakowski Lambert, a potem benedyk- east), which flow into the Vistula north of Krakow. tyni z Sieciechowa. Za najstarsze osady opola uwa- A characteristic feature of the catchment basin of ża się Skrzydlną, Stróżę i Słupię21. the Stradomka river, flowing through Szczyrzyc, is Dodajmy, że przez cały wiek XIII i XIV trwało its asymmetry displayed in the predominance of its powolne zaludnianie pozostałych terenów Beski- right-bank tributaries. The Stradomka is a mountain du Wyspowego i dawnej puszczy karpackiej, obej- river of medium size (app. 40 km long) which has mujące swym zasięgiem w pierwszej kolejności its springs in the area of the village of Skrzydlna, doliny rzek, a następnie stoki gór i wzniesień22. and then flowing rather slowly, though occasionally Podsumowując spostrzeżenia dotyczące natu- swelling after summer storms or spring melt. Its ralnych warunków topograficznych rejonu Szczy- mountainous (rapid) character is locally enhanced rzyca w okresie przed translokacją opactwa, należy by the geological structure of the valley and chang- podkreślić, że istniały tutaj naturalne, potencjalnie ing landforms. The literature of the subject has so dogodne warunki sprzyjające ogólnie kolonizacji. far accepted the end of the 13th century as the ulti- Ujarzmianie natury obejmujące powolną trzebież mate date when the fort in Szczyrzyc ceased to be
86 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 puszczy, rozwój upraw i pasterstwa zmieniały po- the dominant defensive settlement unit. It is also woli pierwotne oblicze tej partii Beskidów, czyniąc assumed that the Szczyrzyc community was a reg- ją jeszcze bardziej podatną na ekspansję osadniczą. ular settlement already during the times of Bolesław Jak już wspomniano wcześniej, Szczyrzyc speł- Chrobry (Bolesław the Brave), since sheaf tithes niał wymagania lokalizacyjne nowej siedziby, dyk- from it were collected first by Lambert, the Bishop towane regułą i praktyką cysterską. Leżał w doli- of Krakow, and then the Benedictines from Sie- nie, w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki, z dala od ciechów. Skrzydlna, Stróża and Słupia are regarded skupisk ludzkich (grodu – castrum na Grodzisku as the oldest settlements in the community. i późniejszej osady na Górze Szczyrzyckiej). Lek- Nevertheless, the slow process of populating the ko nachylony ku północnemu zachodowi plac na remaining areas of Beskid Wyspowy and the old prawym brzegu Stradomki zapewniał z jednej stro- Carpathian forest, aimed firstly at river valleys and ny dostatek wody: tej bieżącej, niezbędnej w co- then mountain slopes and hills, lasted throughout dziennym życiu i tej płynącej, dającej siłę napę- the 13th and 14th century. dową kołom urządzeń wodnych. Z drugiej stro- To sum up the observations concerning the nat- ny wielkość i charakter Stradomki gwarantowały ural topographic conditions of the Szczyrzyc re- bezpieczeństwo w zakresie ewentualnych powo- gion in the period before the monastery transloca- dzi, które tak bardzo dawały się we znaki cyster- tion, it should be emphasised that the area offered som w ich dawnej ludźmierskiej siedzibie. Wyle- natural, potentially advantageous conditions gen- wy Dunajca powodowały długotrwałe i rozległe erally favourable to colonisation. Taming the nat- zniszczenia, których skutki były niejednokrotnie ural environment, including slow cutting down bardziej uciążliwe dla ludności niż napady roz- forests, development of farming and herding, grad- bójnicze i najazdy. ually transformed the primeval nature of this part Istotnym atutem Szczyrzyca była wspomniana of the Beskidy, thus making it even more suscepti- obfitość (i różnorodność) surowców naturalnych. ble to settlement expansion. Lokalne złoża piaskowca budowlanego wydobywa- As has already been mentioned, Szczyrzyc sat- nego w dolinie rzeki Łososiny, złoża gliny w rejo- isfied the location requirements of a new seat dic- nie Skrzydlnej i samego Szczyrzyca, piasek i żwir tated by the Cistercian Rule and practice. It was z koryt rzecznych oraz nieograniczona ilość drew- situated in a valley, in the direct proximity of a riv- na z okolicznych lasów pozwoliły na odrobinę er, but far from human population centres (the hill optymizmu w stosunku do samej konieczności fort – castrum on Grodzisko and a later settlement translokacji klasztoru, jak i budowy kolejnych jego on Góra Szczyrzycka). Slightly inclined towards the części. Wszystkie wymienione surowce znalazły north – west, the site on the right bank of the Stra- zastosowanie przy budowie, największe zaś drew- domka on the one hand ensured sufficient water no i niepoddawany szczególnej obróbce piasko- supply: of the running water indispensable in eve- wiec. Spełniony był również inny, nie mniej waż- ryday life, and of the water providing energy for the ny aspekt lokalizacji siedziby konwentu, a miano- wheels of the water-powered devices. On the other wicie dostęp do lokalnej arterii komunikacyjnej. hand, the size and character of the Stradomka guar- Doliną Stradomki przebiegał wspomniany szlak anteed safety in case of possible floods which made handlowy, którym transportowano drzewa ścina- life so miserable for the Cistercians in their former ne w lasach nad Stradomką, służące jako stemple seat in Ludźmierz. Flooding of the Dunajec caused do bocheńskiej żupy solnej. long-lasting and large-scale damage, the effects of Zabudowania klasztorne i kościół wytyczono which were frequently much more onerous for the w terenie zgodnie z nakazami reguły, sytuując świą- locals than enemy attacks or raids. tynię od północy i rozwijając kolejne skrzydła clau- Another advantage of Szczyrzyc was the above strum od południa (ryc. 7). Istnieje prawdopodo- mentioned abundance (and diversity) of natural bieństwo, że teren, na którym stanął klasztor, był raw materials. Local deposits of building sandstone pierwotnie lekko podmokły na skutek meandro- exploited in the valley of the Łososina river; clay wania koryta samej Stradomki oraz niewielkich deposits in the region of Skrzydlna and Szczyrzyc; strumieni wpadających do niej z prawego brzegu23. sand and gravel from river beds and unlimited Zmiany biegu rzeki znaczone są w takim przypad- amount of timber from nearby forests, allowed for ku żłobieniami starorzeczy, wypełnionymi okre- some optimism as far as the necessity of the mon- sowo wodą. Prawdopodobnie mając na względzie astery translocation and construction of its subse- ten właśnie fakt cystersi zaplanowali i wykonali quent parts were concerned. All the already men- system odwadniający teren klasztorny. tioned raw materials were used for construction Wodę jako siłę napędową uzyskano i wykorzy- work, mostly timber and sandstone which did not stano poprzez odprowadzenie młynówki od głów- need to be specially dressed. Another, no less im-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 87 nego koryta Stradomki. Rozgałęzienie młynówki portant, aspect of location of the order seat, name- wykonano od południa, w pewnej odległości od ly access to a local artery was also fulfilled. The klasztoru, po czym szerokim łukiem wprowadzo- mentioned trade route used for transporting wood, no jej wąskie koryto na teren ogrodów klasztor- felled in the forests over the Stradomka, which nych od wschodu. Młynówka przecinała tereny served as pit props in the salt mine in Bochnia, ran opactwa, płynąc równoległe do południowego along the Stradomka valley. skrzydła claustrum, pomiędzy nim a spichlerzem, The monastery buildings and church were laid następnie przepływała sklepionym łukowo prze- out in the area according to the Rule, thus situat- pustem, wykonanym w dolnej partii zachodniego ing the church in the north and developing the muru klasztornego24 (ryc. 8). Młynówka napędza- subsequent wings of the claustrum from the south ła swoją siłą młyn i tartak, by na wysokości klasz- (fig. 7). It is likely, that the site on which the mon- toru, na zachód od niego połączyć się ponownie ze astery was erected had initially been marshy, ow- Stradomką. Bieg koryta młynówki widoczny jest ing to the meandering river bed of the Stradomka znakomicie na dwóch planach: mapie z 1845 roku and small streams flowing into it along its right zamieszczonej w pracy J. Groenewalda SOCist25 bank. In such cases alterations of the watercourse oraz katastrze galicyjskim wsi Abramowice i Szczy- are marked by old river beds, which are periodi- rzyc z roku 184826 (ryc. 9 i 10). Sama młynówka, cally filled with water. It is possible that taking that w postaci przekroju przez jej koryto – w miejscu fact into consideration, the Cistercians planned and przepływu przepustem pod murem zachodnim, made a system draining the monastery area. widoczna jest na inwentaryzacji całości zespołu Water as driving power was obtained and used klasztornego w Szczyrzycu, wykonanej w roku by leading the mill-race into the main bed of the 1944 przez Katedrę i Zakład Historii Architektury Stradomka. Branching off was made from the south, Polskiej Politechniki Krakowskiej27 (ryc. 11). Za- some distance from the monastery, and then its nar- chodzi pytanie o charakter tej młynówki zwanej też row bed was directed in a wide arch to the monas- Ścieniawą28 oraz cel jej sprowadzenia w najbliższe tery gardens from the east. The mill-race cut through otoczenie zabudowań klasztornych. Analiza the monastery grounds flowing alongside the south ukształtowania terenu oraz materiałów kartogra- wing of the claustrum, separating it from the granary, ficznych sugeruje, że mogła ona mieć charakter and then though a vaulted channel made in the lower półnaturalnego i półsztucznego koryta, udrożnio- section of the west monastery wall (fig. 8). The mill- nego i wytyczonego w oparciu o istniejące obniże- race powered the grain-mill and the saw-mill, to nia terenowe dawnych starorzeczy oraz niewiel- join the Stradomka again in the vicinity of the mon- kiego potoku (być może o charakterze okreso- astery towards the west. The outline of the mill- wym). Na planie katastralnym widoczna jest bo- race bed is clearly visible on two plans: the map from wiem niewielka struga wpadająca do Młynówki 1845, found in the work by J. Groenewald SOCist z jej prawego brzegu, która z pewnością – choćby and a Galician cadastre for the villages of Abramo- epizodycznie – zasilała Młynówkę wodą. Sama wice and Szczyrzyc from 1848 (fig. 9 and 10). The Młynówka, w postaci dosyć płytkiej rynny o utwar- mill-race itself, in the form of a cross-section dzonym płytami kamiennymi dnie i brzegach (sze- through its bed at the point where it flowed under rokość ok. 110 cm, głębokość ok. 70 cm), została the west wall, is visible in the inventory of the whole poprowadzona precyzyjną trasą, zgodnie z potrze- monastery complex in Szczyrzyc prepared in 1944 bami gospodarstwa cysterskiego. Powyższą tezę by the Department and Unit of History of Polish zdaje się potwierdzać również nieznaczna długość Architecture of Kraków Polytechnic (fig. 11). The
Ryc. 13. Elewacja wschodnia wirydarza klasztornego z lokalizacją Ryc. 14. Elewacja zachodnia wirydarza z lokalizacją sondy nr 3. sondy nr 2. Oprac. A. Bojęś−Białasik Oprac. A. Bojęś−Białasik Fig. 13. East elevation of the monastery garth with location of probe Fig. 14. West elevation of the garth with location of probe no 3. Made no 2. Made by A. Bojęś−Białasik by A. Bojęś−Białasik
88 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 15. Elewacja północna z lokalizacją sondy nr 1, odcinek A i B. Pod oknem w skrajnej lewej osi parteru widoczny otwór wlotowy ka− nału odwadniającego wirydarz. Oprac. A. Bojęś−Białasik Fig. 15. North elevation with location of probe no 1, section A and B. Inlet of the canal draining the garth is visible under the window in the extreme left ground floor axis. Made by A. Bojęś−Białasik
Ryc. 17. Widok z góry odsłoniętego kanału odwadniającego, biegną− cego wzdłuż południowej elewacji południowego skrzydła klasztoru. Fot. B. Kwiatkowska−Kopka, 2004 Fig. 17. View from above of the uncovered drainage canal, running along the south elevation of the south wing of the monastery. Photo B. Kwiatkowska−Kopka, 2004
Ryc. 16. Wlot kanału odpływowego w ścianie północnej wirydarza; Ryc. 18. Widok wnętrza kanału odwadniającego wzdłuż skrzydła widok wlotu kanału po zbiciu tynku z elewacji oraz podczas konty− południowego; boczne ściany, dno oraz sklepienie kanału wykona− nuacji prac remontowych. Fot. B. Kwiatkowska−Kopka, 2004 ne zostały z płaskich płyt piaskowca. Fot. B. Kwiatkoska−Kopka, 2004 Fig. 16. Inlet of the drainage canal in the north wall of the garth; view Fig. 18. View of the inside of the drainage canal along the south of the canal inlet after hacking off plaster from the elevation and dur− wing; the sides, bottom and the ceiling of the canal were made from ing the continuing renovation work. Photo B. Kwiatkowska−Kopka, slat sandstone slabs. Photo B. Kwiatkowska−Kopka, 2004 2004
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 89 tej młynówki, odprowadzonej jakby wyłącznie question arises concerning the character of the mill- w jednym, gospodarczym celu, przy maksymalnym race, also known as Ścieniawa, and the purpose for zachowaniu pragmatyki w wyzyskaniu naturalnej which it was brought so close to the monastery rzeźby terenu oraz by nadać nurtowi odpowied- buildings. The analysis of the lie of the land and niego impetu. Sztuczna, wąska młynówka pozwa- cartographic materials implies that it might have lała na manipulowanie siłą i biegiem wody oraz been a half-natural, half-artificial bed, cleared and łatwo poddawała się wszystkim niezbędnym zabie- marked out on the basis of the already existing top- gom pielęgnacyjnym: czyszczeniu czy kruszeniu ographic lows of old river beds and a small brook lodu. Takich elastycznych możliwości nie dawała (possibly of periodical character). On the cadastral Stradomka, która była zdecydowanie większa, okre- plan, there is a small stream visible, joining the mill- sowo nieprzewidywalna i trudna do okiełznania. race from its right bank, which must have supplied Natomiast wody Stradomki napełniały i uzupeł- the mill-race with water even if only occasionally. niały klasztorne stawy – rybniki, a zimą mogły do- The Młynówka (mill-race) itself, in the form of starczyć lodu, pozwalającego na długotrwałą kon- a fairly shallow channel with its bottom and sides serwację żywności. strengthened with stone slabs (app.110 cm wide, and Znając trasę przebiegu oraz charakter Młynówki app. 70 cm deep) was marked out with great preci- klasztornej można także poczynić pewne przypusz- sion according to the needs of a Cistercian home- czenia odnośnie do samego młyna klasztornego. stead. The above thesis also seems to be confirmed Krótkie, w zasadzie płasko prowadzone koryto po- by the insignificant length of the mill-race, appar- zwalało na zastosowanie najprostszego typu koła ently executed only to serve one economic purpose wodnego, jakim było koło podsiębierne, czyli ob- using the natural landform features to provide the racane bezpośrednim biegiem nurtu, bez wykorzy- current with required speed and momentum. Man- stania różnicy poziomów i zastosowania spiętrzeń made, narrow mill-race allowed for manipulating wodnych. Z inwentarza dóbr klasztornych z lat the force and course of the running water, and was 1868-1871 wiemy, że był to budynek murowany easy to keep clean or break the ice. The Stradomka z kamienia i cegły, z głównym wejściem usytuowa- did not offer such possibilities, since it was definitely nym od wschodu i prowadzącym do młynnicy, larger, periodically unpredictable and difficult to w której znajdowały się zasadnicze urządzenia tame. However, the water from the Stradomka filled młyńskie z dwoma kamieniami do rozcierania ziar- in the monastery fish ponds, and in winter provid- na. Tartak, usytuowany bezpośrednio za młynem, ed ice allowing for long-term food preservation. w kierunku Stradomki, był niewielkim drewnia- Knowing the course and character of the mon- nym budynkiem na kamiennej podmurówce, za- astery Młynówka, one can make some assumptions opatrzonym w jedną piłę do cięcia drewna29. Opi- concerning the monastery mill. Short, generally flat sy inwentarzowe świadczą o tym, że obydwa te bed allowed for using the simplest type of the wa- budynki były zaopatrzone w proste urządzenia ter wheel, namely undershot wheel that was rotat- mechaniczne, o niewielkiej wydajności. Zarówno ed by water striking at the bottom of the wheel, młyn, jak i tartak widoczne są na planie katastral- without using the level difference or water head. nym z 1848 roku, ujęte w standardowy dla tego From the inventory of the monastery estate con- opracowania sposób: młyn jako budynek murowa- ducted during the years 1868-1871, we learn that ny w kolorze karminowym, tartak jako obiekt it was a building made from stone and brick, with drewniany w gumigucie. the main entrance situated in the east and leading Bardzo interesujące są natomiast dwa budynki, to the mill-room in which the basic milling de- znajdujące się na obydwu wspomnianych planach, vices were located with two grinding stones. The opisane na planie Groenewalda jako dawny pałac sawmill, located directly behind the flour mill to- opacki – na wschód od claustrum oraz browar – wards the Stradomka, was a small wooden build- wzdłuż zachodniego skrzydła klasztoru, które na ing on stone underpinning, provided with one saw planie katastralnym pozbawione są wypełnienia for cutting logs. Inventory descriptions confirmed barwnego30. that the two buildings had been supplied with sim- Przechodząc obecnie do rezultatów rozpoznań ple mechanical devices of low efficiency. Both the archeologicznych należy wspomnieć, że ognisko- flour mill and sawmill are visible on the cadastral wały się one w obrębie wirydarza klasztornego, na plan from 1848, presented in the form typical for terenie którego wykonano kilka sondaży, w charak- that work: the mill as a masonry building coloured terystycznych punktach węzłowych (ryc. 12). Wi- carmine, the sawmill as a wooden building marked rydarz rozplanowany został na planie prostokąta. in gamboge. Jego ściany podparte zostały skarpami. Do ściany There are two interesting buildings, which can południowej dostawiona została klatka schodowa. be found on both the above mentioned plans, and
90 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Obecne skarpy stanowią konstrukcyjne wzmocnie- described on Groenewald’s plan as the former ab- nie ścian w miejscach spływu sklepień nakrywają- bot’s palace – to the east of the claustrum, and a brew- cych krużganki. Spod tynków odsłonięte zostały ery – along the west wing of the monastery, which dwie ściany – wschodnia i zachodnia (ryc. 13 i 14). were not coloured on the cadastral plan. Obie wzniesione zostały z miejscowego piaskow- Moving to the results of archaeological identi- ca karpackiego, widoczne są jednak różnice fication, it should be mentioned that they focused w kształcie i wymiarach zastosowanego budulca. on the monastery garth, in which a few surveys Kamienna ściana zachodnia (ryc. 14) zbudowana were made in characteristic crucial points (fig. 12). została z dużych brył kamiennych o nieregularnym The garth was planned as a rectangle, and its walls kształcie. Wątek uzupełniano drobniejszymi ele- were supported with buttresses. A staircase was mentami z kamienia i cegły. Nie zaobserwowano added to the south wall. The present buttresses warstw wyrównawczych. Skarpy zbudowane zo- constitute construction reinforcement in places stały także z nieregularnych kamieni piaskowco- where the vaults covering the cloister ran off. Two wych, przy czym narożniki zostały wykonane z wy- walls – the east and west one – were revealed un- selekcjonowanych elementów układanych na wę- der plaster (fig. 13 and 14). They were both built gieł. W sondzie archeologicznej, która usytuowa- from Carpathian sandstone, though there are visi- na została w narożniku pomiędzy skarpą i zachod- ble differences in the shape and size of the used nią ścianą krużganka, zaobserwowano, iż obecna building material. The stone west wall (fig. 14) was przypora postawiona została na reliktach starszej built from large stone blocks of irregular shape. Its skarpy (czytelna w profilu warstwa spalenizny, sku- bond was filled in with smaller stone and brick el- te elementy przypory w narożniku północno za- ements. No smoothing layers were observed. The chodnim pozwalają się domyślać, iż obecne skrzy- buttresses were also built irregular sandstone dło zachodnie, a przynajmniej ramię krużganka blocks, while the corners were made from select- zostało przebudowane po bliżej nie określonym ed elements interlocked with cog joints. In the czasowo pożarze). archaeological survey which was situated in the Ściana wschodnia (ryc. 13) wzniesiona została corner between the buttress and the west wall of z płaskich, płytowych elementów piaskowcowych, the cloister it was observed that the present but- łęki odciążające nad oknami parteru wykonane tress had been erected on relics of an older but- zostały z kamiennych klińców, w ścianie czytelne tress (a layer of burnt material noticeable in the są niezamurowane gniazda maczulcowe. Brak profile, hacked off elements of a buttress in the warstw wyrównawczych. Sonda wykonana na sty- north-west corner allow for guessing that the ku przypory ze ścianą wschodnią krużganka po- present west wing, or at least one section of the twierdziła przewiązanie skarpy z murem, zaś par- cloister was rebuilt after a fire which occurred at tia fundamentowa wzniesiona została z podobne- some indefinite time). go jak nadziemna materiału płytowego. The east wall (fig. 13) was erected from flat, slab Dodatkowych danych dostarczyła sonda usytu- sandstone elements, arches relieving the strain over owana w narożniku przy ścianie południowej (styk the ground floor windows were made from stone klatki schodowej ze ścianą północną krużganka). Po- voussoirs, and there are visible wall nests which dobnie jak w przypadku sondy przy ścianie zachod- weren’t bricked-in. There are no smoothing lay- niej, zarejestrowane zostały relikty jednej ze star- ers. Probe taken in the place where the buttress szych przypór, na których posadowiona jest obecna joins the east wall of the cloister confirmed that skarpa. the buttress had been tied to the wall, while the Klatka schodowa wzniesiona została na prze- foundations were erected from the similar slab wiązanej z owymi reliktami prostokątnej w nary- material as the above-ground section. sie opasce kamiennej, która nie stanowi odsadzki Additional data were provided by the probe sit- fundamentowej, a usytuowana w miejscu typowym uated in the corner at the south wall (where the dla lavabo lub też obudowy kamiennej studni może staircase joins the north wall of the cloister). Sim- pochodzić ze starszego wyposażenia wirydarza. ilarly as in the case of the probe at the west wall, Klatka schodowa najpewniej pochodzi z XVII- relics of an older buttress were registered, on which -wiecznej przebudowy, kiedy najprawdopodobniej the present buttress was founded. wzniesiona została kondygnacja pierwszego piętra. The staircase was erected on a rectangular stone Obecne wejście do wirydarza w ścianie północnej band tied to those relics, which does not consti- ramienia południowego jest wtórne. W sondzie tute foundation offset, and situated in a place typ- przy klatce schodowej zarejestrowany został spąg ical for lavabo or a stone well casing might have warstwy kulturowej zawierającej ceramikę pocho- belonged to earlier features of the garth. The stair- dzącą z drugiej połowy XIV wieku. case most probably dates back to the 17th century
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 91 We wszystkich sondach wykonanych w obrę- reconstruction, when the first floor storey must bie wirydarza zaobserwowano układ stratygraficz- have been built. The present entrance to the garth, ny, na który składały się sekwencje pokładów żwir- on the north wall of the south arm, is secondary. ków o zróżnicowanej wielkości31. Sądzić można, The probe at the staircase registered the sill of the że niwelacje te wykonano w celu stworzenia na- culture layer containing pottery dating back to the turalnej warstwy drenującej. W ścianie północnej second half of the 14th century. wirydarza odsłonięto oryginalny kanał odpływo- All the surveys conducted within the garth re- wy, który odprowadzał wodę z wnętrza wiryda- vealed a stratygraphic layout which consisted of rza, poprzez wewnętrzny dziedzińczyk przed ko- sequences of layers of gravel of varying size. It can ściołem, do stawu (ryc. 15, 16). Wymiary wlotu be assumed that such levelling was done to obtain kanału: szerokość ok. 30 cm, całkowita wysokość a natural drainage layer. In the north wall of the ok. 45 cm. garth, an original outflow canal was discovered, Przypuszczać należy, że układ stratygraficzny za- which carried water from inside the garth through chował w chwili obecnej jedynie nawarstwienia the inner yard in front of the church, to the pond związane z precyzyjną inżynieryjno-budowlaną (fig. 15, 16). The canal inlet measured: width of akcją przygotowania naturalnego drenażu, zaś war- app. 30 cm, full height of app. 45 cm. stwa kulturowa w wyniku wielokrotnego porząd- It has to be assumed that the stratygraphic lay- kowania wnętrza wirydarza została zniwelowana, out currently preserved only accumulations con- szczątkowo jedynie zachowując się w wymienio- nected with the precise engineering and building nej sondzie przy ścianie południowej. Warto za- activities aimed at preparing the natural drainage, znaczyć, że obszar wirydarza był miejscem ze while the culture layer was levelled as a result of wszech miar strategicznym, jeśli chodzi o odpro- repeated tidying of the garth interior, its relics be- wadzanie wody, bowiem to do wnętrza wirydarza ing preserved only in the already mentioned sur- spływała woda ze wszystkich dachów zabudowań vey at the south wall. It is worth mentioning, that klasztornych. the garth area was a place of utmost importance as W trakcie nadzorów nad pracami ziemnymi, far as draining water was concerned, since it was w czasie wykonywania odwodnienia wokół budyn- the garth interior that the water from all the roofs ków klasztornych zarejestrowano również orygi- of monastery building was collected in. nalny kanał o przekroju zbliżonym do kwadratu During the supervision over earthworks conduct- (szerokość 40 cm, głębokość 30 cm), zbudowany ed while implementing the drainage system around z płaskich płytek piaskowcowych. Kanał ten usy- the monastery buildings, an original canal with tuowany jest wzdłuż południowej elewacji skrzy- a square-like cross-section (40 cm wide and 30 cm dła południowego klasztoru i odprowadzał wodę deep) was discovered, which was built from flat sand- na zewnątrz zabudowy klasztornej, w kierunku stone slabs. The canal was situated along the south Stradomki (ryc. 17, 18). elevation of the south wing of the monastery, and it Do chwili obecnej czytelne są także wierzchnie carried drainage water outside the monastery build- partie sklepionego – naziemnego kanału, biegną- ings, towards the Stradomka. (fig. 17, 18). cego na terenie obecnego parku klasztornego, któ- At present, there are also visible the surface sec- rym poprowadzona była dawna młynówka tions of the vaulted above-ground canal, running (ryc. 11). through the area of the present-day monastery Podsumowując powyższe uwagi należy stwier- park, in which the former mill-race used to flow dzić, że zarówno rozpoznania w obrębie wiryda- (fig. 11). rza, jak i elementy zarejestrowane w obrębie klasz- Summing up the above remarks, it must be toru należą prawdopodobnie do pierwotnego sys- stated that both identifications within the garth temu melioracyjnego, który został zastosowany and the elements registered within the monastery w klasztorze szczyrzyckim w chwili wznoszenia seem to belong to the original drainage system budynków murowanych. Z pewnością wykonał go which was introduced in the Szczyrzyc monas- zespół budowniczych posiadających wiedzę i do- tery when the masonry buildings were erected. It świadczenie w zakresie inżynierii wodnej. Świad- must have been made by a team of builders who czy o tym szereg faktów, stwierdzonych w terenie, had knowledge and experience as far as hydro- które zestawić można w ciąg racjonalnych działań engineering was concerned. This has been con- melioracyjnych, wykonanych przez cystersów firmed by several facts established in the area, w ich szczyrzyckiej siedzibie: which could be linked into a series of rational – rozpoznanie naturalnych warunków hydrogra- drainage stages implemented by the Cistercians ficznych i ukształtowania terenu (wybór miej- in their seat in Szczyrzyc: sca lokalizacji klasztoru, analiza układu rzecz- – recognizing natural hydrographic conditions
92 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 nego i możliwości ciągłego zaopatrzenia w wo- and the lie of the land (selecting the monastery dę, zabezpieczenie przed skutkami powodzi), location, analysis of the fluvial system and the – umiejętne wykorzystanie naturalnych walorów possibility of continuous water supply, protec- topograficznych w celu osuszenia terenu przy- tion from flooding), szłej zabudowy klasztornej i zapewnienia mu – skillful use of natural topographic advantages dalszego, sprawnego systemu odwadniającego in order to drain the site for the future monas- (naturalny drenaż i kanał odpływowy w wiry- tery buildings, and to provide further effective darzu, kanał odwadniający wzdłuż skrzydła po- drainage system (natural drainage and an out- łudniowego), flow canal in the garth, drainage canal along the – zabezpieczenie dostaw bieżącej wody do klasz- south wing), toru, browaru i stawów, – ensuring running water supply for the monas- – wykorzystanie siły wody w urządzeniach tech- tery, brewery and ponds, nicznych, zapewniających samowystarczalność – employing water to power technical devices gospodarczą klasztoru (młyn, tartak), ensuring the economic self-sufficiency of the – budowa trwałych (kamiennych) kanałów od- monastery (mill, sawmill), wadniających i koryta młynówki, wytyczonych – building permanent (stone) drainage canals and zgodnie ze spadkami terenu. the mill-race bed outlined to follow the slope. Całość rozpoznanych dotychczas w Szczyrzycu All the relics of works and drainage engineer- reliktów prac i urządzeń inżynieryjnych o charak- ing devices, which have been recognized in Szc- terze melioracyjnym32 daje dowód, że ta tradycyjna zyrzyc so far, bear evidence that this traditional praktyka cysterska znajdowała również zastosowa- Cistercian practice was also applied in their out- nie w placówkach na terenie Polski. Trudne warun- posts in Poland. Difficult climatic conditions in our ki klimatyczne naszego kraju wpływały z jednej stro- country, on the one hand slowed down the mo- ny na mniejszy rozmach terenowych działań inży- mentum of engineering field activities of the Cis- nieryjnych cystersów, zaś z drugiej skłaniały ich do tercians, while on the other made them apply stosowania rozwiązań nietypowych, nie zawsze unique solutions, not always in accordance with zgodnych z regułą, lecz koniecznych i adekwatnych the Rule, but indispensable and adequate to the do zastanych warunków33. Warto również podkre- conditions found here. It is also worth emphasiz- ślić, że udrożnienie i wykorzystanie dawnych kana- ing that clearing and using the old drainage canals łów odwadniających w Szczyrzycu jest wciąż moż- in Szczyrzyc is still possible, which would consti- liwe, a to stanowiłoby nie tylko logiczną kontynu- tute not only logical continuation of the Cister- ację cysterskiej myśli technicznej, lecz także niezwy- cian technological thought, but also an unusual kłą atrakcję turystyczną. tourist attraction.
1 W ramach prac melioracyjnych przesuwano nawet pier- 5 Podstawę omówienia stanowią wyniki badań archeolo- wotne koryta rzek, jak na przykład w klasztorze cyster- giczno-architektonicznych, przeprowadzonych pod kie- skim Rievaulx, por. B. Kwiatkowska-Kopka, Aelred – bu- runkiem Beaty Kwiatkowskiej-Kopki oraz artykuł downiczy opactwa w Rievaulx [w:] Cistercium Mater No- B. Kwiatkowskiej-Kopki, Klasztor oo. Cystersów w Szczy- stra R. II 1/2009, s. 32. rzycu w świetle wstępnych rozpoznań archeologiczno-architek- 2 Paul Benoit, L’hydraulique cistercienne en Haute–Marne, Les tonicznych, Almanach Sądecki, R. XII, nr 4 (45), 2003, Cahiers Haut-Marnais, n. 209, 1997; Benoit Rouzeau, s. 29-38. Maitrise et gestion du patrimoine hydraulique a Morimond, Les 6 J. Długosz, Liber Beneficjorum, ed. A. Przeździecki, T. III, Cahiers Haut-Marnais, n. 209, 1997. Kraków 1864, s. 437-439. 3 Kwestia modelowych rozwiązań przestrzennych wybra- 7 S. Zakrzewski, Najdawniejsze dzieje klasztoru cystersów nych polskich placówek klasztornych jest obecnie przed- w Szczyrzycu (1238 – 1382). Przyczynek do dziejów osadnic- miotem badań prowadzonych przez autorki w ramach twa na Podhalu, Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydz. projektu badawczego pt. Rozwiązania funkcjonalno-prze- Hist.-Filozof., seria II, T. XVI, Kraków 1902, s. 1-75. strzenne oraz techniczne i inżynieryjne wybranych średniowiecz- 8 J. Krzyżanowski, Przywileje szczyrzyckie, Kwartalnik Hi- nych klasztorów małopolskich w kontekście specyfiki reguły zgro- storyczny, 1904, R. 18, s. 193-209. madzenia. Zagadnienia badawcze i konserwatorskie. Niniej- 9 J. Matuszewski, Immunitet ekonomiczny w dobrach Kościoła szy artykuł powstał w ramach tego projektu. w Polsce do roku 1381, Poznań 1936. 4 Benoit Rouzeau, Ancienne abbaye de Morimond, 1999, 2000 10 Z. Kaczmarczyk, Immunitet sądowy i jurysykcja poimmuni- (niepublikowane opracowania prac terenowych). Skła- tetowa w dobrach kościoła w Polsce do końca XIV wieku, Po- dam serdeczne podziękowania Panu prof. Benoit Rouzeau znań 1936, s. 154. za systematyczne przesyłanie niepublikowanych rapor- 11 B. Kwiatkowska-Kopka, Najstarsze dzieje klasztoru oo. Cy- tów dotyczących prac terenowych (BKK). stersów w Szczyrzycu, Teki Krakowskie, VIII, 1998.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 93 12 S. Zakrzewski, 1902, op.cit., s. 34. 26 Kataster galicyjski wsi Abramowice i Szczyrzyc, APK, 13 KDP III, nr 43, s. 90. syg.KNS 1. 14 S. Zakrzewski, op.cit. 1902, s. 33. 27 Inwentaryzacja klasztoru oo. Cystersów w Szczyrzycu 15 A. Żaki, Zespół osadniczy Poznachowice Górne pow. Myśleni- wykonana w roku 1944 przez Bohdana Lisowskiego znaj- ce, w świetle badań wstępnych, Sprawozdania Archeologicz- duje się obecnie w zbiorach archiwum Instytutu Histo- ne, T. 4, 1958, s. 107-131; A. Jodłowski, Grodzisko w Po- rii Architektury i Konserwacji Zabytków Politechniki znachowicach Górnych woj. krakowskie w świetle wstępnych ba- Krakowskiej. dań archeologicznych, Sprawozdania Archeologiczne, 28 E. Łużyniecka, J. Marszalska, Szczyzrzyc. Dzieje budowy T. XXXV, 1983 [1984], s. 249-262. opactwa cysterskiego, Wrocław 2005, s. 60, 65. 16 KDP III, nr 43, s. 90. 29 Ibidem, s. 138. 17 A. Matuszczyk, N. Orliński, J. Zinkow, Małopolska połu- 30 Brak wypełnienia kolorem może oznaczać, że wspomnia- dniowo-zachodnia. Przewodnik, Warszawa 1991. ne obiekty miały ówcześnie formę ruiny, reliktu, śladu 18 T. Galarowski, Szczyrzyc,Wrocław 1988, s. 3. w terenie. 19 Ibidem, s. 7. Są to potoki Tarnawka, Trzcianka, Stróża. 31 B. Kwiatkowska-Kopka, Klasztor cystersów w Szczyrzycu, 20 A. Matuszczyk, N. Orliński, J. Zinkow, op.cit., s. 84. dokumentacja konserwatorska z nadzorów archeologicznych 21 A. Matuszczyk, Beskid Wyspowy, 2001, s. 83. o charakterze ratowniczym, związanych z robotami ziemnymi, 22 A. Matuszczyk, N. Orliński, J. Zinkow, op.cit. prowadzonymi podczas prac budowlanych w wirydarzu klasz- 23 K. Morejko Cist, Początki fundacji klasztoru cystersów tornym, Kraków 2004, praca niepublikowana. w Szczyrzycu, Kraków 2008, s. 87. 32 Prace badawcze prowadzone w ramach projektu nauko- 24 Koryto młynówki i przepust w murze zachodnim wi- wego znajdują się w toku. Uzyskiwane sukcesywnie wy- doczne są na zdjęciu wykonanym przez Bohdana Lisow- niki badań będą na bieżąco publikowane przez autorki skiego na terenie klasztoru w roku 1944, podczas inwen- w kolejnych artykułach. taryzacji zespołu klasztornego. 33 Kwestie te zostały wstępnie poruszone w publikacji: 25 Wspomniany plan zamieszczony został w artykule A. Bojęś-Białasik, B. Kwiatkowska-Kopka, Średniowiecz- M. Marcinowskiej Pierwotne funkcje budynku muzeum klasz- ne urządzenia grzewcze w klasztorze cystersów w Jędrzejowie tornego w Szczyrzycu, Almanach Sądecki, R. XII, nr 4 (45), i augustianów-eremitów na Kazimierzu w Krakowie, Wiado- 2003, s. 25. mości Konserwatorskie, nr 25/2009, s. 77
Streszczenie Abstract
Problematyka związana z zagadnieniami inży- The issues connected with the question of wa- nierii wodnej i charakterem prac melioracyjnych ter engineering and the character of drainage work w klasztorach cysterskich nie wychodzą w litera- in the Cistercian monasteries, do not reach beyond turze przedmiotu poza ramy ogólnych sformuło- general remarks in the literature of the subject. wań. Szczegółowe studia nad powyższymi kwestia- Detailed studies of the above issues are of key im- mi mają kluczowe znaczenie w rozważaniach nad portance for considering the actual state of tech- faktycznym poziomem myśli technologicznej i in- nological and engineering thought of the ‘grey fri- żynieryjnej „szarych mnichów”. Dzięki pionier- ars’. Owing to the pioneer work conducted by the skim pracom, przeprowadzonym przez francuskich French researchers, the range of drainage work and badaczy, rozpoznany został zakres prac melioracyj- the character of water-powered devices in several nych i charakter urządzeń wodnych w kilku fran- French outposts, including Morimond, was rec- cuskich placówkach cysterskich, między innymi ognized. w Morimond. Archaeological research in the Cistercian mon- Badania archeologiczne w cysterskim klaszto- astery in Szczyrzyc supplied interesting material rze w Szczyrzycu dostarczyły ciekawego materia- connected with the issues concerning water engi- łu, związanego z zagadnieniami z zakresu inżynierii neering (recognised within the monastery garth and wodnej (rozpoznania w rejonie wirydarza klasztor- in the vicinity of the south elevation of the monas- nego i w pobliżu elewacji południowej budynku tery building). Unique reports from the area of the klasztornego). Unikalność doniesień z obszaru nie no-longer-existing Morimond monastery, togeth- istniejącego klasztoru w Morimond wraz z tereno- er with field observations made during archaeo- wymi obserwacjami poczynionymi w czasie prac logical excavations in Szczyrzyc, encouraged the archeologicznych w Szczyrzycu skłoniły autorki do Authors to present some remarks which could con- zaprezentowania kilku uwag, które mogą stać się tribute further to studies on technical devices found kolejnym przyczynkiem do studiów nad technicz- in monasteries, as well as on model solutions used nymi urządzeniami w klasztorach oraz stosowa- in them. niem w nich modelowych rozwiązań.
94 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 NAUKA SCIENCE
Małgorzata Andrałojć, Mirosław Andrałojć, Patrycja Silska, Piotr Szyngiera
O kierunkach i możliwościach interpretacji układów zabytków rejestrowanych jako anomalie elektromagnetyczne na powierzchni stanowisk archeologicznych
Directions and possibilities in interpretation of layouts of artefacts registered as electromagnetic anomalies on the surface of archaeological sites
Badania elektromagnetyczne jako nieinwazyj- Electromagnetic surveys as a non-invasive na metoda prospekcji archeologicznej dostarczają method of archaeological prospection provide their własnego, specyficznego zestawu źródeł. Wypra- own specific set of sources. Ways of interpreting cowywane są obecnie sposoby ich interpretacji, a co them are being currently worked out and, what is ważniejsze, zarysowują się ramy odrębnej proble- more important, the framework of a separate re- matyki badawczej, możliwej do zrealizowania wy- search area possible to realize only by applying this łącznie poprzez zastosowanie tej metody. method has been outlined. Doświadczenia prowadzone przez M. Fara- Experiments conducted by M. Faraday in the first day’a w pierwszej połowie XIX wieku stanowiły half of the 19th century were the basis for identify- podstawę poznania i wykorzystania w praktyce zja- ing the electromagnetic phenomenon and applying wiska elektromagnetyzmu. Jednym z pierwszych it in practice. One of the first devices based on the urządzeń opartych na zasadzie zbalansowanej in- principle of balanced induction was a D. Hughes’ dukcji był sonometr D. Hughesa, służący do bez- sonometer used for non-contact and non-destruc- kontaktowego, nieniszczącego badania i porówny- tive examination and comparison of coins. The wania monet. Instrument ten wykorzystywał mi- instrument used a microphone patented by the krofon opatentowany przez znanego wynalazcę famous inventor A. Bell who, in turn, used Hugh- A. Bella, który z kolei korzystając z doświadczeń es’ experiments to create his own device for de- Hughesa stworzył własny przyrząd do wykrywa- tecting metal, which was used (without success) nia metali, użyty (bez sukcesu) do lokalizacji kuli to locate the bullet in the body of J. Garfield, the w ciele postrzelonego w zamachu w 1881 r., 20th President of the United States, assassinated 20. prezydenta Stanów Zjednoczonych J. Garfiel- in 1881. It was the first attempt to apply a non- da. Była to pierwsza próba użycia urządzenia nie- invasive device in medicine. It is worth noticing, inwazyjnego w medycynie1. Warto zauważyć, że po that publishing the first press reports concerning ukazaniu się pierwszych doniesień prasowych na Bell’s inventions was followed almost immedi- temat wynalazków Bella niemal natychmiast poja- ately by first attempts at using electromagnetic wiły się także pierwsze próby wykorzystywania methods for locating underground objects, metod elektromagnetycznych do lokalizacji obiek- though mainly large structures such as metal ore tów pod ziemią, przy czym myślano głównie o du- deposits were considered. żych strukturach, takich jak złoża rud metali. The army became quickly interested in the new Nową metodą wykrywania metalu jako źródła method of detecting metal as a source of interfer- zakłóceń we wzbudzonym polu elektromagnetycz- ence in an induced electromagnetic field, which
Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 95 nym bardzo wcześnie zainteresowało się wojsko, resulted in the invention of a torpedo detector pat- co zaowocowało powstaniem detektora torped, ented by Ch. McEvoy in 1882. This trend was con- opatentowanego przez Ch. McEvoya w 1882 r. tinued during and after World War I, mainly for Kierunek ten był kontynuowany w czasie i tuż po detecting unexploded shells. The 1920s brought I wojnie światowej, głównie do wykrywania nie- several publications as well as practical realisations wybuchów. Lata dwudzieste XX w. przyniosły sze- of devices intended, by assumption, for ‘treasure reg publikacji oraz praktycznych realizacji urządzeń hunting’, understood literally as buried or sunk służących według złożeń do „poszukiwania skar- treasure chests hidden e.g. by pirates. Numerous bów”, rozumianych dosłownie jako zakopane lub descriptions of those constructions could be found zatopione skrzynie z kosztownościami, ukryte np. in such magazines as “Popular Mechanics”, “Sci- przez piratów. Liczne opisy tych konstrukcji moż- ence and Invention” or “Radio News” and in book na znaleźć w takich pismach jak „Popular Mecha- published then. The years of World War II were nics”, „Science and Invetnion” czy „Radio News” the turbulent period of developing devices for mine oraz w publikacjach książkowych2. Na lata II woj- detection. The experiments of the producers of ny światowej przypada burzliwy okres rozwoju equipment for amateurs were used by the US Army urządzeń do detekcji min. Z doświadczeń produ- who purchased a few devices available on the mar- centów sprzętu dla amatorów skorzystała w tym ket and, on the basis of one of them, constructed czasie armia USA, zakupując kilka dostępnych na their own detector. Poles also contributed to it, rynku urządzeń i w oparciu o jedno z nich kon- particularly engineer J. Kosacki, a lieutenant of the struując własny detektor3. Swój udział mieli tu tak- Polish Military Forces in the West, whose device że Polacy, a zwłaszcza inżynier, porucznik Polskich won the competition for a mine detector for the Sił Zbrojnych na Zachodzie J. Kosacki, którego British Army. Mass production of the device called urządzenie wygrało konkurs na detektor min dla “mine detector of the Polish type” which com- armii brytyjskiej. Rozpoczęta w grudniu 1941 r. menced in December 1941 continued in various masowa produkcja tego urządzenia, zwanego „wy- forms until the 1960s. Experience acquired during krywaczem min typu polskiego”, w różnych od- the war served to help build several devices to be mianach była kontynuowana do lat 60. XX wieku4. used in food industry, pharmaceutics, medicine, Zdobyte w czasie wojny doświadczenia posłużyły geophysics, security systems and the army. In ar- następnie do budowy całego szeregu urządzeń za- chaeology the detector appeared relatively late, and stosowanych w przemyśle spożywczym, farmaceu- in Poland it has been used only since the 1990s. tyce, medycynie, geofizyce, systemach bezpieczeń- 14 years have passed since, on our own initia- stwa i wojsku. W archeologii wykrywacz pojawił tive, in our centre in Poznan we commenced stud- się stosunkowo późno, a w Polsce używany jest za- ies on using metal detectors in archaeological ex- sadniczo dopiero od początku lat 90. XX wieku5. cavations. During that time our team have exam- Minęło 14 lat, odkąd, z własnej inicjatywy, pod- ined, to a varying extent, 45 archaeological sites – jęliśmy w ośrodku poznańskim studia nad wyko- at first sites of treasure finds, later also settlements, rzystaniem wykrywaczy metali w badaniach arche- since the early Bronze epoch to the late Middle ologicznych. Nasz zespół badał w tym czasie, Ages. It is not our intention to present the results w różnym zakresie, 45 stanowisk archeologicznych of the research here – some of them have already – najpierw miejsc odkryć skarbów, później rów- been published, other have to wait for thorough nież osad – od wczesnej epoki brązu po późne śre- source studies. Therefore, we will present only dniowiecze. Nie jest naszym zamiarem przedsta- selected problems showing, through the perspec- wienie tu wyników tych badań – część była już tive of our experience, the prospects and directions publikowana6, inne muszą jeszcze poczekać na of research possible to carry out only by using the szczegółowe opracowania źródłowe – zaprezentu- method of registering sets of electromagnetic jemy jedynie wybrane problemy, pokazujące anomalies on the surface of archaeological sites z punktu widzenia naszych doświadczeń7 perspek- (EMRASS), but mainly interpretative problems tywy i kierunki badań możliwych do przeprowa- which accompany this type of non-invasive wide- dzenia jedynie metodą rejestrowania układów ano- range archaeological prospection. malii elektromagnetycznych na powierzchni sta- Firstly, the work was carried out aimed at as- nowisk archeologicznych (EMRASS)8, a przede sessing the possibility of locating sites of earlier wszystkim problemy interpretacyjne, jakie towa- finds using the electromagnetic methods. Atten- rzyszą tego typu nieinwazyjnej, szerokopłaszczy- tion was paid to sets of numerous metal artefacts – znowej prospekcji archeologicznej. hoards – generally obtained by accidental discov- W pierwszej kolejności prowadzone były pra- eries and, consequently, hurried unprofessional ce mające ma celu określenie możliwości zlokali- exploration and so deprived of significant data, par-
96 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 zowania za pomocą metod elektromagnetycznych ticularly concerning their archaeological context. miejsc wcześniejszych znalezisk. Zwrócono uwa- It was assumed that field research was not to be of gę na zespoły zabytków metalowych o znacznej a provisional identification character, but it had liczebności – skarby – pochodzące z reguły z przy- been preceded by working out a project of inven- padkowych odkryć i co za tym idzie, z pospiesz- torying hoards discovered in Poland (Corpus The- nych, nieprofesjonalnych eksploracji, pozbawio- saurorum Poloniae), which was to complement the ne przy tym wielu istotnych danych, zwłaszcza existing inventory of historic monuments (mainly dotyczących ich kontekstu archeologicznego. Ba- the Archaeological Photograph of Poland). The dania terenowe z założenia nie miały mieć przy project did not arise much interest , therefore it tym charakteru doraźnego rozpoznania, poprze- was quickly spatially limited to the area of Greater dziło je zatem opracowanie projektu inwentary- Poland, while chronologically to to the early me- zacji odkryć skarbów na terenie Polski (Corpus dieval hoards containing broken fragments of coins Thesaurorum Poloniae)9, mającego uzupełniać ist- and jewellery, of which many elements could have niejące już programu inwentaryzacji zabytków remained unnoticed by the discoverers. (głównie Archeologiczne Zdjęcie Polski). Projekt Registered inventories of medieval hoards orig- nie wywołał większego zainteresowania, został inating from one disturbed object and further zatem rychło ograniczony przestrzennie do ob- moved by ploughing or slope movement, general- szaru Wielkopolski, chronologicznie zaś do wcze- ly occurring outside other forms of settlement and snośredniowiecznych skarbów siekańcowych, therefore with only slight additions of other for- których liczne, drobne elementy mogły zostać nie- eign metal elements, became model examples for zauważone przez odkrywców. research on simple deposit layouts (fig. 3), differ- Zarejestrowane, pochodzące pierwotnie z jed- ing from dispersed sets of artefacts of another ori- nego, naruszonego w różnych warunkach obiektu gin e.g. lost items. i przemieszczone w wyniku orki i procesów sto- Such research encompassed 36 sites of precious kowych inwentarze skarbów średniowiecznych, treasure finds. The result of a methodical appli- występujące z reguły poza innymi formami osad- cation of electronic equipment was re-discover- nictwa, a więc z niewielką domieszką innych, ob- ing 8 early medieval deposits, including 6 (besides cych elementów metalowych, stały się wzorcowym Grzybowo, dis. Września and Kąpiel, dis. Czerni- przykładem dla badań prostych, zogniskowanych ejewo) during realisation of the Ministry of Sci- układów depozytowych (ryc. 3), różniących się od ence and Higher Education grant (Dębicz, dis. Śro- dyspersji zespołów zabytków o innym pochodze- da Wlkp., Dzierznica, dis. Dominowo, Obra, dis. niu, na przykład zgub. Wolsztyn, Osiniec, dis. Gniezno, Zalesie, dis. Za- Badaniami takimi objęto 36 miejsc dawnych górów and Zbiersk, dis. Stawiszyn – fig. 2) and car- odkryć skarbów. Efektem metodycznego zastoso- rying out archaeological excavation surveys on wania sprzętu elektronicznego było ponowne od- those sites. It should be emphasized that during krycie 8 depozytów wczesnośredniowiecznych10, this survey no elements of the hoard inventories w tym 6 (poza Grzybowem, gm. Września i Kąpie- lying in the humus layer and sometimes number- lą, gm. Czerniejewo) w trakcie realizacji grantu Mi- ing several thousand artefacts was noticed on the nisterstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego11 (Dę- surface – all were located by registering electro- bicz, gm. Środa Wlkp., Dzierznica, gm. Domino- magnetic anomalies. wo, Obra, gm. Wolsztyn, Osiniec, gm. Gniezno, There is no doubt that the possibly disturbed Zalesie, gm. Zagórów i Zbiersk, gm. Stawiszyn – and scattered early medieval deposits, if they were ryc. 2) i przeprowadzenie w tych miejscach sonda- in a research zone of an investment area, could not żowych badań wykopaliskowych. Podkreślić nale- have been located without the previous thorough ży, iż podczas tych badań ani jeden element z zale- examination of the surface with this method, de- gających już wyłącznie w humusie i liczących nie- spite archaeological supervision over de-humus- kiedy kilka tysięcy zabytków inwentarzy skarbów ing and were entirely removed before starting ar- nie został zauważony na powierzchni – wszystkie chaeological excavations. In extremely difficult soil zlokalizowano, rejestrując zakłócenia elektroma- conditions (Dzierznica), with stony soil and organic gnetyczne. additions even sieving the humus layer did not re- Nie ulega wątpliwości, iż ewentualne naruszo- veal a substantial number of fragments of coins or ne i rozwleczone depozyty wczesnośredniowiecz- ornaments. Those were only located among the ne, jeśli znalazły się w strefie badań na obszarach remains left in sieves by the use of electronic equip- inwestycji, nie mogły zostać – bez wcześniejszego, ment for point detection. Research was not con- szczegółowego rozpoznania powierzchni tą meto- ducted in cases which could raise methodical dą – zlokalizowane mimo nadzoru archeologicz- doubts e.g. on a partially destroyed hill fort in Kar-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 97 nego nad odhumusowaniem i zostały w całości na, dis. Siedlec, where it was feared that the layers usunięte przed podjęciem badań wykopaliskowych. preserved in situ could be reaching the surface. W skrajnie trudnych warunkach glebowych Research results can be evaluated on several (Dzierznica), przy znacznej kamienistości i dużej planes. Firstly, it has become possible to re-exam- domieszce organicznej nawet przesianie warstwy ine the already discovered hoards in situ, in their humusu nie ujawniło istotnej liczby fragmentów archaeological context, and it should be empha- monet i ozdób; zlokalizowano je dopiero wśród sized that deposits, especially the early medieval resztek pozostałych na sitach za pomocą sprzętu ones, are the worst analysed group of artefacts in elektronicznego do punktowej detekcji. Nie pro- this respect. The data concerning archaeological wadzono badań w przypadkach mogących budzić context of several hoards which had already pos- wątpliwości metodyczne, np. na zniszczonym sessed some recorded observations, were complet- w części grodzisku w Karnie, gm. Siedlec, gdzie ed or verified. Significant parts of inventories con- zachodziła obawa, iż do powierzchni mogą docho- nected with concrete deposits were obtained (from dzić warstwy zachowane in situ. several dozen in Osiniec, through a few hundred Wyniki badań można oceniać w kilku płaszczy- to almost 3 thousand elements – Kąpiel, Dzierzni- znach. Przede wszystkim możliwe stało się ponow- ca) which, considering the insufficient informa- ne zbadanie niegdyś już odkrytych skarbów w tere- tion about their chronology, content, missing parts nie, w ich kontekście archeologicznym, a należy of hoards (Dębicz, Grzybowo, Kąpiel) and mixed podkreślić, iż depozyty, w tym wczesnośrednio- (Obra) or swapped deposits kept in museum col- wieczne, są pod względem odnotowania tego typu lections, allow for analysing their chronology again. informacji najgorzej zanalizowaną grupą zabytków; When estimating the size of inventories from uzupełniono też lub zweryfikowano dane o kontek- former discoveries, it should be considered that ście archeologicznym dla szeregu skarbów, które sometimes significant parts of them could have posiadały w tym zakresie jakieś odnotowane obser- been left underground. wacje. Pozyskano także znaczne partie inwentarzy From the point of view of this study, the most pewnie powiązanych z konkretnymi depozytami (od significant is the interpretation of registered post- kilkudziesięciu w Osińcu, poprzez kilkaset, nawet deposit processes, with particular emphasis on the do niemal 3 tysięcy elementów – Kąpiel, Dzierzni- effects of the first accidental discovery and on caus- ca), co przy stanie informacji o ich chronologii i skła- es leading to relocating artefacts within the arable dzie, niezachowaniu się części skarbów (Dębicz, layer. In Dzierznica ploughing and the land-slid- Grzybowo, Kąpiel) oraz przemieszaniu (Obra) lub ing processes on the steep slope entirely destroyed zamienieniu depozytów przechowywanych w zbio- the remains of a shallow object 100 years after its rach muzealnych pozwala na ponowne przeanali- discovery, and the artefacts belonging to it were zowanie także ich chronologii. Przy szacowaniu found scattered over the area of 5 ares. Hoards from wielkości inwentarzy pochodzących z dawnych od- Grzybów and Kąpiel were scattered on the surface kryć należy wziąć pod uwagę, że niekiedy znaczące covering over 1 are. Hoards found in forests were ich partie mogły pozostać w ziemi. scattered over a much smaller area – from a few to Z punktu widzenia tematu tego opracowania several m2 (Dębicz, Obra, Zalesie and Zbiersk), najistotniejsza jest interpretacja zarejestrowanych and their distribution reflects only the activities of procesów podepozycyjnych, ze szczególnym zwró- the first discoverers. In Dębicz and Zbiersk we have ceniem uwagi na skutki pierwszego, przypadkowe- uncovered pits – dig-ins that, in a sense, were the go odkrycia oraz na przyczyny, prowadzące do prze- negatives of objects in which the treasure had been mieszczania zabytków w warstwie ornej. W Dzierz- hidden. The pits had been dug and then filled in nicy orka i procesy osuwania się stromego stoku po by the discoverers seeking further elements of 100 latach od odkrycia całkowicie zniosły pozosta- hoards. In the case of the deposit from Kapiel, one łości płytkiego obiektu, a pochodzące z niego zabytki of the few excavated earlier, during the research in wystąpiły na obszarze aż 5 arów. Na powierzchni 2001, a pit of Z. Zakrzewski was registered located powyżej 1 ara rozwleczone zostały skarby z Grzy- near the relics of the object (on the slope below) in bowa i z Kąpieli. Skarby odkryte w lasach rozrzu- which the treasure had been hidden. The scientist cone były na znacznie mniejszej przestrzeni – od conducted his excavations in the place of the great- kilku do kilkunastu m2 (Dębicz, Obra, Zalesie est concentration of artefacts, not having realised i Zbiersk), a ich rozrzut obrazuje jedynie działania at the time (1933) the role of slope movement and pierwszych odkrywców. W Dębiczu i w Zbiersku the resulting differences in surface dispersion of odsłoniliśmy jamy – wkopy, będące w pewnym sen- deposit elements in relation to their place of ori- sie negatywami obiektów, w których ukryte były gin. It also meant, however, that the process of scat- skarby. Jamy te zostały wykopane i następnie zasy- tering the set must have already lasted some time.
98 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 pane przez odkrywców, poszukujących dalszych ele- In Dębicz, where the hoard was discovered when mentów skarbów. W przypadku depozytu z Kąpie- trees were being felled, the roots of a cut down li, jednego z nielicznych badanych wcześniej wyko- tree disturbed the deposit and the layer of burnt paliskowo, uchwycony został w trakcie badań matter noticed by the discoverers. Locating the dis- w 2001 r. wykop Z. Zakrzewskiego, usytuowany covery site in 2005 allowed for confirming the re- obok (na stoku nieco poniżej) pozostałości obiektu, port of one of the discoverers (J. Wojtczak), but w którym skarb ukryto. Badacz ten prowadził wy- also for the reconstruction of significant details not kopaliska w miejscu największej koncentracji zabyt- perceived before. The remains of burnt matter were ków, nie mogąc sobie w owym czasie (1933 r.) zda- found solely in the discoverers’ pit – so it can’t have wać sprawy z roli procesów stokowych i związanych been a layer but a small object – a hearth. The find- z tym różnic w dyspersji powierzchniowej elemen- ers did not notice fragments of another vessel as- tów depozytu w stosunku do położenia miejsca, sociated with the hoard, either. z którego pochodziły. Świadczy to jednak również, Besides the already mentioned dispersion of el- że rozwlekanie zespołu trwało już od dłuższego cza- ements of hoards disturbed during earthwork and su. W Dębiczu, gdzie skarb odkryto przy wycina- carelessly picked up by the finders, there exist two niu lasu, korzenie przewracanego drzewa naruszyły more categories of finds from the first discoveries. depozyt i zauważoną przez odkrywców warstwę One contains artifact concentrations (broken coins, spalenizny. Zlokalizowanie w 2005 r. miejsca odkry- pottery fragments and coals) situated nearby, only cia pozwoliło na potwierdzenie relacji jednego z od- on one side of the above mentioned discoverers’ krywców (J. Wojtczaka)12, ale też na rekonstrukcję pits. We interpret them as traces of a heap piled up niedostrzeżonych wcześniej, a istotnych szczegółów. when the discovery site was excavated. We made Resztki owej spalenizny znalazły się jedynie we such observations in Dębicz and Zbiersk, while in wkopie odkrywców – nie mogła to więc być war- Obra it was possible to locate the heap from stwa, ale niewielki obiekt – palenisko. Znalazcy nie Z. Zakrzewski’s excavations in this way. The other zauważyli też fragmentów drugiego, związanego ze type of lost items collections can be removed by skarbem naczynia. several (Dębicz, Zalesie) or even several dozen Poza wspomnianym już rozrzutem elementów meters from the discovery site, so quite remote skarbów naruszonych w wyniku prac ziemnych from the compact registered distribution of the i niedokładnie wyzbieranych przez odkrywców ist- hoard elements (Dzierznica – on top of Mount nieją jeszcze dwie kategorie znalezisk pochodzą- Górzno, at the edge of a wood, in the place natu- cych z pierwszych odkryć. Jedną są koncentracje rally meant for rest during agricultural work, and zabytków (siekańce, fragmenty ceramiki, węgiel- also used by us during archaeological research), ki) usytuowane w pobliżu, po jednej tylko stronie which we have interpreted as places where discov- wspomnianych wyżej wkopów odkrywców. Inter- erers shared their finds. pretujemy je jako ślady po hałdzie usypywanej Although the few known to us micro-plani- w trakcie przekopywania miejsca odkrycia; takie graphic reproductions of layouts of positively ver- obserwacje poczyniliśmy w Dębiczu i Zbiersku, ified electromagnetic anomalies in settlements or w Obrze natomiast można było w ten sposób zlo- hill forts only sporadically encompass their whole kalizować hałdę po badaniach Z. Zakrzewskiego. area (fig. 5), certain repetitive interpretation prob- Drugi rodzaj gromadnych zgub może być oddalo- lems common to most of them can already be ny o kilka (Dębicz, Zalesie), a nawet o kilkadzie- pointed out. Obtained results redefine the previ- siąt metrów od miejsca odkrycia, a więc dość dale- ous perception of such archaeological sites as only ko od zwartego, rejestrowanego rozrzutu elemen- slightly reflecting (in contrast to cemeteries) the tów skarbu (Dzierznica – na szczycie góry Górz- distribution of metal products, including imports, no, na skraju lasu, w miejscu naturalnie predysty- among the former communities. nowanym do odpoczynku w trakcie prac polowych, Methodological assumptions for such type of wykorzystywanym także przez nas podczas badań research harmoniously combine equipment restric- archeologicznych) – interpretujemy je jako miej- tions (the range of electromagnetic penetration of sca dzielenia znalezisk między odkrywców. up to 0.25 m, real range 0.10 – 0.15 m) and the Choć znane nam, ciągle nieliczne, mikroplani- adopted research issues – non-invasive recognition graficzne odwzorowania układów pozytywnie zwe- of dispersion of metal objects lying in the upper ryfikowanych anomalii elektromagnetycznych na layers of humus, and their two-dimensional loca- osadach czy grodziskach sporadycznie jak dotąd tion. The aim of research is obtaining the image obejmują całą ich powierzchnię (ryc. 5), to wskazać reflecting the spread of electromagnetic anomalies już można pewne wspólne i powtarzalne problemy on the archaeological site and verifying those anom- interpretacyjne w odniesieniu do większości z nich. alies in conditions comparable for the whole pen-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 99 Uzyskane rezultaty przewartościowują dotychcza- etrated area. As our experiences have shown, such sowe postrzeganie tego typu stanowisk archeologicz- recognition is repeatable, and another registration nych jako odzwierciedlających w niewielkim tylko after a series of farm work disturbing the humus stopniu (w przeciwieństwie do cmentarzysk) roz- layer brings similar results. A detailed penetration powszechnienie wśród dawnych społeczności wy- of narrow strips of land does not contribute much robów metalowych, w tym importów. in the scale of the examined area. It only slightly Założenia metodyczne tego typu badań łączą increased the number of registered points without harmonijnie ograniczenia sprzętowe (zasięg pene- altering the basic image, though it could appear tracji elektromagnetycznej do 0,25 m, realny zasięg helpful in cases when it was necessary to grasp the 0,10 – 0,15 m) z przyjmowaną problematyką badaw- distribution of homogeneous elements more pre- czą – nieinwazyjnym rozpoznaniem dyspersji przed- cisely, e.g. obtained from deposits or marking the miotów metalowych, zalegających w górnych par- so called para-deposit sets such as a zone around tiach humusu i ich dwuwymiarową lokalizacją. Ce- a production structure or structures (metallurgy). lem badań jest uzyskanie w porównywalnych dla Those sets can be very complex and hard to in- całego penetrowanego obszaru warunkach obrazu terpret, nevertheless it is rather difficult to ignore rozprzestrzenienia anomalii elektromagnetycznych several dozen, or in the case of large settlement na stanowisku archeologicznym i weryfikacja tych a few hundred metal artefacts located in humus, anomalii13. Rozpoznanie takie, jak pokazują nasze especially in comparison with the image provided doświadczenia, jest powtarzalne, a ponowna rejestra- by the excavation research of abandoned settle- cja po cyklu prac rolnych naruszających humus przy- ments. Usually inventories obtained in this way nosi zbliżone rezultaty. Niewiele przy tym – w skali include artefacts from various epochs requiring badanego obszaru – wnosi szczegółowa penetracja chronological stratification, which is largely possi- wąskimi pasami terenu. Zagęszcza ona jedynie nie- ble to carry out because of significant typological co liczbę rejestrowanych punktów, nie zmieniając differences of metal products. Data concerning zasadniczego obrazu; bywa jednak pomocna w przy- temporary use and potential disturbances of the site padku konieczności uchwycenia dokładniejszego surface in modern times can also be obtained here, rozrzutu elementów jednorodnych – np. pochodzą- even such that are not otherwise reflected during cych z depozytów czy wyznaczających tzw. układy archaeological excavation (e.g. military camps). paradepozytowe – np. strefę wokół obiektu lub Another observation requiring interpretation is the obiektów produkcyjnych (metalurgia). sometimes significant divergence of the site range Układy te są często bardzo złożone i trudne do as outlined by the scattering of pottery and metal interpretacji, niemniej trudno pominąć kilkadzie- dispersion. Conducting meso-planigraphic surface siąt lub w przypadku dużych osad kilkaset zlokali- survey of pottery dispersion can be helpful here, zowanych w humusie zabytków metalowych, as it differentiates chronologically and functional- zwłaszcza w zestawieniu z obrazem, jakiego dostar- ly the discovered finds. Generally, it seems that the czają badania wykopaliskowe opuszczonych osad. saturation and content of metal objects registered Zwykle pozyskane w ten sposób inwentarze obej- in various places in the settlement reflects the ex- mują też przedmioty z różnych epok, wymagające istence of zones serving various functions. It was rozwarstwienia chronologicznego, w dużej części also observed that in some settlements of the Prze- możliwego jednak do przeprowadzenia, wobec worsk culture there appeared an arrangement of znacznej zmienności typologicznej wyrobów me- metal artefacts (coins, fibulas) which made a ring talowych. Uzyskuje się tu także dane o czasowym surrounding the utility area, but was separated by wykorzystywaniu i potencjalnym naruszaniu po- almost empty space from the compact dispersion wierzchni stanowiska w okresie nowożytnym, nie area in the settlement centre. This problem will be znajdujące często innego odzwierciedlenia w trak- discussed later, nevertheless the range of research cie badań archeologicznych (np. obozy wojskowe). with the use of a metal detector should not be lim- Kolejną wymagającą interpretacji obserwacją jest ited to the pottery dispersion area. znaczna niekiedy rozbieżność zasięgów stanowiska Structures requiring further interpretation stand wyznaczonych rozrzutem ceramiki i dyspersją me- out in metal artefacts dispersion registered in set- tali. Pomocne w takim przypadku może być wyko- tlements using the micro-planigraphy method. nanie mezoplanigraficznych badań powierzchnio- Some can be fairly certainly associated with dis- wych dyspersji ceramiki, różnicujących chronolo- turbed deposits e.g. a concentration of several doz- gicznie lub funkcjonalnie pozyskane ich zespoły. Ge- en of Roman denarii in a relatively small area or, in neralnie wydaje się, iż nasycenie i skład rejestrowa- another case, a few coins covered with characteris- nych w różnych miejscach osady przedmiotów tic patina, some of them stuck together. Other can metalowych oddaje występowanie odmiennych pod be defined as para-deposits e.g. a concentration of
100 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 względem funkcji jej stref. Zaobserwowano także bronze slops and unfinished or damaged bronze na niektórych osadach kultury przeworskiej wystę- products found in the settlement from the early powanie układu zabytków metalowych (monety, za- Bronze epoch in Szczepidło near Konin associated pinki) okalającego pierścieniem użytkowany teren with an excavated production object. Our electro- i oddzielonego niemal pustą przestrzenią od zwar- magnetic survey confirmed the existence of only tego pola ich rozrzutu w centrach osad. Do proble- one such structure in a large settlement occupied mu tego powrócimy dalej, w każdym razie nie na- for a long time. Such concentrations result only leży zasięgu badań z wykrywaczem metalu zawężać partially from the disturbance and destruction of do pola rozrzutu ceramiki. the production object by ploughing, they rather W rozrzucie zabytków metalowych rejestrowa- reflect a certain form of the settlement inhabitants’ nych na osadach metodą mikroplanigrafii wyróż- activity, spatially limited to the zone around the niają się struktury wymagające prób interpretacji. object and gathering lost or rejected artefacts. Lost Niektóre wiązać można dość pewnie z naruszony- items constitute a dominant group of metal arte- mi depozytami, np. koncentrację na niewielkim facts found in humus. Unlike a set of immovable obszarze kilkudziesięciu denarów rzymskich, czy objects, they allow for evaluating the life of the set- w innym przypadku kilka monet o charakterystycz- tlement inhabitants from a dynamic perspective. nej patynie, w tym zlepione ze sobą. Inne określić They should also somehow reflect both the func- można jako paradepozytowe – np. zogniskowaną tional zones in the settlement and the traffic routes koncentrację zlewek brązu i niedokończonych bądź connected with it. Here, the already mentioned uszkodzonych wyrobów brązowych uchwyconych rings of artefacts encircling the settlements from na osadzie z wczesnej epoki brązu w Szczepidle the period of Roman influence should be referred koło Konina14 powiązaną z obiektem produkcyj- back to. One of the possibilities in interpreting nym, eksplorowanym wykopaliskowo; nasze ba- those objects as lost items found along the roads dania elektromagnetyczne potwierdziły istnienie surrounding individual settlements and used for tylko jednej takiej struktury na terenie dużej, dłu- traffic or ritual purposes. However, a question arises go użytkowanej osady. Tego typu koncentracje są as to what might have been found in the artefact w niewielkim tylko stopniu efektem naruszenia occurrence discontinuity zone between the men- i niszczenia przez orkę obiektu produkcyjnego, od- tioned ring and the settlement centre – could it zwierciedlają raczej pewną formę aktywności have been a chain of temporary fences or similar mieszkańców osady, ograniczoną przestrzennie do constructions? It should also be noticed that there strefy wokół tego obiektu i gromadzącą zagubione exist such arrangements of metal artefacts the lay- lub odrzucone zabytki. Właśnie zguby stanowią do- out of which differs from the expected. The dis- minującą masę zabytków metalowych odnajdywa- persion of bronze slops in a settlement from the nych w humusie. Pozwalają one w innej niż układ period of Roman influence can serve as an exam- obiektów nieruchomych, dynamicznej perspekty- ple which does not show focusing, despite occur- wie oceniać życie mieszkańców osady, powinny ring in a large area, and therefore does not reflect także zapewne w jakimś stopniu odzwierciedlać za- their association with production objects; the range równo strefy funkcjonalne osady, jak i związane of slops resembles rather the scattering of coins in z nią ciągi komunikacyjne. Tu należy powrócić do the settlement. Perhaps, when evaluating the dis- wspomnianych już pierścieni zabytków, opasują- persion of metal objects in the arable layer we cych osady z okresu wpływów rzymskich. Jedną should take into account forms of utilising worth- z możliwości jest interpretowanie tych przedmio- less items and metal fragments so far unknown tów jako zgub, znajdywanych przy drogach okala- before modern times (scrap metal collecting), but jących poszczególne osady, używanych w celach which the old communities might have been en- komunikacyjnych lub obrzędowych. Rodzi się jed- gaged in, including the so called garbage collect- nak pytanie, co zatem mogło występować w stre- ing processes. The question is whether such arte- fie nieciągłości zalegania zabytków między owym facts were thrown away, like other damaged items, pasem a wnętrzem osady – być może był to jakiś or the value of metal urged the owner to keep ciąg nietrwałych ogrodzeń lub innych podobnych them carefully and then re-melt. The latter op- konstrukcji? Należy jeszcze zauważyć, iż istnieją tion could be confirmed by the mentioned ar- takie układy zabytków metalowych, których roz- rangement of bronze slops which resembled dis- kład odbiega od oczekiwanego. Przykładem może persion of lost items of everyday use or coins peo- być dyspersja zlewek brązu na jednej z osad z okre- ple carried around, rather than scraps from a pro- su wpływów rzymskich nie wykazująca – mimo duction process. występowania na znacznym obszarze – zognisko- Naturally, metal artefacts registered in humus wania, a więc nie oddająca ich powiązania z obiek- do not lie in situ and can come from various forms
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 101 Ryc. 1. Skarb denarów rzymskich Fig. 1. Hoard of Roman denarii
Ryc. 2. Zbiersk Fig. 2. Zbiersk tami produkcyjnymi; zasięg zlewek przypomina ra- of activity of the communities inhabiting the set- czej rozrzut monet na tej osadzie. Być może nale- tlements. They were subjected to the processes al- ży przy ocenie rozrzutu przedmiotów metalowych ready mentioned when discussing the dispersion w warstwie ornej uwzględnić nieznane nam do- of hoard inventories (e.g. ploughing, harrowing, tąd, poza czasami najnowszymi (zbieranie złomu), slope movement, transferring items – discovering formy zagospodarowania nieużytecznych wytwo- and losing them again, activities of amateur treas-
102 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 rów i fragmentów metalu w działaniach dawnych społeczności, a w tym tzw. procesy śmietniskowe. Pytanie brzmi, czy takie zabytki były, jak inne uszkodzone przedmioty, wyrzucane, czy też war- tość metalu skłaniała raczej do ich pieczołowitego przechowywania i powtórnego przetopu. Ten drugi wariant potwierdzać mógłby wspomniany układ zlewek brązu, przypominający raczej dyspersję za- gubień noszonych przy sobie przedmiotów co- dziennego użytku lub monet, niż odpryski zwią- zane z działalnością produkcyjną. Rejestrowane w humusie zabytki metalowe nie zalegają oczywiście in situ i pochodzą z różnych form aktywności społeczności zamieszkujących osady. Podlegały one działaniom procesów wspo- mnianych już przy omawianiu rozrzutu inwenta- rzy skarbów (np. orka, włókowanie, procesy sto- kowe, przenoszenie – odkrywanie i powtórne gu- bienie, działalność poszukiwaczy-amatorów). Prze- sunięcia te, których charakter wymaga oczywiście dalszych badań, choć zapewne dość duże w sto- sunku do konkretnego obiektu, z jakim mogły być w różny sposób związane lub w odniesieniu do punktu, gdzie je pierwotnie zagubiono, nie są jed- nak znaczące w skali osady. Badania elektromagne- Ryc. 3. Skarb groszy praskich tyczne powierzchni osad obrazują nierejestrowa- Fig. 3. Hoard of Prague groschen ny innymi metodami, istotny aspekt owego kon- tekstu – sieć powiązań między strukturą osady a co- ure hunters). These movements, the character of dziennym życiem jej mieszkańców. which naturally requires further study, may have Planowanie badań wykopaliskowych osad, seemed considerable in relation to a concrete ob- praktycznie od eneolitu, gdy mogły się pojawić ject with which they might have been associated
Ryc. 4. Zając Fig. 4. A hare
Ryc. 6. Stater rv Ryc. 5. Mikroplanigrafia Fig. 6. Stater rv Fig. 5. Micro−planigraphy
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 103 pierwsze wyroby metalowe, zwłaszcza tych szero- or to a spot where they might have originally been kopłaszczyznowych, połączonych ze zdejmowa- lost, however on the scale of the whole settlement niem humusu sprzętem mechanicznym, powinno they are rather insignificant. Electromagnetic sur- być poprzedzone rozpoznaniem obrazu jego po- veys of the settlement surface reflect an important wierzchni (humusu) metodą elektromagnetyczną. aspect of that context, not recorded by other meth- W przeciwnym wypadku świadomie i nieodwracal- ods, the network of connections between the set- nie rezygnujemy z pewnych kategorii informacji tlement structure and the everyday life of its in- o kontekście archeologicznym całego stanowiska, habitants. w tym takich, które mogą być dostępne już tylko The planning of archaeological excavation of na tym poziomie stratygraficznym (naruszone de- settlements, practically from the Eneolithic when pozyty, zguby). Prospekcja terenowa z użyciem tej the first metal products could have appeared, and metody może także umożliwić powierzchniową especially wide-range research combined with re- lokalizację miejsc wytwórczości metalurgicznej moving the humus layer using machines should przed podjęciem badań wykopaliskowych. Wydaje be preceded by examining the image of its surface się, iż ten typ badań stwarza również możliwość (humus) using electromagnetic methods. Other- pewnej gradacji i hierarchizacji osad ze względu na wise, consciously and irrevocably, we give up cer- jakość i ilość pochodzących z nich zgub, widzia- tain categories of information concerning the ar- nych jako wskaźnik zasobności ich mieszkańców, chaeological context of the whole site, including choć większa liczba znalezisk może także świad- this which can only be available at that stratygraphic czyć o dłuższym użytkowaniu osady. Może być wy- level (disturbed deposits, lost items). Field prospec- korzystywana, jak wspomniano, pomocniczo, przy tion using that method can also allow for surface planowaniu badań wykopaliskowych, które zwe- location of sites of metallurgic production before ryfikują jej wyniki, lecz także samodzielnie, jako undertaking excavation work. It seems that this type metoda relatywnie szybkiego i szeroko płaszczy- of research offers the possibility of certain grada- znowego rozpoznania i porównywania powierzch- tion and hierarchy of settlements because of the ni wielu osad. quality and quantity of lost items found there, per- Wspomnieć jeszcze niewątpliwie należy o nie- ceived as an indicator of the inhabitants’ affluence, których kategoriach znalezisk zlokalizowanych w ten though a large number of finds can also indicate sposób w obrębie osad, o unikatowej niekiedy ran- longer use of the settlement. It can be used as an dze lub niedostatecznie dotąd poznanych. Są to za- auxiliary method, when planning archaeological ex- bytki rejestrowane jednostkowo (np. zabytki sfragi- cavations which will verify its results, but also in- styczne15 – ryc. 4) czy jako zespoły będące świadec- dependently as a method of relatively quick and twami handlu (np. duże serie różnych typów mo- wide-range identification and comparative analy- net rzymskich, w tym pochodzące z tej samej osady sis of surfaces in many settlements. depozyty, znaleziska osadowe, zawierające także mo- Some categories of finds, of unique rank or nety fałszywe, naśladowcze czy pocięte, wraz z to- insufficiently recognised yet, located in this way warzyszącymi im sztabkami kruszcowymi praktycz- within settlements should undoubtedly be men- nie wszystkich wykorzystywanych wówczas metali tioned here. They are individually registered ar- nieżelaznych, inne importy, np. liczne plomby to- tefacts (e.g. sphragistic artefacts – fig. 4) or sets warowe od okresu średniowiecza), produkcji (bar- bearing evidence of trade (e.g. large series of var- dzo niekiedy liczne, uszkodzone przedmioty oło- ious types of Roman coins, including deposits wiane i zlewki ołowiu, przeznaczone przypuszczal- from the same settlement, sedimentary finds con- nie do przetopienia na stanowiskach późnośrednio- taining false coins, imitations or broken ones, to- wiecznych i nowożytnych) czy działań militarnych gether with the accompanying bars of practically (uszkodzone elementy uzbrojenia, koncentracje gro- all non-ferrous metals used then, other imports tów strzał). e.g. numerous merchant seals since the medieval Z perspektywy naszych doświadczeń można period), production (sometimes numerous dam- już dziś uznać prowadzenie badań wykopalisko- aged lead items and lead slops, probably intended wych na pewnych kategoriach stanowisk, np. osa- for re-melting in late medieval and modern sites) dach z późnego i schyłkowego okresu wpływów or military activity (damaged elements of weap- rzymskich czy osadach wiązanych z pobytem na na- onry, clusters of arrow heads). szych ziemiach Celtów, bez ich powierzchniowe- From the perspective of our experience, it can go rozpoznania z zastosowaniem detektora meta- be claimed that carrying out archaeological exca- lu i interpretacji układu pozytywnie zweryfikowa- vation without the site surface recognition using nych anomalii elektromagnetycznych, nie tylko za a metal detector and the interpretation of positive- niemetodyczne, ale wręcz rabunkowe16. ly verified electromagnetic anomalies in some
104 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Wykrywacz metalu trafił do archeologii po- categories of sites e.g. settlements from the late or przez poszukiwaczy skarbów. Fakt ten wywarł ol- final period of Roman influence, or settlement as- brzymi wpływ na postrzeganie przez środowisko sociated with the appearance of the Celts in our całej problematyki wykorzystania detekcji meta- lands, can be regarded not only as unmethodical lu w badaniach archeologicznych i do powstania but wasteful. skrajnych, wciąż jeszcze bardziej emocjonalnych It was treasure hunters who introduced the niż merytorycznych ocen zjawiska. Z jednej stro- metal detector into archaeology. The fact had a great ny była to fascynacja możliwościami prostego po- impact on the professionals’ perception of the zyskania dużej liczby – często wyjątkowych – za- whole issue of using metal detection for archaeo- bytków metalowych (włączając w to te odkryte logical research and led to the extreme appraisals przez poszukiwaczy), w jakiejś mierze idące za of the phenomenon, still more emotional than sub- tym sprowadzenie problematyki do konieczności stantial. On the one hand, it was fascination with wypracowania prawnych i praktycznych form the possibility of simple obtaining a large number współpracy z poszukiwaczami (a szczególnie z tą of frequently unique metal artefacts (including the ich częścią, która taką współpracę gotowa byłaby ones discovered by treasure hunters), followed by podjąć) oraz opracowanie metodyki rejestracji tak the need to work out legal and practical forms of odkrywanych źródeł. Tu prym wiódł niewątpli- cooperation with treasure hunters (particularly wie ośrodek warszawski. Z drugiej strony fakt ten those who would be ready to cooperate), and work- skłonił znaczną część archeologów do dyskredy- ing out the methodology of registering sources dis- tacji, a nawet do dyskwalifikacji wszelkich badań covered in this way. The centre in Warsaw was (a przy okazji i badaczy) prowadzonych z użyciem undoubtedly the leader in this respect. On the other wykrywacza metalu jako wyrywających zabytki hand, the fact urged a significant number of ar- z ich kontekstu archeologicznego. chaeologists to discredit or even disqualify any re- Pomiędzy tymi skrajnościami rozciąga się, jak search (and the scientists conducting it) carried out staraliśmy się pokazać, rozległe pole badań – ba- with the use of a metal detector as it tore out arte- dań nieinwazyjnych, bo nienaruszających spetry- facts from their archaeological context. fikowanych pionowych układów stratygraficznych Between those two extremes there stretches a vast stanowisk archeologicznych. Choć znajdujemy się vista of research – non-invasive research, since it na początkowym ich etapie, jednak już obecnie does not disturb the petrified vertical stratygraphic można, w całkowitej sprzeczności z obiegowymi, layouts of archaeological sites. Although we are still wspomnianymi opiniami, stwierdzić, że wykry- at the initial stage even now we can state, contrary wacz metalu znajduje uzasadnione zastosowanie to the popular above mentioned opinions, that the przede wszystkim w badaniach szeroko rozumia- application of a metal detector is justified mainly nego kontekstu archeologicznego – osad i zespo- for examining the widely understood archaeologi- łów osadniczych, a także skarbów. Ich problema- cal context – settlements and settlement complex- tykę wyznacza stwierdzenie, iż dzięki zastosowa- es, as well as hoards. The key issue is the statement niu detektora zabytki metalowe, niezalegające in that owing to the use of a metal detector metal arte- situ, stają się materiałem (liczebnie) masowym facts not lying in situ become mass (regarding their i mogą być – jak występujące na powierzchni sta- number) material and as such they can be analysed nowisk zespoły ceramiki czy krzemieni, analizo- in a different way than before, like sets of pottery or wane w sposób odmienny niż dotąd było to moż- flint stones occurring on the site surface. They are liwe. Są to zabytki w dużej mierze dobrze osadzo- mostly chronologically well-defined artefacts. And ne chronologicznie. A jest to przy tym jedyny ma- additionally, it is the only mass material (and it is teriał masowy (a z pewnością dotyczy to zabytków certainly true about the artefacts made from non- z metali nieżelaznych) o czytelnych odniesieniach ferrous metals) with legible references in systems w systemach wartości dawnych społeczeństw. of value of ancient societies. Charakter refleksji nad interpretacją wyników It is considering the interpretation of results badań z zastosowaniem wykrywacza metalu, a nie obtained from the research using a metal detec- prosta w zasadzie metodyka (mikroplanigrafia po- tor, and not the relatively simple methodology zytywnie zweryfikowanych anomalii elektroma- (micro-planigraphy of positively verified electro- gnetycznych – zabytków metalowych z poziomu magnetic anomalies i.e. metal artefacts from the humusu) czy parametry i rodzaj zastosowanego humus layer) or parameters and the type of the sprzętu, wymaga już jednak pewnej w tym zakre- used equipment, which requires certain speciali- sie specjalizacji. sation in the field. Inaczej niż dotąd to czyniono, należy też zdia- The character of threats posed for the cultural gnozować charakter zagrożeń, jakie dla dziedzictwa heritage by the activities of the amateur treasure
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 105 kulturowego stanowią działania poszukiwaczy-ama- hunters should also be diagnosed differently than torów. Problem nie dotyczy w pierwszym rzędzie before. The problem does not primarily concern utraty cennych niekiedy zabytków, lecz dokonywa- the loss of sometimes valuable artefacts, but their nego przez nich systematycznego, stopniowego activities result in systematic gradual and irrevoca- i bezpowrotnego zacierania obrazu, jaki rysuje się ble blurring the image obtained due to electromag- dzięki elektromagnetycznej rejestracji i interpreta- netic recording and interpretation of sets of metal cji układów przedmiotów metalowych na stanowi- items on archaeological sites. It is not the metal skach archeologicznych. Zagrożone całkowitym artefacts with their characteristic forms which are unicestwieniem są przy tym przede wszystkim nie at risk of total annihilation, but the sets of produc- zabytki metalowe o charakterystycznych formach, tion wastage and half-finished products, completely ale układy bezużytecznych dla odkrywców odpadów useless for treasure hunters, such as the already produkcyjnych i półwytworów, np. wspomniane już mentioned bronze or lead slops which are traces zlewki brązu czy ołowiu, będące śladami metalurgii of metallurgy but are removed from sites as rub- – usuwane ze stanowisk jako śmieci zakłócające dal- bish interfering with further prospecting and then sze poszukiwania i następnie wyrzucane. Działal- thrown away. The activities of treasure hunters ność poszukiwaczy należy oceniać przez rozmiar wy- should be judged by the extent of the damage they rządzanych szkód, widzianych najpierw przez pry- cause, seen through the perspective of primarily zmat poznawczego, a dopiero później konserwator- the illuminating and then the conservation aspect skiego aspektu archeologii. of archaeology.
1 R.T. Roberts, The History of Metal Detectors, Western & Stockholms Universitet 1989; C. Dobinson, S. Denison, Eastern Treasures, Sept. 1999. Metal detecting and archaeology in England, (English Herita- 2 R.J. Santschi, Modern Divining Rod, Construction and Ope- ge, Council for British Archaeology), London – York ration of Electrical Treasure Finders, Century Press, 1927. 1995. 3 F.N. Schubert, The Portable SCR-625 Mine Detector, [w]: 6 M. Andrałojć, M. Andrałojć, M. Tuszyński, Wczesnośre- Builders and Fighters: U.S. Army Engineers in World War II, dniowieczny skarb z Kąpieli, gm. Czerniejewo, Poznań 2005; US Army Corps of Engineers, 1992. M. Andrałojć, M. Andrałojć, Bulla Bolesława księcia Pol- 4 J.S. Kosacki, Wykrywacz min typu polskiego, Przegląd Tele- ski/Eine Bulle von Fürst Bolesław von Polen, Poznań 2006. komunikacyjny, nr 7/8/9, 1947. 7 Nie odnosimy się w tym opracowaniu do dorobku in- 5 W polskiej archeologii pierwsze, ze względu na niską czu- nych ośrodków i badaczy oraz do wyników ich, niekiedy łość nieprzystosowanych do tego typu badań urządzeń, bardzo owocnych, prac terenowych (np. badania w No- niezbyt udane próby zastosowania urządzeń detekcyj- wej Cerekwi, Janowie Pomorskim – Truso, Jankowie II, nych, podejmowane głównie w latach 60., bazowały wła- Jastrzębnikach). śnie na sprzęcie wojskowym (A. Gardawski, J. Gąssow- 8 Proponowana nazwa dla tego rodzaju badań: Elektroma- ski, Z. Rajewski, Archeologia i pradzieje Polski, Warszawa gnetyczne odwzorowanie powierzchni stanowisk arche- 1957, s. 33-34; J. Gąssowski, Z archeologią za pan brat, War- ologicznych – Electromagnetical Representation of an Archa- szawa 1983, s. 89). Późniejsze próby opisują publikacje: eological Sites Surface. W. Mencel, Stosowanie lokalizatorów metali jako przyrządów 9 M. i M. Andrałojć, Skarby – powrót do źródeł, Slavia Anti- pomocniczych w badaniach archeologicznych, Silesia Antiqua, qua, t. XLIII, 2002, s. 133-159. t. 29, 1987, s. 121-128; M. Rudnicki, M. Trzeciecki, Ba- 10 Po zakończeniu prac nad tą publikacją zarejestrowaliśmy dania powierzchniowe z wykrywaczem metali. Nowa dziedzi- 2 kolejne skarby wczesnośredniowieczne, do tej pory nie- na badań w polskiej archeologii, Barbaricum, t. 3, 1994, s. 149- znane, w tym skarb z terenu Wielkopolski – z Rogoźna- 162, A. Gołembnik, Stosowanie wykrywacza metali podczas Cieśli, gm. Rogoźno, pow. obornicki, badany wykopali- prac wykopaliskowych, Zeszyty Generalnego Konserwato- skowo w sierpniu 2009 r., datowany wstępnie na połowę ra Zabytków (Archeologia 1), Warszawa 1998, s. 111-112, X wieku (ekspertyza dirhemów arabskich – D. Malar- przy czym refleksja dotycząca ich użycia ograniczała się czyk). W sumie nasz zespół odkrył dotąd 15 skarbów, wówczas do wskazania zalet narzędzia służącego pozy- w tym monet rzymskich – ryc. 1, średniowiecznych – skiwaniu metalowych zabytków. Podsumowanie dysku- ryc. 2 i nowożytnych). sji nad zastosowaniem wykrywacza metalu w badaniach 11 Numer projektu 1 H01H 062 27; grant realizowany archeologicznych i zagrożeń związanych z działalnością w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu, pod kierun- poszukiwaczy zawiera publikacja z 1999 r. (Wykrywacze kiem dr. A. Prinke. Wyniki grantu ukażą się w publikacji metali w archeologii) pod redakcją W. Brzezińskiego i Z. Ko- autorów artykułu – Odkrycia skarbów wczesnośrednio- bylińskiego. Natomiast poza Polską podejmowano wiecznych z terenu Wielkopolski. Kontekst archeologicz- w znacznie szerszym zakresie badania z użyciem tego ny znalezisk. sprzętu: np. M. Östergren, Metalldetektorn i praktiskt bruk, 12 Archiwum Muzeum Archeologicznego w Poznaniu – Gotlandsk Arkiv, t. 58, 1987, s. 11-28; M. Östergren, teczka miejscowości Dębicz. Mellan stengrund og stebus. Gotlands vikingatida silverskatter 13 Weryfikacja anomalii pozwala usunąć z obrazu elementy som boplatsin–dikation, Theses and Papers in Archaeology, nieistotne (metalowe śmieci) i dostarcza wystarczającej
106 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 do jego interpretacji (chronologicznej i funkcjonalnej) 14 Badania na terenie osady w Szczepidle koło Konina pro- próby materiału. Próby pozyskania z humusu maksymal- wadziliśmy na zlecenie dr. P.Makarowicza, któremu dzię- nej liczby zabytków zniekształcają jedynie wyniki badań, kujemy za możliwość zamieszczenia tych informacji. tworząc nadreprezentację przedmiotów silnej zakłócają- 15 M. Andrałojć, M. Andrałojć, Bulla Bolesława/Eine Bulle... cych pole elektromagnetyczne (zalegających głębiej za- 16 por. Z. Woźniak, Wykrywacz metali w rękach archeologa – za- bytków o dużych powierzchniach lub wykonanych grożenie czy niezbędne narzędzie?, Sprawozdania Archeolo- z określonych metali). giczne, t. 52, 2000, s. 455-466.
Streszczenie Abstract
Badania elektromagnetyczne jako nieinwazyj- Electromagnetic surveys as a non-invasive na metoda prospekcji archeologicznej dostarczają method of archaeological prospection provide their własnego, specyficznego zestawu źródeł. Wypra- own, specific set of sources. Ways of interpreting cowywane są obecnie sposoby ich interpretacji, a co them are being currently worked out and, what is ważniejsze, zarysowują się już ramy odrębnej pro- more important, the framework of a separate re- blematyki badawczej, możliwej do zrealizowania search area possible to realize only by applying this wyłącznie poprzez zastosowanie tej metody. method has been outlined. W artykule przedstawiono historię urządzeń The article presents the history of devices for do wykrywania metalu jako źródła zakłóceń we detecting metal as a source of interference in in- wzbudzonym polu elektromagnetycznym, ich za- duced electromagnetic field, their applications and stosowanie i recepcję tego typu sprzętu w arche- reception of such equipment in archaeology. The ologii. Zespół, w skład którego wchodzą autorzy team, including the authors of this study, for 14 opracowania, od 14 lat prowadzi w ośrodku po- years has been conducting research in the centre znańskim studia nad wykorzystaniem metod in- in Poznań on using methods of interpretation of terpretacji układów anomalii elektromagnetycz- sets of electromagnetic anomalies registered on the nych rejestrowanych na powierzchni stanowisk surface of archaeological sites. archeologicznych. The work aimed at defining the possibility of W pierwszej kolejności prowadzone były pra- locating sites of earlier treasure finds using elec- ce mające ma celu określenie możliwości zlokali- tromagnetic methods, in order to reconstruct the zowania za pomocą metod elektromagnetycznych data concerning their archaeological context, was miejsc wcześniejszych odkryć skarbów, w celu re- conducted first. The result of methodical applica- konstrukcji danych dotyczących ich kontekstu ar- tion of electronic equipment was a re-discovery of cheologicznego. Efektem metodycznego zastoso- 8 early – medieval deposits. wania sprzętu elektronicznego było ponowne od- At present, the research conducted by the team krycie 8 depozytów wczesnośredniowiecznych. concentrates on interpreting layouts of electromag- Obecnie badania zespołu koncentrują się na in- netic anomalies in settlements and hill forts. Ob- terpretacjach układów anomalii elektromagnetycz- tained results redefine the previous perception of nych na terenach osad i grodzisk. Uzyskane rezul- such archaeological sites as only slightly reflecting taty przewartościowują dotychczasowe postrzega- (in contrast to cemeteries) the distribution of met- nie tego typu stanowisk archeologicznych jako od- al products, including imports, among the former zwierciedlających w niewielkim tylko stopniu communities. (w przeciwieństwie do cmentarzysk) rozpowszech- Contrary to what has been done before, the nienie wśród dawnych społeczności wyrobów me- authors evaluate the character of threats for cul- talowych, w tym importów. tural heritage posed by the activities of amateur Inaczej niż dotąd to czyniono, autorzy ocenia- treasure hunters. ją też charakter zagrożeń, jakie dla dziedzictwa kul- turowego stanowią działania poszukiwaczy-ama- torów.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 107 NAUKA SCIENCE
Barbara Łydżba-Kopczyńska
Badania fizykochemiczne obiektów zabytkowych na Dolnym Śląsku
Physicochemical research of historic objects in Lower Silesia
1. Wstęp 1. Introduction Celem współczesnej analizy obiektów zabytko- The aim of the modern analysis of historic ob- wych jest dostarczenie jak największej liczby infor- jects is supplying the largest possible amount of in- macji o badanym obiekcie przy jednoczesnym mi- formation concerning the examined object with the nimalnym ryzyku jego uszkodzenia. Tradycyjne minimum risk of damaging it. Traditional methods metody stosowane w badaniach obiektów archeolo- applied in the research of archaeological objects, and gicznych, a zwłaszcza dzieł sztuki, bazują w znacz- particularly Works of art, are largely based on icon- nym stopniu na badaniach ikonograficznych i po- ographic and comparative analyses. Until recently, równawczych. Do niedawna tylko w ograniczonym they referred to experimental techniques only to stopniu odwoływały się one do technik eksperymen- a limited extent. The main obstacle was the neces- talnych. Główną przeszkodą była konieczność po- sity of taking a sample which, in the case of valuable bierania próbki, co w przypadku cennych obiektów objects can be undesirable or even impossible. Cur- jest niepożądane lub nawet niemożliwe. Współcze- rently used analytical methods, particularly some śnie stosowane metody analityczne, a zwłaszcza nie- spectroscopic techniques, allow for conducting re- które techniki spektroskopowe pozwalają na pro- search directly on the object (in situ), without caus- wadzenie badań bezpośrednio na obiekcie (in situ), ing any damage, while micro-samples for analysis nie powodując jego uszkodzenia, natomiast pobie- are taken only in justified cases. Using modern re- ranie mikropróbek do analizy odbywa się jedynie search techniques such as FTIR spectroscopy (Fou- w uzasadnionych przypadkach. Zastosowanie no- rier transform infrared spectroscopy) and ATR (At- woczesnych technik badawczych, takich jak spek- tenuated Total Reflectance Spectroscopy), Raman troskopia FTIR (podczerwona spektroskopia fourie- spectroscopy, ICP (Inductive Coupled Plasma), rowska) i ATR (spektroskopia osłabionego całkowi- XRD (X-ray diffraction), XRF (X-ray fluorescence), tego odbicia w podczerwieni), spektroskopia rama- NAA (Neutron Activation Analysis), SEM-EDX nowska, ICP (plazma indukcyjnie sprzężona), XRD and others allow for broadening the knowledge con- (dyfrakcja rentgenowska), XRF (fluorescencja rent- cerning the analysed objects. genowska), NAA (neutronowa analiza aktywacyj- We can acquire thorough knowledge about an na), SEM-EDX i innych pozwala na poszerzenie examined object by combining not only diverse wiedzy o analizowanych obiektach. analytical techniques, but also various scientific Wszechstronną wiedzę o badanym obiekcie uzy- disciplines. Interdisciplinary research carried out skujemy łącząc nie tylko różnorodne techniki ana- in strict cooperation with archaeologists, art histo- lityczne, ale także różne dyscypliny naukowe. In- rians, geologists and conservators, provide knowl- terdyscyplinarne badania prowadzone przy ściślej edge concerning the state, origin and workman- współpracy archeologów, historyków sztuki, geo- ship technique of the examined objects. Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
108 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 logów oraz konserwatorów dostarczają wiedzy Research projects realised in the Cultural Her- o stanie, pochodzeniu i technice wykonania bada- itage Research Laboratory, operating at the Fac- nych obiektów. ulty of Chemistry at the University of Wrocław, Projekty badawcze realizowane w Laboratorium focus mainly around archaeological objects and Badań Dziedzictwa Kulturowego działającym na works of art found in Silesia. The purpose of the Wydziale Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego Laboratory is developing the applications of mod- koncentrują się głównie wokół obiektów archeolo- ern spectroscopic techniques for examination of gicznych i dzieł sztuki pochodzących ze Śląska. Ce- historic objects. The leading technique used in lem działania Laboratorium jest rozwijanie zasto- the research carried out by the Laboratory is Ra- sowań współczesnych technik spektroskopowych man spectroscopy which, because of its non-in- w badaniach obiektów zabytkowych. Wiodącą tech- vasive character and numerous applications for niką stosowaną w prowadzonych przez Laborato- identification of materials used for decorating and rium badaniach jest spektroskopia ramanowska, któ- making various archeological objects, works of art, ra ze względu na swój nieinwazyjny charakter, a tak- and for defining their origins and authenticity, has że wszechstronne zastosowanie w identyfikacji ma- become one of the most popular techniques ap- teriałów stosowanych do zdobienia i wykonywania plied in research of cultural heritage objects within różnorodnych obiektów archeologicznych, dzieł the last decade[1]. sztuki oraz w określaniu ich pochodzenia i auten- tyczności stała się w ostatniej dekadzie jedną z naj- 2. Analyses of archeological popularniejszych technik stosowanych w badaniach obiektów dziedzictwa kulturowego [1]. pottery Quality and quantity analysis of ceramic mass- 2. Badania ceramiki es, defining the conditions and temperature of fir- ing, identification of pigments and defining the archeologicznej places where pottery was produced constitute Istotną część badań ceramiki prowadzonych a significant part of research on pottery carried out przez archeologów stanowi analiza jakościowa i ilo- by archaeologists. Application of diverse research ściowa mas ceramicznych, określenie warunków techniques used in geology, analytical chemistry i temperatury wypału, identyfikacja pigmentów and spectroscopy, allows for identifying raw ma- i określenie miejsc jej wytworzenia. Aplikacja róż- terials used for production of the examined pot- norodnych technik badawczych stosowanych w geo- tery, establishing the conditions of the technolog- logii, chemii analitycznej i spektroskopii pozwala na ical process of its production and identifying pig- określenie surowców użytych do wyrobu badanej ments used in ornamentation. Such a complex ceramiki, ustalenie warunków procesu technologicz- analysis was used in one of the projects carried nego jej wytwarzania oraz identyfikację pigmentów out by the Laboratory, devoted to identifying the zastosowanych do wykonania ornamentów. Taka provenance of the pottery discovered during ar- kompleksowa analiza została zastosowana w jednym chaeological excavations conducted in Gilow lo- z projektów prowadzonych przez Laboratorium, cated near Niemcza in Lower Silesia [2]. A rich poświęconym określeniu pochodzenia ceramiki collection of pottery, which was divided into three odkrytej w czasie wykopalisk archeologicznych pro- stylistic groups, was discovered in the hill fort wadzonych w Gilowie, położonym na Dolnym Ślą- whose origins date back to about 890. Because one sku w pobliżu Niemczy [2]. W grodzisku, którego pottery group displayed strong stylistic influenc- początki są datowane około 890 roku, odkryto bo- es of southern neighbours, i.e. of the so called gaty zbiór ceramiki, który podzielony został na trzy Great Moravia, the research focused on defining grupy stylistyczne. Ze względu na to, iż jedna z grup where the discovered pottery had been manufac- ceramiki wykazywała silne wpływy stylistyczne ów- tured. Comparative geological and spectroscopic czesnych południowych sąsiadów, tzw. wpływy analyses of the pottery from Gilow, original Great wielkomorawskie, badania skoncentrowały się na Moravia pottery from MikulËice and of the raw określeniu miejsca wytworzenia odkrytej ceramiki. material, i.e. clay which could have been used for W celu identyfikacji pochodzenia badanej ceramiki making local pottery products, were conducted przeprowadzono porównawcze badania geologicz- in order to identify the origins of the examined ne i spektroskopowe ceramiki gilowskiej, oryginal- pottery. The combined petrological, thermo- nej ceramiki wielkomorawskiej z MikulËic oraz su- gravimetric and spectroscopic techniques, such as rowca, tj. gliny, która mogła być wykorzystana do XRD and Raman spectroscopy, explained the wytworzenia lokalnych wyrobów garncarskich. Po- provenance of the pottery found in the hill fort łączone techniki petrologiczne, termograwimetrycz- and clearly indicated its local origin. The obtained
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 109 ne oraz spektroskopowe, takie jak XRD i spektro- results confirmed the application of a similar tech- skopia ramanowska, wyjaśniły pochodzenie ceramiki nological process and the use of local clay depos- znalezionej w grodzie, jednoznacznie wskazując na its for making vessels. Sillimanite (fig. 1), jej lokalne pochodzenie. Uzyskane wyniki potwier- a mineral occurring in the vicinity of the hill fort dziły zastosowanie podobnego procesu technolo- only in Góry Sowie, or in remote Lubelszczyz- gicznego oraz wykorzystanie lokalnych źródeł gli- na, was identified in all the discovered groups of ny do wyrobu naczyń. We wszystkich odnalezio- pottery. nych grupach ceramiki zidentyfikowany został syli- manit (ryc. 1), minerał występujący w okolicy gro- 3. Research on the origin dziska w tylko Górach Sowich oraz na oddalonej od grodziska Lubelszczyźnie. of minerals and resins One of the first questions and most frequently 3. Badania pochodzenia discussed during archaeological research is the one concerning the origin of the analysed object. Ra- minerałów i żywic man spectroscopy seems to be a particularly effec- Jednym z zagadnień najwcześniej i najczęściej tive research technique when searching for an an- rozważanych w trakcie badań archeologicznych jest swer to that question, the more so when the anal- pytanie o pochodzenie analizowanego przedmio- ysis concerns objects which cannot be destroyed tu. W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie in the process. szczególnie efektywną techniką badawczą okazuje Raman spectroscopy was successfully used in się spektroskopia ramanowska. Zwłaszcza kiedy ba- research concerning the origin of the prehistoric dania dotyczą obiektów, które nie mogą ulec znisz- rock crystals found during archaeological excava- czeniu w trakcie ich przeprowadzania. tions conducted in the region of Jelenia Góra [3]. Spektroskopia ramanowska została z sukcesem During the excavations, 17 objects from the Palae- zastosowana w badaniach pochodzenia prehisto- olithic were found (fig. 2), among which there were rycznych kryształów górskich odkrytych podczas functional objects made from rock crystal and raw wykopalisk archeologicznych prowadzonych materials used for making such objects. The aim w okolicach Jeleniej Góry [3]. Podczas prac znale- of research was establishing the origins of archae- ziono 17 obiektów z okresu paleolitu (ryc. 2), ological minerals. Since they were functional ob- wśród których znajdowały się przedmioty użytko- jects, they could have been used for trading. Most we wykonane z kryształu górskiego oraz półsurow- probably they were made from raw materials avail- ce stosowane do ich wytworzenia. Celem badań able in the place where they were produced, there- było określenie pochodzenia archeologicznych fore identifying their origins could provide infor- minerałów. Ponieważ były to obiekty użytkowe, mation about the contemporary trade routes, so mogły być one przedmiotem wymiany handlowej. valuable for archaeologists. For comparative anal- Najprawdopodobniej wykonane zostały one z su- ysis aimed at establishing their provenance refer- rowców dostępnych w miejscu ich produkcji, czyli ence models were selected which originated from określenie ich pochodzenia mogłoby dostarczyć the rock crystal deposits located near the site where cennych dla archeologów informacji o ówczesnych archaeological objects had been discovered. The szlakach wymiany handlowej. Do badań porów- comparative analysis of the Raman spectra of the nawczych mających na celu określenie źródła ich examined objects, and rock crystals obtained from pochodzenia wytypowano wzorce pochodzące ze potential deposits which might have been raw złóż kryształu górskiego znajdujących się w pobli- material sources, confirmed the local origin of 16 żu miejsc odkrycia archeologicznych obiektów. objects. In one case, the rock crystal from which Analiza porównawcza widm ramanowskich bada- the object was made did not come from any of the nych obiektów oraz kryształów górskich pocho- known deposits in Lower Silesia, which allowed dzących z potencjalnych złóż będących źródłem for ruling out its local origins. surowca do ich wykonania potwierdziła lokalne Similarly, in the case of resins Raman spectros- pochodzenie 16 obiektów. W przypadku jednego copy proved to be an effective instrument allow- przedmiotu kryształ górski, z którego został wy- ing for establishing their origin. Until recently, in- konany, nie pochodził z żadnego ze znanych złóż frared spectroscopy was a method commonly ap- na Dolnym Śląsku, co pozwoliło na wykluczenie plied when identifying the origins of amber. How- jego lokalnego pochodzenia. ever, because of the necessity of appropriate prep- Również w badaniu żywic spektroskopia rama- aration of the sample for measurement, it was nowska okazała się efektywnym narzędziem po- a destructive method. Moreover, the element es- zwalającym na identyfikację ich pochodzenia. Do sential for identification of the amber source on
110 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 niedawna metodą powszechnie stosowaną do okre- the basis of infrared spectrum, is the occurrence of ślania pochodzenia bursztynów była spektroskopia the so called Baltic band which does not provide podczerwona. Jednak ze względu na konieczność unequivocal information allowing for its identifi- odpowiedniego przygotowania próbki do pomia- cation. On the other hand, confirming or ruling rów metoda ta jest destrukcyjna. Ponadto podsta- out the provenance of amber is possible owing to wą określenia źródła bursztynu w oparciu o wid- comparative Raman analysis. mo podczerwone jest obecność tzw. pasma bałtyc- During construction work on the motorway in kiego, które nie dostarcza jednoznacznych infor- the area of Bolesławiec, one of the oldest known macji pozwalających na jego identyfikację. Nato- amber processing workshops was discovered [4]. miast potwierdzenie lub wykluczenie pochodzenia Because of the geographical location of the work- bursztynów jest możliwe dzięki porównawczej shop, situated relatively close to the Czech amber analizie ramanowskiej. deposits, a question arose concerning the origins Podczas prac przy budowie autostrady w oko- of amber objects discovered on the archaeological licy Bolesławca odkryta została jedna z najstarszych site. The analysis of Raman spectra excluded the znanych pracowni bursztyniarskich [4]. Ze wzglę- possibility of Czech origin of the amber, and indi- du na położenie geograficzne pracowni, znajdują- cated the Baltic deposits as the source of raw ma- cej się stosunkowo blisko czeskich złóż bursztynu, terial. zostało postawione pytanie dotyczące pochodze- nia przedmiotów bursztynowych odkrytych na sta- 4. Research on painting nowisku archeologicznym. Analiza widm rama- nowskich wykluczyła prawdopodobne czeskie po- materials chodzenie materiału bursztynowego i jednocześnie For the research concerning frescoes, poly- wskazała złoża bałtyckie jako źródło surowca. chromes, paintings and manuscripts, which con- stitute important elements of cultural heritage, identification of pigments and painting materials 4. Badania materiałów malarskich is one of research trends which intensively uses W badaniach fresków, polichromii, obrazów Raman spectroscopy as a research instrument. i manuskryptów stanowiących ważny element During a recently completed research project, dziedzictwa kulturowego identyfikacja pigmentów which constituted a fragment of an M.A. thesis i materiałów malarskich jest jednym z kierunków [5] realised in the Laboratory, pigments used in badawczych, który w intensywny sposób wykorzy- a medieval painting found in the church of Saint stuje spektroskopię ramanowską jako narzędzie Matthias in Wrocław were identified. The paint- badawcze. ing dates back to the turn of the 14th and 15th W zakończonym ostatnio projekcie badawczym century, and was revealed during renovation work. stanowiącym fragment pracy magisterskiej [5] zre- Thanks to cooperation with the conservator su- alizowanej w Laboratorium zidentyfikowano pig- pervising renovation work samples were taken menty zastosowane w średniowiecznym malowidle which were representative for the four colours znajdującym się w kościele Świętego Macieja we visible in the painting. On the basis of previous Wrocławiu. Malowidło datowane jest na przełom iconographic research [6], the palette used by the XIV i XV wieku i zostało odsłonięte podczas prac painter was expected to contain a significant remontowych. Dzięki współpracy z konserwatorem amount of earth pigments such as yellow ochre prowadzącym prace renowacyjne pobrane zostały and sienna. As a result of the conducted analysis próbki reprezentatywne dla czterech barw widocz- of Raman spectra, it was defined which pigments nych w malowidle. W oparciu o wcześniejsze bada- had been applied to execute the painting. Hema- nia ikonograficzne [6] przewidywano w zastosowa- tite, proving that red ochre which is an earth pig- nej przez malarza palecie znaczny udział pigmen- ment was actually used as pigment, was discov- tów pochodzenia ziemnego, takich jak ugry i sieny. ered only in samples of red colour. In yellow sec- W wyniku przeprowadzonej analizy widm rama- tions of the painting the colour was obtained from nowskich określono, jakie pigmenty zostały zasto- lead – tin yellow, while black contours were exe- sowane do wykonania malowidła. Jedynie w prób- cuted with carbon black. Lavish red and green kach barwy czerwonej wykryto hematyt świadczą- flower motifs can be found on the vault in the cy o zastosowaniu jako pigmentu czerwonych ochr tower. In samples taken from that place red ochre zaliczanych do pigmentów ziemnych. W żółtych and azurite were also identified, and the presence partiach malowidła do uzyskania tej barwy użyto of brochantite was registered in places where syntetycznej żółcieni cynowo-ołowiowej, natomiast green colour had a lighter hue. Occurrences of czarne kontury wykonano z zastosowaniem węgla. brochantite with azurite have been known in Low-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 111 Na sklepieniu w wieży znajduje się bogata floratura er Silesia, which could indicate local origins of barwy czerwono-zielonej. W pobranych z tego miej- the mineral which was also used as a pigment. sca próbkach również zidentyfikowano czerwone Nevertheless, the fact that brochantite is also ochry, azuryt, a w miejscach o jaśniejszym odcieniu a product of degradation of another mineral pig- barwy zielonej stwierdzono obecność brochantytu. ment – malachite, does not allow for ruling out Na Dolnym Śląsku znane są wystąpienia brochan- the primary application of malachite for vault dec- tytu wraz z azurytem, co mogłoby wskazywać na oration [7]. Spectroscopic research carried out on lokalne pochodzenie tego minerału, który stosowa- the wall painting in the church of St. Matthias al- ny był również jako pigment. Niemniej fakt, iż bro- lowed for broadening the knowledge concerning chantyt jest także produktem degradacji innego mi- the medieval painting techniques used by the art- neralnego pigmentu – malachitu, nie pozwala wy- ist in the church of St. Matthias. kluczyć pierwotnego zastosowania malachitu w de- Oil paintings, which are extremely complex koracji sklepienia [7]. Badania spektroskopowe prze- systems including mineral and organic pigments, prowadzone na malowidle ściennym pozwoliły na binders, varnishes as well as conservation agents, poszerzenie wiedzy o średniowiecznym warsztacie constitute a significant group of objects examined malarskim zastosowanym przez malarza w kościele in the Laboratory. During the analysis of painting św. Macieja. materials and binders we can obtain satisfying re- Istotną grupę obiektów badanych w Laborato- sults by using Raman spectroscopy which, in com- rium stanowią obrazy olejne, będące niezwykle bination with other complementary techniques skomplikowanymi systemami zawierającymi pig- such as infrared spectroscopy [8] and ATR, is par- menty pochodzenia mineralnego, organicznego, ticularly effective for identification of crystalline spoiwa, werniksy, jak również środki konserwują- compounds [9]. ce. Podczas analizy materiałów malarskich i spoiw Complex examination of paintings by Michael satysfakcjonujące wyniki uzyskujemy stosując spek- Willmann (1630-1706), one of the best known Si- troskopię ramanowską, która w połączeniu z innymi lesian painters from the Baroque period, was con- komplementarnymi technikami, takimi jak spektro- ducted within the research project realised ow- skopia podczerwona [8] i ATR jest szczególnie efek- ing to the cooperation of the Cultural Heritage tywna w identyfikacji związków krystalicznych [9]. Research Laboratory, the university in Bologna, Kompleksowe badania obrazów Michaela Will- the museum in Kamienna Góra and the National manna (1630-1706), jednego z najbardziej znanych Museum in Wrocław [10, 11]. Recently, the pal- malarzy śląskich okresu baroku przeprowadzono ette which had been discovered in the house be- w ramach projektu badawczego zrealizowanego longing to Willmann, was found in the collection dzięki współpracy Laboratorium Badań Dziedzic- of the museum in Kamienna Góra. Although mu- twa Kulturowego z uniwersytetem w Bolonii, seum archive indicate, that it could have been used muzeum w Kamiennej Górze oraz Muzeum Na- in the painter’s workshop, the origins of the pal- rodowym we Wrocławiu [10, 11]. Ostatnio w zbio- ette were challenged. Comparative physicochem- rach muzeum w Kamiennej Górze została odnale- ical analysis of the painting materials found on ziona paleta, która została odkryta w domu należą- the palette, and those from the paintings by Will- cym do Willmanna. Jakkolwiek archiwa muzealne mann, was conducted to confirm its authenticity. wskazują, iż mogła być ona wykorzystywana w pra- The source, from which samples were taken, was cowni malarza, pochodzenie palety było kwestio- selected in cooperation with art historians. Six nowane. W celu potwierdzenia jej autentyczności paintings, representative of subsequent periods in zostały przeprowadzone porównawcze badania fi- the painter’s artistic output, were selected for ex- zykochemiczne pomiędzy materiałami malarskimi amination from the largest collection of Will- znalezionymi na palecie i pochodzącymi z obrazów mann’s works in Poland housed by the National Willmanna. Wybór źródła pobrania próbek odbył Museum in Wrocław. Examining that group of się przy współpracy z historykami sztuki. Z naj- paintings created the opportunity for finding out większej kolekcji dzieł Willmanna w Polsce, znaj- about the development of the master’s painting dującej się w zbiorach Muzeum Narodowego we techniques during his whole career, and establish- Wrocławiu, wybrano do badań sześć obrazów re- ing his palette of painting materials. The first stage prezentatywnych dla kolejnych okresów twórczo- of research involved identifying the state of pres- ści malarza. Badania tej grupy obrazów stworzyły ervation of the paintings, and selecting represent- ponadto możliwość poznania rozwoju techniki ative places for collecting micro-samples. The malarskiej mistrza w ciągu całego okresu jego twór- non-destructive analysis, which was carried out, czości i ustalenie palety stosowanych przez niego included IR and UV reflectography, VIS fluores- materiałów malarskich. Pierwszym etapem badań cence and the false colour technique. Moreover,
112 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 było określenie stanu zachowania dzieł, a także wy- the obtained information allowed for initial de- typowanie reprezentatywnych miejsc pobrania fining the palette of pigments used by Willmann, mikropróbek. Przeprowadzona analiza niedestruk- among which red ochre (fig. 3), vermillion and cyjna objęła reflektografię IR i UV, fluorescencję carbon black were found. VIS i technikę fałszywych kolorów. Ponadto uzy- Owing to the use of optic microscopy, morphol- skane informacje pozwoliły na wstępne określenie ogy of the examined samples and stratigraphies of palety stosowanych przez Willmana pigmentów, the cross-sections (Fig. 4) made from micro-sam- wśród których znalazły się czerwone ochry (ryc. 3), ples taken from the paintings were established. vermilion oraz węgiel. Detailed identification of pigments and organic Dzięki zastosowaniu mikroskopii optycznej substances occurring in the examined paintings was ustalono morfologię badanych próbek oraz straty- conducted with the use of the ATR technique, grafię przekrojów porzecznych (ryc. 4) wykona- micro ATR and ATR mapping. nych z mikropróbek pobranych z obrazów. Szcze- Due to the application of Raman spectroscopy, gółową identyfikację pigmentów oraz substancji complementary information concerning the ana- organicznych występujących w badanych obrazach lysed painting samples was acquired. The obtained przeprowadzono stosując technikę ATR, mikro results allowed for expanding the initially defined ATR oraz mapowania ATR. palette of pigments occurring in the paintings by Dzięki zastosowaniu spektroskopii ramanow- adding e.g. lead white, red white, malachite, azur- skej uzyskano komplementarne informacje o ana- ite, and for identifying the red primer, based on lizowanych próbkach malarskich. Uzyskane wy- ochre and known as ‘bolus’ characteristic for Will- niki pozwoliły na rozszerzenie wstępnie określo- mann. nej palety pigmentów występujących w obrazach On the basis of the data obtained from the con- między innymi o biel ołowiową, minię, malachit, ducted spectroscopic research, the comparative azuryt oraz na zidentyfikowanie charakterystycz- analysis of the samples taken from the palette and nego dla Willmanna czerwonego podkładu bazu- paintings indicated that the palette had been used jącego na ochrach, zwanego bolusem. in the workshop of Michael Willmann. The knowl- W oparciu o dane uzyskane w wyniku przepro- edge concerning the painting materials applied by wadzonych badań spektroskopowych analiza po- Willmann and the evolution of his painting tech- równawcza próbek pobranych z palety i z obrazów, nique contributed to the creation of a database wskazuje, iż paleta była wykorzystywana w pracow- which, in future, could help to verify the authen- ni Michaella Willmanna. Wiedza o stosowanych ticity of many masterpieces attributed to the Sile- przez Willmanna materiałach malarskich i ewolu- sian Raphael. cji jego techniki malarskiej przyczyniła się do two- rzenia bazy danych, które w przyszłości pozwolą na weryfikację autentyczności wielu dzieł przypi- sywanych Śląskiemu Rafaelowi. 5. Conclusion Results of physicochemical analyses of archae- ological objects and art works have become an in- 5. Podsumowanie tegral part of research on those objects conducted Wyniki badań fizykochemicznych obiektów ar- by archaeologists, art historians and conservators. cheologicznych i dzieł sztuki stają się integralną Modern analytical and spectroscopic methods in- częścią badań tych obiektów prowadzonych przez terfere in the object to a lesser extent, without caus- archeologów, historyków sztuki i konserwatorów. ing any damage or destruction. They have become Nowoczesne metody analityczne i spektroskopo- an indispensable instrument in the research of his- we w coraz mniejszym stopniu ingerują w obiekt, toric objects, allowing for a complex analysis of nie powodując jego uszkodzenia lub zniszczenia. their state of preservation and identification of Stają się nieodzownym narzędziem w badaniach materials from which they were made. The ob- obiektów zabytkowych pozwalającym na komplek- tained results supply information allowing for sową analizę stanu ich zachowania i określenia broadening the knowledge concerning analysed materiałów, z których zostały wykonane. Uzyska- objects, and also for defining their origin which, ne wyniki dostarczają informacji pozwalających na until recently, may have been difficult or practical- poszerzenie wiedzy o badanych obiektach, a także ly impossible to establish. Effective use of advanced na określenie źródła ich pochodzenia, co do nie- analytical techniques, and a detailed analysis of the dawna było trudne lub wręcz niemożliwe do usta- obtained results, has been made possible owing to lenia. Efektywne zastosowanie zaawansowanych active involvement of representatives of sciences technik analitycznych, a także pełna analiza uzy- in the research.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 113 skanych rezultatów jest możliwa dzięki włączeniu Acknowledgements się w te badania przedstawicieli nauk ścisłych. I would like to express my gratitude to Ms Ka- tarzyna Łojewska for carrying out Raman meas- Podziękowania urements and her great involvement in analysing Szczególne podziękowania składam Pani Kata- the pigments obtained from the church of St. Mat- rzynie Łojewskiej za wykonanie pomiarów rama- thias in Wrocław. I am grateful to Mr Piotr Wanat, nowskich i wielkie zaangażowanie w badania pig- for his support and help in obtaining the material mentów pochodzących z kościoła św. Macieja we for analysis. Wrocławiu. Składam podziękowania Panu Piotro- Moreover, I would like to thank dr hab. An- wi Wanatowi za jego wsparcie i pomoc w uzyska- drzej Kozieł from the Institute of Art History of niu materiału do analizy. the University of Wrocław for his invaluable as- Ponadto podziękowania składam Panu dr. hab. sistance and support showed during the process of Andrzejowi Koziełowi z Instytutu Historii Sztuki creation and realisation of the research project de- Uniwersytetu Wrocławskiego za nieocenioną po- voted to Michael Willmann’s painting. I am grate- moc i wsparcie podczas powstawania i realizacji ful to the authorities of the National Museum in projektu badawczego poświęconego malarstwu Wrocław and Kamienna Góra for access to their Michaela Willmanna. Dziękuję Muzeum Narodo- collections. wemu we Wrocławiu i Muzeum w Kamiennej Gó- The project “Raman spectroscopy investigations rze za udostępnienie swoich zbiorów. of the painting technique of Michael Willmann” Projekt „Badania techniki malarskiej Micheala was realised from the funds of the scientific schol- Willmanna (“Raman spectroscopy investigations of arship granted by the German-Polish Society at the the painting technique of Michael Willmann”) zre- University of Wrocław. alizowano z funduszy stypendium naukowego przyznanego przez Niemiecko-Polskie Towarzy- stwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
[6] Karczmarek R., Witkowski J. (2007), Gotyckie Literatura malowidła w wieży kościoła św. Macieja we Wro- [1] Vandenabeele P., Edwards H. G.M., Moens cławiu, Quart, nr 2 (4): 3-15. L. (2007), A Decade of Raman Spectroscopy in Art [7] Mazzeo R., Baraldi P., Lujàn R., Fagnano C. and Archeology, Chemical Reviews, 107 (2004), Characterization of mural painting pig- (3): 665-686. ments from the Thubchen Lakhang temple in Lo [2] Łydżba-Kopczyńska B.I., Zych E., August C., Manthang, Nepal, Journal of Raman Spectro- Rusek G., Pankiewicz A. (2008), Analytical tech- scopy, 35: 678-685. niques in provenance determination of archaeologi- [8] Kendix E., Moscardi G., Mazzeo R., Baraldi cal objects from Lower Silesia, Journal of Mole- P., Prati S., Joseph E., Capelli S. (2008), Far cular Structure, 887: 41-47. infrared and Raman spectroscopy analysis of inorga- [3] Sachanbiński M., Girulski R., Bobak D., Łydż- nic pigments, Journal of Raman Spectroscopy, ba-Kopczyńska B.I. (2008), Prehistoric rock cry- 39: 1104-1112. stal artefacts from Lower Silesia (Poland), Journal [9] Mazzeo R., Joseph E., Prati S., Millemaggi A. of Raman Spectroscopy, 39: 1012-1017. (2007), Attenuated Total Reflection–Fourier trans- [4] Manuskrypt w przygotowaniu. form infrared microspectroscopic mapping for the cha- [5] Fizykochemiczne badania pigmentów stosowanych racterization of paint cross-sections, Analytica Chi- na przełomie XIV i XV wieku w malowidłach mica Acta, 599: 107–117. ściennych – na przykładzie dzieła z kościoła św. [10] Kozieł A. (2006), Angelus Silesius, Bernhard Rosa Macieja we Wrocławiu, praca magisterska Kata- i Michael Willmann, czyli sztuka i mistyka na Ślą- rzyny Łojewskiej napisana pod opieką dr Bar- sku w czasach baroku, Wrocław, Acta Universi- bary Łydżby-Kopczyńskiej. tatis Wratislaviensis.
114 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 1. Widmo ramanowskie sylimanitu zidentyfikowanego w lokal− nych glinach i badanej ceramice z Gilowa Fig. 1. Raman spectra of sillimanite found in pottery from Gilów
Ryc. 2. Prehistoryczne kryształy górskie odkryte podczas wykopa− lisk archeologicznych w okolicach Jeleniej Góry Fig. 2. Prehistoric rock crystals found in the archaeological excava− tion near Jelenia Góra
Ryc. 3. Widmo ramanowskie hematytu użytego w obrazie zatytulo− wanym „Męczeństwo Świętej Barbary” (datowanym na 1697) Micha− ela Willmana Ryc. 4. Przekrój poprzeczny próbki malarskiej z obrazu „Męczeń− Fig. 3. Raman spectrum of hematite obtained from a micro cross– stwo Świętej Barbary” (datowanego na 1697) Michaela Willmana section of “Martyrdom of Saint Barbara” (dated 1697) by Michael Fig. 4. Micro cross−section from “Martyrdom of Saint Barbara” (dated Willmann 1697) of Michael Willmann
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 115 [11] Łydżba-Kopczyńska B.I., Kendix E., Prati S., inting technique of Michael Willmann (in:) Appli- Sciutto G., Mazzeo R. (2009), Spectroscopic in- cation of Raman Spectroscopy in Art and Archeolo- vestigation of authenticity of painting palette and pa- gy. Book of Abstract, Bilbao, 87-88.
Streszczenie Abstract
Spektroskopia ramanowska jest techniką anali- Raman spectroscopy is an analytical technique tyczną pozwalającą na prowadzenie w sposób nie- which allows for conducting both qualitative and destrukcyjny zarówno jakościowych, jak i ilościo- quantitative research of historical objects in a non- wych badań obiektów zabytkowych. W projektach destructive way. In the research projects carried badawczych prowadzonych przez Laboratorium Ba- out by the Cultural Heritage Research Laborato- dań Dziedzictwa Kulturowego z powodzeniem jest ry, it has been successfully applied in combina- stosowana w połączeniu z różnymi metodami fizy- tion with other physicochemical methods, for the kochemicznymi w analizie dzieł sztuki i obiektów analysis of works of art and archeological objects archeologicznych pochodzących z Dolnego Śląska. found in Lower Silesia. Owing to the use of ram- Dzięki wykorzystaniu spektroskopii ramanowskiej an spectroscopy, research conducted directly on badania przeprowadzone bezpośrednio na prehisto- prehistoric rock crystals and amber allowed for rycznych kryształach górskich oraz na bursztynach identifying the origins of those objects without umożliwiły określenie pochodzenia tych obiektów destroying them. Analysis of the painting materi- bez ich uszkodzenia. Badania materiałów malarskich als used in the Gothic painting from the church zastosowanych w gotyckim malowidle z kościoła of St. Matthias, allowed for verifying the initial Świętego Macieja pozwoliły na zweryfikowanie pigment identification. Moreover, the complex wstępnej identyfikacji pigmentów. Z kolei komplek- physicochemical research helped to explain where sowe badania fizykochemiczne wyjaśniły, gdzie znaj- the sources of raw material and places of manu- dują się źródła surowca i miejsca wytworzenia ar- facturing the archeological pottery were located. cheologicznej ceramiki. Analiza fizykochemiczna Physicochemical analysis based on modern ana- bazująca na nowoczesnych technikach analitycznych lytical techniques supplied information allowing dostarczyła informacji pozwalających na pogłębie- for broadening the knowledge concerning the nie wiedzy o badanych obiektach. examined objects.
116 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 NAUKA SCIENCE
Anna Baran, Marta Winiarczyk, Małgorzata Barańska
Zastosowanie spektroskopii ramanowskiej do analizy włókien barwionych indygo
Application of Raman spectroscopy to analysis of fibres dyed with indigo
1. Wstęp 1. Introduction Analiza chemiczna restaurowanego obiektu Chemical analysis of the restored object is one jest jednym z kluczowych elementów procesu of the key elements of the conservation process. konserwacji. W szczególności analiza barwników The analysis of dyes and pigments is particularly i pigmentów jest niezwykle istotna zarówno significant both in the context of object identifica- w kontekście identyfikacji i datowania obiektu, tion and dating, and planning its further protec- jak i zaplanowania dalszej jego ochrony. Do nie- tion. Until recently, the only analytical methods dawna jedynymi metodami analitycznymi po- allowing for identification of dyes on fibres were zwalającymi na identyfikację barwników na various chromatographic techniques. Those meth- włóknie były różnorodne techniki chromatogra- ods are still very popular, unfortunately their main ficzne. Metody te cieszą się ciągle dużą popular- drawback is the necessity to isolate the analyte and, nością, niestety ich główną wadą jest koniecz- in consequence, destroying the sample. ność izolacji analitu, a co za tym idzie, zniszcze- Raman spectroscopy, which has become an in- nie próbki. creasingly popular technique because of the sim- Jako pewna alternatywa może być traktowana plicity of measurement taking, the possibility of spektroskopia ramanowska, która staje się coraz po- measurements in situ and the fact that it is a non- pularniejszą techniką ze względu na prostotę po- destructive technique which does not require ear- miarów, możliwość pomiarów in situ oraz fakt, że lier preparation of the sample, can be treated as an jest to technika nieniszcząca i niewymagająca wcze- alternative. Using Raman microscopy additional- śniejszego przygotowania próbki. Zastosowanie ly allows for a precise analysis in micro scale e.g. mikroskopii ramanowskiej umożliwia dodatkowo of grains of a pigment mixture or varied surface of precyzyjną analizę w skali mikro, np. ziaren mie- the sample. szaniny pigmentów czy zróżnicowanej powierzch- Within the last 15 years, the development of ni próbki. spectroscopic techniques has resulted in the ap- Rozwój technik spektroskopowych w ciągu pearance of new possibilities of applying those ostatnich 15 lat zaowocował pojawieniem się no- methods, particularly in the area of conservation wych możliwości wykorzystania tych metod, research. Reports appearing systematically in the zwłaszcza w badaniach konserwatorskich. Syste- literature of the subject, both chemical and con- matycznie pojawiające się doniesienia w literatu- servation, confirm continuing interest in spectro- rze fachowej – zarówno chemicznej, jak i konser- scopic analysis. Published research results concern watorskiej – świadczą o ciągłym zainteresowaniu the analysis of painting pigments discovered in analizą spektroskopową. Publikowane badania do- manuscripts, wall paintings or pictures, as well as tyczą zarówno analizy pigmentów malarskich wy- in lithography, ceramics, glass and metal objects.
Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 117 krywanych w manuskryptach, malowidłach ścien- Simultaneously, research is conducted on using Ra- nych czy obrazach, jak też litografii, ceramice i szkle, man spectroscopy for analysing organic materials oraz przedmiotach metalowych. Jednocześnie pro- such as textiles, leather, resins, rubber, wax, wood, wadzone są badania nad wykorzystaniem spektro- painting primers and base coats or organic dyes skopii ramanowskiej do analizy materiałów orga- [1, 2]. nicznych, takich jak tkaniny i skóra, żywice i gu- The popularity of spectroscopic methods can my, woski, drewno, grunty i podkłady malarskie be confirmed by creation of databases containing czy barwniki organiczne [1, 2]. model spectra of substances, particularly inorgan- O popularności metod spektroskopowych ic compounds found in objects subjected to a con- świadczy powstawanie baz danych zawierających servation treatment, which is of invaluable help wzorcowe widma substancji, szczególnie związków during the analysis [3, 4]. nieorganicznych, pojawiających się w obiektach Projects concerning the analysis of organic sub- poddanych konserwacji, co jest dużym ułatwie- stances are not so popular, mainly because of the niem w trakcie analizy [3, 4]. fluorescence of organic compounds occurring dur- Projekty dotyczące analizy substancji organicz- ing spectroscopic measurements [5]. This effect nych nie są tak popularne, głównie ze względu na appears mostly when the sample is subjected to pojawiającą się w trakcie pomiarów spektroskopo- excitation with visible laser light, and is possible to wych fluorescencję związków organicznych [5]. avoid e.g. by changing the range of excitation into Efekt ten pojawia się głównie przy wzbudzeniu near infrared (NIR). The topic of spectroscopic próbki światłem laserowym z zakresu widzialnego analysis of organic dyes on fibres, particularly nat- i jest możliwy do uniknięcia m.in. za pomocą zmia- ural dyes, has been discussed in professional liter- ny zakresu wzbudzania na bliską podczerwień ature only by a few research centres [6, 7]. The re- (NIR). Temat analizy spektroskopowej barwników sults of work concerning an analysis of indigo on organicznych na włóknach, w szczególności barw- cotton are known [8], but so far there has been no ników naturalnych, jest poruszany w literaturze fa- publication concerning the analysis of silk fibres chowej tylko przez nieliczne ośrodki badawcze dyed with indigo. [6, 7]. Znane są wyniki prac dotyczące analizy in- This work presents a part of research concern- dygo na bawełnie [8], jednak nie było do tej pory ing indigo, both in its isolated form and on func- publikacji na temat analizy włókien jedwabnych tional and artistic textiles, with the use of NIR barwionych indygo. Raman spectroscopy. Silk fibres dyed blue, ob- W niniejszej pracy przedstawiono część badań tained from the border of Mongolian thangkas dotyczących indygo zarówno w formie wyizolo- from a private collection, were analysed. Thang- wanej, jak i na tkaninach użytkowych i artystycz- kas – historically originating from India – are a form nych z użyciem spektroskopii ramanowskiej z za- of painting popular in the Himalaya region – Ti- kresu NIR. Analizie zostały poddane włókna je- bet, Nepal, Bhutan and Sikhan. Mongolian thang- dwabne, barwione na niebiesko z oprawy thanek kas, from which the samples were taken, were cult mongolskich pochodzących z prywatnej kolekcji. objects and served as religious representations in Thanki – historycznie wywodzące się z Indii – są home or temple altars, which is confirmed by dam- formą malarstwa rozpowszechnioną w rejonie Hi- age characteristic for this type of painting. malajów – w Tybecie, Nepalu, Bhutanie, Sikha- Maitreia thangka can be dated back to the turn nie. Thanki mongolskie, z których pobrano prób- of the 19th and 20th century, and is the model spec- ki, były przedmiotami kultu, służąc jako przedsta- imen of a thangka, whose meticulous workman- wienia religijne na ołtarzykach domowych czy ship and structure are precisely codified. White Tara świątynnych, o czym świadczą charakterystyczne thangka is an interesting example of a graphic copy dla tego rodzaju malarstwa zniszczenia. (woodcut) on natural silk. There are no reasons to Thanka Maitrei może być datowana na prze- date it back earlier than to the first half of the 20th łom XIX i XX wieku i jest najbardziej modelowym century. przykładem thanki, której bardzo staranne wyko- Additionally, measurements were taken for nanie i budowa są ściśle skodyfikowane. Thanka a modern blue silk thread produced by Jedwab Pol- Białej Tary jest ciekawym przykładem odbitki gra- ski sp. z o.o. from Milanówek. ficznej (drzeworytu) na naturalnym jedwabiu. Nie ma przesłanek do datowania jej wcześniej niż na pierwszą połowę XX wieku. 2. Experimental section Dodatkowo wykonano pomiar dla niebieskiej Measurements were taken with the Fourier Ra- współczesnej nitki jedwabnej produkowanej przez man spectrometer FT-Raman NXR 9650 Series, Jedwab Polski sp. z o.o. z Milanówka. equipped with excitation laser Nd:YAG with wave
118 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 1. Thanki będące przedmiotem ba− dań: Białej Tary (po lewej) i Maitrei (po prawej) Fig. 1. The thangkas: White Tara (left) and Maitreia (right)
Ryc. 2. Zdjęcia mikroskopowe (50x) przedstawiające miejsce wykonania po− miaru dla próbek (od lewej): Białej Tary, Maitrei oraz „Milanówek” Fig. 2. Microscopic pictures (50x) of meas− urement area for samples (from left): White Tara, Maitreia and „Milanówek”
Ryc. 3. Widma ramanowskie otrzymane dla próbek thanek: Białej Tary, Maitrei oraz „Milanówek” oraz dla substancji wzorcowych indygo i jedwabiu Fig. 3. The comparison of the Raman spectra of samples: White Tara, Maitrei and “Milanówek” and reference substances of indigo and silk
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 119 2. Część eksperymentalna length of 1064 nm and a germanium detector cooled with liquid nitrogen. All the component Pomiary zostały wykonane na fourierowskim spectra of maps were measured at the same param- spektrometrze ramanowskim FT-Raman NXR eters: laser power 0,6 W, aperture 80, resolution 9650 Series wyposażonym w laser wzbudzający 4cm-1, number of scans – from 1000 to 6000. The Nd:YAG o długości fali 1064 nm oraz detektor ger- presented spectra were re-scaled in order to make manowy, chłodzony ciekłym azotem. Wszystkie their presentation easier. widma składowe map zostały wykonane przy jed- During the research, three thread samples were nakowych parametrach: moc lasera 0,6 W, apertura analysed: two taken from the border of Mongo- 80, rozdzielczość 4 cm-1, liczba skanów – od 1000 lian thangkas from the beginning of the 20th c. – do 6000. Przedstawione widma zostały przeskalo- White Tara and Maitreia (fig. 1) and a contempo- wane w celu ułatwienia prezentacji. rary silk thread produced by Jedwab Polski sp. z o.o. W trakcie badań analizie poddano trzy próbki from Milanówek further on referred to as “Mi- nici: dwie pochodzące z oprawy thanek mongol- lanówek”. Microscopic photographs (magnified skich z początku XX w. – Białej Tary i Maitrei app. 50×) of the places where measurements were (ryc. 1) oraz współczesną nić jedwabną produko- carried out, are presented in fig. 2. waną przez Jedwab Polski sp. z o.o. z Milanówka, nazywaną dalej „Milanówek”. Zdjęcia mikrosko- powe (ok. 50-krotne powiększenie) miejsc, w któ- 3. Results rych został wykonany pomiar prezentuje ryc. 2. Measurement results were presented in fig. 3 which show spectra made for samples obtained from the thangkas (from the top: White Tara, 3. Wyniki Maitreia), reference materials: indigo and silk, and Wyniki pomiarów zostały przedstawione na the contemporary silk thread “Milanówek”. ryc. 3, gdzie zaprezentowano widma wykonane dla When comparing the spectra of both thangkas próbek pochodzących z thanek (od góry: Biała Tara, with the spectra of indigo, the presence of bands Maitreia), materiałów wzorcowych: indygo i jedwab characteristic for that dye becomes clearly visible. oraz współczesnej nitki jedwabnej „Milanówek”. The band which is most intensive for indigo at Porównując widma obydwu thanek z widmem 1571 cm-1 is also most intensive in the spectrum of indygo wyraźnie widać obecność pasm charaktery- the White Tara and Maitreia samples. This is the stycznych dla tego barwnika. Pasmo najintensyw- band associated with the stretching vibrations of niejsze dla indygo przy 1571 cm-1 jest również naj- the chromophore complex bonds ν(C=C) and intensywniejsze na widmie próbki Białej Tary i Ma- ν(C=O). Less intensive bands derived from rock- itrei. Jest to pasmo związane z drganiami rozciąga- ing vibrations ρ(N-H) and stretching vibrations jącymi chromoforowego układu wiązań ν(C=C) ν(C-N) – 1363 cm-1, and connected with defor- i ν(C=O). Widoczne są również mniej intensywne mation and stretching vibrations of five- and six- pasma pochodzące od drgań kołyszących ρ(N-H) segment rings: 1308 cm-1, 1014 cm-1, 756 cm-1, i rozciągających ν(C-N) – 1363 cm-1 oraz związane 674 cm-1 i543cm-1 [10] are also visible. z drganiami deformacyjnymi i rozciągającymi pier- Similar situation occurs in comparison with the ścieni pięcio- i sześcioczłonowych: 1308 cm-1, silk spectrum. In both spectra of thangka samples 1014 cm-1, 756 cm-1, 674 cm-1 i 543 cm-1 [10]. bands deriving from silk fibre are clearly visible. Podobna sytuacja ma miejsce przy porówna- At 1666 cm-1 and 1224 cm-1, fairly intensive bands niu z widmem jedwabiu. W obydwu widmach connected with amide vibrations of protein β-sheet próbek thanek wyraźnie widać pasma pochodzą- structure (respectively amide I and III) are visible. ce od włókna jedwabnego. Przy 1666 cm-1 In turn, a distinct band at 1449 cm-1 should be at- -1 ρ i 1224 cm widoczne są dość intensywne pasma tributed to bending vibrations (CH2) and (CH3), związane z drganiami amidowymi struktury biał- and at 1083 cm-1 to stretching vibrations ν(C-N). kowej β-kartki (odpowiednio amidowe I i III). The band observed at 851 cm-1 is associated with Z kolei wyraźne pasmo przy 1449 cm-1 należy przy- vibrations of tyrosine, an amino acid which is an ρ pisać do drgań zginających (CH2) i (CH3), a przy ingredient of silk [11]. 1083 cm-1 do drgań rozciągających ν(C-N). Pasmo Simultaneously, attention should be drawn to the obserwowane przy 851 cm-1 związane jest z drga- fact that in the “Milanówek” sample the before men- niami tyrozyny, aminokwasu wchodzącego w skład tioned bands associated with the presence of silk are jedwabiu [11]. clearly visible, while the bands deriving from indi- Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że w prób- go cannot be distinguished. First of all, the charac- ce „Milanówek” wyraźnie widać wcześniej wymie- teristic, most intensive band at 1571 cm-1 is not vis-
120 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 nione pasma związane z obecnością jedwabiu, lecz ible, which obviously indicates the absence of indi- nie są obserwowane pasma pochodzące od indy- go. Instead, bands at 1407 cm-1, 1366 cm-1, 1317 cm- go. Przede wszystkim nie jest widoczne charaktery- 1 and 1295 cm-1 are visible, which are derived from styczne, najintensywniejsze pasmo przy 1571 cm-1, an unknown blue dye. co ewidentnie świadczy o nieobecności indygo. Wi- doczne są za to pasma przy 1407 cm-1, 1366 cm-1, 1317 cm-1, 1295 cm-1 pochodzące od nieznanego 4. Conclusions niebieskiego barwnika. The analysis conducted with the use of Raman spectroscopy allowed for identification of both the 4. Wnioski dye and the kind of fibre. The analysis was con- ducted in situ, so there was no need to destroy the Analiza przeprowadzona z wykorzystaniem sample. spektroskopii ramanowskiej umożliwiła identyfi- Because of its very high intensity, the band kację zarówno barwnika, jak i rodzaju włókna. Ana- 1571 cm-1 can be regarded as the band characteris- liza została przeprowadzona in situ, bez koniecz- tic for detection of indigo in the sample. ności niszczenia próbki. It should be emphasized, that the methodology Ze względu na bardzo dużą intensywność moż- of detecting a dye on fibres accepted for indigo does na uznać pasmo 1571 cm-1 za pasmo charaktery- not have to be identical for a different type of sam- styczne dla detekcji indygo w próbce. ple. Specific properties of a dye, which allow for Należy podkreślić, że przyjęta dla indygo me- its detection with the application of Raman spec- todyka wykrywania barwnika na włóknie nie musi troscopy, are particularly import ant here. The de- być identyczna dla innego rodzaju próbki. Szcze- velopment of spectroscopic technique and scien- gólnie ważne są tu specyficzne właściwości barw- tists’ interest in that kind of analysis raise hopes nika pozwalające na jego detekcję za pomocą spek- for the appearance of publications and databases troskopii ramanowskiej. Rozwój techniki spektro- referring to detection of other dyes. skopowej i zainteresowanie naukowców tego typu analizą daje nadzieję na pojawienie się publikacji i baz danych dotyczących wykrywania również in- nych barwników.
[5] Vandenabeele P., Wehling B., Moens L., Literatura Edwards H., De Reu M., Van Hooydonk [1] Vandenabeele P., Edwards H.G., Moens L. G. (2000), Analysis with micro-Raman spec- (2007), A decade of Raman spectroscopy in art and troscopy of natural organic binding media and archaeology, Chemical Review, 107(3):675-686. varnishes used in art, Analytica Chimica Acta, [2] Smith G.D., Clark R.J.H. (2004), Raman mi- 407(1-2):261-274. croscopy in archaeological science, Journal of Ar- [6] Andreev G.N, Schrader B., Schulz H., Fuchs chaeological Science, 31:1137-1160. R., Popov S., Handjieva N. (2001), Non-de- [3] Castro K., Perez-Alonso M., Rodriguez-Laso structive NIR-FT-Raman analyses in practice. Part M.D., Fernandez L.A., Madariaga J.M. (2005), I. Analyses of plants and historic textiles, Fresenius’ On-line FT-Raman and dispersive Raman spectra Journal of Analytical Chemistry, 371(7):1009- database of artists’ materials (e-VISART databa- 1017. se), Analytical and Bioanalytical Chemistry, [7] Leona M., Stenger J., Ferloni E. (2006), Ap- 382:248-258. plication of surface-enhanced Raman scattering tech- [4] Burgio L., Clark R.J.H. (2001), Library of FT- niques to the ultrasensitive identification of natural Raman spectra of pigments, minerals, pigment me- dyes in works of art, Journal of Raman Spectro- dia and varnishes, and supplement to existing libra- scopy, 37(10):981-992. ry of Raman spectra of pigments with visible excita- [8] Coupry C., Sagon G., Gorguet-Ballesteros P. tion, Spectrochimica Acta, Part A: Molecular (1997), Raman Spectroscopic Investigation of Blue and Biomolecular Spectroscopy, 57(7):1491- Contemporary Textiles, Journal of Raman Spec- 1521. troscopy, 28(2-3):85-89.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 121 [9] Van Gulik R.H. (1958), Tibetan and Nepalese [11] Shao J., Zheng J., Liu J., Carr C.M. (2005), Mountings (in:) Chinese Pictorial Art as viewed by Fourier transform Raman and Fourier transform in- the Connoisseur, Roma, 503. frared spectroscopy studies of silk fibroin, Journal of [10] Baran A., Baranska M. (2010), Spektroskopowa Applied Polymer Science, 96(6):1999-2004. analiza indygo pochodzenia roślinnego, (w:) Koro- niak H. (red.), Na pograniczu biologii i chemii. Wydawnictwo Naukowe UAM (w druku).
Streszczenie Abstract
Spektroskopia ramanowska staje się coraz bar- Vibrational analysis of pigments and dyes has dziej popularną techniką ze względu na prostotę become a very important and increasingly popular pomiarów, brak konieczności przygotowywania analytical method. The main advantages of this próbki oraz możliwość pomiarów in situ. Powo- method are a small amount of sample needed to be duje to ciągły wzrost zainteresowania oraz rozsze- measured and the possibilities of in situ measure- rzanie możliwości zastosowania tej techniki anali- ments, so it is very useful in the area of art conser- tycznej. vation. The samples were investigated using FT- W prezentowanej pracy przedstawiono część Raman spectroscopy techniques. Two Mongolian badań dotyczących indygo zarówno w formie wy- thangkas from a private collection are the subject of izolowanej, jak i na tkaninach użytkowych i arty- our research: thangka of Maitreia (a painting on can- stycznych z użyciem spektroskopii ramanowskiej vas, with a silk border) and White Tara (a woodcut z zakresu NIR. Analizie zostały poddane włókna painting on silk, with a silk border). We examine jedwabne, barwione na niebiesko z oprawy thanek samples of silk threads tinted in blue originating mongolskich z początku XX wieku. from the borders of these two thangkas. Addition- ally modern, blue, silk fibres were also examined. Finally, using Raman spectroscopy analysis, the in- digo dye was detected only in thangkas samples.
122 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 NAUKA SCIENCE
Karolina Zimna-Kawecka
Ochrona zabytków i organizacja urzędów konserwatorskich w Polsce okresu międzywojennego (na przykładzie woj. pomorskiego) a unormowania Ustawy z dn. 23 VII 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami1
Monument protection and organisation of conservation offices during the interwar period in Poland (on the example of Pomeranian Voivodeship) and the norms in the Act from 23 July 2003 concerning monument protection and care for monuments
Celem niniejszego artykułu jest próba przybli- The aim of this article is an attempt at popularis- żenia problematyki ochrony zabytków w okresie ing the issue of monument protection during the międzywojennym w Polsce, wraz z organizacją interwar period in Poland, with the organisation and i kompetencjami urzędów konserwatorskich, competence of conservation offices, mainly on the głównie na przykładzie dwóch ustaw i skonfron- example of two legal Acts and confronted with the towanie z obecnie funkcjonującym w Polsce sys- legal system currently functioning in Poland. It is temem prawnym. Reguluje go ustawa o ochronie regulated by the Ancient Monuments Protection and zabytków i opiece nad zabytkami (dalej: ustawa Preservation Act (further: AMPP Act) from 2003. oozionz) z 2003 r.2 Pomiędzy tymi dwoma okresa- There exist numerous analogies between those two mi w dziejach polskiego konserwatorstwa istnieje periods in the history of Polish conservation, de- wiele analogii, mimo kilkudziesięcioletniego prze- spite the several decades that separate them. działu czasowego, jaki je dzieli. In the years 1918-1939, organisation of the con- Organizacja urzędów konserwatorskich prze- servator’s office underwent several changes as a re- chodziła w latach 1918-1939 kilkakrotne zmiany sult of amendments to the regulations and changes w wyniku nowelizacji przepisów oraz zmian po- in the territorial division of the country. Basically, działu terytorialnego państwa. Zasadniczo można two phases could be distinguished, encompassing wyróżnić tu dwie fazy – przypadające w przybliże- approximately the first and the second decade of the niu na I i II dziesięciolecie okresu międzywojen- interwar period. In the first phase a complicated nego. W pierwszym z nich następował skompliko- process of forming the state and local administra- wany proces kształtowania administracji państwo- tion, and conservators’ offices took place, as well as wej i terenowej wraz z urzędami konserwatorski- the first legislative attempts in this area. The second mi oraz pierwsze próby ustawodawcze w tym za- phase, marked by issuing the legal act in 1928, was kresie. Drugi okres, wyznaczony wydaniem ustawy an attempt at normalizing the binding rules and or- w 1928 r.3, był próbą unormowania obowiązują- ganisation of regulations. cych zasad i organizacji przepisów4. The beginnings of Polish conservation service, Początki polskiej służby konserwatorskiej już even after the Partition of Poland, were of social pod zaborami miały charakter społeczny. Działal- character. The activity of societies and organisa- Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 123 ność towarzystw i organizacji zastępowała (pod za- tions replaced (under the Russian rule) or com- borem rosyjskim) lub uzupełniała (zabór pruski plemented (under the Prussian and Austrian rule) i austriacki) służby państwowe. Największe zasłu- the state services. The Society for Protection of gi na tym polu miało Towarzystwo Opieki nad Za- Ancient Monuments, operating since 1906, con- bytkami Przeszłości, działające od 1906 r. Te czyn- tributed the most in this respect. All those factors niki umożliwiły powstanie służb konserwatorskich allowed for creating the conservation services and i ich regulację prawną5. their legal regulation. W 1917 r. powołano w Ministerstwie Wyznań In 1917, the Department of Art was created in Religijnych i Oświecenia Publicznego (dalej: the Ministry of Religious Beliefs and Public Enlight- MWRiOP) Referat Sztuki6. Jego zasługą było enment (further: MRB&PE), thanks to which the uchwalenie przez Radę Regencyjną w 1918 r. de- Regency Council passed a decree concerning the kretu o opiece nad zabytkami sztuki i kultury7. Był protection of art and culture monuments in 1918. It on pierwszym aktem prawnym dotyczącym opieki was the first legal act referring to the issue of mon- nad zabytkami. Według niego ochroną objęto ument protection. According to it, “all historic ob- „wszelkie zabytki sztuki i kultury, znajdujące się jects of art and culture located within the bounda- w granicach Państwa Polskiego, wpisane do inwen- ries of the Polish State, entered into the inventory tarza zabytków sztuki i kultury (art. 1)”, jak rów- of artistic and cultural monuments (art. 1)” were nież zabytki do niego nie wpisane, istniejące nie under legal protection, as well as monuments which mniej niż 50 lat, świadczące o sztuce i kulturze epok were not registered but existing for at least 50 years, ubiegłych, a także wszelkie wykopaliska i znalezi- and bearing evidence of art and culture of the previ- ska. Dzieła ruchome, istniejące mniej niż 50 lat, ous epochs, and also all excavations and finds. Mov- mogły zostać uznane za zabytki na mocy specjal- able pieces which existed no longer than 50 years nej decyzji ministra WRiOP8. could have been acknowledged as historical objects Dekret po raz pierwszy zdefiniował pojęcie za- by a special decision of the Minister of MRB&PE. bytku, określając obiekty i przedmioty, jakie mo- The decree defined the notion of monument for gły zostać za niego uznane. Wśród nich były m.in.: the first time, identifying objects and items which „grupy budowli wybitne pod względem estetycz- could be regarded as such. Among those there were nym i znamienne bądź dla całych miast, osad, wsi, e.g.: “groups of buildings of outstanding aesthetic bądź dla ich dzielnic”, „rozplanowania starych miast value and significant either for whole cities, settle- i dzielnic staromiejskich wraz z dawnymi, histo- ments, villages or for their districts”, “plans of old rycznymi nazwami ulic i placów”, a także okazy cities and old town districts with the old historical starych drzew i alei9. Wśród sformułowań widać names of streets and squares”, as well as specimens troskę o zachowanie, oprócz substancji zabytków, of old trees and avenues. The care for preserving także ich walorów krajobrazowych oraz układów not only the historical substance but also the land- przestrzennych. Jednak główny podział obejmo- scape value and spatial layout of monuments is clear- wał zabytki nieruchome, ruchome oraz wykopali- ly visible in the wording of the decree. Still the main ska i znaleziska10. distinction included movable and immovable mon- Zabytki nieruchome podlegały opiece praw- uments, as well as excavations and finds. nej, bez względu na typ własności, z ruchomych Immovable monuments were under legal pro- natomiast tylko będące własnością publiczną. Po- tection regardless of the type of ownership, while in siadając wybitne znaczenie narodowe, zagrożony case of movables only those which were public prop- zniszczeniem lub wywiezieniem za granicę, mógł erty could be protected. Being of outstanding na- zabytek ruchomy zostać wywłaszczony na rzecz tional significance, threatened with destruction or któregoś z państwowych muzeów. Wszelkie inge- being taken out of the country, a movable monu- rencje przy każdej kategorii zabytków podlegały ment could have been expropriated in favour of kontroli konserwatora, natomiast właściciel zo- a national museum. All interventions in any cate- bowiązany był utrzymać zabytek w należytym sta- gory of monuments were to be supervised by a con- nie. Władza konserwatorska objęła pieczą wszel- servator, while the owner was obliged to maintain kie wykopaliska archeologiczne, a prowadzenie the monument in good condition. All archaeologi- prac wymagało ponadto zgody ministra WRiOP. cal excavations were entrusted to the care of con- Zabroniono wywozu zabytków ruchomych i wy- servation authorities, and carrying out excavation kopalisk za granicę11. work required the approval of the Minister of Opieka nad zabytkami należała mocą ustawy MRB&PE. It was prohibited to take movable mon- do ministra WRiOP, natomiast związane znią czyn- uments or excavated artefacts abroad. ności sprawować mieli mianowani przez ministra By the legal act, protection of monuments was konserwatorzy zabytków sztuki i kultury12. W lip- the responsibility of the Minister of MRB&PE,
124 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 cu 1919 r., na mocy tymczasowej ustawy o organi- while the duties connected with it were to be per- zacji władz administracyjnych II instancji, urzędy formed by Conservators of art and culture monu- konserwatorskie włączono do urzędów wojewódz- ments, appointed by the Minister. In July 1919, by kich, określając, iż czynności władzy urzędowej the power of the temporary act concerning organi- przewidziane dekretem Rady Regencyjnej sation of administrative authorities of second in- (z 1918 r.) sprawuje wojewoda przy pomocy kon- stance, conservation offices were included into serwatorów13. voivodeship offices, stating that the duties of the Dekret został uzupełniony kilkoma rozporzą- official authority provided in the Decree of the Re- dzeniami14, lecz opracowywany w pośpiechu, wy- gency Council (from 1918) were to be performed kazywał w praktyce także braki. Dlatego też opra- by the Voivode with the assistance of Conservators. cowano projekt nowej ustawy, która ukazała się The Decree was supplemented with several reg- 6 marca 1928 r.15 Zaniechano w niej uznania inwen- ulations but, prepared in a hurry it also revealed some tarza jako podstawy do objęcia zabytku opieką pań- drawbacks when implemented. That was why stwa, zastępując go każdorazowym wydaniem de- a project of a new legal act was drawn, which ap- cyzji administracyjnej właściwego organu, uznają- peared on March 6, 1928. According to it, invento- cej przedmiot za zabytek. Zabytkiem stał się każdy ry was not deemed sufficient basis for taking a mon- przedmiot „tak nieruchomy jak ruchomy, charakte- ument under state protection, but was replaced with rystyczny dla pewnej epoki, posiadający wartość ar- an administrative decision of an appropriate body, tystyczną, kulturalną i historyczną, archeologiczną which had to be issued individually each time to i paleontologiczną, stwierdzoną orzeczeniem wła- acknowledge the object as a historic monument. dzy państwowej i zasługujący wskutek tego na za- Each object “both immovable and movable, char- chowanie”16. Zrezygnowano również z kryterium acteristic for a given epoch, possessing artistic, cul- czasowego uznania za zabytek, co w owych czasach tural and historical, archaeological or paleontologi- było wyrazem bardzo postępowej myśli17. cal value, confirmed by the ruling of the state au- Władzą konserwatorską najwyższej (II) instan- thority and therefore deserving to be preserved” cji został wedle rozporządzenia minister WRiOP, became a monument. The criterion of temporary w którego rękach skupiono kierownictwo całej recognition of an item as a monument was also re- opieki nad zabytkami. Do jego zadań należało mia- jected which, in those times, was a manifestation of nowanie konserwatorów, ogólne kierowanie akcją very progressive views. ochrony zabytków i wyrokowanie na mocy kom- According to the regulation, conservation author- petencji odwoławczej w sprawach spornych. ity of the highest (2nd) instance was the Minister of Władzami konserwatorskimi I instancji stały się RB&PE, in whose hands the management of mon- wojewódzkie władze administracji ogólnej. Nie ument protection was concentrated. Among his sprecyzowano jednak prerogatyw i pozycji konser- duties were: appointing Conservators, general man- watorów w tej strukturze. Określono ich jako funk- agement of the monument protection process and cjonariuszy fachowych urzędu wojewódzkiego do adjudicating in contentious issues on the basis of spraw opieki nad zabytkami18. Powoływani przez his appeal competence. władze centralne – tzn. MWRiOP, podlegali, jako Conservation authorities of the 1st instance were kierownicy Oddziału Sztuki Urzędu Wojewódz- the voivodeship general administration authorities. kiego, bezpośrednio wojewodzie. Konserwatorzy However, the prerogatives and position of Conser- ponosili całkowitą odpowiedzialność służbową za vators within this structure were not defined. They powierzony im zasób zabytkowy (tj. za sprawy in- were simply described as professional officials in the wentaryzacji i konserwacji). Ich obowiązki w sto- voivodeship office to deal with the issues of monu- sunku do ochrony budynków określało także pra- ment protection. Appointed by the central authori- wo budowlane19. Do najważniejszych ich upraw- ties, i.e. MRB&PE, as Directors of Art Department nień należało wydawanie orzeczeń nadających at the Voivodeship Office they were responsible di- przedmiotom zabytkowym prawną sankcję20. Pra- rectly to the Voivode. Conservators were held fully wo podpisu decyzji merytorycznie dotyczących officially responsible for the monument collections zabytków służyło konserwatorom na podstawie they had been entrusted with (i.e. the matter of their upoważnienia. Władze konserwatorskie mogły inventory and conservation). Their duties referring wstrzymać roboty zmierzające do przerobienia lub to building protection were also defined by the zburzenia (np. na skutek prac budowlanych) obiek- building code. Among their most important pow- tów mogących być uznanych za zabytek w wypad- ers was the right to issue decisions giving legal sanc- ku zagrożenia ich stanu zachowania21. tion to historic objects. Conservators were author- Uznanie za zabytek następowało drogą admi- ised to sign a decision substantially referring to nistracyjnego orzeczenia22, którego wydawanie na- monuments. Conservation authorities could sus-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 125 stępowało przez powiadomienie właściciela. Miał pend work intended to transform or demolish (e.g. on możliwość wniesienia wyjaśnień lub odwoła- as a result of construction work) objects which could nia. Najczęstszym powodem zaskarżeń było po- be regarded as monuments it their state of preser- wołanie się na prawo własności23. Jako kolejny po- vation was at risk. wód odwołania podawano często zły stan technicz- Acknowledging an object as a monument was ny budynku. Tak było m.in. w przypadku uznania done by means of administrative decisions, which za zabytek domu przy ul. Kamionka w Brodnicy. were issued by notifying the owner. He was enti- Tutaj właściciela poparły jednak władze miasta, ar- tled to offer explanations or to appeal. The most gumentując, iż dom rzeczywiście jest w złym sta- frequent reason for appeals was to cite the right of nie oraz że został objęty planem regulacji miasta. ownership. The other reason for appeal was fre- Z tego powodu orzeczenie zostało uchylone24. quently the poor technical condition of the build- Obowiązkiem właściciela budynku rejestrowe- ing. Such was e.g. the case of the house at Kamion- go było uzyskanie zatwierdzenia władzy konser- ka Street in Brodnica which was acknowledged as watorskiej projektów zmian w jego wyglądzie oraz a monument. However, here the owner was sup- zawiadomienie o jego sprzedaży (to ostatnie od- ported by the municipal authorities, explaining that nosiło się również do właścicieli zabytków rucho- the house was in a really bad condition and was in- mych). cluded in the town regulation plan. Therefore the Zadaniem władz konserwatorskich, oprócz pro- ruling was repealed. wadzenia rejestru zabytków i wydawania zezwo- The owner of a registered building was obliged leń na zmiany czy roboty remontowe przy zabyt- to obtain the approval of conservation authority for kach, był również nadzór nad tymi pracami, wstrzy- any projects of alterations in its appearance and to mywanie ich, gdy wykonywano je niewłaściwie lub notify about its sale (the latter applied also to the bez zezwolenia, wreszcie – wydawanie zezwoleń owners of movable monuments). na wywóz zabytków za granicę i na poszukiwania Apart from keeping a monument register and archeologiczne i paleontologiczne25. Konserwato- issuing permits for alterations or restoration work rzy wydali wiele orzeczeń wstrzymania prac. Cie- on monuments, the conservation authorities were kawym przykładem takiego postępowania była also obliged to supervise the work, suspend it when sprawa odnowienia polichromii kościoła św. Krzyża it was done improperly or without a permit, and w Tczewie. Wydawszy zarządzenie wstrzymania finally – issue permits for carrying monuments prac urząd powierzył to zadanie starostwu. Nie abroad and for archaeological and paleontological chcąc jednak zaogniać stosunków z duchownymi, excavations. Conservators issued many decisions starosta „wstrzymał” wykonanie zarządzenia pro- to suspend work. An interesting example of such sząc, aby przesłać je najpierw do kurii biskupiej. a procedure was the case of restoring the poly- Nie zapobiegło to wystosowaniu pełnego oburze- chrome in the church of the Holy Cross in Tczew. nia pisma skierowanego przez proboszcza parafii Having issued the ruling to suspend work, the of- do Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego w Toru- fice entrusted the task to Starostwo (County Au- niu, w którym ksiądz pisał m.in.: Nadmieniam, że thorities). However, not wishing to aggravate the nie donoszę od lat o żadnych pracach Szan. Wojewódz- relations with the clergy, the starosta “suspended” twu, gdyż od lat nie uzyskałem żadnej subwencji. Po cóż execution of the decision, asking to send it first to się więc narzucać! Jestem zresztą starym, zasłużonym the bishop’s Curia. It did not prevent the parish działaczem pomorskim, – więc dusza pomorska buntuje priest from sending an indignant letter to the Po- się we mnie przeciwko takiemu postępowaniu. W od- meranian Voivodeship Office in Torun, in which powiedzi konserwator „prosił” zatem tylko o po- the priest wrote: I should mention, that for years I have czekanie z dalszymi pracami, do czasu dokonania not informed the Voivodeship about any work, since for przez niego osobiście wizji lokalnej26. years I have not been given any subvention. Why should Najważniejszym jednak uprawnieniem konser- I impose myself on you! In any case I am an old, eminent watorów była możliwość wywłaszczenia nie tylko Pomeranian activist, so my Pomeranian soul rebels against gruntów (pod wykopaliska archeologiczne), ale tak- such conduct. In response the conservator “asked” że przedmiotów ruchomych i nieruchomych the priest to wait with further work until the former (art. 30) po stwierdzeniu zagrożenia zniszczeniem could personally inspect the site. lub wywozem. Decyzja i postępowanie opierało się However, the most important of Conservators na podstawie przepisów prawa cywilnego o wy- rights was the power of expropriating not only land właszczeniu nieruchomości za odszkodowaniem27. (for archaeological excavations), but also movable Zagrożenie wywłaszczeniem, w świetle zbada- and immovable objects (art. 30) if they were at risk nych do tej pory materiałów, było używane rzadko of being destroyed or taken out of the country. De- i tylko w stosunku do właścicieli, którzy ewident- cision and procedure were based on the rules of civil
126 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 nie zaniedbali opiekę nad zabytkiem. Równie rzad- law concerning expropriation of property for com- ko konserwatorzy okręgowi woj. poznańskiego pensation i pomorskiego odwoływali się do przewidzianych In the light of the materials examined so far, the ustawą sankcji karnych – czego przykładem jest treat of expropriation was used relatively rarely and sprawa wykonania bez zezwolenia konserwator- only in reference to the owners who had seriously skiego polichromii kościoła w Golubiu28. neglected their duty of protecting a monument. Rozporządzenie nakładało na właściciela zabyt- Equally rarely Regional Conservators from Poznań ku obowiązek jego utrzymania. W stosunku do wła- and Pomeranian voivodeships imposed legal sanc- ścicieli innych niż gminy wyznaniowe, osoby praw- tions provided for in the Act, an example of which ne kościelne, zakonne itp. oraz korporacje publicz- can be the case of making polychromes in the church no-prawne, można było nakazać wykonanie prac in Golub without a conservator’s permit. zabezpieczających obiekt jedynie na koszt państwa. The regulation obliged the owner of the monu- Na wszelkie prace w zabytku nieruchomym na- ment to maintain it properly. In case of owners oth- leżało uzyskać pozwolenie. Konserwator mógł za- er than religious communities, church or monastic kazać robót, które zeszpeciłyby otoczenie zabytku legal personalities etc. and public-law corporations, i jego widok. Wynika z tego, iż rozporządzenie z 6 the conservation work on the object could have been marca 1928 dotyczyło również pewnych zagadnień carried out only at the expense of the state. ochrony krajobrazu29. Te kwestie regulowały, jak A permit had to be obtained for all the work done wspomniano, przepisy budowlane. Artykuł 337 in an immovable monument. A Conservator was Rozporządzenia o prawie budowlanym postanawiał, empowered to prohibit any work that might have iż „w miejscowościach, w których krajobraz zasłu- marred the monument surroundings or its view. It guje na ochronę, właściwa władza może odmówić seems, therefore, that the Regulation from March pozwolenia na budowę, przebudowę, lub zmianę 6, 1928, referred also to certain issues of landscape budynków, o ile by te roboty spowodowały zeszpe- protection. As has been mentioned, those issues were cenie krajobrazu”30. W myśl obowiązujących prze- regulated by the building code. Article 337 of the pisów o opiece nad zabytkami władzą mogącą wy- Regulation concerning the building code stated that: dawać te zgody był konserwator okręgowy. “in places where landscape deserves protection, the Na mocy rozporządzenia (6 III 1928) władzy appropriate authorities can refuse a permit for con- konserwatorskiej I instancji należało niezwłocznie struction, reconstruction or alterations to the build- zgłaszać odkrycia wykopaliskowe. Natomiast same ing, if such work could mar the landscape”. Accord- przedmioty mogły być wywłaszczone na rzecz pań- ing to the binding rules concerning monument pro- stwa, podobnie jak grunty, na których dokonano tection, the authority who could issue such permits znalezisk, w celu prowadzenia czasowych badań31. was the Regional Conservator. Po zawiadomieniu urzędu konserwatora o odkry- According to the Regulation (March 6, 1928), ciu wykopalisk wydawał on w imieniu wojewody conservation authorities of the first instance had to rozporządzenie o wstrzymaniu prac i zabezpiecze- be immediately notified about excavated finds. But niu miejsca, a następnie przekazywał sprawę tzw. the finds themselves could have been expropriated „konserwatorowi zabytków przedhistorycznych”, in favour of the state, as well as the land in which którym na okręg poznańsko-pomorski był prof. they had been found, in order to carry out tempo- Zygmunt Zakrzewski, wykładowca na Uniwersy- rary research. After notifying the conservator’s of- tecie Poznańskim, współpracujący z Działem Pre- fice about an excavated hoard, the conservator on historycznym Muzeum Wielkopolskiego. Konser- behalf of the voivode issued a regulation to stop work wator ten próbował stworzyć sieć pracowników te- and secure the site, and then passed the case to the renowych, którymi najczęściej byli pracownicy so called “conservator of prehistoric monuments” muzeów. Po 1937 r., kiedy Pomorze otrzymało who, for the Poznań-Pomerania region, was pro- osobny urząd konserwatora okręgowego (został fessor Zygmunt Zakrzewski a lecturer at the Uni- nim Jerzy Chyczewski), sprawy zabytków prehi- versity of Poznań cooperating with the Prehistoric storycznych podlegały nadal Z. Zakrzewskiemu. Department of the Museum of Greater Poland. That Z zachowanej jednak korespondencji wynika, że particular Conservator tried to create a network of konserwator pomorski od połowy 1938 r. typo- field workers who, most frequently, were museum wał delegatów archeologów – pracowników od- employees. After 1937, when Pomerania obtained powiednich Muzeów Miejskich w Toruniu, Byd- its own office of regional conservator (the first was goszczy, Gdyni itd., którym powierzano nadzór Jerzy Chyczewski), the issues of prehistoric monu- nad wykopaliskami32. ments were still under Z. Zakrzewski’s administra- W przypadku sprzedaży przedmiotów zabytko- tion. However, from the preserved correspondence wych, po zawiadomieniu konserwatora, pierwszeń- it seems, that since mid-1938 the Pomeranian con-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 127 stwo w prawie nabycia zapewniono państwu, jed- servator selected delegate archeologists – employ- nak ze względu na brak środków finansowych rzad- ees of appropriate Municipal Museums in Torun, ko korzystano z tego uprawnienia: np. w 1926 r. Bydgoszcz, Gdynia etc., who could be entrusted the z tego względu odmówiono zakupu zabytkowych supervision of archaeological excavations. drzwi z ul. Pańskiej w Grudziądzu oraz zbiorów In case of sale of historic objects, after notifying Muzeum Kaszubskiego we Wdzydzach, zakazując the Conservator, the State had priority of purchase; jednak wywozu ich za granicę33. however because of lack of financial resources this Ustawa powierzała opiekę nad ruchomymi za- right was rarely exercised: e.g. in 1926, for this rea- bytkami kościelnymi, znajdującymi się w kościo- son the historic door from Pańska Street in łach i lokalach kościelnych komisjom świecko-du- Grudziądz and the collection of the Kashubian chownym, mianowanym przez biskupa danej die- Museum in Wdzydze were not purchased, though cezji w porozumieniu z ministrem WRiOP34. it was prohibited to sell them abroad. Rozporządzenie o ochronie zabytków z 1928 r. The Act entrusted the care of movable church zostało uzupełnione kolejnymi, w formie przepisów monuments to be found in churches and church wykonawczych35. Zakres działalności konserwato- establishments to the mixed lay and clergy commis- rów określała dokładniej Instrukcja MWRiOP sions appointed by the bishop of a given diocese with z dnia 2 czerwca 1930 r. o prawach i obowiązkach the approval of the Minister of RB&PE. konserwatorów36. Na jej podstawie załatwiali oni The Regulation concerning monument protec- wszystkie sprawy dotyczące określenia wartości tion from 1928 was supplemented with further ones artystycznej, kulturalnej i historycznej zabytków in the form of executory provisions. The range of oraz związany z tym postulat zachowania, a także Conservators’ activities was more precisely defined sprawy dotyczące prac konserwatorskich i restau- by the Instruction of the MRB&PE from June 2 ratorskich oraz inwentaryzacji. Natomiast woje- 1930, about the powers and duties of conservators. wodowie zajmowali się sprawami dotyczącymi On this basis conservators resolved all matters con- praw i obowiązków ludności, zawierających za- cerning assessing the artistic, cultural and historic rządzenia treści ogólnej lub skierowane do pod- value of monuments and the postulate of preserva- ległych wojewodzie urzędów państwowych i sa- tion connected with it, as well as matters concern- morządowych. ing conservation and restoration work and invento- Na podstawie upoważnienia wojewody kon- ries. Voivodes, on the other hand, dealt with mat- serwator opiniował (a w praktyce zatwierdzał)37 ters concerning people’s rights and obligations, in- ze stanowiska artystycznego projekty pomników cluding general regulations or directed to the state w miejscach publicznych. Uprawnienia te regu- and local offices subordinate to the Voivode. lował szereg nowelizowanych przepisów38. We- Authorised by the Voivode, the Conservator gave dług nich wszelkie instytucje zamierzające his opinion about (and in practice approved of), from wznieść pomnik lub wmurować tablicę pamiąt- the artistic point of view, projects of monuments kową w miejscu publicznym powinny przedsta- located in public places. These rights were regulat- wić projekt wojewodzie. Natomiast organem fa- ed by several amended rules, according to which, chowym wojewódzkich władz administracji ogól- any institutions intending to erect a monument or nej w tym zakresie, mocą ustawy z 1928 r., był to set a memorial plaque in a public place should konserwator, który po wydaniu opinii przesyłał present a project to the Voivode. However, by the ją wojewodzie w celu wydania decyzji39. Przepis Act from 1928, the professional body of the voivode- dotyczył również figur przydrożnych, natomiast ship authorities of general administration in this re- nie obejmował pomników, figur i tablic na cmen- spect was the Conservator who, after stating his tarzach i wewnątrz świątyń. Podobnie rzecz się opinion sent it to the Voivode for approval. The ar- miała w przypadku napraw i przekształceń pomni- ticle also referred to roadside statues, but did not ków. Ustawa określała także formę, w jakiej przed- encompass monuments, figures and plaques in cem- stawia się projekt, gdzie akcentowano ukazanie eteries and inside churches. The situation was sim- planowanego pomnika wraz z otoczeniem. Prze- ilar in case of monument repairs or transformations. pisy były jednak niejasne i dochodziło czasami do The Act also defined the form in which the project konfliktu pomiędzy władzą duchowną a konser- should be presented, where presenting the planned watorską. Takie wydarzenie miało miejsce w Ko- sculpture with the surroundings was emphasised. ścierzynie w 1925 r., kiedy w miejscu publicznym The articles, however, were not sufficiently clear and bez zgody urzędu wystawiono pomnik Serca Pana sometimes a conflict arose between the spiritual and Jezusa i Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej. conservation authorities. Such was the case in Wg konserwatora były one pozbawione wartości Kościerzyna in 1925, when the sculpture of the Sa- artystycznej. Władza duchowna twierdziła jednak, cred Heart of Jesus and Our Lady Queen of the
128 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 iż po poświęceniu pomnik stał się przedmiotem Polish Crown was erected in a public place without kultu i jako taki nie podlega już ww. przepisom40. the official permit. According to the conservator, it Ponadto do konserwatorów należała inicjatywa was devoid of artistic value. However, spiritual au- w sprawie wydawania zarządzeń w innych spra- thorities claimed that after its consecration the mon- wach wynikających z przepisów rozporządzenia ument became a cult object, and as such was no long- Prezydenta RP z 6 marca 1928 r. i Instrukcji er subject to the above mentioned regulations. MWRiOP z 2 czerwca 1930 r., a więc spraw doty- Moreover, Conservators had the initiative re- czących zabytków prehistorycznych, archiwalnych, garding issuing directives in other cases resulting bibliotecznych i paleontologicznych. Ze względu from the articles of the regulation of the President na brak etatów dla konserwatorów o odpowiednim of RP from March 6, 1928, and the Instruction of wykształceniu należało zasięgać w ww. dziedzinach the MRB&PE from June 2, 1930, namely cases con- opinii fachowych organów41. W tym czasie bo- cerning prehistoric, archive, library and paleonto- wiem na szesnaście województw istniało tylko je- logical monuments. Because of difficulties with denaście urzędów konserwatorskich, w których a permanent job for suitably educated Conservators, zatrudniano obok konserwatora jedną lub dwie opinion of professional bodies had to be sought in osoby42. Brak odpowiednich środków i kadry spo- the above mentioned areas. At that time, in sixteen wodował duże trudności w kontroli obiektów re- voivodeships there existed only eleven conservation jestrowych, nie mówiąc o rozpoznawaniu warto- offices, which employed merely one or two people ści innych. Skuteczność pracy konserwatorów were employed besides the Conservator. Lack of zależała w dużej mierze od ich pozycji społecznej appropriate funds and staff caused serious difficul- oraz prestiżu, w ten sposób bowiem wpływali na ties in controlling registered objects, not to men- decyzje wydawane przez wojewodów i przefor- tion recognizing the value of others. Effectiveness sowywali zalecenia dotyczące zabytków i pomni- of Conservators largely depended on their social ków43. Konserwatorzy okręgu poznańsko-pomor- position and prestige, since in this way they could skiego: Nikodem Pajzderski, Witold Dalbor czy have influenced the decisions made by Voivodes and Jerzy Chyczewski cieszyli się dużym poważaniem forced through recommendations concerning mon- nie tylko w środowisku urzędniczym, ale także uments and statues. Conservators from the Poznań wśród społeczeństwa. – Pomerania region: Nikodem Pajzderski, Witold Z władzami wojewódzkimi w wykonywaniu Dalbor or Jerzy Chyczewski earned great respect opieki nad zabytkami współdziałały także okrę- not only in the official circles but also in the society. gowe komisje konserwatorskie. Skupiając zarów- Regional conservation commissions also coop- no naukowców, konserwatorów, muzealników jak erated with voivodeship authorities in the task of i architektów, działały one jako organ doradczy monument protection. By gathering scientists, con- i ekspercki podczas opracowywania np. wytycz- servators, museologists as well as architects they nych remontów konserwatorskich. W każdym operated as an advisory and expert body when pre- okręgu powoływano tylko jedną komisję, tak więc paring e.g. the guidelines for conservation renova- kompetencje Poznańskiej Komisji Konserwator- tion. Only one such commission was appointed in skiej obejmowały woj. pomorskie. W poszczegól- each region, therefore the competences of the nych powiatach mianowano też tzw. członków ko- Poznań Conservation Commission encompassed respondentów, których zadaniem było informo- also the Pomeranian Voivodeship. In particular wanie komisji o sprawach związanych z zabytka- counties the so called corresponding members mi na danym obszarze. Korespondenci przysyłali were appointed whose task it was to inform com- okresowe sprawozdania, w których informowali missions about issues concerning monuments in o przedsięwzięciach, np. w 1929 r. mianowany a given area. Corresponding members sent their członkiem korespondentem na pow. świecki na- periodical reports in which they informed about uczyciel Józef Zatorski donosił o oddaniu do pra- some enterprises e.g. in 1929, the teacher Józef cowni konserwatorskiej zabytkowego obrazu Zatorski, appointed the corresponding member for z kościoła farnego w Świeciu44. Podpisany ze Sto- the Świecie county, reported that a historic paint- licą Apostolską konkordat ustanawiał także wspo- ing from the parish church in Świecie had been mniane wcześniej, świecko-duchowne komisje taken to a conservation workshop. The Concordat mieszane do spraw zabytków kościelnych. W ich signed with the Holy See established the already skład wchodził ordynariusz danej diecezji, kon- mentioned mixed lay and clergy commissions to serwator okręgu oraz trzech członków (świeckich deal with cases of church monuments. The com- i duchownych)45. missions consisted of an ordinary of a given dio- Poza tym, mimo kolejnych rozporządzeń nadal cese, the regional conservator and three members była niejasna pozycja konserwatora w urzędzie. (laymen and clergymen).
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 129 Władczy charakter działań konserwatorskich (tzn. Moreover, the position of a Conservator in the wydawanie decyzji dotyczących ochrony zabytków, office was still unclear despite further regulations. w imieniu wojewody, jako specjalnie powołany or- The character of a conservator’s powers (i.e. issu- gan) oraz jego wydzielone kompetencje statuowa- ing decisions concerning monument protection on ły go jako organ administracji. Jednak art. 5 rozpo- behalf of the Voivode as a specially appointed body) rządzenia z 6 marca 1928 r. mówił, że władzą kon- and his allotted competences made him an admin- serwatorską I instancji są wojewódzkie władze ad- istrative body. However, art. 5 of the Regulation from ministracji ogólnej. Art. 6 nazywał konserwatorów March 6, 1928, stated that conservation authorities organami fachowymi wojewódzkich władz admi- of the 1st instance are the voivodeship authorities nistracji ogólnej, nie zaś organami administracji. of general administration. Art. 6 called the Conser- Podlegając wojewodzie jako kierownicy Oddziału vators expert bodies of voivodeship authorities of Sztuki byli więc urzędnikami, a nie organami general administration, and not administrative bod- o kompetencji szczególnej. W tym czasie kilkuna- ies. Subordinate to the Voivode as directors of Art stu konserwatorów było zatrudnionych na etacie Departments they were officials and not bodies with w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, a kilku special powers. At that time several Conservators w MWRiOP46. W 1930 r. powołano w tym mini- were employed full-time at the Ministry of Home sterstwie Urząd Generalnego Konserwatora Zabyt- Affairs and a few at the MRB&PE. In 1930, the Of- ków, który objął Jerzy Remer, lecz organizacja fice of the General Monument Conservator was ochrony należała nadal do MWRiOP, co można created in the latter, and Jerzy Remer was appoint- uznać za tendencję zmierzającą do centralizacji ed the GMC, but organization of monument pro- polityki administracyjnej państwa. tection was still in the hands of the MRB&PE, which Problem organizacji urzędu poruszano na Zjaz- can be regarded as a tendency to centralize admin- dach Konserwatorskich w II poł. l. 30., gdzie na- istrative policy of the state. rzekano, że zespolenie z urzędami administracyj- The problem of the office organisation was dis- nymi II instancji nakłada na konserwatorów nie cussed during Conservators’ Conventions in the 2nd tylko obowiązki pieczy nad zabytkami, ale i „ogól- half of the 1930s, where it was complained that the nej opieki nad sztuką”, co wobec braków upraw- union with the administration offices of the 2nd nień kadrowych i finansowych, a jednocześnie za instance obliged the conservators not only to pro- małych uprawnień władczych, jest rzeczą bardzo tect monuments but also “to protect art in general” trudną. Interesujące było w tej sytuacji stanowisko which, considering their personnel and financial ministra WRiOP Wacława Jędrzejewicza. Oświad- lacks and simultaneously very limited powers, was czył on, iż konserwator powinien stać się „centralą a very difficult task. The position of the Minister of doradczą” wojewody w ww. zakresie i działać swo- RB&PE – Wacław Jędrzejewicz on this matter was im autorytetem, a nie nakazami czy zakazami. Dzię- rather interesting. He stated that the conservator ki takiej sile perswazji jest wówczas szansa, że spo- should become an „advisory head” to the voivode łeczeństwo zacznie się samo zwracać do konser- in the above mentioned matters and act with his watora o radę w sprawach zabytków. W sprawach authority instead of orders or prohibitions. Due to artystycznych powinien działać podobnie, za po- such force of persuasion there was a chance that the średnictwem wydziałów budowlanych47. society would turn begin to turn to the conservator Taki stan rzeczy, zmieniony w niewielkim stop- of its own accord, seeking his advice in questions niu o kolejne przepisy wykonawcze oraz przeobra- concerning monuments. In artistic questions the żenia administracyjne kraju, przetrwał do 1939 r. conservatory should act in a similar way, via build- Obowiązująca obecnie w Polsce Ustawa ing departments. oozionz48, uchwalona w 2003 r., wykorzystuje do- Such state of affairs, only slightly altered by fur- świadczenia z tej dziedziny nie tylko lat poprzed- ther executory provisions and administrative trans- nich, ale sięga do ustawodawstwa polskiego okre- formations of the country, existed until 1939. su dwudziestolecia międzywojennego. The AMPP Act, passed in 2003 and currently Pojęcie zabytku w stosunku do określenia Roz- binding in Poland, uses experience gained in this porządzenia PR z 1928 r. uległo rozszerzeniu o for- field not only in previous years, but also draws on my m.in. krajobrazu kulturowego i niematerialne49. Polish legislature from the twenty years of the in- Zmieniła się definicja zabytku, który staje się nim terwar period. ze względu na swoją wartość i znaczenie, a nie po- The notion of a monument in relation to the term przez zatwierdzenie orzeczeniem władzy państwo- used in the Regulation from 1928, was expanded wej. Jednak prawną ochronę zabytek może uzy- and encompasses e.g. cultural landscape and non- skać nadal tylko decyzją administracyjną. Ustawa material forms. The definition of a monument also wyróżnia cztery formy ochrony. Oprócz wpisu do changed, an object becomes a monument because
130 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 rejestru zabytków należą do nich: uznanie za po- of its value and significance and not because it has mnik historii, utworzenie parku kulturowego been approved by a decision of a state authority. i ustanowienie ochrony w miejscowym planie za- However, a monument can be given legal protec- gospodarowania przestrzennego50. Z ochrony za- tion still only by an administrative decision. The Act bytków wyłączono formy przyrody, które objęła distinguished four forms of protection: besides an ustawa o ochronie przyrody51, z wyjątkiem obsza- entry in the monument register, an object can be rów wpisanych do rejestru zabytków (np. obszary acknowledged as a monument of history, a culture przy zabytkach i wokół nich) oraz elementy parku park can be created or protection can be established kulturowego. in the local plan of spatial development. The forms Organem ochrony zabytków jest Minister Kul- of nature which were encompassed by the act of tury i Dziedzictwa Narodowego, w którego imie- nature protection, except the areas already entered niu działa jako podsekretarz stanu w ministerstwie in the monument register (e.g. areas by and around – Generalny Konserwator Zabytków (dalej: GKZ). monuments) and elements of a culture park, were Nadzoruje on Departament Ochrony Zabytków, excluded from monument protection. będący komórką organizacyjną w składzie minister- The body responsible for monument protection stwa, na której czele stoi dyrektor Departamentu. is the Minister of Culture and National Heritage, GKZ powołuje premier na wniosek ministra. Do on whose behalf acts the General Monument Con- zadań Departamentu należy nadzór nad działania- servator (further: GMC) as the undersecretary of mi Państwowej Służby Ochrony Zabytków. state at the ministry. He supervises the Department Organem ochrony na szczeblu wojewódzkim of Monument Protection, which is an organisational jest wojewoda, w imieniu którego zadania i kom- unit at the ministry, headed by the Department Di- petencje wykonuje Wojewódzki Konserwator Za- rector. GMC is appointed by the Prime Minister at bytków (dalej: WKZ). Powołuje go wojewoda na the Ministers recommendation. The Department wniosek GKZ. WKZ działa zatem pod zwierzch- is responsible for supervising the activities of the nictwem wojewody, kierując Wojewódzkim Urzę- State Monument Protection Service. dem Ochrony Zabytków (dalej: WUOZ). WUOZ The protective body at the level of voivodeship stanowi jednostkę pomocniczą WKZ, który w ra- is the voivode, whose tasks and competences are mach wydawania indywidualnych aktów admini- fulfilled by the Voivodeship Monument Conserva- stracyjnych (z ustawowego upoważnienia) wystę- tor (further: VMC) acting on his behalf. He is nom- puje jako organ terenowej administracji rządowej inated by the Voivode at the recommendation of the zespolonej. Jako jednostka „zespolona”, WUOZ GMC. VMC is therefore subordinate to the voivode, działa na podstawie regulaminu zatwierdzonego and manages the Voivodeship Monument Protec- przez wojewodę i finansowany jest z budżetu przy- tion Office (further: VMPO). VMPO is an adviso- znanego wojewodzie jako organowi administracji ry unit to the VMC which, when pronouncing in- rządowej. Już na podstawie Rozporządzenia Pre- dividual administrative decisions (empowered by the zydenta RP z 1928 r. i kolejnych, przy MWRiOP legal act), acts as a body of local united government ustanowiono urząd GKZ nadzorującego działal- administration. As a “united” body, VMPO acts on ność Konserwatorów Okręgowych, którzy, mimo the basis of the rules approved by the voivode, and że zostali włączeni w skład urzędów wojewódz- is financed from the budget granted to the voivode kich, jako fachowy organ pomocniczy wojewody as the body of government administration. The of- działali w praktyce jako niezależne organy admi- fice of the GMC by the MRB&PE was established nistracji państwowej. by the Regulation of the President of the RP in 1928 Przy WKZ może zostać utworzona Wojewódz- and the following, to supervise the activities of re- ka Rada Ochrony Zabytków jako organ opiniodaw- gional Conservators who despite being included in czy, co jest niezmienną kontynuacją założeń orga- the voivodeship offices as expert auxiliary bodies to nizacji ochrony zabytków w Polsce52. the Voivode, practically functioned as independent WUOZ jako aparat pomocniczy posiada kom- units of state administration. petencje na podstawie statutu urzędu wojewódz- The Voivodeship Council for Monument Pro- kiego nadanego przez wojewodę. Na wniosek WKZ tection by the VMC can be established as a consult- wojewoda może utworzyć Delegatury WUOZ, ative body, which is an unchanged continuation of które działając z upoważnienia WKZ wydają decy- the idea of organization of monument protection in zje administracyjne. W woj. kujawsko-pomorskim Poland. powołano Delegatury w Bydgoszczy i Włocławku. VMPO, as an auxiliary body, is given its compe- W Polsce międzywojennej Delegatur w dzisiejszym tences by the statute of the voivodeship office granted rozumieniu nie ustanawiano, jednak konserwato- by the voivode. At the VMC’s recommendation the rzy mający pod swoją pieczą dwa województwa voivode can create a VMPO Branch Offices which
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 131 Ryc. 2. Gwidon Chmarzyński, pomocnik konserwatora okręgowego w woj. pomorskim w l. 1929−1931. „Słowo Pomorskie”, R. 1935, nr 49 Ryc. 1. Jerzy Chyczewski, konserwator woj. pomorskiego w l. 1937− (28 II), s. 4 1939. APB, UWP w Toruniu, sygn. 612 Fig. 2. Gwidon Chmarzyński, assistant regional conservator for Po− Fig. 1. Jerzy Chyczewski, the conservator for Pomorskie Voivode− morskie Voivodeship in 1929−1931. „Słowo Pomorskie”, 1935, no 49 ship in 1937−1939. APB, UWP in Torun, sign. 612 (28 II), p. 4
Ryc. 3. Dom przy ul. Kamionka 2 w Brodnicy, uznany orzeczeniem konserwatorskim za zabytek w 1931 r. W wyniku odwołania właściciela i magistratu orzeczenie zostało uchylone, ze względu na zły stan techniczny budynku i akcję regulacji miasta na tym terenie. APB, UWP w Toruniu, sygn. 24606 Fig. 3. House at 2 Kamionka Street in Brodnica, pronounced a monument by a conservator’s ruling in 1931. As a result of the owner’s and Magistrate’s appeal the ruling was repealed, because of the poor technical condition of the building and the action of regulating the town in this area. APB, UWP in Torun, sign. 24606
132 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 4 i 5. Inwentaryzacja fragmentów odkrytej w 1938 r. polichromii w kościele św. Marcina w Grudziądzu. Fragmenty zbadano, zabezpie− czono, zdjęto i przeniesiono do muzeum, ze względu na trudności techniczne z odrestauro− waniem. APB, UWP w Toruniu, sygn. 24617, k. 177, 181, 187 Fig. 4 and 5. Inventory of fragments of the poly− chrome in the church of St. Martin in Grudziądz discovered in 1938. Fragments were examined, secured, taken off and transferred to the muse− um, because of technical difficulties of restora− tion. APB, UWP in Torun, sign. 24617, k. 177, 181, 187
Ryc. 6 i 7. Dom w miejscowości Tryl, gm. Nowe, woj. kujawsko−pomorskie. Zdjęcie wykonane w kwietniu i lipcu 2007 r. (fot. Maciej Prarat, K. Zimna−Kawecka). Przykład obrazujący problem zabytków objętych współczesną ewidencją, która nie stanowi formy ochrony. Projekty remontów i prac budowlanych takich budynków często nie są zgłaszane do WUOZ, zarówno przez właścicieli, jak i urzędy gminy, czy właściwe władze budowlane Fig. 6 and 7. House in the village of Tryl, dis. Nowe, Kujawsko−Pomorskie Voivodeship. Photos taken in April and July of 2007 (photo: Maciej Prarat, K. Zimna−Kawecka). An example depicting the problem of monuments included in the modern register, which does not constitute a form of protection. Projects of renovation and construction work in such buildings are frequently not reported to VMPO, either by the owners, district authorities or appropriate building authorities
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 133 musieli „na odległość” współdziałać z Oddziałami act on the VMC’s authorization and issue adminis- Sztuki w danym urzędzie, które stawały się swo- trative decisions. In the Kuyavia-Pomerania istymi „delegaturami”. W ówczesnym wojewódz- Voivodeship, Branch Offices were established in twie pomorskim obok konserwatora okręgowego Bydgoszcz and Włocławek. In the interwar Poland Nikodema Pajzderskiego, który miał siedzibę Branch Offices in the current sense of the word were w Poznaniu, w latach 1929-1931 powołano w cha- not established, nevertheless conservators who were rakterze pomocnika Gwido Chmarzyńskiego. Jego entrusted with monument protection in two pozycja – z jednej strony samodzielność w wysta- voivodeships had to “remotely” cooperate with Art wianiu opinii, z drugiej uzgadnianie „ważniejszych Departments in given offices, which thus became spraw” z konserwatorem w Poznaniu – czyniła z te- a type of “branch offices”. In the then Pomeranian go stanowiska urząd nieco podobny dzisiejszej de- Voivodeship, beside the Regional Conservator legaturze. Brak dokładnego określenia jego kom- Nikodem Pajzderski, who was located in Poznan, petencji doprowadził do wydania w 1930 r. dwóch in the years 1929-1931 Gwido Chmarzyński was sprzecznych opinii obu urzędujących konserwa- appointed an assistant. His position, on the one hand torów dotyczących wykonania polichromii w ko- independence in pronouncing opinions, on the oth- ściele pw. św. Trójcy w Kościerzynie i w kościele er the need to consult in “more important matters” w Kartuzach53. with the conservator in Poznan, made that office W WUOZ tworzy się wydziały m.in. ds. inspek- similar to the present-day branch office. Lack of cji zabytków nieruchomych, ruchomych, archeolo- precision in defining his competence led, in 1930, gicznych, rejestru zabytków, dokumentacji, ochro- to two contradictory opinions being issued by the ny zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sy- two incumbent Conservators concerning the poly- tuacji kryzysowych, budżetu i finansów, a w razie chromes in the church of the Holy Trinity in Koście- potrzeby inne54. Oczywistym zatem jest, że zwięk- rzyna and in the church in Kartuzy. szeniu w stosunku do lat międzywojennych uległa In the VMPO there are departments created to liczba pracowników55. deal with e.g. inspection of immovable, movable and Do organizacji ochrony zabytków włączono sa- archaeological monuments, monument register, morząd terytorialny – wykonuje on zadania własne documentation, monument protection in case of określone ustawą: przygotowuje studium zagospo- a military conflict or crisis, budget and finance, and darowania przestrzennego i miejscowy plan zago- others if the need arises. Therefore it seems obvi- spodarowania przestrzennego (dalej: mpzp) oraz ous that in comparison with the interwar period the zadania zlecone – przekazane na drodze porozumie- number of employees has increased. nia. Wojewoda na wniosek WKZ powierza gminom Local Government has been involved in organ- lub powiatom niektóre sprawy z zakresu swojej wła- ization of monument protection – it performs own ściwości (w tym decyzje administracyjne). Przed- tasks defined by the legal act: prepares a study of miotem porozumienia nie mogą być sprawy pro- spatial development and a local plan of spatial de- wadzenia rejestru, wojewódzkiej ewidencji zabyt- velopment (further: lpsd) as well as commissioned ków i wydawania decyzji w tym zakresie. Możliwość tasks it is assigned under an agreement. The upoważnienia władz gminy lub powiatu do prowa- Voivode, on the VMC’s recommendation, entrusts dzenia niektórych spraw stała się podstawą stwo- districts or counties with some cases from within rzenia stanowiska Miejskiego Konserwatora Zabyt- his jurisdiction (including administrative deci- ków (dalej: MKZ)56. Na mocy porozumieniem z 5 sions). The matters of keeping the register, voivode- i 9 stycznia 2004 r. pomiędzy wojewodą kujawsko- ship record of monuments and issuing decisions -pomorskim a prezydentami Torunia i Bydgoszczy in this matter cannot be the subjects under an agree- przekazano tym organom niektóre spawy z ww. za- ment. The possibility of authorizing the district or kresu właściwości konserwatora57. Podobnie istnie- county authorities to conduct certain cases became je możliwość przekazania spraw właściwości mini- the basis for creating the post of Municipal Mon- stra lub WKZ kierownikom instytucji kultury wy- ument Conservator (further: MMC). In an agree- specjalizowanym w opiece nad zabytkami58. Już ment from January 5 and 9 2004, signed by the w 1935 r. wojewoda pomorski upoważnił komisa- Kuyavia – Pomerania Voivode and the Presidents rza rządu w Gdyni, starostów powiatowych, prezy- of the city of Torun and Bydgoszcz, that body was dentów Torunia i Grudziądza do wydawania zarzą- assigned some cases from within the above men- dzeń tymczasowych, w szczególności co do nadzo- tioned conservator’s jurisdiction. Similarly, there ru i wstrzymania robót przy zabytkach59. is a possibility of delegating cases from within the GKZ wydaje decyzje i postanowienia w spra- jurisdiction of the minister or VMC to directors wach określonych ustawą, organizuje i prowadzi of culture institutions specialized in monument kontrole w zakresie przestrzegania i stosowania protection. Already in 1935, the Pomeranian
134 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 przepisów dotyczących ochrony zabytków; spra- Voivode authorised the Government Inspector in wuje nadzór nad działalnością WKZ. Wykonuje Gdynia, county Starosts, and presidents of Torun kompetencje, działając w imieniu ministra, które and Grudziądz to issue temporary regulations, par- wg ustawy przysługują ministrowi60. ticularly concerning the supervision and suspen- WKZ wykonuje czynności administracyjno- sion of work in monuments. -prawne z zakresu ochrony; wydaje decyzje zwią- GMC issues decisions and resolutions in cases zane z wpisem do rejestru zabytków, działań przy defined by the act, organises and runs inspections zabytkach, kontroli i nadzoru w zakresie przestrze- concerning obeying and application of rules refer- gania przepisów; ponadto wydaje: pozwolenia lub ring to monument protection; supervises the activ- zaświadczenia dotyczące wywozu zabytku za gra- ity of VMC. He exercises the powers which, ac- nicę; prowadzi wojewódzką ewidencję zabytków; cording to the act, belong to the minister by acting udziela dotacji; opracowuje plan ochrony na wy- on behalf of the Minister. padek wojny w uzgodnieniu z wojewodą i szefem VMC performs administrative law activities con- Obrony Cywilnej Kraju oraz współpracuje z in- cerning protection; issues decisions connected with nymi organami administracji publicznej. entering objects into monument register, work on Wpis do rejestru obiektu nieruchomego może monuments, inspection and supervision in respect nastąpić na wniosek właściciela, użytkownika wie- of obeying rules; moreover he issues permits or cer- czystego gruntu lub z urzędu. Nie wymaga wów- tificates for transporting a monument abroad; keeps czas zgody właściciela zabytku, który jest stroną po- the voivodeship record of monuments; grants sub- stępowania w sprawie wpisu i może się w tym po- sidies; prepares a plan of protection in case of war stępowaniu wypowiadać, ale jego sprzeciw, oparty consulting with the voivode and the Head of Polish na prawie własności, jest bezskuteczny, jeśli obiekt Civil Defence and cooperates with other bodies of odpowiada dobru kultury w rozumieniu ustawy public administration. oozionz61. Zabytki ruchome wpisuje się do reje- Entering an immovable object into the register stru na wniosek właściciela62. WKZ może je uznać can be done at the request of the owner, perpetual za zabytek tylko w przypadku zagrożenia zniszcze- leaseholder of land or by law. It does not require niem lub wywozem za granicę. Właścicielom przy- then the permission of the owner of the monument, sługuje odwołanie do ministra. Podobnie rzecz się who is a party to the proceedings concerning the miała, jak wspomniano, w okresie dwudziestole- entry and can express his opinion in the proceed- cia międzywojennego. Zasadniczą zmianą przy ings, but his objection based on the right of owner- wpisie do rejestru zabytków w stosunku do usta- ship is in vain if the object is a cultural achievement wodawstwa lat 1919-1939 jest dokonywanie osob- as meant in the AMPP Act. Movable monuments no wpisu nieruchomości, np. kościołów i osobno are entered in to the register at the owner’s request. znajdujących się w nich obiektów ruchomych (np. VMC can acknowledge them as monuments only wyposażenia kościoła). Co ciekawe, zaliczono do if they are at risk of being destroyed or taken abroad. tej kategorii (zabytków ruchomych) polichromię. The owners are entitled to appeal to the minister. W związku z powyższym tworzą się pewne kom- As has been mentioned before, the procedure was plikacje, o czym świadczy przykład kościoła w Gą- similar during the interwar period. The crucial sawie63. Już jednak w latach 1938-1939 odkryte change when in case of an entry into the monu- podczas prac remontowych w kościele św. Marci- ment register, in comparison to the legislature in na w Grudziądzu fragmenty polichromii zdjęto, ze the years 1919-1939, is making a separate entry for względu na techniczne trudności z odrestaurowa- property e.g. churches, and another one for the niem i przeniesiono do muzeum64. movable objects located there (e.g. church furnish- Trzecią obecnie kategorią rejestru są zabytki ar- ings). What seems interesting is the fact that a poly- cheologiczne65. chrome was included in that category (of movable Pozwolenia konserwatora dotyczące działań monuments). This might result in certain compli- przy zabytkach dotyczą tylko obiektów rejestro- cations, as can be seen on the example of the church wych. Może on wydać nakaz przeprowadzenia prac in Gąsawa. However, even in the years 1938-1939, konserwatorskich i zabezpieczających. Po stwier- fragments of polychromes discovered during reno- dzeniu uchybień podczas realizowanych prac WKZ vation work in the church of St. Martin in Grudziądz może wydać nakaz przywrócenia zabytku do po- were taken off, because of technical difficulties with przedniego stanu. Jeżeli chodzi o obiekty niereje- their restoration, and transferred to the museum. strowe, WKZ w ramach uprawnień nadzorczych At present, archeological monuments constitute może wydać decyzję o wstrzymaniu prac, jeżeli the third category in the register. zabytek spełnia warunki uzasadniające dokonanie Conservator’s permits concerning work on mon- wpisu do rejestru66. uments refer only to registered objects. He can is-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 135 W przypadku zagrożenia zniszczeniem bądź sue an order to conduct conservation and protec- uszkodzeniem obiektu rejestrowego konserwator tive works. After stating negligence in the carried może wnioskować o zabezpieczenie lub czasowe out work, VMC can order to have the monument zajęcie do czasu usunięcia zagrożenia. Taką decy- restored to its previous condition. As far as non- zję wydaje na wniosek WKZ starosta. Jeżeli usu- registered objects are concerned – within his pow- nięcie zagrożenia nie jest możliwe, to na wniosek ers of supervision, the VMC can decide to suspend WKZ starosta wywłaszcza zabytek na rzecz skar- work, if the monument fulfils the requirements jus- bu państwa lub gminy67. Przepis ten wydaje się tifying entering it into the register. być ostatecznością. Rozpoczęcie takiego procesu In case of the registered object being threatened jest bowiem bardzo skomplikowane i problema- with destruction or damage, the conservator can tyczne. Podstawą wywłaszczenia wg ustawy o go- request its protection or temporary arrest until the spodarce nieruchomościami jest określenie celu threat has been removed. Such a decision is issued publicznego, dla którego nieruchomość ma być by the starost (county official) at the request of the wywłaszczona. Natomiast Ustawa o ochronie za- VMC. If it is not possible to remove the threat then, bytków nie reguluje postępowania po wywłasz- at the recommendation of the VMC, the starost czeniu ani nie wskazuje celów, dla których wy- expropriates the monument in favour of the State właszczenie ma być dokonane68. Podobny zapis Treasury or the County. This rule seems to be treat- o wywłaszczeniu w Polsce przedwojennej, wg ed as the last resort since commencing such a proc- badaczy tego okresu, pozostał przepisem mar- ess is a very complicated and problematic proce- twym69. W obecnych czasach inspektorzy używa- dure. The basis of expropriation, according to the ją niekiedy argumentu wywłaszczenia podczas act concerning real estate management, is defining wizji lokalnych, chcąc zmusić właściciela zabyt- a public purpose for which the property is to be ku do przeprowadzenia np. remontu konserwa- expropriated. However, the Monument Protection torskiego. Ale, co zrozumiałe, nie odnosi to żad- Act does not regulate the proceedings after expro- nego widocznego skutku. priation or indicate purposes for which the expro- Na mocy obowiązującej ustawy w procesie bu- priation is to be carried out. A similar regulation dowlanym dotyczącym zabytku rejestrowego osob- concerning expropriation in Poland before the war no wydawane jest pozwolenie WKZ i właściwego remained, according to the scientists researching organu administracji architektoniczno-budowlanej the period, a defunct regulation. At present inspec- (do wniosku dołącza się pozwolenie WKZ). Wła- tors sometimes use the expropriation argument ściwy organ budowlany może nałożyć obowiązek during on site inspections, when they wish to force uzyskania takiego pozwolenia niezależnie od wpi- the monument proprietor to have a conservation sania budynku do rejestru, jeżeli widzi ryzyko po- restoration carried out. But, which seems under- gorszenia stanu zachowania zabytku lub środowi- standable, it does not have any visible effect. ska. W przypadku istnienia mpzp pozwolenie wy- According to the binding act, for the construc- daje właściwy organ budowlany po uzgodnieniu tion process concerning a registered monument the z WKZ. Zazwyczaj np. Wojewódzkie czy Powia- permits of VMC and of the appropriate body of towe Inspektoraty Budownictwa Naziemnego architectural – building administration are issued współpracują z WUOZ. Jednak w przypadku za- separately (the permit of VMC is attached to the bytków objętych samą ewidencją – a więc znajdu- application). The appropriate building body can jących się tylko w wykazie, nie podlegających praw- decide to make obtaining such a permit obligatory, nej ochronie na mocy ustawy, do których w przy- regardless of the fact of entering the building into padku braku mpzp nie ma wyznaczników ochro- the register, if there is a risk of worsening its state ny – urzędy budowlane często nie zgłaszają pro- of preservation or the environment. In cases where jektowanych remontów w tych budynkach. the lpsd exists – the permit is issued by the appro- Zwłaszcza jeżeli chodzi o wymianę stolarki lub priate building body after consultation the VMC. pokrycia dachu. Usually e.g. Voivodeship or County Land Engi- WKZ może na mocy ustawy zmienić lub cof- neering Inspectorates cooperate with the VMPO. nąć wydane pozwolenie na czynności przy zabyt- However, in cases of monuments which are only ku rejestrowym, jeżeli w trakcie wykonywania ba- protected by records – so merely listed in the record dań, prac i robót wystąpiły nowe fakty i okolicz- but not subject to legal protection resulting from ności mogące doprowadzić do uszkodzenia lub the act of law, and to which there are no protection zniszczenia zabytku. Taki zapis zamieszcza się w guidelines if there is no lpsd, construction offices wydawanej decyzji70. Podobną możliwość, lecz na frequently do not inform about renovation planned mocy Rozporządzenia Prezydenta RP o postępo- in those buildings, particularly if it is replacement waniu administracyjnym z 1928 r.71 mieli ówcze- of woodwork or roof covering.
136 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 śni wojewodowie. W 1929 r. konserwator okręgo- According to the act, VMC can change or re- wy w Poznaniu Nikodem Pajzderski wydał pozwo- voke a permit issued for work on a registered mon- lenie na rozbiórkę drewnianego, podcieniowego ument if, during research, excavation or work, there domu w Golubiu. Decyzję podjął na podstawie appeared new facts and circumstances that could lead zdjęć przysłanych mu przez właściciela owego to damaging or destroying the monument. Such domu, obrazujących tragiczny stan zachowania bu- notice is enclosed in the issued decision. By the dynku oraz w związku z planowaną regulacją uli- power of a Regulation of the President of RP con- cy. Powołany w tym samym roku w Toruniu na peł- cerning administrative proceedings from 1928, the niącego obowiązki okręgowego konserwatora then Voivodes were empowered with a similar pos- Gwido Chmarzyński po zapoznaniu się z pocho- sibility. In 1929, the Regional Conservator in Poznan dzącymi z Archiwum Urzędu Województwa Po- – Nikodem Pajzderski – gave a permit for the dem- morskiego zdjęciami, wykonanymi na zlece- olition of a wooden, arcaded house in Golub. His nie urzędu, wniósł do wojewody odwołanie na decision was made on the basis of photographs sent podstawie ww. rozporządzenia. Zdjęcia, wykona- in by the owner of the property, which depicted its ne najprawdopodobniej w 1925 r., eksponowały tragic state of preservation, and in connection with zabytkową wartość budynku i dobry stan jego za- the planned regulation of the street. But Gwido chowania. Na tej podstawie właścicielowi nie tyl- Chmarzyński, appointed to act as the Regional Con- ko cofnięto pozwolenie na rozbiórkę, ale pomi- servator in Toruń in the same year, having seen the mo jego protestów objęto zabytek orzeczeniem photographs from the Office Archive of the Pomer- konserwatorskim72. anian Voivodeship taken by a photographer com- W stosunku do zabytków ruchomych WKZ missioned by the Office, appealed to the Voivode może wydać decyzję o zabezpieczeniu przez cza- on the basis of the above mentioned Regulation. The sowe zajęcie i zmagazynowanie w muzeum, archi- photographs, most probably taken in 1925, revealed wum lub bibliotece. Gdy usunięcie zagrożenia nie the historic value of the building and its good state jest możliwe, WKZ może wywłaszczyć zabytek of preservation. On such a basis the demolition per- z przeznaczeniem na cele kultury, oświaty lub tu- mit was not only revoked but, despite the owner’s rystyki73. Wszczęcie takiego procesu, który jednak protests, the monument was protected by conser- zakończył się polubownie, miało miejsce już vation adjudication. w 1933 r. w Grudziądzu. Dotyczyło intarsjowa- In reference to movable monuments, the VMC nych drzwi z XVIII w., w budynku przy ul. Pań- can decide to have them protected by temporary skiej, który właścicielka zostawiła bez opieki. Po arrest and storing in a museum, an archive or a li- zawiadomieniu przez Państwowy Urząd Budow- brary. When removing the danger is not possible – nictwa Naziemnego konserwator okręgowy wydał VMC can expropriate the monument for the pur- magistratowi nakaz zabezpieczenia (złożono je pose of culture, education or tourism. Such a pro- w składnicy miejskiej). Właścicielka chciała je cedure which, however, który jednak zakończył się sprzedać państwu, ale z braku środków finanso- polubownie was commenced in 1933 in Grudziądz. wych transakcja nie doszła do skutku. Drzwi po- It referred to the intarsia door from the 18th centu- zostały w magazynie do czasu znalezienia przez ry in the building at Pańska Street, which the pro- właścicielkę, która zrzekła się sprzedaży za grani- prietress abandoned. After being notified by the State cę, innego kupca74. Land Engineeri8ng Office, the Regional Conserva- Ustawa z 2003 r. nakazuje w przypadku zna- tor ordered the Magistrate to secure the door (it was lezisk archeologicznych niezwłocznie zawiadomić stored in the municipal storage room). The propri- WKZ lub właściwe władze. W terminie 3 dni etress wanted to sell it to the State, but the transac- WKZ musi dokonać oględzin (gdy odkrycie na- tion was not completed because of lack of funds. stąpiło w trakcie robót, przysługuje mu 5 dni) The door remained in the storage room until the i może w tym czasie zorganizować badania arche- owner, who renounced the sale abroad, found an- ologiczne. Wówczas wstrzymuje roboty na jeden other buyer. miesiąc. Gdy zabytek okaże się wyjątkowy, okres The Act from 2003 makes it obligatory to im- ten może trwać do pół roku75. Również zgodnie mediately inform the VMC or appropriate authori- z rozporządzeniem z 1928 r. konserwator mógł ties in case of archaeological finds. Within 3 days wstrzymać roboty i zająć czasowo grunt, jednak the VMC has to inspect the find (when the discov- na mocy konkordatu z 1925 r. wyłączono tereny ery was made during excavations he is entitled to 5 należące do Kościoła76. days) and can organise archaeological excavations Ustawa oozionz z 2003 r. przyznała zadania in this time. Then work can be suspended for one związane z ochroną zabytków organom gminy month. When the monument turns out to be unique opierając się na systemie decentralizacji decyzji – the suspension can last until half a year. Also ac-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 137 konserwatorskich, przesuwając w pewnym stopniu cording to the Regulation from 1928 the conserva- odpowiedzialność za zabytki na te organy. Ustawa tor could suspend the works and temporarily arrest określiła także, które zadania są zadaniami własny- the land, though in the Concordat from 1925 the mi organów i jednostek samorządu terytorialnego. lands belonging to the church were excluded. Działaniami władczymi gminy w zakresie spo- AMPP Act from 2003, entrusted the tasks con- sobu ochrony zabytków na mocy ustawy oozionz nected with monument protection to county bod- jest uchwalenie mpzp i utworzenie parku kulturo- ies, basing it on the system of decentralization of wego77. Starosta powiatowy może ponadto na wnio- conservator’s decisions, to a certain degree shifting sek WKZ wydać decyzję o zabezpieczeniu zabyt- the responsibility for monuments to those bodies. ku nieruchomego w formie czasowego zajęcia oraz The Act also defined which tasks are own tasks of podjąć decyzję o wywłaszczeniu. Jako organ admi- the bodies and units of local government. nistracji architektoniczno-budowlanej I instancji Referring to the method of monument protec- wydaje pozwolenia na budowę i rozbiórkę. Usta- tion, according to the AMPP Act, the county is nawia, na wniosek WKZ, społecznych opiekunów empowered to pass the lpsd and establish a culture zabytków. park. The county Starost can also, at the recommen- Wójt lub prezydent miasta prowadzi gminną dation of the VMC, decide to protect immovable ewidencję zabytków oraz przygotowuje gminny monument by a temporary arrest or issue a decision program opieki nad zabytkami78. Przyjmuje także for its expropriation. As the body of the architectur- zawiadomienie o odkryciu w trakcie robót przed- al and building administration of the 1st instance, miotu mogącego być zabytkiem i przekazuje WKZ. he issues building or demolition permits. He can Jak wspomniano wcześniej, na mocy osobnego po- also, at the request of the VMC, appoint communi- rozumienia pomiędzy wojewodą a prezydentem / ty guardians to monuments. wójtem / burmistrzem – WKZ może przekazać im A mayor / president of a town keep the county część swoich kompetencji. records of monuments and prepare the county pro- Obowiązkiem gminy jest sporządzenie studium gram of monument protection. They are also noti- uwarunkowań i kierunków zagospodarowania fied when an object which could be a historic mon- przestrzennego gminy (dalej: suikzp). Suikzp spo- ument is discovered during building work, and pass- rządza się w celu określenia polityki przestrzennej es the information to the VMC. As has been men- gminy, w tym lokalnych zasad zagospodarowania tioned before, according to a separate agreement przestrzennego. Powinno ono zawierać wytyczne between the voivode and the president /mayor, the zasad scalania i podziału nieruchomości, szczegól- VMC can pass some of his competence onto them. nych warunków zagospodarowania terenów, ogra- It is the duty of the county to prepare a study of niczenia w ich użytkowaniu (w tym zakazów bu- conditions and directions for the spatial develop- dowy), sposobów i terminów tymczasowego zago- ment of the county (further: scdsd). Scdsd is pre- spodarowania, urządzenia i użytkowania terenów. pared in order to define the spatial policy of the Na tej podstawie powstaje mpzp gminy. Wymaga county, including local principles of spatial devel- on uwzględnienia stanu dziedzictwa kulturowego opment. It should include guidelines concerning the i zabytków. Uwzględnia się w nim zabytki rejestro- principles of joining and dividing real estates, par- we wraz z otoczeniem, zabytki ewidencyjne i par- ticular conditions of land development, restrictions ki kulturowe. Powinien zawierać ustalenia doty- for their use (including building prohibitions), czące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i za- methods and deadlines for temporary development, bytków, które podlegają ochronie (system nakazów, organisation and use of the areas. This is the basis zakazów, dopuszczeń i ograniczeń w ich zagospo- on which the county lpsd is created. It requires tak- darowaniu). Współdziała się w tym zakresie ing into account the state of cultural heritage and z WKZ, który wydaje opinię do studium i uzgad- monuments. Both registered monuments with their nia decyzję o warunkach zabudowy i zagospoda- surrounding, monuments on record and culture rowania terenu. Mpzp określa także granice obsza- parks are taken into consideration. It should include rów rehabilitacji i istniejącej zabudowy, infrastruk- arrangements concerning the principles of cultural tury technicznej, granice pomników zagłady (hi- heritage and monuments protection, which are un- tlerowskie obozy zagłady), ich strefy ochronne oraz der legal protection (a system of orders, prohibi- ograniczenia dotyczące prowadzenia na ich tere- tions, admissibility and restrictions in their devel- nie działalności gospodarczej79. opment). It cooperates in this respect with the VMC, Park kulturowy tworzy rada gminy po uzyska- who issues the opinion for the study and consults niu opinii WKZ w celu ochrony krajobrazu kultu- decision concerning building conditions and the rowego oraz „zachowania wyróżniających się kra- land development. Lpsd defines the boundaries of jobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi, areas of rehabilitation and the existing housing, tech-
138 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 charakterystycznymi dla miejscowej tradycji bu- nological infrastructure, boundaries of mass mur- dowlanej i osadniczej”. Uchwała określa granice, der monuments (Nazi extermination camps), their sposób ochrony i ograniczenia. Dla terenu takiego protective zones and restrictions referring to con- parku obowiązkiem jest sporządzenie mpzp80. duction economic activity in their area. W okresie międzywojennym prawo budowlane, A cultural park can be established by the county o którym wspomniano, tylko w niewielkim stop- council after obtaining the opinion of VMC in or- niu określało zakres ochrony krajobrazu. der to protect a cultural landscape and “to preserve the areas with outstanding landscape and immova- Reasumując, organizacja urzędów konserwa- ble monuments characteristic for local building and torskich w obu omówionych okresach i zakres settlement tradition”. The resolution defines the kompetencji poszczególnych organów związanych limits, methods of protection and restrictions. It is z ochroną zabytków, posiadają wiele cech wspól- obligatory to prepare an lpsd for the area of such a nych na różnych płaszczyznach. Specyficzny sta- park. During the interwar period the building code, tus obecnych wojewódzkich konserwatorów pod- mentioned before, only marginally defined the range legających organizacyjnie wojewodzie, a zarazem of landscape protection. będących organem zespolonej administracji rzą- dowej w województwie, jest rozwinięciem zasa- In conclusion, organisation of conservators’ of- dy ukształtowania struktury urzędowej w okresie fices during both discussed periods and the range międzywojennym. Oczywiście nie należy sądzić, of competence of particular bodies connected with że obecnie obowiązująca ustawa oozionz, pomi- monument protection, posses many features in com- jając doświadczenia kolejnych kilkudziesięciu lat mon though on various planes. The specific status XX w., czerpie wyłącznie bezpośrednio z ustawo- of the present-day voivodeship conservators, organ- dawstwa okresu międzywojennego. Uwidacznia isationally subordinate to the voivode while at the się tu zwłaszcza różnica w polityce administracyj- same time being a body of united government ad- nej państwa zmierzającej do decentralizacji, co ministration in a voivodeship, is a continuation of widać w przekazaniu właściwości WKZ jednost- the principle of shaping an official structure in the kom samorządowym. Ale i w tym wypadku takie interwar period. Naturally it should not be assumed przekazanie właściwości odnajdujemy już w okól- that the currently binding AMPP Act ignores the niku wojewody z 1935 r. Warto zatem uzmysło- experience of the several decades of the 20th century wić sobie, że dokonania polskiej państwowej and draws exclusively and directly upon the legisla- ochrony zabytków w latach dwudziestych zeszłe- tion of the interwar period. There is a clearly visible go stulecia nie straciły na aktualności u progu XXI difference in the administrative policy of the state wieku. Współczesne konserwatorstwo kontynu- directed at decentralisation, which was noticeable uje i twórczo wykorzystuje myśl, doktryny i prak- when the powers of a VMC were ceded onto local tyki przedwojenne. authority units. But even in this case such cession of rights can be found in the circular of the Voivode from 1935. It is worth realising that the achieve- ments of Polish state monument protection service from the 1920s lost none of their relevance on the threshold of the 21st century. Present-day conserva- tion services continue and creatively use the thought, doctrines and practices from the pre-war period.
Bibliografia
ARCHIWA: 1. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd 2. Archiwum miasta stołecznego Warszawy, Akta Wojewódzki Pomorskiego w Toruniu 1919- Konserwatora Zabytków m. st. Warszawy i woj. 1939, sygn. 4303, 24528, 24531-24533, 24535- Łódzkiego 1919-1939, sygn. 390. 24537, 24539-24540, 24554-24556, 24564, 3. Archiwum Akt Nowych, Akta Ministerstwa 24567, 24573, 24575, 24578, 24586, 24588, Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego 24606, 24611, 24617. 1917-1939, sygn. 707.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 139 AKTY PRAWNE: 16.Rozporządzenie Ministra WRiOP z dn. 16 VI 1. Dekret Rady Regencyjnej z dn. 31 X 1918 r. 1931 r. wydane w porozumieniu z Ministrem o opiece nad zabytkami sztuki i kultury, „Dzien- Spraw Wewnętrznych o przekazaniu Wojewo- nik Praw Państwa Polskiego” (DzPrPP), R. dom decyzji w sprawach zatwierdzania projek- 1918, nr 16, poz. 36. tów pomników ze stanowiska artystycznego”, 2. Dekret z dn. 3 I 1919 r. o zatwierdzaniu pro- DzU, R. 1931, nr 62, poz. 502. jektów pomników ze stanowiska artystyczne- 17.Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 23 IX go, DzPrPP, R. 1919, nr 5, poz. 93. 1932 r. o sposobie chronienia przedmiotów za- 3. Ustawa w sprawie zmiany dekretu z dn. 3 bytkowych będących własnością państwa, DzU, I 1919 r., „Dziennik Ustaw” (DzU), R. 1934, R. 1932, nr 89, poz. 750. nr 33 poz. 298. 18.Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecz- 4. Rozporządzenie Ministra Sztuki i Kultury z dn. pospolitą Polską z dn. 28 VII 1993 r., DzU, R. 5 IV 1919 r. w przedmiocie organizacji urzędów 1998, nr 51, poz. 318. konserwatorskich, „Monitor Polski” (MP), 19.Ustawa z dn. 23 VII 2003 r. o ochronie zabyt- R. 1919, nr 81. ków i opiece nad zabytkami, DzU, R. 2003, nr 5. Rozporządzenie Ministra Sztuki i Kultury z dn. 162, poz. 1568 z późn. zm. 5 IV 1919 r. w przedmiocie wpisywania zabyt- 20.Ustawa z dn. 16 IV 2004 r. o ochronie przyro- ków sztuki i kultury do inwentarza, MP, R. dy, DzU, R. 2004, nr 92, poz. 880. 1919, nr 81. 21.Rozporządzenie Ministra Kultury z dn. 14 V 6. Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 20 II 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabyt- 1922 r. w przedmiocie rozciągnięcia mocy obo- ków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewi- wiązującej dekretu o zatwierdzaniu projektów dencji zabytków oraz krajowego wykazu za- pomników ze stanowiska artystycznego na ob- bytków skradzionych lub wywiezionych za szarze b. dzielnicy pruskiej, DzU, R. 1922, nr granicę niezgodnie z prawem, DzU, R. 2004, 14, poz. 123. nr 124, poz. 1305. 7. Rozporządzenie Ministra WRiOP z dn. 17 V 22.„Dziennik Urzędowy Województwa Kujaw- 1924 r. o utworzeniu okręgowych komisji kon- sko-Pomorskiego z dn. 1 III 2004”, nr 25, poz. serwatorskich, MP, R. 1924, nr 135, poz. 391. 325, 326. 8. Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzeczą- pospolitą Polską podpisany w Rzymie 10 II 1925 OPRACOWANIA: r., DzU, R. 1925, nr 72, poz. 501. 1. Gruchalski Marek, Administracyjno-prawne formy 9. Rozporządzenie Ministra WRiOP z dn. 19 XII działania w zakresie ochrony zabytków, praca ma- 1925 r. w sprawie mieszanych Komisji Konser- gisterska napisana pod kierunkiem prof. Euge- watorskich dla ochrony zabytków sztuki i kul- niusza Ochendowskiego na Wydziale Prawa tury, znajdujących się w katolickich kościołach UMK w Toruniu, mps, Toruń 2005. i lokalach kościelnych, DzU, 1926, nr 6, poz. 2. Kaczmarek Hieronim, Zakrzewski Zygmunt, 35. [w:] Polski słownik biograficzny konserwatorów za- 10.Rozporządzenie Prezydenta RP z dn. 16 II 1928 bytków, z. 2, Poznań 2006, s. 298-299. o prawie budowlanym i zabudowaniu osiedli, 3. Karczewski Antoni, Problemy i zagadnienia opie- DzU, R. 1928, nr 23, poz. 202. ki nad zabytkami w Polsce, cz. II, Kraków 1947. 11.Rozporządzenie Prezydenta RP z dn. 6 III 4. Pruszyński Jan, Dziedzictwo kultury Polski. Jego 1928 r. o opiece nad zabytkami, DzU, R. 1928, straty i ochrona prawna, T. I, Kraków 2001, s. 344- nr 29, poz. 265. 345. 12.Rozporządzenie Prezydenta RP z dn. 22 III 5. Pruszyński Jan, Ochrona zabytków w Polsce. Ge- 1928 r. o postępowaniu administracyjnym, neza, organizacja, prawo, Warszawa 1989, s. 79, DzU, R. 1928, nr 36, poz. 341. 84. 13.Rozporządzenie Ministra WRiOP z dn. 17 VII 6. Pruszyński Jan, Prawna ochrona zabytków archi- 1928 r. o prowadzeniu rejestru zabytków, DzU, tektury w Polsce, Warszawa 1977, s. 27. R. 1928, nr 76, poz. 675. 7. Wojciechowski Jarosław, Historia powstania i roz- 14.Instrukcja MWRiOP z dn. 2 VI 1930 r. o pra- woju organizacji opieki państwowej nad zabytkami wach i obowiązkach konserwatorów, MP, R. sztuki w Polsce, „Ochrona Zabytków Sztuki”, 1930, nr 156, poz. 239. 1930/1931, nr 1-2, s. 3-33. 15.Rozporządzenie Ministra WRiOP i Ministra 8. „Kurier Poznański”, R. 1925, nr 237 (5 X), s. 7. Spraw Wewnętrznych z dn. 15 I 1931 r. o utwo- rzeniu okręgowych komisji konserwatorskich, DzU, R. 1931, nr 16, poz. 84.
140 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 1 Artykuł powstał na bazie referatu przygotowanego na III 15 DzU, R. 1928, nr 29, poz. 265, jak w przyp. 3; J. Wojcie- Międzynarodową Studencką Konferencję Naukową chowski, op.cit, jak w przyp. 7, s. 10. „Muzeum i konserwacja na początku XXI wieku”, zor- 16 Ibidem; DzU, R. 1928, nr 29, poz. 265, art. 1. ganizowaną przez Koło Naukowe Muzealnictwa i Zabyt- 17 Do zakresu przedmiotowego określającego rzeczy i obiek- koznawstwa, działające na Wydziale Sztuk Pięknych ty mogące być uznane za zabytki, oprócz powtórzonych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, 30 marca za ustaleniami Dekretu z 1918 r., dodano „kopalnie pre- – 1 kwietnia 2006 r. historyczne”. Por. DzU, R. 1928, nr 29, poz. 265, jak 2 Ustawa z dn. 23 VII 2003 r. o ochronie zabytków i opie- w przyp. 3, art. 2; J. Pruszyński, Dziedzictwo kultury..., jak ce nad zabytkami, „Dziennik Ustaw” (dalej: DzU), R. w przyp. 10, s. 358. 2003, nr 162, poz. 1568 z późn. zm. 18 Idem, Ochrona zabytków..., jak w przyp. 4, s. 88; DzU, R. 3 Rozporządzenie prezydenta z mocą ustawy: Rozporzą- 1928, nr 29, poz. 265, jak w przyp. 3, art. 6. dzenie Prezydenta RP z dn. 6 III 1928 r. o opiece nad 19 Rozporządzenie Prezydenta RP z dn. 16 II 1928 o pra- zabytkami, DzU, R. 1928, nr 29, poz. 265. wie budowlanym i zabudowaniu osiedli, DzU, R. 1928, 4 Jan Pruszyński, Ochrona zabytków w Polsce. Geneza, orga- nr 23, poz. 202, art. 337; J. Wojciechowski, op.cit., jak nizacja, prawo, Warszawa 1989, s. 79, 84. w przyp. 7, s. 12. 5 Ibidem, s. 74. 20 Ibidem, s. 11. 6 Przemianowany na Departament Sztuki pod kierownic- 21 DzU, R. 1928, nr 29, poz. 265, jak w przyp. 3, art. 12. twem arch. Jana Heuricha. 22 Ibidem, art. 3. 7 Dekret Rady Regencyjnej z dn. 31 X 1918 r. o opiece nad 23 Rozpoznane do tej pory materiały z ówczesnego woj. zabytkami sztuki i kultury, „Dziennik Praw Państwa Pol- pomorskiego świadczą o tym, że każde odwołanie wła- skiego” (dalej: DzPrPP), R. 1918, nr 16, poz. 36; Jaro- ściciela na tej podstawie było odrzucone. sław Wojciechowski, Historia powstania i rozwoju organiza- 24 Zob. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej: APB), cji opieki państwowej nad zabytkami sztuki w Polsce, „Ochro- Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu 1919-1939 (da- na Zabytków Sztuki”, 1930/1931, nr 1-2, s. 7. lej: UWP w Toruniu), sygn. 24606, k. 25-39. Czasem, 8 DzPrPP, R. 1918, nr 16 poz. 36, jak w przyp. 7, art. 11. np. w Toruniu, orzeczenie obejmujące całą kamienicę 9 J. Pruszyński, Prawna ochrona zabytków architektury w Pol- zamieniano na wniosek właściciela na orzeczenie uzna- sce, Warszawa 1977, s. 27. jące za zabytek samą fasadę. Por. APB, UWP w Toruniu, 10 Do zabytków nieruchomych zaliczono oprócz budowli sygn. 24567, k. 31, 237. i ich części m.in. jaskinie, grodziska, mogiły, pomniki i fi- 25 J. Wojciechowski, op.cit., s. 10-11, 24. gury, kapliczki i krzyże, a także ruiny budowli, rozplano- 26 W efekcie jednak konserwator stwierdził, iż prace ukoń- wania starych miast i dzielnic, ogrody ozdobne, aleje czono oraz nie przeprowadzono ich właściwie. Zob. i przydrożne drzewa. Za zabytki ruchome uważano dzieła APB, UWP w Toruniu, sygn. 24555, k. 679-681, 689, sztuk plastycznych (obrazy, rzeźby itp.), sztuk zdobni- 693-695, 711. czych (tkaniny, oręż, wyroby złotnicze i ceramiczne), nu- 27 DzU, R. 1928, nr 29, poz. 265, jak w przyp. 3, art. 29-34; mizmaty, druki, archiwalia, wyroby przemysłu ludowe- J. Pruszyński, Ochrona zabytków..., jak w przyp. 4, s. 87. go oraz przedmioty związane z przeznaczeniem budyn- 28 Ksiądz otrzymał nakaz wstrzymania prac, jednak ich nie ku (elementy wyposażenia wnętrz, np. ambony, chrzciel- zaniechał. Ukończywszy polichromię, nie zamierzał jej nice, ołtarze, epitafia, wota, szaty, naczynia liturgiczne) usunąć pomimo kolejnego wezwania. Zastosował się do oraz kolekcje znajdujące się w muzeach, skarbcach i skła- nakazu dopiero po interwencji biskupa, którego o spra- dach. Trzecia kategoria zabytków obejmowała wykopali- wie powiadomił konserwator, nie chcąc ze względu na ska obrazujące ślady dawnej kultury, przypadkowe zna- osobę duchowną wszczynać procesu. Por. APB, UWP leziska o ww. cechach oraz „skarby” i archiwalia ukryte w Toruniu, sygn. 24588, k. 23-25, 31-37, 47-53. w murach, puszkach i skrytkach. Por. DzPrPP, R. 1918, 29 J. Wojciechowski, op.cit., jak w przyp. 7, s. 12. Znamien- nr 16 poz. 36, jak w przyp. 7, art. 12, 18, 23; J. Pruszyń- ny jest przykład Chełmna: 7 VI 1935 r. Stare Miasto, ski, Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, w granicach objętych średniowiecznymi murami miej- T. I, Kraków 2001, s. 344-345. skimi, zostało uznane za zabytek jako całość. Urzędujący 11 DzPrPP, R. 1918, nr 16 poz. 36, jak w przyp. 7, art. 24- od lipca 1937 r. jako konserwator pomorski Jerzy Chy- 26; J. Wojciechowski, op.cit., jak w przyp. 7, s. 7-8. czewski uznał za bezzasadne uznawanie orzeczeniem ko- 12 Po utworzeniu dekretem Naczelnika Państwa (5 grudnia lejnych zabytkowych kamienic z tego obszaru, twierdząc, 1918 r.) Ministerstwa Sztuki i Kultury z Departamentu że rozporządzenie z 6 III 1928 r. należy odnosić do wszel- Sztuki w Ministerstwie Oświecenia Publicznego, organi- kich budowli (nie tylko zabytkowych) w określonych zacja urzędów konserwatorskich uzyskała ramy prawne. powyżej granicach miasta. Por. APB, UWP w Toruniu, 13 J. Pruszyński, Ochrona zabytków..., jak w przyp. 4, s. 80. sygn. 24611, k. 105. W tym samym czasie zlikwidowano MSiK, a sprawy za- 30 DzU, R. 1928, nr 23, poz. 202, jak w przyp. 19, art. 337. bytków powierzono Departamentowi Sztuki w Kolejne artykuły stwierdzały, że tylko właściwe władze MWRiOP. mogły zakazać dokonywania zmian w zewnętrznym wy- 14 Rozporządzenie Ministra Sztuki i Kultury z dn. 5 IV 1919 glądzie i części otoczenia budynków, jeżeli powodowały r. w przedmiocie organizacji urzędów konserwatorskich, zniekształcenie ulicy, placu itp. Por. ibidem, art. 338; „Monitor Polski” (dalej: MP), R. 1919, nr 81; Rozporzą- J. Wojciechowski, op.cit., jak w przyp. 7, s. 12. dzenie Ministra Sztuki i Kultury z dn. 5 IV 1919 r. 31 Ibidem, s. 11. Rozporządzenie nie określało jednak sta- w przedmiocie wpisywania zabytków sztuki i kultury do tusu własności znalezisk. Z art. 25-28 zdaje się wynikać, inwentarza, MP, R. 1919, nr 81; Rozporządzenie Mini- że znaleziska należały do właściciela gruntu, skoro mo- stra WRiOP z dn. 17 V 1924 r. o utworzeniu okręgowych gły być wywłaszczone, a właściciele gruntów, na których komisji konserwatorskich, MP, R. 1924, nr 135, poz. 391. dokonano odkrycia, musieli niezwłocznie zawiadomić
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 141 konserwatora, o dokonaniu odkrycia. Por. DzU, R. 1928, 42 Tak było w przypadku urzędu Okręgowego Konserwa- nr 29, poz. 265, jak w przyp. 3, art. 25-28. tora na woj. poznańskie i pomorskie. 32 APB, UWP w Toruniu, sygn. 24531-24533, 24535-24537, 43 J. Wojciechowski, op.cit., jak w przyp. 7, s. 21; J. Pru- 24539-24540; Archiwum miasta stołecznego Warszawy szyński, Dziedzictwo kultury..., jak w przyp. 10, s. 356, 365. (dalej: Am.st.W), Akta Konserwatora Zabytków m.st. War- 44 APB, UWP w Toruniu, sygn. 24554, k. 12, 146, 168-170; szawy i woj. łódzkiego 1919-1939 (dalej: AKZ m.st. sygn. 24564, k. 17. Skład Komisji Konserwatorskiej po- W-wy i woj. łódz.), sygn. 390, k. 41-46; Hieronim Kacz- dano do publicznej wiadomości. Zob. „Kurier Poznań- marek, Zakrzewski Zygmunt, [w:] Polski słownik biograficz- ski”, R. 1925, nr 237 (5 X), s.7. ny konserwatorów zabytków, z. 2, Poznań 2006, s. 298-299. 45 Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą 33 APB, UWP w Toruniu, sygn. 24554, k. 261, 266-268, 281; Polską podpisany w Rzymie 10 II 1925 r., DzU, R. 1925, Sprawozdanie z czynności konserwatora zabytków sztu- nr 72, poz. 501, art. XIV; Rozporządzenie Ministra ki i kultury na terenie województwa pomorskiego w ro- WRiOP z dn. 19 XII 1925 r. w sprawie mieszanych Ko- ku 1926, APB, UWP w Toruniu, sygn. 24556, k. 31; sygn. misji Konserwatorskich dla ochrony zabytków sztuki 24528, k. 399. i kultury, znajdujących się w katolickich kościołach i lo- 34 DzU, R. 1928, nr 29, poz. 265, jak w przyp. 3, art. 7; kalach kościelnych, DzU, 1926, nr 6, poz. 35. Rozporzą- J. Wojciechowski, op.cit., jak w przyp. 7, s. 12. W efekcie dzenie to zostało uchylone Rozporządzeniem Prezyden- jednak sytuacja komisji mieszanych po 1928 r. była nie- ta RP z 6 III 1928 r., DzU, R. 1928, nr 29, poz. 265, jak rozwiązana, z powodu braku rozporządzenia wykonaw- w przyp. 3. czego. Mimo to w woj. pomorskim władze konserwa- 46 J. Pruszyński, Dziedzictwo kultury..., jak w przyp. 10, s. 363- torskie w zakresie ochrony zabytków i budownictwa sa- 364. kralnego współdziałały ściśle z władzą biskupią. 47 Por. Protokół XXI Zjazdu Konserwatorów w dn. 2-5 V 1935 35 Rozporządzenie Ministra WRiOP z dn. 17 VII 1928 r. w W-wie, Protokół XXII Zjazdu Konserwatorów odbytego w W- o prowadzeniu rejestru zabytków, DzU, R. 1928, nr 76, wie i Grodnie w dn. 5-8 IV37, Am.st.W, AKZ m.st. W-wy poz. 675; Instrukcja MWRiOP z dn. 2 VI 1930 r. o pra- i woj. łódz., sygn. 390, k. 11, 15, 69. wach i obowiązkach konserwatorów, MP, R. 1930, nr 156, 48 DzU, R. 2003, nr 162, poz. 1568, jak w przyp. 2. poz. 239; Rozporządzenie Ministra WRiOP i Ministra 49 Pojęcie zabytku poszerzono o formy: układów ruralistycz- Spraw Wewnętrznych z dn. 15 I 1931 r. o utworzeniu nych, zabytków techniki (np. zakłady przemysłowe, ma- okręgowych komisji konserwatorskich, DzU, R. 1931, szyny itp.), miejsc upamiętniających wydarzenia i osoby, nr 16, poz. 84; Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 23 a także nazwy geograficzne i historyczne. Por. ibidem. IX 1932 r. o sposobie chronienia przedmiotów zabytko- 50 Uznanie za pomnik historii leży w gestii prezydenta RP i do- wych będących własnością państwa, DzU, R. 1932, nr tyczy zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru lub par- 89, poz. 750. ku kulturowego. Może stać się ono podstawą do objęcia ta- 36 MP, R. 1930, nr 156, poz. 239, jak w przyp. 35. kiego zabytku ochroną na podstawie Konwencji w sprawie 37 W dzisiejszym orzecznictwie panuje pogląd, że opinia jest ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalne- niewiążąca, w przeciwieństwie do uzgodnień, które są go poprzez wpis na listę dziedzictwa światowego. Por. ibi- wiążące. Opinie wydawane przez konserwatorów w okre- dem, art. 15, pkt 4. sie międzywojennym miały w praktyce moc wiążącą, tzn. 51 Ustawa z dn. 16 IV 2004 r. o ochronie przyrody, DzU, bez pozytywnej opinii konserwatora okręgowego nie wy- R. 2004, nr 92, poz. 880. dawano pozwolenia na przeprowadzenie prac budowla- 52 Na wniosek WKZ starosta może powołać społecznego nych, remontowych, konserwatorskich itp. opiekuna zabytków – podejmuje on działania związane 38 Dekret z dn. 3 I 1919 r. o zatwierdzaniu projektów po- z zachowaniem wartości zabytków i upowszechnia o nich mników ze stanowiska artystycznego, DzPrPP, R. 1919, wiedzę. Por. DzU, R. 2003, nr 162, poz. 1568, jak w przyp. nr 5, poz. 93; Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 20 2, art. 99, 102. II 1922 r. w przedmiocie rozciągnięcia mocy obowiązu- 53 APB, UWP w Toruniu, sygn. 24564, k. 180-182, 218, 221- jącej dekretu o zatwierdzaniu projektów pomników ze 224; sygn. 24575, k. 68-69; Archiwum Akt Nowych, Akta stanowiska artystycznego na obszarze b. dzielnicy pru- MWRiOP 1917-1939, sygn. 707, k. 253-254. skiej, DzU, R. 1922, nr 14, poz. 123; MP R. 1930, nr 54 W WUOZ DB powołano stanowisko inspektora ds. 156, poz. 239, jak w przyp. 35; Rozporządzenie Ministra ochrony zieleni. Zob. Marek Gruchalski, Administracyj- WRiOP z dn. 16 VI 1931 r. wydane w porozumieniu no-prawne formy działania w zakresie ochrony zabytków, pra- z Ministrem Spraw Wewnętrznych o przekazaniu Woje- ca magisterska napisana pod kierunkiem prof. Eugeniu- wodom decyzji w sprawach zatwierdzania projektów sza Ochendowskiego na Wydziale Prawa UMK w Toru- pomników ze stanowiska artystycznego, DzU, R. 1931, niu, mps, Toruń 2005, s. 14. nr 62, poz. 502; Ustawa w sprawie zmiany dekretu z dn. 55 WUOZ DB – 11 osób merytorycznych, w WUOZ w To- 3 I 1919 r., DzU, R. 1934, nr 33 poz. 298. runiu – ponad 20. 39 MP, R. 1930, nr 156, poz. 239, jak w przyp. 35. Dekret 56 MKZ powołuje wojewoda na wniosek WKZ. z 1919 r. zatwierdzanie projektu ze stanowiska artystycz- 57 „Dziennik Urzędowy Województwa Kujawsko-Pomor- nego powierzał ministerstwu. Ustawa z czerwca 1931 r. skiego z dn. 1 III 2004”, nr 25, poz. 325, 326. MKZ w woj. przekazała te uprawnienia wojewodom, z wyjątkiem po- kujawsko-pomorskim urzęduje także w Grudziądzu mników na obszarze miasta Krakowa, Lwowa, Poznania, i Inowrocławiu. Warszawy i Wilna, które nadal podlegały decyzji MWRiOP. 58 DzU, R. 2003, nr 162, poz. 1568, jak w przyp. 2, art. 96, Por. APB, Akta miasta Bydgoszczy, sygn. 4303, k. 134. pkt 3. 40 APB, UWP w Toruniu, sygn. 24528, k. 13-14, 213-215. 59 Okólnik Wojewody Pomorskiego z dn. 30 IV 1935 r., 41 Dyrektora Muzeum Archeologicznego, dyrektora Archi- APB, UWP w Toruniu, sygn. 24573. wów Państwowych itp. Por. J. Wojciechowski, op.cit., jak 60 Odbywa się to na podstawie tzw. szczegółowego upoważ- w przyp. 7, s. 25. nienia ustawowego.
142 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 61 W tym trybie do rejestru obok zabytku nieruchomego 70 DzU, R. 2003, nr 162, poz. 1568, jak w przyp. 2, art. 47. może być wpisane otoczenie zabytku figurującego już 71 Rozporządzenie Prezydenta RP z dn. 22 III 1928 r. o po- w rejestrze oraz nazwy (geograficznej, historycznej lub stępowaniu administracyjnym, DzU, R. 1928, nr 36, poz. tradycyjnej) tego zabytku. Por. DzU, R. 2003, nr 162, 341, art. 95-96. poz. 1568, jak w przyp. 2, art. 9; M. Gruchalski, op.cit., 72 APB, UWP w Toruniu, sygn. 24554, k. 235. W trakcie jak w przyp. 54, s. 60-61. remontu przekonano się jednak o bardzo złym stanie 62 DzU, R. 2003, nr 162, poz. 1568, jak w przyp. 2, art. 10; technicznym domu i w związku z tym w 1931 r., ze M. Gruchalski, op.cit., jak w przyp. 54, s. 62. względu na zagrożenie zawaleniem, wydano zezwolenie 63 Proboszcz nie mógł uzyskać dotacji na dalsze prace od- na jego rozbiórkę. Zobligowano tylko właściciela, aby na słonięcia i konserwację odkrytej polichromii, bowiem własny koszt zamówił drewniany model domu (w skali można je uzyskać tylko dla zabytku rejestrowego. Poli- 1:100) oraz zdjęcia, które przekazano do ówczesnego chromia zakryta tynkiem, nie mogła być za niego uzna- Muzeum Miejskiego w Toruniu. Por. ibidem, sygn. na, ponieważ wpis do rejestru zabytków musi poprze- 24586. dzić wykonanie dokumentacji, w której m.in. zawiera się 73 DzU, R. 2003, nr 162, poz. 1568, jak w przyp. 2, art. 50. opis cech i wartości kulturowych zabytku wraz z foto- 74 APB, UWP w Toruniu, sygn. 24578, 344-345. grafiami, co oczywiście nie było możliwym do wykona- 75 DzU, R. 2003, nr 162, poz. 1568, jak w przyp. 2, art. 32- nia przed całkowitym odsłonięciem. Z kolei orzeczenie 33, pkt. 1. konserwatora międzywojennego mogło obejmować ko- 76 DzU, R. 1928, nr 29, poz. 265, jak w przyp. 3, art. 25-28; ściół wraz z „wyposażeniem”. DzU, R. 1925, nr 72, poz. 501, jak w przyp. 45. Na pod- 64 APB, UWP w Toruniu, sygn. 24617, k. 9-15, 19. stawie art. 24 obecnie obowiązującego Konkordatu mię- 65 Rozporządzenie Ministra Kultury z dn. 14 V 2004 r. dzy Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską z dn. 28 w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wo- VII 1993 r., DzU, R. 1998, nr 51, poz. 318: „Kościół ma jewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowe- prawo do budowy, rozbudowy i konserwacji obiektów sa- go wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych kralnych i kościelnych oraz cmentarzy – zgodnie z pra- za granicę niezgodnie z prawem, DzU, R. 2004, nr 124, wem polskim”. Art. 25, pkt 1 stwierdza, że w każdej die- poz. 1305. cezji komisja powołana przez biskupa diecezjalnego bę- 66 Wówczas w terminie 14 dni należy wszcząć postępowa- dzie współpracować z właściwymi władzami państwowy- nie w sprawie wpisu do rejestru. Por. DzU, R. 2003, nr mi w celu ochrony znajdujących się w obiektach sakral- 162, poz. 1568, jak w przyp. 2, art. 46. nych i kościelnych dóbr kultury o ogólnonarodowym 67 Proces ten regulują przepisy o gospodarce nieruchomo- znaczeniu oraz dokumentów archiwalnych o wartości hi- ściami i Kodeks Postępowania Cywilnego. Por. ibidem, storycznej i artystycznej. art. 50. 77 DzU, R. 2003, nr 162, poz. 1568, jak w przyp. 2, art. 16- 68 M. Gruchalski, op.cit., jak w przyp. 54, s. 84. 18. 69 Zob. np. Antoni Karczewski, Problemy i zagadnienia opieki 78 Ibidem, art. 19, 22. nad zabytkami w Polsce, cz. II, Kraków 1947, s. 120 i n.; 79 Ibidem, art. 18-20; M. Gruchalski, op.cit., jak w przyp. J. Pruszyński, Dziedzictwo kultury..., jak w przyp. 10, 54, 92, 97-101. s. 348, 362. 80 DzU, R. 2003, nr 162, poz. 1568, jak w przyp. 2, art. 15.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 143 Streszczenie Abstract
W artykule podjęto próbę przybliżenia proble- The article attempts to popularise the issue of matyki ochrony zabytków w okresie międzywojen- monument protection during the interwar period nym w Polsce, wraz z organizacją i kompetencja- in Poland, with the organisation and competence mi urzędów konserwatorskich i skonfrontowania of conservation offices, and to confront it with the z obecnie funkcjonującym w Polsce systemem legal system currently functioning in Poland which prawnym. Reguluje go ustawa o ochronie zabyt- is regulated by the Ancient Monuments Protec- ków i opiece nad zabytkami z dn. 23 VII 2003 r. Or- tion and Preservation Act from July 23, 2003. Or- ganizacja urzędów konserwatorskich w obu omó- ganisation of conservation offices in both discussed wionych okresach i zakres kompetencji poszcze- periods and the competence range of particular gólnych organów związanych z ochroną zabytków bodies associated with monument protection dis- posiadają wiele analogii, mimo kilkudziesięciolet- play numerous analogies despite the several dec- niego przedziału czasowego, jakie je dzieli. Dekre- ades that separate them. By the Decree of the Re- tem Rady Regencyjnej z 1918 r., a następnie Roz- gency Council in 1918, and then the Regulation of porządzeniem Prezydenta RP z dn. 6 III 1928 r. the President of the Republic of Poland issued on powołano okręgowych konserwatorów zabytków, March 6, 1928, regional monument conservators którzy zostali włączeni w skład wojewódzkich were appointed, who became members of voivode- urzędów, jako fachowi funkcjonariusze do spraw ship offices as professional officials to deal with opieki nad zabytkami. Specyficzny status obecnych issues concerning monument protection. The spe- wojewódzkich konserwatorów podlegających or- cific status of the present voivodeship monument ganizacyjnie wojewodzie, a zarazem będących or- conservators organisationally subordinate to the ganem zespolonej administracji rządowej w woje- voivode, and at the same time being a body repre- wództwie, jest rozwinięciem zasady ukształtowa- senting united government administration in the nia struktury urzędowej w okresie międzywojen- voivodeship, is a continuation of the principle of nym. Oczywiście nie należy sądzić, że obecnie obo- forming official structures during the interwar pe- wiązująca ustawa o ochronie zabytków pomijając riod. Naturally it should not be assumed that the doświadczenia kolejnych kilkudziesięciu lat XX w., currently binding legal Act concerning monument czerpie wyłącznie bezpośrednio z ustawodawstwa protection draws directly and exclusively from the okresu międzywojennego. Uwidacznia się tu legislature of the interwar period, ignoring the ex- zwłaszcza różnica w polityce administracyjnej pań- perience of the following decades of the 20th cen- stwa zmierzającej do decentralizacji, co widać tury. There is a clearly visible difference in the ad- w przekazaniu właściwości wojewódzkiego konser- ministrative policy of the state directed at decen- watora zabytków jednostkom samorządowym. Ale tralisation, which was noticeable when the rights i w tym wypadku takie przekazanie właściwości of a Voivodeship Monuments Conservator were odnajdujemy już w okólniku wojewody z 1935 r. ceded onto local authority units. But even in this Warto zatem uzmysłowić sobie, że dokonania pol- case such cession of rights can be found in the cir- skiej państwowej ochrony zabytków w latach dwu- cular of the voivode from 1935. It is worth realis- dziestych zeszłego stulecia nie straciły na aktual- ing that the achievements of Polish state monu- ności u progu XXI wieku. Współczesne konserwa- ment protection service from the 1920s lost none torstwo kontynuuje i twórczo wykorzystuje myśl, of their relevance on the threshold of the 21st cen- doktryny i praktyki przedwojenne. tury. Present-day conservation services continue and creatively use the thought, doctrines and prac- tices from the pre-war period.
144 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 NAUKA SCIENCE
Dominika Kuśnierz-Krupa
Zamek w Skawinie jako przykład średniowiecznej warowni fundacji króla Kazimierza Wielkiego1
The castle Skawina as an example of medieval stronghold founded by King Casimir the Great
Skawina została założona jako miasto królew- Skawina was founded as a royal town accord- skie na prawie magdeburskim przez króla Kazimie- ing to the Magdeburg Law by King Casimir the rza Wielkiego w 1364 roku, w ramach akcji urba- Great in 1364, during the process of urbanising the nizacyjnej kraju. country. Geneza powstania miasta jest jednak bardziej However, the origins of the town are more com- złożona. Było ono bowiem elementem systemu plex. The town was an element of the defensive obronnego, stworzonego przez Kazimierza Wiel- system, created by Casimir the Great in order to kiego w celu wzmocnienia zachodniej granicy kra- strengthen the western border of the state which, ju, która w okresie rozbicia dzielnicowego na prze- during the period of feudal fragmentation at the łomie XIII i XIV wieku niebezpiecznie przesunęła turn of the 13th and 14th century, moved danger- się w stronę stołecznego Krakowa, na linię rzeki ously close towards the capital in Krakow, to the Skawinki. line of the Skawinka River. Skawina została założona na terenie lekko po- Skawina was located in the area slightly sloping chyłym w kierunku zachodnim (w kierunku rzeki westwards (towards the river Skawinka). The town Skawinki). Miasto otrzymało regularny, ortogonal- was given a regular, orthogonal layout based on ny układ urbanistyczny oparty na module sznuro- a ‘sznur’ (Polish unit of length) module. The town wym. Teren miasta został wyznaczony na gruntach area was marked out on the grounds of three vil- trzech wsi, należących wcześniej do klasztoru ty- lages: Pisary, Babice Nowe and Babice Stare, for- nieckiego: Pisar, Babic Nowych i Babic Starych. merly belonging to the Monastery in Tyniec. The Król otoczył miasto murami obronnymi, zbudo- King had the town surrounded with defensive wał przy nim zamek, a także ufundował kościół walls, had the castle built in close proximity and farny pw. św. Ducha (obecnie pw. św. św. Szymona founded a parish church dedicated to the Holy i Judy) oraz szkołę. Ghost (currently the St. Simon and Jude’s Church) Relikty rozplanowania ww. przedlokacyjnych and a school. wsi można odnaleźć na wschód od miasta lokacyj- Relics indicating the layout of the above men- nego. Przedmieście o nazwie „Pisary” odnotowa- tioned pre-location villages can be found to the east no na planie katastralnym, Babice zaś na panora- of the located town. A suburbium called “Pisary” micznej mapie Skawiny z 1663 roku: „Villa Babi- was listed on a cadastral plan, while Babice on the ce… Nova et Antiqua”. Natomiast na terenie mia- panoramic map of Skawina from 1663: “Villa
Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 145 sta lokacyjnego (w obrębie zarysu murów obron- Babice… Nova et Antiqua”. In the area of the char- nych) nie odnaleziono śladów uformowań przed- tered town, however (within the outline of the lokacyjnych, co może oznaczać, że były one nie- town ramparts), no traces of pre-location forma- trwałe i nie zostały zaadaptowane dla celów miasta tions were found which might mean that they were lokacyjnego. only temporary and were not adapted to serve the Z okresu przedlokacyjnego pochodzi także purposes of a chartered town. przeprawa na Skawince, a przy niej komora celna. The crossing on the Skawinka, and the nearby Domniemywać można, że była oparta o bliżej nie- customs house also come from the period before określony gródek strażniczy z pomieszczeniami dla the foundation of the town. It is likely that the cus- załogi strzegącej miejsca, gdzie pobierano opłaty. toms house might have leaned against an undeter- Nie wiadomo jednak, czy ów hipotetyczny gródek, mined watchtower with rooms for the men guard- zbudowany zapewne na jednym z okolicznych pa- ing the place where tolls were collected. It is not górków, wzniesiony był w miejscu późniejszego known, however, whether the hypothetical watch- „kazimierzowskiego” zamku. Być może, i jest to tower, which might have been built on one of the logiczne założenie, że tradycja miejsca obronnego surrounding hills, was erected on the site of the nad Skawinką spowodowała, że właśnie w tym later “Casimir” castle. It seems logical to assume miejscu założony został zespół zamkowy, powsta- that the tradition of a defensive fort on the Skawin- ły w II połowie XIV wieku. ka influenced the choice of that particular site as Zamek w Skawinie obecnie nie istnieje. Brak the location of a castle complex erected in the sec- też konkretnych informacji dlaczego i kiedy został ond half of the 14th century. zniszczony. Zapewne jako obiekt o charakterze The castle in Skawina no longer exists. There obronnym przestał być potrzebny, tym bardziej, że is no concrete information either as to why and zmienił się przebieg zachodniej granicy Polski. when it might have been destroyed. Being a de- Pierwszą informację o skawińskiej warowni fensive structure, it may no longer have been nec- można odnaleźć w dziele Jana Długosza „Liber essary, the more so as the western frontier of Po- beneficiorum”2. Kronikarz podaje w nim, że Kazi- land changed. mierz Wielki lokując Skawinę w 1364 roku ufun- The first information concerning the Skawina dował tu także zamek obronny. Lokacje nowych stronghold can be found in the work by Jan miast, fundacje zamków i umocnień obronnych Długosz “Liber beneficiorum”. The chronicler były istotnym elementem polityki Kazimierza wrote that Casimir the Great, while founding Wielkiego. W system obronny państwa włączona Skawina in 1364, also founded here a fortified cas- została również Skawina, jako miasto położone tle. Locations of new towns, founding castles and przy ówczesnej granicy Polski ze Śląskiem i Mo- defensive fortifications were a significant element rawami (zob. mapa Polski w 1370 roku, ryc. 1). Za- of Casimir the Great’s policy. Skawina, being łożenie na tym terenie warowni miało więc logicz- a town situated in the then borderland between ne przesłanki, tym bardziej, że granica państwa Poland, Silesia and Moravia (see map of Poland in przesunęła się „niebezpiecznie” blisko stołeczne- 1370, fig. 1), was also incorporated into the state go Krakowa. defensive system. Therefore, establishing a fortress Istniał być może jeszcze jeden powód tej fun- in this area seemed logical, the more so as the state dacji króla. Mianowicie, na wzgórzu klasztornym border had been moved “dangerously” close to the w Tyńcu od najdawniejszych czasów istniał zamek capital in Krakow. obronny strzegący traktów handlowych wzdłuż There might have existed yet another reason for Wisły i znajdującej się tam przeprawy przez rze- this particular royal foundation. Namely, since time kę3. Bronił on także drogi do Krakowa od strony immemorial, on the monastery hill in Tyniec there zachodniej. W okresie średniowiecza, już w czasach existed a fortified castle which guarded the trade „benedyktyńskich”4 w Tyńcu nadal istniał zamek route along the Vistula and the river ford situated obronny z załogą. Ten stan rzeczy zakłócał życie there. It also defended the road to Krakow from zakonne, stąd benedyktyni starali się u kolejnych the west. In the medieval period, already during królów o likwidację funkcji obronnych o charak- the “Benedictine” times in Tyniec, there still func- terze świeckim na tynieckim wzgórzu5. Nie było tioned a fortified castle with a garrison. That state to możliwe, gdyż ówczesna granica Dzielnicy Se- disturbed monastic life, so the Benedictines ap- nioralnej z Księstwem Oświęcimsko-Zatorskim pealed to successive monarchs to eliminate defen- przebiegała wzdłuż rzeki Skawinki i wymagała sive functions of lay character on the Tyniec hill. It wzmocnienia i obrony. Jedynym sposobem na usu- was not possible, since at that time the border of nięcie załogi z tynieckiego wzgórza było zbudowa- the Seniorate Province with the Oświęcim-Zator nie w pobliżu innej warowni, która przejęłaby Duchy ran along the Skawinka River and required
146 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 funkcje obronne zamku tynieckiego. Taką funkcję strengthening and defence. The only way to re- mógł pełnić m.in. zamek w Skawinie, położony move the military garrison from the Tyniec hill was w odległości około 7 km od Tyńca. Załoga wojsko- building another stronghold nearby, which could wa ostatecznie została usunięta z Tyńca dopiero take over the defensive functions of the Tyniec cas- w XV wieku. tle. The castle in Skawina, located within the dis- W związku z faktem, że zamek skawiński nie tance of approximately 7 km from Tyniec, could istnieje już kilkaset lat (prawdopodobnie został have served this purpose. The garrison was finally zniszczony przez Szwedów podczas Potopu), brak removed from Tyniec in the 15th century. jest dokładnych informacji dotyczących jego wy- Because the castle in Skawina was destroyed glądu, wielkości, umocnień obronnych oraz deta- hundreds of years ago (it might have been demol- lu architektonicznego. ished by the Swedish troops during the Deluge), O skawińskim zamku wspomina m.in. Juliusz there is no precise information concerning its ap- Marszałek w pracy pt. Katalog grodzisk i zamczysk pearance, size, fortifications or architectonic detail. w Karpatach. Wymienia on badania archeologiczne The castle in Skawina was mentioned by e.g. prowadzone w 1958 roku w rejonie szkoły przy ul. Juliusz Marszałek in his work entitled The Cata- Mickiewicza, które wykazały istnienie na tym te- logue of Forts and Castles in the Carpathians. He men- renie murów datowanych na XIV wiek. tions archeological excavations conducted in 1958 Zamek w Skawinie opisują także L. Kajzer, on the premises of the school at Mickiewicza Street, S. Kołodziejski i J. Salm w Leksykonie zamków which confirmed the existence there of ramparts w Polsce. Powołując się na kronikarzy: Janka dated back to the 14th century. z Czarnkowa oraz Jana Długosza potwierdzają ist- The castle in Skawina was also described by nienie średniowiecznej warowni w Skawinie. L. Kajzer, S. Kołodziejski and J. Salm in Lexicon of Zamek i jego otoczenie został wymieniony Castles in Poland. Quoting the chroniclers: Janko w dokumencie „Sprzedaży wójtostwa w Skawinie from Czarnkow and Jan Długosz, they confirm the Michałowi Pusznikowi w dniu 29 września 1394 existence of a medieval stronghold in Skawina. roku”6. Według tego dokumentu zamek posiadał The castle and its surroundings were named in w tyle ogród (od zachodu), położony przy drodze the document of “Sale of aldermanship in Skawi- prowadzącej do Oświęcimia. Oprócz budynku na to Michał Pusznik on 29 of September 1394”. zamkowego na wzgórzu lub u jego podnóża poło- According to this document, the castle had a garden żone były inne urządzenia i budynki stanowiące at the back (to the west), situated by the road lead- jego zaplecze7, czyli najprawdopodobniej folwark ing to Oświęcim. Besides the castle building, on zamkowy. Przy zamku były także dwa stawy, które the hill or at its foot there were located other facil- mogły być później wykorzystane do stworzenia ities and buildings, most probably the manor farm systemu fos przy murach obronnych miasta. which constituted the supply base for the castle. Badania archeologiczne prowadzone na terenie Near the castle there were two ponds which may skawińskiego parku w latach 80. XX wieku, w po- have been later used for creating a system of moats bliżu budynku „Sokoła”, także wskazują ten teren round the town defensive walls. jako miejsce istnienia średniowiecznego zamku. Archaeological excavations conducted in the park Znaleziono tutaj naczynia ceramiczne oraz wyro- in Skawina during the late 1980s, in the vicinity of by żelazne datowane na XIV wiek8. Podobne zda- the “Sokół” building also indicate this area as the nie mają autorzy prac konserwatorskich przy bu- site where a medieval castle might have existed. Pot- dynku „Sokoła”9, którzy podczas wykonywania prac tery vessels and iron artefacts dating back to the 14th ziemnych związanych z zakładaniem nowej izola- century were found here. Authors of conservation cji przeciwwilgociowej przyziemia budynku natra- work in the “Sokół” building who, while conduct- fili na olbrzymie kamienne (wapienne) głazy, któ- ing earthworks connected with installing new wa- re zapewne były reliktami średniowiecznej warow- terproof insulation on the ground floor of the build- ni Kazimierza Wielkiego. ing, found enormous stone (limestone) blocks Wspomnianym pracom towarzyszył nadzór ar- which may have been relics of a medieval strong- cheologiczny prowadzony około 2005 roku przez hold of Casimir the Great, share the above opinion. mgr Ewę Kubicę-Kabacińską. Nadzór ten, prowa- The above mentioned work was accompanied dzony niestety w ograniczonym zakresie (biorąc by archeological supervision which, around 2005, pod uwagę miejsca wykopów jedynie wzdłuż fun- was run by mgr Ewa Kubica-Kabacińska. This su- damentów) na zewnątrz „Sokoła”, przyniósł kilka pervision, unfortunately very limited in range (con- ciekawych informacji. sidering that the excavations were dug conducted Mianowicie, prace archeologiczne10 prowadzo- only along the foundations), brought several in- ne w wykopach wykonanych wzdłuż murów bu- teresting pieces of information outside the “Sokół”.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 147 Ryc. 1. Mapa Polski w 1370 roku. Opracowano z wykorzystaniem mapy „Rozwój terytorialny Państwa Polskiego w latach 1333−1370”, w: Z. Kaczmarczyk, Polska czasów Kazimierza Wielkiego, Wyd. UJ. Kraków 1964 Fig. 1. Map of Poland in 1370. Made using the map “Territorial development of the Polish State in the years 1333−1370”, in: Z. Kaczmarczyk, Poland in the times of Casimir the Great, Publ. UJ, Kraków 1964 Ryc. 2. Rekonstrukcja zamku w Skawinie z pocz. XIX w., autor nie− znany, w: Archiwum Towarzystwa Przyjaciół Skawiny, s.v. zamek Fig. 2. Reconstruction of the castle in Skawina from the beginning of the 19th c., author unknown, in: Archive of the Friends of Skawina Association, s.v. zamek
Ryc. 3. Widok zamku w Skawinie na panoramicznym planie Skawi− ny z 1663 roku, w: Archiwum Państwowe w Krakowie, Od. V., Zbiór Kartograficzny, sygn. VI−426 Fig. 3. View of the castle in Skawina on the panoramic plan of Skawina from 1663, in: State Archive in Krakow, Br. V., Cartographic Collec− tion, sign. VI−426
Ryc. 4. Fragment kolorowej Mapy Friedricha Miega z l. 1775−1783. Fragment kolorowej mapy Friedricha Miega dot. południowo−zachod− niej części Ziemi Krakowskiej oraz Skawiny, org. w skali 1:28 800. Mapa w: Archiwum Wojskowe (Kriegsarchiv) w Wiedniu Fig. 4. Fragment of the colour Map by Friedrich Mieg from 1775− 1783. Fragment of the colour map by Friedrich Mieg concerns the south−western section of the Krakow Region and Skawina, org. in scale 1:28 800. Map in: Military Archive (Kriegsarchiv) in Vienna
148 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 5. Fragment Mapy Gmi− ny i Miasta Skawina autor− stwa Kajetana Mollera z 1785 r. Na mapie zazna− czono wzniesienie, na któ− rym prawdopodobnie zbudo− wany został średniowieczny zamek. Mapa w: Archiwum Państwowe w Krakowie, Od. V., Zbiór Kartograficzny, sygn. VI 427 Fig. 5. Fragment of the Map of District and the Town of Skawina by Kajetan Moller from 1785. The hill on which the medieval castle may have been built was marked on the map. Map in: State Archive in Krakow, Br. V., Cartographic Collection, sign. VI 427
Ryc. 6. Fragment Mapy Ka− tastralnej Skawiny z 1875 r., org. w skali: 1:2880. Na ma− pie zaznaczono położenie zamku. Mapa w: Archiwum Państwowe w Krakowie, Od. V., Zbiór Kartograficzny, sygn. K. Krak.−576 Fig. 6. Fragment of the Ca− dastral Map of Skawina from 1875, org. in scale: 1:2880. Location of the castle was marked on the map. Map in: State Archive in Krakow, Br. V., Cartographic Collection, sign. K. Krak.−576
Ryc. 8. Rzut zamku w Skawinie (hipoteza autorska) na współczesnym zdjęciu lotniczym (zdjęcie wykonał W. Gorgolewski w maju 2009) Fig. 8. Plan of the castle in Skawina (author’s hypothesis) on Ryc. 7. Rzut zamku w Skawinie. Hipoteza autorska a contemporary aerial photograph (photo taken by W. Gorgolewski Fig. 7. Plan of the castle in Skawina. Author’s hypothesis in May 2009)
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 149 dynku „Sokoła” potwierdziły istnienie murów Archeological work conducted in excavations starszego budynku, na których na pocz. XX wie- made along the walls of the “Sokół” building con- ku posadowione zostały ściany „Sokoła”. Według firmed the existence of walls of an older building archeologów mury te zostały wzniesione z łama- on which, at the beginning of the 20th century, the nego wapienia. Przebieg odkrytego muru po stro- walls of “Sokoł” were founded. According to the nie wschodniej oraz po stronie północno-zachod- archeologists, the walls were built from broken niej pokrywał się z przebiegiem muru dwudzie- limestone. The outline of the discovered wall on stowiecznego budynku „Sokoła”. Bazując na tym the east side and on the north – west side followed odkryciu stwierdzono, że szerokość średniowiecz- the outline of the wall of the 20th-century building nego obiektu była identyczna jak szerokość posa- of “Sokół”. Basing on this Discovery it was stated, dowionego na jego reliktach „Sokoła” i wynosi that the width of the medieval structure was iden- około 36 m11. tical as the width of “Sokół” founded on its relics Badania nie określiły niestety zasięgu średnio- and equals approximately 36 m. wiecznego obiektu od strony południowej. Unfortunately, the research did not define the Wyniki ww. badań archeologicznych powiąza- reaches of the medieval structure on the south side. ne z analizą techniki budowy murów oraz ich da- Results of the above mentioned archeological towanie potwierdziły hipotezę, że odkryte mury research combined with an analysis of the tech- są pozostałością średniowiecznego zamku, zbudo- nology of walls building and their dating confirmed wanego przez Kazimierza Wielkiego12. the hypothesis, that the discovered walls are relics Za pomocą materiału archeologicznego, dostęp- of a medieval castle built by Casimir the Great. nych planów oraz mapy syt.-wys. wykonano au- Using the archeological material, available plans torski pomiar budynku „Sokoła” w celu określe- and situation – altitude maps, original measurement nia hipotetycznego rzutu średniowiecznego zam- of the “Sokół” building was taken in order to de- ku. Wykonany pomiar podważa określoną przez ar- fine a hypothetical plan of the medieval castle. The cheologów szerokość obiektu (36 m), pokrywają- obtained measurements question the width of the cego się na tej linii z istniejącym budynkiem structure (36 m) defined by archeologists, coincid- „Sokoła”. Na podstawie przeprowadzonego pomia- ing along this line with the existing “Sokół” build- ru oraz analizy można stwierdzić, że szerokość rzu- ing. On the basis of the obtained measurements tu zamku wynosiła około 22 m (ryc. 7). and the analysis it seems that the width of the cas- Można postawić hipotezę, że zamek w rzucie tle plan equaled approximately 22 m (fig. 7). był prostokątem, którego krótszy bok wynosił It can be hypothesized, that the plan of the cas- około 22 m, dłuższy zaś około 38 m. Podany wy- tle was a rectangle whose shorter side equalled miar dłuższego boku jest jedynie hipotezą. Zo- about 22 m, while the longer about 38 m. The stał uzyskany poprzez odsunięcie południowej length of the longer side is only a hypothesis. It ściany zamku od krawędzie skarpy o 5 m, co z ko- was obtained by moving the south wall of the cas- lei określono na podstawie średniej odległości tle from the edge of escarpment by 5 m, which in odsunięcia od krawędzi skarpy pozostałych ele- turn was defined on the basis of an average dis- wacji. Hipotezę skonfrontowano także z wielko- tance by which the remaining elevations were ścią i formą rzutu średniowiecznego zamku moved away from the edge of the escarpment. The w Lanckoronie. Zamek ten, o podobnej genezie hypothesis was compared with the size and form i czasie powstania, jest najbliżej położonym spo- of the plan of the medieval castle in Lanckorona. śród zamków fundacji Kazimierza Wielkiego, That castle, with similar origins and time when it mających na celu ochronę zachodniej granicy pań- was built, is the closest located among the castles stwa. Możliwe też, że z racji bliskiego położenia founded by Casimir the Great which were to de- (ok. 22 km) i czasu powstania (w połowie XIV fend the western frontier of the country. It is also wieku)13 oba zamki, lanckoroński i skawiński bu- likely, that because of the close distance (app. 22 dowali ci sami budowniczowie. Lanckoroński za- km) and time of its building (in the mid-14th cen- mek położony na wzniesieniu powstał również tury) both castles, Lanckorona and Skawina, were na rzucie prostokąta. Proporcje jego boków wy- erected by the same builders. The castle in Lanck- noszą 1:1,3 – przy ich długości 30 i 40 m. W Ska- orona, located on a hill, was also built on a rectan- winie proporcje te są podobne, 1:1,7 – przy dłu- gular plan. Proportions of its sides equal 1:1.3, with gości boków 22 i 38 m. their length measuring respectively 30 and 40 m. Jedyną wskazówką źródłową dotyczącą formy In Skawina, the proportions are similar, 1:1.7, with skawińskiej warowni jest panoramiczny plan Ska- the length of the sides equaling 22 and 38 m. winy z 1663 roku. Przedstawia on zamek położo- The only resource indication concerning the ny na wzniesieniu, z charakterystyczną masywną form of the Skawina stronghold is the panoramic
150 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 wieżą. Wspomniany plan ma jednak jedynie cha- Plan of Skawina from 1663. It represents a castle rakter hipotetyczny, a jego uzupełnieniem stała się located on a hill, with a characteristic massive tow- kwerenda i analiza kształtu, zagospodarowania er. However, the above mentioned plan is merely of i skali innych zamków, powstałych w podobnym hypothetical character, and is supplemented by the okresie na Ziemi Krakowskiej, jak m.in. wymie- preliminary research and the analysis of the shape, niony wcześniej zamek w Lanckoronie, Boboli- land development and scale of other castles built in cach, Będzinie, Czchowie, Niepołomicach, Oj- the Krakow Region during the same period e.g. the cowie, Olsztynie, Pieskowej Skale, Tęczynie i Wy- already mentioned castle in Lanckorona, Bobolice, trzyszczce. Będzin, Czchow, Niepołomice, Ojcow, Olsztyn, Wspólne cechy ww. zamków, a także uważna Pieskowa Skała, Tęczyn and Wytrzyszczka. analiza warowni lanckorońskiej pozwoliła na opra- The shared features of the above mentioned cas- cowanie hipotetycznej rekonstrukcji rzutu skawiń- tles, as well as careful analysis of the stronghold in skiego zamku. Lanckorona allowed for preparing a hypothetical Rzut ten skonfrontowano także ze współcze- reconstruction of the plan of the Skawina castle. snym ukształtowaniem terenu, nanosząc go na The plan was then compared with the contem- zdjęcie lotnicze miasta (ryc. 8). porary lie of the land by superimposing it on an Średniowieczny zamek w Skawinie jest nie- aerial photo of the town (fig. 8). wątpliwie wyzwaniem dla badaczy, ponieważ pro- The medieval castle in Skawina undoubtedly blematyka związana z jego historią, funkcją, poses a challenge for the scientists, since the ques- kształtem i upadkiem nie została jeszcze wyczer- tions concerning its history, function, shape and pana. Nieodzowne wydają się być kolejne bada- decline still remain unanswered. Further archeo- nia archeologiczne przy południowej części skar- logical research on the southern section of the cas- py zamkowej, a także w na terenie parku otacza- tle escarpment seems indispensable, as well as in jącego przedmiotowy teren. Stanowić one będą the park surrounding the area in question. It will zaczyn dla prowadzenie badań architektonicznych constitute a springboard for conducting architec- i konserwatorskich. tonic and conservation research.
1 W niniejszej publikacji wykorzystano niektóre wyniki ba- 7 „Zamek z urządzeniami i budynkami”. dań prowadzonych w ramach pracy doktorskiej Geneza 8 Badania przeprowadzili J. Rydlewski i E. Zaitz w 1984 i rozwój Skawiny w średniowieczu na tle wybranych miast „ka- roku, w: karty ewid. stanowisk archeologicznych udostęp- zimierzowskich” Ziemi Krakowskiej pod promotorstwem nione przez WUOZ w Krakowie. Wcześniej na tym te- prof. dr. hab. inż. arch. Andrzeja Kadłuczki, Politechnika renie badania powierzchniowe prowadził B. Czapkiewicz Krakowska, kwiecień 2010. na pocz. XX wieku. 2 Jan Długosz, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, T. 3, 9 Ostatni remont konserwatorski budynku „Sokoła” prze- Kraków 1864, s. 190, tłum. K. Jelonek-Litewka. prowadzony został w 2003 r. Prace prowadzili: konser- 3 B. Kwiatkowska-Baster, Z.K. Baster, Tyniec u progu tysiąc- wator mgr Marek Sawicki, mgr inż. arch. Zdzisław Ba- lecia, Wyd. Literackie, Kraków 1994, s. 15. naś oraz mgr inż. arch. Paweł Nazimek. 4 Benedyktyni został sprowadzeni do Tyńca w 1044 roku 10 Sprawozdanie z ratowniczych prac archeologicznych przy przez Kazimierza Odnowiciela, który ufundował opactwo. budynku dawnego Towarzystwa Gimnastycznego “So- 5 B. Kwiatkowska-Baster, Z.K. Baster, Tyniec…, op.cit. s. 8. kół” w Skawinie (autor: mgr Ewa Kubica-Kabacińska, 6 „Sprzedaż wójtostwa w Skawinie Michałowi Puszniko- Kraków 2005), w WUOZ Kraków. wi w dniu 29 września 1394 roku”, w: Kodeks Dyploma- 11 Ibidem, s. 4. tyczny Tyniecki, Lwów 1875, s. 174-176, nr 119. Archi- 12 Ibidem. wum Państwowe w Krakowie, Zbiór dokumentów de- 13 B. Guerquin, Zamki w Polsce, Wyd. Arkady, Warszawa pozytowych, sygn. Dok. Dep. 311.Tłumaczenie z j. ła- 1974, s. 176. cińskiego na j. polski: Jan Cichocki, popr. Krystyna Jelo- nek-Litewka, Aleksander Litewka.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 151 Streszczenie Abstract
W artykule przedstawiono problematykę śre- The article presents the issue of the medieval dniowiecznego zamku w Skawinie jako jednej castle in Skawina as one of the most import ant z ważniejszych warowni wzniesionych z fundacji strongholds erected on order of King Casimir the króla Kazimierza Wielkiego. Great. Geneza powstania zamku i miasta jest ściśle The origins of the castle and town were closely związana z akcją tworzenia przez króla Kazimie- connected with the process of creating, by King rza Wielkiego systemu obronnego państwa Pol- Casimir the Great, of a defensive system of the skiego, opartego na budowie nowych i przebudo- Polish state based on erecting new fortresses and wie istniejących warowni mających na celu rebuilding the existing ones, which were to strength- wzmocnienie granic państwa, szczególnie od stro- en the state frontiers, particularly in the west. ny zachodniej. The article presents the history of the no-long- W artykule zaprezentowano historię nieistnie- er-existing castle. Moreover, available iconographic jącego juz zamku. Przedstawiono także dostępne and cartographic materials were also presented, as materiały ikonograficzne i kartograficzne, a także well as the author’s hypothesis concerning the plan autorską hipotezę dotyczącą rzutu obiektu. of the structure.
152 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 PREZENTACJE – RAPORTY PRESENTATIONS AND REPORTS
Andrzej Kadłuczka
Restauracja i modernizacja Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku Muzeum Narodowego w Sukiennicach w Krakowie
Restoration and modernisation of the Gallery of the 19th-century Polish Art at the National Museum in Sukiennice in Krakow
Powstanie Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku The Gallery of the 19th-century Polish Art in w Sukiennicach zostało zapoczątkowane podarowa- the Cloth Hall (Sukiennice) was initiated by Hen- niem obrazu „Pochodnie Nerona” przekazanego ryk Siemiradzki presenting the painting „Nero’s przez Henryka Siemiradzkiego nowemu, powsta- Torches” as a gift to the National Museum newly jącemu w Krakowie Muzeum Narodowemu. created in Krakow. W latach 1875-1879 przeprowadzona została In the years 1875-1879, a thorough restoration z funduszy miejskich gruntowna restauracja gma- of the Cloth Hall building financed from the mu- chu Sukiennic wg projektu Tomasza Prylińskiego, nicipal funds was carried out acc. to the project który na potrzeby nowego muzeum zaadaptował by Tomasz Pryliński who, in order to fulfil the dawne hale smatruza miejskiego na I piętrze, które requirements of the new museum, adapted the zostały doświetlone naturalnym światłem dziennym former town merchant hall on the first floor poprzez ciąg szklanych świetlików umieszczonych which was lit with natural daylight by a row of w pogrążonym dachu, skrytym za renesansową at- glass skylights, fitted in the sunken roof hidden tyką. Pryliński wprowadził także wzdłuż obu dłu- behind a Renaissance attic. Pryliński also intro- gich elewacji podcienia osłonięte neogotyckimi ar- duced neo-Gothic arcades alongside both longer kadami oraz ryzality, które wraz z przebudowanym elevations, and risalits which together with the całkowicie piętrem zostały przeznaczone na potrzeby entirely rebuilt first floor were meant to serve the nowo powstałej instytucji – pierwszego na ziemiach needs of the newly-created institution – the first dawnej Rzeczypospolitej Muzeum Narodowego, National Museum in the old Polish lands, which które właśnie w Sukiennicach w 1884 roku otwarło opened its first permanent exhibition presenting pierwszą stałą wystawę prezentującą XIX-wiecznych the 19th-century masters of Polish history paint- mistrzów historycznego malarstwa polskiego. Wy- ing in the Cloth Hall in 1884. The exhibition was stawa ta została przekształcona później w oddział later transformed into the branch of the national Muzeum Narodowego zwany Galerią Sztuki Pol- Museum known as the Gallery of the 19th-centu- skiej XIX wieku w Sukiennicach. ry Polish Art in the Cloth Hall. Po przeprowadzonej przez Prylińskiego restau- After the restoration of the Cloth Hall carried racji Sukiennic podjętej w ramach wielkiej akcji out by Pryliński and undertaken as part of the great porządkowania historycznego centrum Krakowa campaign of ordering the historic centre of Kra- z Rynkiem Głównym włącznie, decyzją Rady Mia- kow including the Main Market Square, by the sta Krakowa w dniu 7.10.1879 roku powołano Mu- decision of the Krakow City Council on 7.10.1879 zeum Narodowe, któremu przekazano wyremon- the National Museum was established, to which towane pomieszczenia. all the restored rooms were handed over. Kolejny gruntowny remont konserwatorski Ga- The next thorough conservation restoration of leria Sztuki Polskiej XIX wieku przeszła w latach 60. the Gallery of the 19th -century Polish Art took place ubiegłego stulecia – wprowadzony został system in the 1960s, during which the system of mechan-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 153 wentylacji mechanicznej ukrytej w pachach sklepie- ical ventilation hidden in the vault haunches over nia nad halą parteru oraz zmieniono lokalizację świe- the ground-floor hall was introduced, and the sky- tlików, prowadząc je wzdłuż obu ścian magistral- lights were relocated and set alongside both load- nych. Ściany te zostały związane w dwóch pozio- bearing walls. Those walls were tied on two levels mach poprzecznymi belkami strunobetonowymi with crosswise prestressed concrete beams over o ponadmetrowej wysokości. W poziomie dolnym 1 metre high. On the lower level (over the vault of (nad sklepieniem hali parteru) stały się one konstruk- the ground-floor hall) they became relieving and cją odciążającą i nośną dla marmurowej posadzki, load-bearing structure for the marble floor, while w poziomie górnym oparto na nich nowe żelbetowe on the higher level they served as support for the belki dachu pogrążonego. Zmodernizowano central- new reinforced concrete beams of the sunken roof. ne ogrzewanie, oświetlenie i zasilanie energetyczne, Central heating, lighting and electric power sup- oraz wewnętrzną instalację wodną i kanalizacyjną. ply were modernised, as well as interior water sup- Ponadstuletni okres jej użytkowania Galerii i sta- ply and sewage systems. łe, doraźne przebudowy uruchomiły procesy degra- More than 100 years of using the Gallery and dacji obiektu, a postęp w dziedzinie muzealnictwa, its continuous short-term reconstructions com- form zabezpieczania i udostępniania zbiorów, menced the degradation processes in the object, zwłaszcza wzrost znaczenia muzeum jako placówki while progress in museology, forms of securing dydaktyczno-naukowej promującej kulturę uniwer- collections and making them accessible to the pub- salną i narodową, spowodował konieczność przy- lic, and particularly the increasing significance of stąpienia do opracowania nowej wizji tego ważnego the museum as a didactic and scientific institution oddziału Muzeum Narodowego w Krakowie. promoting universal and national culture made it W oparciu o wytyczne i program inwestycji opra- necessary to work out a new vision of this impor- cowany przez ekspertów Muzeum Narodowego ze- tant section of the National Museum in Krakow. spół Studia Architektonicznego ARCHECON1 Basing on the guidelines and the investment przygotował koncepcję, a następnie dokumentację programme prepared by the National Museum modernizacji i restauracji Galerii. experts, the team of ARCHECON Architectonic Z jednej strony artystyczne i historyczne walory Studio worked out a concept followed by the doc- gmachu Sukiennic jako zabytku narodowego naj- umentation of modernization and restoration wyższej klasy, z drugiej rola Galerii Sztuki Polskiej of the Gallery. XIX wieku jako instytucji kultury realizującej sze- On the one hand, the artistic and historic val- roko rozumiany proces edukacji społecznej, dla któ- ues of the Cloth Hall building regarded as a na- rego należało stworzyć właściwe warunki funkcjo- tional monument of the highest standard, on the nalne i techniczno-technologiczne, spowodowały, że other the role of the Gallery of the 19th-century opracowany przez Muzeum Narodowe w Krako- Polish Art as a cultural institution realizing a widely wie program pn. Projekt NOWE SUKIENNICE understood process of social education for which znalazł uznanie i finansowe wsparcie Norweskiego suitable functional and technological conditions Mechanizmu Finansowego2. W wyniku aplikacji do had to be created, caused the programme called Norway Grants Muzeum Narodowe uzyskało Project NEW CLOTH HALL, prepared by the 20,9 mln zł (60% kosztów inwestycji) oraz wspar- National Museum in Krakow, to be appreciated and cie ze strony Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa sponsored by the Norwegian Financial Mecha- Narodowego w wysokości 13,9 mln zł (40% kosz- nism. As a result of applying to the Norway Grants, tów). Łącznie Projekt NOWE SUKIENNICE wy- the National Museum obtained 20.9 million PLN ceniony został na kwotę 34,8 mln zł (8,7 mln euro). (60% of the investment cost), and financial sup- Podstawowe zagadnienia niezbędne do rozwią- port from the Ministry of Culture and National zania w projekcie restauracji i modernizacji Galerii Heritage to the amount of 13.9 million PLN (40% Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach ujęte zo- pf the cost). Jointly the cost of the Project NEW stały w czterech podstawowych obszarach: CLOTH HALL was estimated at 34.8 million PLN – funkcjonalno-przestrzennym (modernizacja (8.7 million euro). techniczno-użytkowa poprzez wymianę przesta- The basic problems which had to be addressed rzałej infrastruktury, uzyskanie dodatkowej po- in the project of restoration and modernisation wierzchni, udostępnienie obiektu dla osób nie- of the Gallery of the 19th-century Polish Art in pełnosprawnych i ogólne polepszenie warunków the Cloth Hall were enclosed within four essen- o pracy personelu), tial areas: – konserwatorsko-historycznym (zachowanie – functional and spatial (technical and utility i wyeksponowanie nowych wartości zabytko- modernisation by means of replacing the out- wych ujawnionych w toku prac remontowych), dated infrastructure, obtaining additional space,
154 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 – muzealnym (unowocześnienie systemów i tech- making the object accessible for the disabled and nologii przechowywania konserwacji i ekspozy- generally improving the working conditions for cji zbiorów), the staff) – bezpieczeństwa (nowoczesne systemy zasilania, – conservation and historical (preserving and dis- ochrony przeciwpożarowej i bhp, monitoringu playing new historic values revealed during the i sygnalizacji spełniające nowe standardy tech- renovation work) niczne). – museological (modernising the systems and W obszarze funkcjonalno-przestrzennym przy technologies for preserving, conserving and ex- zachowaniu historycznej sekwencji ciągu ekspozy- hibiting the collection) cyjnego Galerii zaproponowano zmianę systemu – safety (modern power supply systems, fire oświetlenia poprzez likwidację zdewastowanych alarms and industrial safety systems, as well as paneli sufitowych, nieskutecznie rozpraszających monitoring and signaling systems meeting the światło dzienne, wspomaganych punktowymi na- new technical standards). świetlaczami i zastąpienie ich nowoczesnym stro- While maintaining the historical sequence of the pem ze sztucznym oświetleniem sterowanym kom- exhibition, a change in the lighting system was sug- puterowo. Rozwiązanie to oparto na doświadcze- gested in the functional and spatial area of the Gal- niach wielu europejskich galerii malarstwa funkcjo- lery, by dismantling the broken ceiling panels in- nujących zarówno w zmodernizowanych obiektach effective in dispersing daylight and supported by historycznych, jak i nowych realizacjach architek- spotlights and replacing them with a modern ceil- tonicznych. Wprawdzie oświetlenie naturalne jest ing with artificial computer – operated lighting sys- obecnie wciąż stosowane w równej mierze jak tem. Such a solution has been based on the practi- sztuczne, niemniej jednak coraz częściej stosuje się cal experience of many European painting galler- światło sztuczne jako medium w pełni kontrolowa- ies functioning in modernised historical objects as ne, redukujące oświetlenie emitujące widmo o niż- well as in new architectonic realisations. Although szych długościach fali3. both natural and artificial lighting are still applied W projekcie dla Galerii eksponującej głównie to an equal extent, nevertheless artificial light as zbiory malarstwa olejnego przyjęto jako wartość a fully controllable medium reducing lighting maksymalną 250 luksów z uwzględnieniem nastę- which emits the spectrum with lower wavelength pujących czynników: has been used more and more frequently. – określenie zróżnicowanych maksymalnych war- In the project for the Gallery which displays tości intensywności iluminacji w zależności od mostly collections of oil paintings, the maximum rodzaju źródła światła, value of 250 lux was approved, considering the fol- – określenie limitu dla dopuszczalnego czasu trwa- lowing factors: nia iluminacji eksponowanych obiektów, – defining the varying maximum values of inten- – całkowita ochrona przed promieniowaniem ul- sity of illumination depending on the type of trafioletowym i wygaszanie iluminacji poza cza- light source sem publicznej ekspozycji, – defining the limit for the acceptable time of il- – klasyfikacja indywidualna dzieł sztuki (ekspona- luminating the exhibited pieces of art tów) pod kątem dopuszczalnej intensywności – complete protection from UV radiation and oświetlenia. switching off the illumination outside the pe- Koncepcja rewaloryzacji Galerii Sztuki Polskiej riod of public display XIX wieku została oparta na przesłankach technolo- – individual classification of art masterpieces gicznych i kompozycyjnych, tj. na wprowadzeniu (exhibits) in view of acceptable light intensity. oświetlenia ekspozycji komputerowo kontrolowa- The concept of restoration of the Gallery of the nym i sterowanym światłem sztucznym oraz powrotu 19th-century Polish Art was based on technologi- do plafonu centralnego, z rysunkiem nawiązującym cal and composition guidelines, i.e. on introduc- charakterem do rozwiązań historycznych. Plafon ten, ing the idea of illuminating the exhibition with maskujący system oświetlenia sztucznego firmy ES- computer – controlled and operated artificial light System, wykonano jako strukturę rastrową opartą na but also returning to the central plafond with siatce modularnej kwadratowej o wymiarach 65 × a drawing alluding in its character to historic solu- 65 cm i 130 × 130 cm, zbudowaną z profili alumi- tions. The plafond, masking the artificial lighting niowych o szerokości 35 i 50 mm i parametrach zgod- system installed by the firm ES-System, was made nych z systemem np. MB-SR50 Metalplast Bielsko. as a raster structure supported on a square module Jest on podwieszony bezpośrednio do istniejących grid measuring 65 × 65 cm and 130 × 130 cm, belek strunobetonowych za pomocą zawiesi z obu- constructed from aluminum profiles, 35 and stronnymi cięgnami stalowymi. 50 mm wide, and parameters in accordance with
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 155 Ryc. 1. Balustrada i fragment podłogi dystan− Ryc. 6. Nowe ościeże w przedsionku wyjścia na Ryc. 11. Otwory wywiewne nowej instalacji kli− sowej tarasu dla publiczności taras z neogotyckim ościeżem Prylińskiego matyzacyjnej Fig. 1. Balustrade and a fragment of a raised Fig. 6. New jamb in the porch to the terrace Fig. 11. Outlets of the new air−conditioning floor of the viewing terrace for the public entrance with a neo−Gothic jamb by Pryliński
Ryc. 7. Nowe pomieszczenia użytkowe (cafe Ryc. 2. Dach pogrążony po korekcie nachyle− bar) uzyskane po korekcie dachów pulpitowych nia z centralną podgrzewaną rynną Fig. 7. New utility rooms (coffee bar) obtained Fig. 2. Sunken roof after correction of its slop− after correcting the pitched roofs ing angle, with central, heated drainpipe
Ryc. 3. Detal podłogi dystansowej tarasu z re− Ryc. 12. Pomieszczenie cafe baru z ekspo− wizją instalacyjną Ryc. 8. Nowe schody w pomieszczeniu sali zycją konserwowanych wątków gotyckich Fig. 3. Detail of raised floor of the terrace with multimedialnej Fig. 12. Coffee bar room with the exhibition of an inspection chamber Fig. 8. New stairs in the multimedia room the preserved Gothic bonds
Ryc. 9. Nowy taras dla publiczności od strony Ryc. 4. Fragment sufitu świetlnego z paneli po− wschodniej liwęglanowych Fig. 9. New terrace for the public on the east side Fig. 4. Fragment of a luminous ceiling from polycarbonate panels
Ryc. 10. Odkryte renesansowe fragmenty po− Ryc. 5. Nowa kolorystyka klatki schodowej od− lichromii zdobiącej ściany nieistniejącego tworzona na podstawie badań stratygraficz− domu kupieckiego Ryc. 13. Przystanek końcowy windy panora− nych Fig. 10. Uncovered Renaissance fragments of micznej na poziomie sal wystawowych Fig. 5. New colour scheme of the staircase rec− the polychrome decorating the walls of a non− Fig. 13. End stop of the panoramic lift at the reated on the basis of stratygraphic research existent merchant house level of exhibition rooms
156 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 14. Sala arkadowa (aneks sali Chełmońskiego) z zejściem do sali multimedialnej Fig. 14. Arcade room (an annexe to Chełmoński Room) with stairs to Ryc. 16. Widok dachu pulpitowego z oknami połaciowymi antyreflek− the multimedia room syjnymi w płaszczyźnie pokrycia (w trakcie budowy) Fig. 16. View of the pitched roof with anti−reflective windows flush with the roof plane (during construction)
Ryc. 15. Sala Chełmońskiego po restauracji – wymianie sufitu świetl− nego i podłogi Ryc. 18. Widok ogólny sali Hołdu Pruskiego z nowych sufitem świetl− Fig. 15. Chełmoński Room after restoration – replaced luminous ceil− nym ing and floor Fig. 18. General view of the Prussian Homage room with the new luminous ceiling
Ryc. 19. Widok windy panoramicznej wkomponowanej w reprezenta− cyjne schody Prylińskiego Fig. 19. View of the panoramic lift fitted into the formal staircase by Pryliński
Ryc. 17. Widok górnego podestu klatki schodowej z szybem windy panoramicznej Fig. 17. View of the upper landing of the stairwell with the shaft of the Ryc. 20. Wnętrze nowej centrali wentylacyjnej i klimatyzacyjnej panoramic lift Fig. 20. Interior of the new ventilation and air−conditioning control−room
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 157 Pola rastra aluminiowego wypełnione są panela- the system e.g. MB-SR50 Metalplast Bielsko. It is mi z zestawem świetlówek emitujących światło białe suspended directly from the existing prestressed i osłoniętych płytami rozpraszającymi. W wyniku concrete beams by means of suspensions with dou- badań uwzględniających walory akustyczne mate- ble-sided steel strings. riałów, ich niepalność i przepuszczalność światła, The squares of the aluminum raster were filled a także łatwość demontażu dla konserwacji syste- with panels with sets of fluorescent lamps emit- mu zastosowano poliwęglanowe płyty PCV. Prze- ting white light, and screened with boards to dis- prowadzone na budowie próby potwierdziły zasad- perse it. As a result of research concerning acous- ność przyjętych rozwiązań. tic properties of the materials, their non-flamma- Jednym z podstawowych warunków technicz- bility and light transmittance, as well as ease of dis- nych, jakim powinny odpowiadać obiekty publicz- mantling for system maintenance, polycarbonate ne, jest zapewnienie właściwej, sprawnie działającej sheets of PVC were used. Tests conducted on site komunikacji pionowej z uwzględnieniem dostępno- confirmed reasonability of the accepted solutions. ści dla osób niepełnosprawnych. Warunek ten, One of the vital technical conditions which pub- zwłaszcza w przypadku obiektów zabytkowych o wy- lic utility buildings should fulfil is providing appro- sokiej wartości, często pozostaje w sprzeczności z za- priate, effectively functioning vertical traffic routes, sadami ochrony tych wartości, stając się przedmio- taking into consideration their accessibility to the tem odstępstw. W przypadku Galerii możliwie naj- disabled. This condition, especially in the case of szersze udostępnienie jej pomieszczeń osobom nie- highly valuable historic objects frequently stands in pełnosprawnym stało się priorytetem, stąd też klu- contradiction to the principles formulated in order czem do rozwiązania problemu był wybór miejsca, to protect those values, thus becoming a subject for w którym szyb windy nie powodowałby ingerencji dissent. In the case of the Gallery, the priority was w elementy konstrukcyjne gmachu. W wyniku ana- providing the disabled with possibly widest access lizy struktury obiektu uznano, że jedynym rozwiąza- to its rooms; therefore the key to solving the prob- niem, w którym szyb windy nie musi naruszyć ele- lem was selecting the place in which the lift shaft mentów konstrukcyjnych i może tym samym speł- would not interfere with the construction elements nić kryteria konserwatorskie, jest budowa dźwigu of the edifice. After carrying out a structural analy- osobowego hydraulicznego z kabiną dostosowaną do sis of the object, it was assumed that the only solu- potrzeb transportu osób niepełnosprawnych we- tion in which the lift shaft did not have to disturb wnątrz reprezentacyjnej, spiralnej klatki schodowej construction elements and therefore can meet con- sąsiadującej z projektowanym nowym wejściem do servation criteria is building a hydraulic passenger Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku Muzeum Naro- lift with its cabin adapted to the transport require- dowego. ments of people with impaired mobility, inside Zaprojektowany dźwig został wykonany jako jed- a formal spiral stairwell adjacent to the designed new nostka nietypowa z napędem hydraulicznym, z szy- entrance to the Gallery of the 19th-century Polish bem zamkniętym w pełni przeszklonym i dostoso- Art of the National Museum. wanym gabarytami do wymiarów klatki z kabiną The designed crane was devised as an untypical typu „pełnopanoramicznego” (360o), komunikowa- unit with hydraulic drive, a fully glazed closed shaft ną dwustronnie, na rzucie koła z konstrukcją z wy- the size of which was fitted to the dimensions of pełnieniem ze szkła hartowanego i sufitem szkla- the cage with a ‘scenic’ cabin (360o) opening on nym, mocowaną do platformy podłogowej. Podło- both sides, on the plan of a circle with the con- ga podestu kabiny wykładana sztucznym granitem, struction filled in with tempered glass and a glass elementy metalowe ze stali nierdzewnej w kolorze ceiling, fixed to the floor platform. The cabin floor „satyna ciemna”. was laid with synthetic granite, and its metal ele- Dużym problemem konstrukcyjnym było wy- ments were made from stainless steel in the “dark konanie podszybia windy w fundamencie klatki satin” colour. schodowej i konieczność wprowadzenia osłony hy- A serious construction problem was fitting the draulicznego podnośnika na głębokość około 450 cm lift machine-room in the foundation of the stair- poniżej poziomu przystanku początkowego. case and the necessity of introducing the casing of Podszybie wykonano jako zbrojoną nieckę the hydraulic jack to the depth of approximately o grubości ścianek 20 cm i głębokości max. 450 cm below the level of the initial stop. 1400 mm. W dnie podszybia osadzono metodą The machine-room was made as a reinforced wiercenia rurę stalową o wewnętrznej średnicy pit with the walls 20 cm thick and maximum depth max. 700 mm i do głębokości 3000 mm, na której of 1400 mm. In the bottom of the machine-room zamontowano teleskopowe urządzenie podnoszą- an opening was drilled to install a steel pipe with ce (max. średnica 500 mm). inside diameter measuring max. 700 mm, and
158 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Najistotniejszym elementem nowego programu reaching the depth of 3000 mm, in which a tele- funkcjonalno-przestrzennego był pomysł adaptacji scopic lifting device was installed (max. diameter przestrzeni znajdującej się pod dachami pulpitowy- 500 mm). mi spadającymi na tarasy po obu stronach murów The most essential element of the new func- konstrukcyjnych hali głównej. Dotąd była ona wy- tional and spatial programme was the idea to adapt korzystywana wyłącznie do celów rozprowadzenia the space under the pitched roofs sloping down to ciągów wentylacyjnych. the terrace on both sides of the construction walls W projekcie przewidziano wprowadzenie nowej of the main hall, which so far had been used solely konstrukcji tych dachów z równoczesną korektą ich for the purpose of housing ventilation ducts. nachylenia, tak by uzyskać możliwość użytkowania The project provided for the introduction of uzyskanych w ten sposób pomieszczeń, a zarazem nie a new construction of those roofs with simultane- zmienić zasadniczo bryły obiektu. Stworzono tym ous correction of their sloping angle, so as to be samym możliwość innej, korzystniejszej organizacji able to use the acquired room without drastically części publicznej Galerii i powiększenia jej niewystar- changing the bulk of the object. This created an czającego zaplecza sanitarnego, technicznego i mul- opportunity for different more advantageous or- timedialnego. Instalacje umieszczono pod podłogą ganization of the public section of the Gallery and pomieszczeń w pachach sklepień nad parterem. for increasing its insufficient sanitary, technical and Konstrukcja nowych dachów pulpitowych oparta multimedia base. Installations were fitted under the została na technologii pochylonej, szczelnej ściany floor of the rooms in the vault haunches over the osłonowej niesionej przez system belek krokwio- ground floor. wych z drewna klejonego. Moduł rozstawu belek The construction of new pitched roofs was jest zarazem modułem paneli osłonowych (dacho- based on the technology of the sloping, tight pro- wych) krytych blachą miedzianą, patynowaną, oraz tective wall supported by a system of rafter beams paneli doświetlających, które zostały wykonane ze from glued laminated timber. The module of beam szkła matowego ze specjalnym nadrukiem i zabez- spacing is at the same time the module of protec- pieczonego pod względem radiacji ultrafioletowej. tive (roof) panels covered with patinated copper Pozwoli to na pełne upodobnienie nowego dachu sheets, and lighting panels which were made from do rozwiązania historycznego. Ścianka parapetowa, opaque glass with a special imprint and protected na której od strony zewnętrznej oparta została kon- against ultraviolet radiation. That would allow for strukcja pulpitu, pełni także funkcje stelażu do pod- making the new roof resemble its historic coun- wieszenia kanałów wentylacyjnych i innych insta- terpart. The parapet wall on whose outer side the lacji, osłoniętych od strony tarasu ciągiem krat ma- construction of the pitched roof was supported also skujących. serves the function of a frame from which ventila- Nachylenie połaci dachowych dobrano tion ducts and other installations were suspended, z uwzględnieniem minimalnej wysokości użytko- screened from the perspective of the terrace with wej wnętrz, korygując je także pod kątem widocz- a row of masking grilles. ności z zewnątrz. Wykonane studium widokowe za- The sloping angle of the roofs was selected af- równo od strony wschodniej, jak i zachodniej udo- ter considering the minimum functional height of kumentowało możliwość podniesienia krawędzi da- the interior, correcting it also with a view to the chu do poziomu neogotyckiej balustrady, bez szko- visibility from the outside. The scenic study, car- dy dla historycznego widoku budynku. Wykres ried out both from the east and west side, docu- widoczności wykonany z punktów widokowych mented the possibility of raising the edge of the zlokalizowanych u wylotu ulic Siennej i Szewskiej roof to the level of the neo-Gothic balustrade, with- określił maksymalną wysokość tej krawędzi. out damaging the historic appearance of the build- Rozwiązanie to pozwoliło na uzyskanie dodat- ing. The visibility diagram made from viewing kowej powierzchni użytkowej dostępnej z półpo- spots located at the exits of Sienna and Szewska destów okrągłych schodów od strony wschodniej, streets helped to define the maximum height of skąd poprzez zaprojektowany łącznik z dachem the edge. pulpitowym umożliwiony został publiczny dostęp This solution allowed for obtaining additional do tarasów widokowych. W obu poddaszach functional space accessible from the landings of the wschodnich zlokalizowano cafe bar z zapleczem circular stairs on the east side from where, through i zespołem sanitarnym (strona północna) oraz po- the designed passage to the pitched roof, the gen- mieszczenie wielofunkcyjne i zaplecze techniczne eral public could access the viewing terrace. Both (strona południowa). eastern lofts house a coffee bar with a storage and Od strony zachodniej nowe pomieszczenia prze- sanitary base (the north side), and a utility room znaczone będą dla zaplecza technicznego (z możli- and technical base (the south side).
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 159 wością dostępu od strony tarasu) oraz dla celów edu- On the west side, the new rooms will be used as kacyjnych, z zapleczem biurowym w części połu- technical base (with access available from the ter- dniowej i pomieszczenia biurowo-gospodarczego race) and will serve educational purposes with ad- w części północnej. ministrative base in the south section, and an ad- Aby stworzyć bezpieczną posadzkę tarasów, za- ministration and utility room in the north section. stosowano rozwiązanie dwupowłokowe. Powłoka In order to create a safe floor in the terraces dolna ze spadkiem zapewnia odprowadzenie wody a double-layer solution was used. The lower slop- opadowej i zawiera warstwy izolacji wilgociowej ing layer allows for channelling rainwater and con- i termicznej. Powłoka górna to modularna posadz- tains layers of damp and thermal insulation. The ka dystansowa z płyt warstwowych. Konstrukcyjną upper layer is a modular raised floor made from warstwę nośną stanowi aluminiowy plaster miodu laminated boards. An aluminum honeycomb with z klejoną górną warstwą ze sztucznego kamienia glued upper layer of synthetic stone with carefully o specjalnie dobranej szorstkości, fakturze i kolorze. selected coarseness, texture and colour constitutes Obok stworzenia bezpiecznej i komfortowej the load-bearing construction layer. posadki tarasu problemem była zbyt niska oryginal- Besides creating a safe and comfortable terrace na kamienna neogotycka balustrada, której wyso- floor, another problem was posed by too low orig- kość nie spełniała norm bhp, a jej podniesienie do inal neo-Gothic stone balustrade, whose height did wymaganych rozmiarów nie było możliwe ze wzglę- not meet the criteria of industrial safety while rais- dów konserwatorskich. Przyjęto zatem rozwiązanie ing it to the required height was not possible be- w formie poziomego szklanego parapetu ogranicza- cause of conservation reasons. Therefore, the so- jącego dostęp do balustrady i niewidocznego z ze- lution was accepted in the form of a horizontal glass wnątrz. sill restricting access to the balustrade, but invisi- Praktyczna realizacja projektu restauracji i mo- ble from the outside. dernizacji Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku Mu- Practical realisation of the restoration and mod- zeum Narodowego w Sukiennicach potwierdziła ernisation project for the Gallery of the 19th-centu- specyfikę projektu konserwatorskiego, który w trak- ry Polish Art of the National Museum located in cie prac budowlanych musi ulegać nieraz nawet da- the Cloth Hall confirmed the specificity of the con- leko idącym zmianom, wynikającym z nowych od- servation project which, during construction work, kryć i niespodzianek kryjących się w murach ponad had to be changed, sometimes to a large extent, as 700-letniej budowli. a result of new discoveries and surprises hidden within the walls of that over 700-year-old building.
1 Zespół ARCHECON-u w składzie: prof. arch. Andrzej Są to dodatkowe, obok Funduszy Strukturalnych i Fun- Kadłuczka (gł. proj.), arch. Jacek Jaśko, arch. Katarzyna duszu Spójności, źródła bezzwrotnej pomocy zagranicz- Kowalska, arch. Iwona Mróz, arch. Dominik Przygodz- nej. Państwami – darczyńcami są 3 kraje EFTA (Europe- ki, aranżacja wnętrz: prof. art. Jacek Cupryś. an Free Trade Association – Europejskie Stowarzyszenie 2 Norweski Mechanizm Finansowy i Mechanizm Finan- Wolnego Handlu) – Norwegia, Islandia i Lichtenstein, nie sowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego są instru- należące do Unii Europejskiej. Kraje te w zamian za moż- mentami finansowymi, które przeznaczono dla nowych liwość korzystania ze swobód Jednolitego Rynku Euro- państw członkowskich Unii Europejskiej. pejskiego, same nie będąc członkami Unii Europejskiej,
160 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 zobowiązały się stworzyć Norweski Mechanizm Finan- sel 2004; “Accsess to the majority of exhibits presented in sowy (norway grants) i Mechanizm Finansowy EOG (eea museums is visual. Light therefore has to serve the mu- grants), których celem będzie udzielanie pomocy finan- seum in a very conventional sense. As a controllable me- sowej mniej zamożnym członkom UE posiadającym naj- dium, artificial light is particularly suitable for making niższy poziom PKB (www.norwaygrants.pl). exhibits visible to visitors”, s. 56. 3 H.O.F. Muller, H.J. Schmitz, Lighting Design in Museum, (w:) A Design Manual. Museum Buildings, Birkhauser, Ba-
Streszczenie Abstract
Podjęta przez władze miasta Krakowa w 2002 The modernisation of the Main Market Square roku modernizacja Rynku Głównego i jego infra- and its infrastructure, undertaken by the Krakow struktury postawiła na porządku dziennym ko- authorities in 2002, highlighted the necessity of yet nieczność kolejnej restauracji gmachu Sukiennic. another restoration of the Sukiennice (Cloth Hall) Przeprowadzona w latach 1875-1879 przez Pry- building. The restoration of the Cloth Hall, com- lińskiego restauracja Sukiennic połączona z wy- bined with demolishing the Rich Stalls and mer- burzeniem Kramów Bogatych i domów kupiec- chant houses as well as adaptation of the former city kich i adaptacją dawnego miejskiego smatruza na merchant hall on the first floor to fulfil the require- piętrze dla potrzeb nowo utworzonego Muzeum ments of the newly-created National Museum, car- Narodowego oraz kolejna rewaloryzacja gmachu ried out by Pryliński in the years 1875-1879, and w latach 60. ubiegłego stulecia wprowadziły wie- another restoration of the edifice during the 1960s, le zmian w średniowiecznej i renesansowej sub- introduced numerous changes into the medieval and stancji tego wybitnego krakowskiego zabytku. Po- Renaissance substance of this outstanding historic nadpięćdziesięcioletni okres eksploatacji po ostat- object in Krakow. The period of over 50 years of niej rewaloryzacji budynku doprowadził do znacz- exploitation, since the last renovation of the build- nego stopnia zużycia, a nawet dewastacji wystro- ing, has led to the décor, appliances and installations ju, urządzeń i instalacji. being significantly worn out or even destroyed. Z inicjatywy Dyrekcji Muzeum Narodowego On the initiative of the Curator of the National i przy wsparciu Społecznego Komitetu Odnowy Museum, and with the support of the Public Com- Zabytków Krakowa i Zarządu Rewaloryzacji mittee for the Restoration of Krakow Monuments w oparciu o projekt konserwatorski opracowany and the Restoration Management, in 2008 a com- przez autorskie Studio Architektoniczne Archecon plex modernisation process began based on a con- prof. arch. Andrzeja Kadłuczki w roku 2008 roz- servation project prepared by Professor Andrzej poczęto kompleksową modernizację prowadzoną Kadłuczka’s Architectonic Studio Archecon, which przez wrocławską firmę Integer, a finansowaną was executed by the Integer company from Wrocław przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Naro- and financed by the Ministry of Culture and Na- dowego i Norweski Mechanizm Finansowy. Za- tional Heritage and the Norwegian Financial Mech- stosowano całkowicie nowy system sterowanego anism. A completely new system of computer-con- komputerem oświetlenia sztucznego sal wystawo- trolled artificial lighting of exhibition rooms, mod- wych, nowoczesną klimatyzację i instalacje zabez- ern air conditioning and security installations were pieczające, a także przebudowano dawne dachy introduced, the old pulpit roofs were rebuilt and pulpitowe wykorzystując uzyskaną powierzchnię the space obtained in the process was used to fulfil dla nowych, atrakcyjnych, nowoczesnych funkcji new attractive museum functions. The object was muzealnych, dostosowano obiekt dla osób niepeł- adapted for the disabled, and the eastern terrace over nosprawnych i udostępniono dla publiczności the arcades was opened to the public from where wschodni taras nad arkadami skąd podziwiać moż- they can admire the magnificent view of the St. na wspaniały widok kościoła NMP, pomnika Mic- Mary’s Church, the statue of Mickiewicz against the kiewicza na tle mieszczańskich kamienic i malow- background of burgesses’ tenement houses and the niczego kościoła św. Wojciecha. picturesque church of St. Adalbert. Artykuł prezentuje najważniejsze zmiany funk- The article presents the most important func- cjonalne wprowadzone w gmachu Sukiennic, tional alterations introduced in the Cloth Hall build- a także działania konserwatorskie, które wydoby- ing, as well as conservation work which revealed ły zagubione wątki i fragmenty architektoniczne the lost motifs and architectural fragments of the zabytku. historic object.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 161 PREZENTACJE – RAPORTY PRESENTATIONS AND REPORTS
Mirosław Holewiński
Dwór w Podchybiu. Jaka będzie przyszłość obiektu zabytkowego1
The manor house in Podchybie. What the future of a historic building will look like
Krakowa, dawnej stolicy państwa, zagęszczenie 1. Wprowadzenie majątków dworskich było stosunkowo znaczne, Gdy współczesny badacz polskich dworów się- a tym samym areał przypisany poszczególnym gnie do wielotomowego opracowania Romana majątkom niejednokrotnie przekraczał ledwo 100 Aftanazego Dzieje rezydencji na Kresach dawnej Rze- hektarów. Zjawisko to dotyczyło obszarów poło- czypospolitej2, wydawanego w latach 1991-1996, lub żonych na północ od Krakowa, które z powodu równie interesującej czterotomowej pracy Anto- wysokiej jakości ziemi uprawnej były zasiedlone niego Urbańskiego3 wydanej jeszcze w latach 20. najwcześniej i w związku z tym posiadały najmniej- ubiegłego stulecia, uzmysławia sobie, jak ogrom- szy procent terenów leśnych. Nierzadko odległość ne straty poniosła kultura materialna ziem wschod- pomiędzy poszczególnymi dworami wynosiła za- nich w wyniku działań I wojny światowej i rewo- ledwie kilka kilometrów. Umożliwiało to ścisłe lucji bolszewickiej. To, co pozostało z polskich kontakty międzyrodzinne właścicieli poszczegól- dworów i pałaców kresowych, zostało ponownie nych majątków, oddalonych od siebie często o nie- „zdruzgotane” działaniami II wojny światowej, całą godzinę jazdy konnej. a przede wszystkim zawieruchą rewolucji społecz- Oczywiście ważną rolę w tych kontaktach peł- nej po roku 1945. Podobny los spotkał znaczną niła sieć dróg lokalnych uzupełniających system część założeń dworsko-ogrodowych Polski central- dawnych, historycznych szlaków komunikacyj- nej. Z 8000 założeń rezydencjonalnych funkcjonu- nych. Drogi te łączyły poszczególne wsie ze sobą. jących jeszcze w latach 40. do chwili obecnej prze- Jeździło się od wsi do wsi. Od kościoła do ko- trwało niespełna tysiąc. ścioła. Od karczmy do karczmy. Od dworu do To prawda, że wysiłkiem Państwowej Służby dworu. Zjawisko „obwodnicy”, urządzenia dro- Ochrony Zabytków udało się zatrzymać proces de- gowego umożliwiającego szybkie i bezkolizyjne gradacji kilkudziesięciu dworów i pałaców, zwłasz- przemieszczanie się na duże odległości, to wyna- cza tych, w których znalazły miejsce placówki lazek techniki i kultury II połowy XX wieku. Taka muzealne lub inne instytucje kultury. Prawdą jest nowoczesna droga osiągając założone cele nie również, iż zwłaszcza w ostatnim 20-leciu wiele dostrzega i pozostawia na uboczu całą złożoność dawnych dworów pozyskało nowych właścicieli, historycznego krajobrazu kulturowego. Dziś, pę- którzy niemałym kosztem starają się odtworzyć dząc w swych nowoczesnych samochodach, mi- dawny wygląd tych obiektów. Odbudowane dwo- jamy często położone kilkaset metrów od głów- ry są jednak co najwyżej miejscami zamieszkania nej drogi dawne założenia dworskie lub częściej lub pracy i zabawy, a nie „domami” w rozumieniu tylko to, co z nich do dzisiaj pozostało. Czasem społeczno-gospodarczego, ale i kulturowego zna- zastanawia nas malownicza kępa starych drzew, czenia tego pojęcia. Pytanie brzmi jednak, czy taka która jeszcze przed półwiekiem była przydwor- nowa rzeczywistość społeczna umożliwia w ogóle skim parkiem, nie mamy jednak na ogół czasu, pełne odtworzenie nie tylko stanu, ale i atmosfery aby przyjrzeć się jej z bliska. dawnych dworów polskich. Takim zespołem, którego można nie zauważyć, Tysiącletnia tradycja osadnictwa zachodniej Ma- jest również założenie dworsko-parkowe w Pod- łopolski spowodowała, że w najbliższej okolicy chybiu, położone około 2 km na zachód od głów-
162 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Ryc. 1. Podchybie. Plan katastralny z 1876 roku Fig. 1. Podchybie. Cadastral plan from 1876
Ryc. 5. Podchybie. Dwór. Starsza część dworu. Widok od strony południowo−wschodniej. Fot. M. Holewiński 2004 Fig. 5. Podchybie. Manor house. The older part of the manor. View Ryc. 2. Podchybie. Dwór. Aleja wjazdowa. Fot. M. Holewiński 2004 from the south−east. Photo: M. Holewiński 2004 Fig. 2. Podchybie. Manor house. The driveway. Photo: M. Holewiński 2004
Ryc. 6. Podchybie. Dwór. Widok od strony północno−zachodniej. Fot. Ryc. 3. Podchybie. Dwór. Brama wejściowa do parku. Fot. M. Hole− M. Holewiński 2004 wiński 2004 Fig.6. Podchybie. Manor house. View from the north−west. Photo: Fig. 3. Podchybie. Manor house. Entrance gate to the park. Photo: M. Holewiński 2004 M. Holewiński 2004
Ryc. 4. Podchybie. Dwór. Widok od strony południowo−wschodniej. Ryc. 7. Podchybie. Dwór. Ganek elewacji zachodniej. Na dalszym Fot. M. Holewiński 2004 planie budynek gospodarczy. Fot. M. Holewiński 2004 Fig. 4. Podchybie. Manor house. View from the south−east. Photo: Fig. 7. Podchybie. Manor house. Porch of the west elevation. A utility M. Holewiński 2004 building in the background. Photo: M. Holewiński 2004
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 163 nej trasy komunikacyjnej z Krakowa przez Kalwa- mieszkaniowych, wykonane zostały dwa opraco- rię Zebrzydowską i Wadowice do Bielska-Białej. wania: inwentaryzacja architektoniczna dworu i opinia konstrukcyjna o jego stanie technicznym13. 2. Położenie krajobrazowe Teren, na którym znajduje się zespół dworsko- -parkowy, wg ustaleń obowiązującego miejscowe- obiektu go planu zagospodarowania gminy Lanckorona14 Wieś Podchybie, składająca się z kilkunastu za- zaliczony został do obszaru funkcjonalnego UST gród rozrzuconych w pagórkowatym terenie, po- o przeznaczeniu podstawowym: teren usług spor- łożona jest na północny wschód od Izdebnika w za- tu, turystyki i rekreacji. Wg ustaleń planu projekt chodniej części Pogórza Wielickiego, u stóp nie- remontu, przebudowy i rozbudowy zespołu dwor- wysokiego, lecz stromego wzgórza o nazwie Po- sko-parkowego podlega uzgodnieniu z Małopol- chów. Nazwa miejscowości wywodzi się od staro- skim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków polskiego słowa „chyba” oznaczającego pochyły w Krakowie. teren – zbocze góry4. Znając powyższy stan badań, na zlecenie Biura Sam dwór usytuowany jest na kulminacji wzgó- Projektowego Moon Studio sp. z o.o. w Krakowie, rza, z którego rozciąga się widok w kierunku zespół autorski pod kierunkiem piszącego te sło- wschodnim i południowym obejmujący otoczenie wa przystąpił w roku 2005 do opracowania stu- Kalwarii Zebrzydowskiej. Stok zachodni wzgórza dium, którego celem było bliższe rozpoznanie dzie- obejmuje założenie parkowe o powierzchni około jów dworu w Podchybiu, wykonanie podstawo- 3 hektarów, dziś zaniedbane, ale z czytelną główną wych badań architektonicznych i konserwatorskich aleją grabową. Opadające w kierunku wschodnim obiektu i określenie wytycznych konserwatorskich zbocze wzgórza to pozostałość dawnego sadu do projektu jego rewaloryzacji15. dworskiego. Od tej też strony prowadzi do dworu aleja wjazdowa obsadzana brzozami. 4. Metodologia i materiały wyjściowe do opracowania studium 3. Stan badań Zespół dworski w Podchybiu nie zwrócił dotych- 4.1. Założenia metodologiczne czas uwagi badaczy architektury Ziemi Krakowskiej. • Kwerenda archiwalna obejmująca rozpoznanie Katalog zabytków sztuki w Polsce, w ogóle nie wy- następujących zbiorów archiwalnych: mienia tego zespołu5. Próżno szukać go również – zbiory Archiwum Państwowego w Krako- w szczegółowej pracy Tadeusza Chrzanowskiego wie, i Mariana Korneckiego, poświęconej sztuce Ziemi – zbiory Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, Krakowskiej6. Krótką charakterystykę wsi i zespołu – zbiory Sądu Rejonowego w Wadowicach – dworskiego podaje, jak zwykle „niezawodny”, Słow- Wydział Ksiąg Wieczystych, nik geograficzny Królestwa Polskiego7. – zbiory archiwalne Powiatowego Ośrodka Fragmentaryczne wiadomości historyczne, na- Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej świetlające bardziej dzieje rodzin z Podchybiem w Wadowicach, związanych niż dotyczące dziejów samego dworu, – zbiory Wojewódzkiego Urzędu Ochrony znaleźć można w publikacjach dotyczących przed- Zabytków w Krakowie, stawicieli klasy ziemiańskiej, w rękach których po- – zbiory Regionalnego Ośrodka Badań i Do- zostawały majątki podkrakowskie w wieku XIX i na kumentacji Zabytków w Krakowie, początku wieku XX8. Miejscowość Podchybie wy- – własne zbiory archiwalne autorów studium. mieniona jest w opracowaniach omawiających hi- • Badania architektoniczno-konserwatorskie16, storię Ziemi Wadowickiej9 oraz okolic Kalwarii które wykonane zostały na podstawie inwenta- Zebrzydowskiej i Lanckorony10. W popularnym ryzacji architektonicznej dostarczonej przez za- cyklu dotyczącym podkrakowskich pałaców i dwo- mawiającego i częściowo uzupełnionej własny- rów, ukazującym się na łamach „Dziennika Pol- mi pomiarami. W ramach tych badań wykona- skiego”, w roku 1985 opublikowano tekst o dwo- no odkrywki wątku ścian zewnętrznych i we- rze w Podchybiu11. wnętrznych, a następnie wykonano ich doku- Z niepublikowanych opracowań dotyczących mentację fotograficzną oraz przeprowadzono zespołu dworsko-parkowego w Podchybiu wymie- interpretację konserwatorską. nić należy opracowanie ewidencyjne z roku 199412. • Badania konserwatorskie na obecność poli- Na zlecenie nowych właścicieli dworu, noszących chromii17, przeprowadzone metodą odkrywko- się z zamiarem wykonania remontu kapitalnego wą, polegającą na odsłanianiu kolejnych warstw obiektu i jego adaptacji do współczesnych celów malarskich aż do wątku za pomocą sond o roz-
164 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 miarach 10 × 10 cm poszerzanych w miarę po- 5. Historia zespołu zabytkowego trzeb do odkrywek pasowych lub płaszczyzno- wych. Dla wszystkich odkrywek wykonano do- W średniowieczu obszar dzisiejszej wsi Podchy- kumentację fotograficzną. Pobrano również bie należał do kasztelanii krakowskiej. Z chwilą po- próbki warstw malarskich do badań mikroche- wstania królewskiego starostwa niegrodowego micznych mających na celu identyfikację pig- lanckorońskiego w XV wieku obszar ten został mentów. włączony do tego starostwa. Pierwszym odnotowanym w źródłach właści- 4.2. Materiały źródłowe cielem dóbr Podchybie był Jan Nepomucen Go- • Księgi tabularne dóbr Podchybie (Sąd Rejono- łuchowski, który nabył ten majątek w ostatnich la- wy w Wadowicach, Wydział Ksiąg Wieczystych). tach XVIII wieku18. • Mapa topograficzna, tzw. Józefińska, dla tere- Opis miejscowości z II połowy XIX wieku nów Galicji objętych I rozbiorem Polski, opra- (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego...) określa cowana w latach 1784-1786 w skali 1:28 800 Podchybie jako wieś w pow. wadowickim, na le- przez płk. Miega (oryginał w zbiorach Kriegs- wym brzegu Cedronu, na północny zachód od archiv w Wiedniu, fotokopia w zbiorach Regio- gościńca podgórsko-izdebnickiego leżącą. Obszar nalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabyt- większy (dworski) w roku 1870 obejmował: 79 ków w Krakowie). mórg roli ornej, 11 mórg łąk i ogrodów, 12 mórg • Mapa topograficzna okolic Wadowic z roku pastwisk i 58 mórg lasu. Obszar mniejszy obejmo- 1869 w skali 1:14 400 (zbiory kartograficzne Bi- wał: 49 mórg roli ornej, 5 mórg łąk i ogrodów, 6 blioteki Jagiellońskiej w Krakowie – sygn. M39/ mórg pastwisk i 1 morgę lasu. W tym czasie wieś 234). liczyła 147 mieszkańców. • Mapa katastralna wsi Podchybie z roku 1876 W wieku XIX i I połowie wieku XX dobra Pod- w skali 1:2880 (Powiatowy Ośrodek Dokumen- chybie kilkanaście razy zmieniały właścicieli. Ana- tacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Wadowi- liza Ksiąg Tabularnych z XIX wieku znajdujących cach – sygn. 206). się w Archiwum Sądu Rejonowego w Wadowicach • Mapa katastralna wsi Podchybie z roku 1898 – Wydział Ksiąg Wieczystych pozwoliła ustalić na- w skali 1:2880 (Powiatowy Ośrodek Dokumen- zwiska kolejnych właścicieli i daty nabycia przez tacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Wadowi- nich majątku: cach – sygn. 316). – 1797 r. Jan Nepomucen Gołuchowski • Wojskowa mapa topograficzna austriacka z ro- – 1810 r. Ignacy Morawski ku 1898 w skali 1:75 000, tzw. Spezialkarte, opra- – 1820 r. Aleksandra d’Eliveacaux cowana przez K.u.K. Militär Institut (Zbiory – 1846 r. Jan i Emilia Lernet kartograficzne Biblioteki Jagiellońskiej w Kra- – 1854 r. Jan Szpor kowie – sygn. M37/1-86). – 1898 r. Kasper Kwieciński • Wojskowa mapa topograficzna polska z roku – 1862 r. Franciszek Lernet 1934 w skali 1:100 000 opracowana przez Woj- – 1870 r. Józef Nitach skowy Instytut Geograficzny (zbiory własne). – 1883 r. Władysław Rozwadowski – 1894 r. Władysław Jaroszewski 4.3. Prace inwentaryzacyjne – 1921 r. Jan i Maria Krauze • Inwentaryzacja architektoniczna obiektu zabyt- – 1922 r. Marcjanna Kwiatkowska kowego opracowana w roku 2004 na zlecenie – 1925 r. Rudolf i Maria Rostańscy Zamawiającego w skali 1:100. – 1945 r. Władysław i Józefa Wieruscy • Opinia konstrukcyjna o stanie technicznym Te częste zmiany właścicieli nie sprzyjały pro- obiektu zabytkowego opracowana przez mgr. wadzeniu regularnych prac remontowych obiektu inż. Jacka Bednarczyka w roku 2005. dworskiego.
4.4. Współczesne podkłady mapowe 6. Opis stanu zachowania obiektu • Mapa ewidencyjna gruntów w skali 1:2000. • Mapa sytuacyjno-wysokościowa w skali 1:500. zabytkowego w roku 2005 Opinia konstrukcyjna wykonana w marcu 2005 4.5. Ustalenia miejscowego planu zagospo- roku stwierdza, że na podstawie przeprowadzonych darowania przestrzennego Gminy Lancko- badań i obliczeń sprawdzających należy określić stan rona techniczny dworu w Podchybiu jako zły i wymaga- • Uchwała Rady Gminy w Lanckoronie Nr VII/ jący kapitalnego remontu. Oceniając kolejno po- 62/2003 z dnia 15.03.2003 r. szczególne elementy ustroju budowlanego opinia ta
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 165 Ryc. 10. Podchybie. Dwór. Otwór studni wykopanej w piwnicy 005. Fot. M. Bicz−Suknarowska 2004 Fig. 10. Podchybie. Manor house. Opening of the well dug in the cellar 005. Photo: M. Bicz−Suknarowska 2004
Ryc. 8. Podchybie. Dwór. Taras na betonowych kolumnach przy ele− wacji południowej, pod tarasem okno kuchenne. Fot. M. Bicz−Suk− narowska 2004 Fig. 8. Podchybie. Manor house. Terrace supported on concrete col− umns at the south elevation, a kitchen window below the terrace. Photo: M. Bicz−Suknarowska 2004
Ryc. 11. Podchybie. Dwór. Okienko w narożniku północno−wschod− nim nad skośną przybudówką zakończone łukiem w ośli grzbiet. Fot. M. Bicz−Suknarowska 2004 Fig.11. Podchybie. Manor house. Ogee – arched window in the north− east corner over a sloping extension. Photo: M. Bicz−Suknarowska 2004
zostałe ściany wykazują wystarczającą wytrzyma- łość. Płytkie posadowienie fundamentów budyn- ku wynika ze skalistego podłoża. Brak izolacji po- ziomych doprowadził do znacznego zawilgocenia ścian fundamentowych. W trakcie prac remonto- Ryc. 9. Podchybie. Dwór. Wysklepek nad pomieszczeniem 004 wych należy się liczyć z koniecznością podbijania w przyziemiu. Fot. M. Bicz−Suknarowska 2004 fundamentów południowej i zachodniej części Fig. 9. Podchybie. Manor house. Vault bay over the room 004 on the budynku. ground floor. Photo: M. Bicz−Suknarowska 2004 Przed podjęciem ostatecznych decyzji remon- towych konieczne jest przeprowadzenie rozpozna- stwierdza konieczność wymiany pokrycia i więźby nia geologicznego podłoża, na którym posadowio- dachowej, całkowitej wymiany stropu drewniane- ny jest budynek dworu oraz wykonanie szczegó- go nad parterem oraz lokalnych napraw sklepień łowej dokumentacji mikologicznej. i stropów nad piwnicami. Wniosek końcowy opinii konstrukcyjnej z mar- W odniesieniu do ścian nośnych opinia z mar- ca 2005 roku, stwierdzający brak uzasadnienia eko- ca 2005 roku stwierdza znaczne obniżenie wytrzy- nomicznego i praktycznego dla przeprowadzenia małości ścian kamiennych w starszej, południowo- remontu kapitalnego dworu, musi być oczywiście -zachodniej części budynku. Spowodowane to jest skonfrontowany z wynikami badań architektonicz- osuwiskiem gruntu na stoku południowym. Po- no-konserwatorskich.
166 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 7. Opis i wyniki badań sokości ok. 2 m poziomym pasem z kolorem czer- architektoniczno- wonym i ugrowym, tworzącym rodzaj gzymsu. Ponad nim, nad drzwiami do pomieszczenia 105 19 -konserwatorskich widoczne niebieskozielone półkoliste formy. Jest Dwór w Podhybiu, zbudowany w najwyższym to pierwsza warstwa chronologiczna, leżąca na po- miejscu na wypiętrzeniu o historycznej nazwie biale, na I warstwie tynku. Chyb (zaznaczonej na planie katastralnym z roku Badania mikrochemiczne wykazały obecność 1876), jest obiektem murowanym, o rozczłonko- pigmentów miedziowych oraz czerwieni żelazo- wanym, nietypowym rzucie. Układ w stosunku do wej z cynobrem. stron świata jest również nietypowy dla dworu Dekoracja zachowana jest fragmentarycznie na polskiego. Oś wzdłużna dworu ma kierunek pół- ścianie płd., wsch. i zach. w stopniu umożliwiają- noc – południe z lekkim skręceniem w stronę po- cym jej ewentualne odsłonięcie i konserwację. łudniową. Część północna obiektu dwutraktowa, W pomieszczeniu 105, w glifie otworu drzwio- część południowa trójtraktowa. Elewacja wejścio- wego, odsłonięto dekorację malarską w formie wa znajduje się od zachodu, a elewacja ogrodowa boni, zamkniętych pionowym paskiem na krawę- z tarasem od wschodu. Może to być uzasadnione dzi glifu. Jest to pierwsza warstwa chronologiczna, układem terenu. która łączy się na ścianie z szorstkim, szarougro- Część południowa, znajdująca się na stoku wy- wym surowym tynkiem, bez pobiały, ze śladami piętrzenia, jest podpiwniczona. Zewnętrzne wej- ugru i koloru ciemnobrązowego. ście do piwnic znajduje się od południa, a jego próg Przypuszczalnie podobna dekoracja zdobiła pier- znajduje się niewiele niżej od poziomu terenu. wotne, arkadowe nadproże otworu wejściowego do Część środkowa podpiwniczona jest tylko częścio- pomieszczenia 109 – zachował się niewielki frag- wo, w środkowej osi, a północna nie ma piwnic. ment tynku ze śladami czerni na szarougrowym tle. Równie skomplikowany jak układ rzutów jest rodzaj materiałów stanowiących wątki obiektu. 9. Analiza architektoniczna W części południowej dwór zbudowany jest z lo- oraz próba odtworzenia dziejów kalnego kamienia łamanego, na słabej zaprawie z wapna i gliny. Wczęści środkowej i północnej powstania i rozbudowy dworu z cegły „niepalcówki” o dużych rozmiarach, czę- Dwór w Podchybiu jest obiektem zdecydowa- ściowo z różnej cegły rozbiórkowej. nie nietypowym pośród znanych budynków dwor- Poddasze obiektu jest najciekawsze pod wzglę- skich, cechujących się zazwyczaj regularnym, cha- dem konstrukcyjnym. W części południowej mury rakterystycznym układem. Znaczna nieregularność wykonane z kamienia powtarzają rzut parteru. Po- rzutu i różnica w materiale wskazują na wielofa- została część zbudowana jest z drewna uzyskane- zową budowę tego obiektu. Na obecnym etapie nie go z rozbiórki dużego obiektu. Wykonana została ma możliwości dokładnego oddzielenia i datowa- jako konstrukcja sumikowo-łątkowa (nietypowa nia poszczególnych faz. Uniemożliwia to zarów- w tym rejonie Polski) na zmniejszonym rzucie no brak materiału archiwalnego i ikonografii, jak w stosunku do ścian parteru, co daje efekt zaskrzy- i charakterystycznych elementów datujących po- nienia. W centralnej partii elewacji zachodniej stry- szczególne etapy rozbudowy. Zarówno materiał chu murowana ściana z kamienia i cegły z dwoma użyty do budowy dworu, jak i rozwiązania kon- ostrołucznymi arkadami. strukcyjne, funkcjonujące na wsiach przez wiele lat, nie mogą być jednoznacznymi elementami da- 8. Podsumowanie wyników badań tującymi. W obiekcie zarejestrowano całkowity 20 brak charakterystycznego detalu architektoniczne- na obecność polichromii go. Brak gzymsów, opasek okiennych i drzwiowych W odkrywkach na ścianach większości pomiesz- (obecne nieliczne detale stolarskie pochodzą z koń- czeń stwierdzono obecność dużej liczby warstw ca XIX w., a kolumny i tarasy z wieku XX). Naj- malarskich. Najstarsze warstwy chronologiczne to prawdopodobniej żadna z faz budowy nie została przeważnie monochromatyczne pobiały wapien- całkowicie ukończona, a w trakcie prac zmieniano ne, białe, z domieszką umbry lub błękitu, z pozio- koncepcje. Pomiędzy poszczególnymi akcjami roz- mym paskiem w górnej części ściany. budowy mogły też być okresy zaniedbania. W pomieszczeniu nr 101 (sień) stwierdzono Sądząc z analizy rzutów i wątków najstarszą obecność polichromii. częścią jest podpiwniczona, nieregularna część po- Jest to prawdopodobnie kompozycja architek- łudniowa. Obiekt kończył się najprawdopodobniej toniczna złożona z pionowych pasów w kolorach na linii południowej ściany sieni, na styku z obec- ugru, brązu i ciemnego błękitu, zamknięta na wy- nym korytarzem. Potwierdzenie lub obalenie tej
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 167 wersji może mieć miejsce podczas prac związanych lumnach oraz oba tarasy, również betonowe, wy- z podbijaniem fundamentów i przebudową znisz- konane zapewne w miejsce starszych, zniszczo- czonej ściany piwnicy 005. W przyziemiu mieścił nych. Elementy te pochodzą z pierwszej połowy kuchnię i pomieszczenia gospodarcze, parter był XX w., tj z okresu międzywojennego. Remonty po- mieszkalny. Rozbudowa zniosła ścianę północną, wojenne to zapewne wzmocnienie elementów a na styku z dawnym obiektem umieszczono re- więźby dachowej, wymiana pokrycia dachowego prezentacyjną sień. Dobudowana część obiektu oraz wprowadzenie licznych dodatkowych podzia- miała już pewne cechy regularnego układu z ryza- łów (przepierzeń) w pomieszczeniach parteru. litami po obu stronach. Zachowana polichromia i podwyższony sufit świadczą o tym, że pomiesz- 10. Wnioski czenie sieni-sali było najważniejszym pomieszcze- niem dworu, co świadczy o raczej wczesnym po- do dalszych badań wstaniu. Lokalizacja części gospodarczej od strony Podsumowując wyniki wyżej przedstawio- południowej związana była zapewne z zabudowa- nych badań konserwatorskich, stwierdzić należy, niami sąsiednimi, widocznymi jeszcze na planie ka- iż przybliżyły one znacznie obraz dworu w Pod- tastralnym z roku 1876. Dwór otoczony był oka- chybiu jako zespołu zabytkowego. Określenie załym parkiem. Jego pierwotny układ jest jeszcze chronologii poszczególnych faz przebudowy dwo- widoczny i powinien być jak najszybciej odczyta- ru, co prawda nie do końca na obecnym etapie ny i zarejestrowany, co pozwoli na prawidłowe za- badań potwierdzonych w źródłach, pozwala hi- komponowanie współczesnego założenia. potetycznie wydzielić dwie pierwsze fazy budo- Zamknięcie obecnego obrysu rzutu miało miej- wy obiektu istotne dla podjęcia decyzji projekto- sce przed rokiem 1876, ponieważ obecny narys wych związanych z adaptacją obiektu dla współ- odpowiada narysowi dworu na katastrze pochodzą- czesnych potrzeb inwestora i użytkownika. Fazy cym z tego właśnie roku. te to: Najprawdopodobniej budowę obecnego dwo- 1. Kamienna budowla o charakterze rezydencjo- ru rozpoczęto na początku XIX w. lub na przeło- nalnym z końca XVIII w. (a może nawet mie wieków XVIII i XIX w sąsiedztwie wcześniej- w okresu wcześniejszego) zbudowana prawdo- szego drewnianego obiektu, użytego później do podobnie z fundacji rodziny Gołuchowskich. budowy poddasza. Możliwa jest również i taka hi- Ponieważ nie udało się potwierdzić w dotych- poteza, iż w czasie licznych zmian właścicieli obiek- czasowych badaniach, czy budowla ta miała tu w I połowie XIX wieku kolejny „gospodarz” charakter obronny, a sugerować by to mogło Podchybia mógł sprowadzić z innego miejsca ele- położenie obiektu i struktura jego kamiennych menty jakiegoś dużego rozebranego budynku murów, wskazane byłoby przeprowadzenie drewnianego. Ciągnące się przez wiele lat prace bu- sondażowych badań archeologicznych w stre- dowlane zacierały wcześniejsze realizacje. Być fie przed południowo-wschodnim narożni- może stary, drewniany dwór był używany przez cały kiem budynku. Okazją do takich badań mo- czas budowy nowego dworu-pałacu. głyby być badania geologiczne gruntu, których Niewątpliwie zamierzenie fundatorów było przeprowadzenie i tak jest konieczne przed bardzo ambitne. Sądząc po układzie zastanego wykonaniem projektu budowlanego remontu rzutu i murowanej ściany z arkadami, widocznej budynku. od strony poddasza, miało to być założenie ro- 2. Rozbudowa i przebudowa budynku w I ćw. XIX mantyczne o historycznych formach. Umieszczo- wieku w duchu romantycznym, z elementami ne na wypiętrzeniu terenu, było widoczne z da- architektury neogotyckiej. W tym czasie prze- leka. Stan obiektu pozwala przypuszczać, że za- budowano piętrową, podpiwniczoną część po- mierzenia tego nie zrealizowano do końca. Obiekt łudniowo-wschodnią budynku (powiększenie wykończono w uproszczonej formie, wykorzystu- otworów okiennych i nadanie im ostrołucznych jąc stary dwór do budowy poddasza. Poddasze to zwieńczeń) oraz dobudowano jednoprzestrzen- zapewne pełniło – lub miało pełnić – funkcję ny pawilon od strony północno-zachodniej, mieszkalną, być może dla służby. O mieszkalnej zwieńczony neogotycką attyką. Pawilon ten funkcji południowej części poddasza może przyjął funkcję reprezentacyjnej części rezyden- świadczyć zarówno wysokość jego ścian, jak cji, co podkreślone zostało m.in. bogatą deko- i liczba i wielkość otworów okiennych, także racją malarską ścian (zachowaną częściowo pod fragment dawnych drzwi prowadzących do czę- późniejszymi przemalowaniami). ści północnej. Najmłodsze części obiektu to dach nad cało- Obie te fazy budowy obiektu zabytkowego na- ścią, podcień o betonowych, uproszczonych ko- leży chronić jako najbardziej wartościowe.
168 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 11. Wytyczne konserwatorskie 10. Proponuje się rozważyć możliwość odsłonięcia, do projektu rewaloryzacji konserwacji i ekspozycji odkrytej polichromii. i adaptacji obiektu W przypadku innej koncepcji aranżacji wnętrza należy przewidzieć prace zabezpieczające. 1. Wykonanie badań geologicznych określających stabilność gruntu w rejonie fundamentowania Postulatem generalnym, odnoszącym się do budynku. konserwacji otoczenia dworu w Podchybiu, jest 2. Wykonanie fragmentarycznych odkrywek ar- pełne rozpoznanie konserwatorskie jego parkowe- cheologicznych. go otoczenia, a następnie wykonanie projektu jego 3. Przedstawienie koncepcji funkcjonalno-prze- rewaloryzacji. strzennej remontu budynku, uwzględniającej zachowanie i projektowe wyeksponowanie I i II fazy budowy obiektu. 12. Przekształcenia obiektu 4. Wymiana lub podbicie fundamentów pozosta- w latach 2006-2010 łej, niepodpiwniczonej części budynku. Opracowane w roku 2005 studium historycz- 5. Zaprojektowanie lokalnych wzmocnień kon- no-konserwatorskie, zawierające wytyczne do pro- strukcyjnych powstrzymujących osuwanie się jektu rewaloryzacji obiektu zabytkowego, zostało gruntu w rejonie południowo-wschodniej czę- przekazane Zamawiającemu. Pracownia projekto- ści budynku. wa Moon Studio w Krakowie w oparciu o to stu- 6. Dopuszczalna wydaje się wymiana substancji dium wykonała projekt budowlany przebudowy ścian III i IV fazy budowy obiektu i ich odtwo- obiektu. Projekt ten zakładał pełną przebudowę rzenie w nawiązaniu do formy stylistycznej obiektu po uprzednim rozebraniu do fundamen- obiektu z około połowy XIX wieku. Dążyć jed- tów jego historycznej struktury budowlanej. nak należy do utrzymania charakterystycznej Czy był to jedyny możliwy sposób podejścia asymetrii bryły budynku, która jest następstwem do problemu rewaloryzacji obiektu zabytkowe- wielu faz jego budowy. go? O wyborze sposobu realizacji tej przebudo- 7. Konieczna jest wymiana stropów nad piwnica- wy nie zadecydowały wyniki przeprowadzone- mi i parterem budynku, przy zachowaniu cha- go studium ani zapisy ustaleń miejscowego pla- rakterystycznych różnic wysokości pomieszczeń. nu zagospodarowania Gminy Lanckorona, lecz 8. Konieczna jest wymiana konstrukcji drewnia- względy funkcjonalne użytkownika obiektu oraz nych ścian poddasza i konstrukcji więźby da- względy ekonomiczne takiej przebudowy. To że chowej. Wskazane byłoby jednak zachowanie stracono przy tej okazji bezpowrotnie możliwość przykładowych elementów tych konstrukcji zachowania autentycznych XVIII-wiecznych i wbudowanie ich do nowej struktury konstruk- fragmentów zabytkowego dworu i XIX-wiecz- cyjnej jako świadków poszczególnych faz prze- nych polichromii w części jego pomieszczeń, jest budowy budynku. kolejnym dowodem na to, iż współczesne dzia- 9. Wymiana stolarki okiennej i drzwiowej powin- łania remontowe w dawnych obiektach dwor- na uwzględniać remont i adaptację lepiej zacho- skich często nie spełniają wymogów sztuki kon- wanych elementów tej stolarki pochodzących serwatorskiej. z wieku XIX.
1 Tematyka niniejszego artykułu w postaci skróconego ko- 6 T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej. munikatu przedstawiona została w trakcie obrad IX Se- Kraków 1982. minarium Stowarzyszenia Historyków Sztuki O/Kielce 7 F. Sulimierski (red.), Słownik geograficzny Królestwa Pol- nt. Dwór polski. Zjawisko historyczne i kulturowe, skiego i innych krajów słowiańskich. T. VIII, s. 368. Warsza- w dniu 19 października 2007 roku. wa 1887. 2 R. Aftenazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypo- 8 J.N. Gątkowski, Rys dziejów Księstwa Oświęcimskiego i Za- spolitej. Wrocław 1991-1995. torskiego. Lwów 1867; S. Heumann, Wiadomości o parafii 3 A. Urbański, Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi. War- Zembrzyce nad Skawą. Kraków 1898; J. Putek, O zbójnic- szawa 1928. Tenże, Z czarnego szlaku i tamtych rubieży. kich zamkach i heretyckich zborach i oświęcimskiej Jerozolimie. Warszawa 1928. Tenże, Memento kresowe. Warszawa 1929. Krakow 1938; I. Homola; B. Łopuszański (red.), Kapitan Tenże, Pro memoria. Warszawa 1929. i dwie panny. Krakowskie pamiętniki z XIX wieku. Kraków 4 J. Zinkow, Wokół Kalwarii Zebrzydowskiej i Lanckorony. Kal- 1980; S. Cynerski. Dzieje rodu Lanckorońskich z Brzezia od waria Zebrzydowska 2002. XIV do XVIII wieku. Kraków – Warszawa 1996. 5 J. Szablowski (red.), Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom 9 A. Siemionow, Ziemia Wadowicka. Monografia turystyczno- I. Województwo krakowskie. Warszawa 1953. krajoznawcza. Wadowice 1854; Ziemia Wadowicka (praca
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 169 zbiorowa). Kraków 1968; J. Zinkow, Wadowice i okolice. studium historyczne i wytyczne do projektu (mpis). Kra- Przewodnik monograficzny. Wadowice 2001. ków 2005. 10 J. Zinkow, Wokół Kalwarii… op.cit.; J. Harasimczuk, Kal- 16 W trakcie prac terenowych poprzedzających opracowa- waria Zebrzydowska. Lanckorona i okolice. Krosno 2002. nie niniejszego studium badania architektoniczno-kon- 11 L. Ćwikliński, Dwór w Podchybiu. Dziennik Polski z dn. serwatorskie obiektu wykonała mgr inż. arch. M. Bicz- 29.03.1985. -Suknarowska. 12 R. Stachończyk, Podchybie – opracowanie ewidencyjne parku. 17 Badania konserwatorskie na obecność polichromii w po- (mpis). Bielsko-Biała 1994. mieszczeniach obiektu wykonała mgr B. Sowa-Holewiń- 13 Autorem opinii konstrukcyjnej wykonanej w marcu 2005 ska, a konsultowała je mgr A. Dorak. jest mgr inż. J. Bednarczyk. 18 Szczegółowe informacje dot. dziejów Podchybia autor 14 Uchwała Rady Gminy w Lanckoronie Nr VII/62/2003 uzyskał od Pana J. Zinkowa. Za ich udzielenie wyraża z dnia 15.03.2003 r. opublikowana w Dzienniku Urzę- w tym miejscu serdeczne podziękowania. dowym woj. małopolskiego, Nr 164, poz. 2113, z dnia 19 Opis wyników badań architektoniczno-konserwatorskich 30.06.2003. wykonała autorka tych badań, mgr inż. arch. M. Bicz- 15 Dwór w Podchybiu. Studium historyczno-konserwatorskie oraz -Suknarowska (por. przyp. 16). wytyczne do projektu rewaloryzacji. Zespół autorski: M. Bicz- 20 Opis wyników badań na obecność polichromii wyko- -Suknarowska – badania architektoniczne; B. Sowa-Ho- nała autorka tych badań mgr B. Sowa-Holewińska (por. lewińska – badania konserwatorskie; M. Holewiński – przyp. 17).
Streszczenie Abstract
Dwór w Podchybiu (gmina Lanckorona) to je- The manor house in Podchybie (Lanckorona dis- den z bardzo wielu dworów zachodniej Małopol- trict) is one of the numerous manors in western Lesser ski, który w wyniku transformacji społecznej po Poland which, as a result of social transformations roku 1945 uległ znacznemu zniszczeniu. Teore- after 1945, was severely damaged. Theoretically, when tycznie z chwilą wykupienia obiektu przez nowe- the object had been purchased by a new owner it was go właściciela zaistniała możliwość przeprowadze- possible to carry out the necessary conservation re- nia we dworze potrzebnych badań konserwator- search in the manor, which would allow for defining skich, które pozwoliłyby na określenie wytycznych guidelines for its conservation. dla jego remontu konserwatorskiego. In 2005, the research team supervised by the W roku 2005 zespół badawczy pod kierunkiem author of this article, conducted such research and piszącego te słowa badania takie przeprowadził i za- closed it with conservation conclusions for project kończył je wnioskami konserwatorskimi do prac work. Conservation documentation of the con- projektowych. Z wykonanych badań sporządzona ducted research which was prepared was approved została dokumentacja konserwatorska, która uzy- by the Voivodeship Monument Conservator for skała akceptację Małopolskiego Wojewódzkiego Lesser Poland. Konserwatora Zabytków. The carried out examination allowed for iden- Przeprowadzone badania pozwoliły na określe- tifying the stages of manor construction, whose nie faz budowy dworu, którego najstarsza, zachod- oldest western section comes from the beginning nia część pochodzi z początków wieku XVIII. of the 18th century. Fragments of interesting poly- W części reprezentacyjnej obiektu odkryto również chromes were discovered in the formal section of fragmenty ciekawych polichromii. the object. Wnioski z dokumentacji konserwatorskiej nie However, conclusions from the conservation zostały jednak wykorzystane do prac projekto- documentation were not used for project work. wych. Struktura zabytkowego dworu została The structure of the historic manor house was w całości wyburzona, a na podstawie nowego completely demolished and replaced with an ob- projektu powstał obiekt znacznie większy od hi- ject much larger than its historic predecessor built storycznego. according to a new project.
170 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 PREZENTACJE – RAPORTY PRESENTATIONS AND REPORTS
Łukasz Ciupiński, Elżbieta Fortuna-Zaleśna, Halina Garbacz, Tomasz Onyszczuk, Andrzej Koss, Janusz Mróz, Anna Zatorska, Krzysztof Chmielewski, Elżbieta Jeżewska, Piotr Zambrzycki, Marek Jeziorowski, Jan Marczak, Marek Strzelec, Antoni Sarzyński, Roman Ostrowski, Wojciech Skrzeczanowski, Antoni Rycyk, Christina Spaarschuh, Barbro Wedvik
Projekt MATLAS – Zaawansowane metody inżynierii materiałowej w diagnostyce dzieł sztuki poddanych renowacji laserowej za pomocą kształtowanych, wysokoenergetycznych impulsów promieniowania
MATLAS project – Advanced methods of materials engineering in diagnostics of art works after renovation by means of shaped, high-energy laser radiation pulses
1. Motywacja dla ich bezpiecznej renowacji laserowej; (2) – opra- cowanie systemu laserowego umożliwiającego ge- Unikalny charakter zabytków i dzieł sztuki two- nerację impulsów o wymaganym w renowacji, kon- rzących dziedzictwo kultury i dostarczających bez- trolowanym kształcie i czasie trwania; (3) – doko- cennego źródła informacji o historii regionów i cy- nanie analiz zjawisk indukowanych przez impulsy wilizacji wymaga takich metod oceny i renowacji, laserowe na naświetlanych powierzchniach obiek- które nie spowodują uszkodzeń powierzchni i za- tów historycznych. Projekt otrzymał finansowanie pewnią ich długookresową perspektywę szeroko z Islandii, Liechtensteinu i Norwegii w ramach pojętego „wykorzystania”. Lasery impulsowe i cią- Mechanizmu Finansowego EOG/Norweskiego głego działania, szeroko wykorzystywane w róż- Mechanizmu Finansowego (grant PL0259-GAE- nych, przemysłowych procesach mikroobróbki, 00129-E-VI-EEA FM). dają również możliwość renowacji obiektów hi- Do proponowanych metod analitycznych zali- storycznych. Odnotować należy wiele prac ukie- czyć należy badania struktury powierzchni i defek- runkowanych na wykorzystanie laserów w konser- tów podłoża, pomiary naprężeń szczątkowych i mi- wacji metali, w których z różnymi wynikami koń- kro/nanotwardości, badania wpływu ablacji lase- cowymi stosowano lasery, między innymi do usu- rowej na mikrostrukturę materiałów, ich odpor- wania warstw korozji i wtórnych pokryć z po- ność na korozję i chropowatość powierzchni. Ba- wierzchni różnych metali (Siano & Salimbeni 2001, dania nieniszczące prowadzone są w celu oceny Koh & Sarady 2003, Pini et al. 2000, Klotzbach et degradacji powierzchni i zmian chemicznych oraz al. 2008, Stavrou et al. 2004). Niemniej nie roz- fazowych warstw powierzchniowych. W diagno- wiązano dotychczas wszystkich związanych z tym styce dzieł sztuki nowoczesne metody inżynierii problemów, a zastosowanie laserów w konserwa- materiałowej uzupełniane są metodami spektrosko- cji metalu nie jest powszechnie akceptowane. Naj- pii laserowej i technikami optoelektronicznymi, ważniejsze kwestie związane są z zachowaniem między innymi indukowaną laserowo spektrosko- powierzchni oryginalnej, zrozumieniem fizyki for- pią przebicia (LIBS) oraz spektroskopią Ramana. mowania się niepożądanych, zmienionych lasero- W kategoriach minimalizacji uszkodzeń naświe- wo warstewek, końcową morfologią naświetlanych tlanych laserowo materiałów wstępne analizy i prace powierzchni i opracowaniem metodyki wdrożenia eksperymentalne faworyzują impulsy laserowe z za- na co dzień czyszczenia laserowego do praktyki kresu dziesiątek nanosekund do kilku mikrosekund. konserwatorskiej (Korenberg & Baldwin 2006). Systemy z takimi impulsami oraz elastycznością Naukowe cele projektu MATLAS są następują- w zmianie ich parametrów nie są dostępne komer- ce: (1) – opracowanie metod diagnostyki powierzch- cyjnie, choć pewne wyniki prac w tym kierunku ni dzieł sztuki wykonanych z metali lub ich stopów, można już znaleźć w literaturze (Margheri et al. 2000,
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 171 Ryc. 6. Zdjęcie SEM mikroszlifu nawarstwie− nia na poszyciu dachowym Fig. 6. SEM image of the roofing deposit cross− section
Ryc. 3. Blachy miedziane ze starego poszy− cia dachowego Pałacu Karola Poznańskiego w Łodzi (górna fotografia) i Pałacu w Wilano− wie w Warszawie (dolna fotografia) Fig. 3. Copper sheets from old roofing of Charles Poznański Palace in Łódź (upper pho− to) and Wilanów Palace in Warsaw (bottom photo)
Ryc. 1. Obiekty archeologiczne wybrane do testów czyszczenia laserowego i diagnostyki: 1, 2 – kabłączki, własność Muzeum Pałac w Wilanowie; 3 – fragment okucia, wykopali− ska Gdańsku; 4 – fibula, 5 – bransoleta, 6 – naszyjnik, własność klasztoru na Jasnej Górze, Częstochowa Fig. 1. Historical archaeological objects select− ed for diagnostics and laser cleaning tests: 1, 2 – bows, property of Wilanów Palace Muse− um; 3 – ferrule, excavations in Gdańsk; 4 – fibula, 5 – bracelet, 6 – necklace, property of Pauline Fathers Jasna Góra Monastery
Ryc. 7. Zdjęcia SEM topografii nawarstwień na powierzchni poszycia dachowego z wi− docznymi pęknięciami i strukturami kulistymi: a) topografia (mod SE); b) różnice w składzie Ryc. 4. Ikona św. Paraskiewy, obraz olejny na chemicznym (mod BSE) podkładzie drewnianym z sukienką haftowa− Fig. 7. SEM images of roofing deposits topog− ną przy wykorzystaniu różnych nici metalo− raphy/surface with visible cracks and globular wych forms: a) topography (SE mode); b) differenc− Fig. 4. Icon of St. Praskieva, wooden support es in chemical composition (BSE mode) of oil painting with dress embroidered using different metal threads
Ryc. 2. Para putt z brązu z pozłotą: lewa foto− Ryc. 5. Fragment drewnianej ramy grafia – putto z wawrzynem; prawa fotografia obrazu z pozłotą i przemalowaniem, – putto z pochodnią własność NIKU Fig. 2. Pair of bronze putti with gilding: left pho− Fig. 5. Fragment of wooden painting to – putto with laurel; right photo – putto with frame with gilding and overpainting, torch property of NIKU
Ryc. 8. Względne zmiany koncentracji pierwiastków metalicznych w funkcji głęboko− ści (ilości impulsów laserowych) w blasze miedzianej z pokrycia dachowego Pałacu w Wilanowie, zmierzone metodą LIBS: a) nawarstwienie; b) czysta blacha miedziana Fig. 8. Relative in−depth change of elements in copper sheet, measured during LIBS experiment: a) encrustation; b) clean copper sheet
172 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Salimbeni et al. 2003). Należy także odnotować fakt ne przez dwa Działania wykorzystujące wyniki pro- dalekiego od pełnego zrozumienia zjawisk towarzy- jektu: Prezentacje (A4) i Rozpowszechnianie (A5) szących oddziaływaniu lasera z metalem oraz koniecz- oraz dwa czysto administracyjne zadania WIM: Za- ność dalszych starań w optymalizacji i ocenie prze- kup Sprzętu (A6) oraz Zarządzanie/Informacja (A7). widywalności wyników procesu czyszczenia lasero- Koordynator projektu MATLAS (WIM), będą- wego, w szczególności w przypadku obiektów wie- cy spadkobiercą Oddziału Metalurgii i Inżynierii lowarstwowych (Marczak et al., w druku). Materiałowej założonego w 1929 r. przez prof. Interdyscyplinarna weryfikacja czyszczenia lase- J. Czochralskiego (sławnego wynalazcę metody rowego wymaga udziału w pracach zarówno specja- wzrostu pojedynczych kryształów), stał się nieza- listów z dziedziny inżynierii materiałowej, jak i kon- leżnym Wydziałem w 1991 r. Z prawie stuletnim serwatorów dzieł sztuki (specjalizujących się w obiek- doświadczeniem w nauczaniu i pracach badawczo- tach metalowych i metalizowanych), co przewiduje -wdrożeniowych w inżynierii materiałowej, WIM zresztą niniejszy projekt. Wybór właściwej metody znajduje się obecnie na pierwszym miejscu w Pol- diagnostyki powierzchni oraz procedury renowacji sce w tej dziedzinie nauki. Poza koordynacją całe- laserowej oparty jest na danych specjalnie opracowa- go projektu udział WIM polega na koordynacji nej i uzupełnianej na bieżąco bazie danych. Oczeki- Działania A1 i uczestnictwie w Działaniach A1 i A3. wanym wynikiem projektu będzie specyficzna tech- Prace te polegają na badaniach i opracowaniu me- nologia precyzyjnej renowacji laserowej dzieł sztuki, tod inżynierii materiałowej do diagnostyki po- które zbudowane są z metali lub ich stopów albo za- wierzchni dzieł sztuki (A1) oraz udziale w opra- wierają metale w warstwach powierzchniowych. cowaniu ocen czyszczenia laserowego, udziale Uzyskiwane wyniki rozpowszechniane są za pośred- w prowadzeniu i uzupełnianiu bazy danych, roz- nictwem Internetu, tematycznych konferencji, spo- powszechnianiu wyników oraz działaniach poka- tkań roboczych, warsztatów i wystaw. Nabyta wie- zowych i szkoleniowych (A3-A5). dza włączana jest w programy edukacyjne Wydziału Instytut MIK utworzony został w 1999 r., na Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP oraz Wy- podstawie uchwał Senatów Akademii Sztuk Pięk- działów Inżynierii Materiałowej PW i WAT. nych w Warszawie i Krakowie, jako międzyuczel- niana jednostka badań nad ochroną i restauracją dzieł sztuki. Obie macierzyste uczelnie chlubią się ogrom- 2. Konsorcjum projektu nym doświadczeniem w pracach badawczo-rozwo- Jak to opisano wyżej, projekt ma charakter w peł- jowych w tej dziedzinie kultury. MIK koordynuje ni interdyscyplinarny i opiera się na współpracy po- w Polsce i za granicą sporą liczbę dużych i prestiżo- między Politechniką Warszawską – Wydziałem Inży- wych projektów konserwatorskich. W ramach pro- nierii Materiałowej (WIM), Akademią Sztuk Pięk- jektu MIK uczestniczy w trzech głównych Działa- nych w Warszawie – Międzyuczelnianym Instytutem niach oraz koordynuje Działanie A3. Rola MIK Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki (MIK), Woj- w projekcie obejmuje udział w porównawczych skową Akademią Techniczną – Instytutem Optoelek- i uzupełniających badaniach materiałów, warstw troniki (IOE MUT) oraz Norweskim Instytutem i obiektów przy wykorzystaniu metod laserowych, Badań nad Dziedzictwem Kultury (NIKU). optoelektronicznych i fizykochemicznych (A1) oraz Przejrzysta struktura prac w ramach projektu konsultacjach i udziale we wstępnej fazie opraco- podzielona jest na trzy zasadnicze Działania tema- wania systemów i technologii laserowych (A2). Po- tyczne (A), które krótko określić można jako Dia- nadto MIK koordynuje oceny wyników czyszcze- gnostykę (A1), Lasery (A2) i Ocenę (A3), wspiera- nia, opracowanie bazy danych oraz przedsięwzięcia związane z rozpowszechnianiem wyników, pokaza- mi i szkoleniami (A3-A5). IOE WAT jest najwięk- szym w Polsce ośrodkiem naukowo-badawczym i edu- kacyjnym w dziedzinie foto- niki, urządzeń i systemów optoelektronicznych i tech- nologii laserowych. Personel Laboratorium Zastosowań Ryc. 9. Fotografia SEM topografii nawarstwie− Ryc. 10. Fotografia SEM topografii podłoża miedzia− Laserów specjalizuje się w la- nia po pojedynczym impulsie laserowym. Gę− nego po naświetleniu kilkoma impulsami laserowy− serowej ablacji ciał stałych, stość energii – 4.7 J/cm2 mi. Gęstość energii – 5.3 J/cm2 Fig. 9. SEM image of encrustation topography Fig. 10. SEM image of copper substrate topography włącznie z opracowaniem after a single laser shoot. Fluence – 4.7 J/cm2 after a multiple laser shoot. Fluence – 5.3 J/cm2 nowych impulsowych źró-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 173 deł laserowych oraz zastosowaniem laserów w na- jako nawarstwienia będące wynikiem korozji oraz notechnologii i czyszczeniu laserowym. Instytut pochodzące od materiałów otaczających miejsce ich Optoelektroniki WAT uczestniczy we wszystkich znalezienia. trzech Działaniach i koordynuje A2. Podobnie jak Rycina 2 przedstawia dwa kolejne obiekty, po- MIK, IOE WAT bierze udział w porównawczych chodzącą z końca XVII wieku parę putt z brązu. Ich i uzupełniających badaniach materiałów, warstw ekspozycja w miejscu elementów dekoracyjnych i obiektów przy wykorzystaniu metod laserowych, fasady ogrodów Pałacu w Wilanowie spowodowała optoelektronicznych i fizykochemicznych (A1). znaczne zabrudzenie, powstanie lokalnych korozji W obszarze Działania A2 IOE WAT opracowuje stopu pod pozłotą oraz licznych uszkodzeń mecha- podzespoły, systemy i technologie czyszczenia lase- nicznych. Obie figurki włączone zostały w pełny rowego metalowych dzieł sztuki. W ramach A3-A5 program konserwacji z wykorzystaniem tradycyj- Instytut uczestniczy w przedsięwzięciach związa- nych i laserowych metod czyszczenia powierzchni. nych z rozpowszechnianiem wyników, pokazami Zestaw skorodowanych próbek testowych sta- i szkoleniami. rego pokrycia dachowego (ryc. 3) reprezentuje sa- NIKU jest autonomiczną instytucją z doświadcze- tysfakcjonujący naukowców przykład powierzch- niem ukierunkowanym na zachowanie miejsc i zabyt- ni obiektu historycznego, która w ogromny spo- ków kultury. Zasadnicze dziedziny ekspertyzy NIKU sób ucierpiała od wpływu zanieczyszczeń atmos- związane są z historią sztuki, konserwacją, etnologią, ferycznych. archeologią, architekturą i inżynierią. NIKU zapew- Interesujący obiekt historyczny przedstawia ry- nia szeroki zakres konsultacji i badań projektom dzie- cina 4. Ikona św. Paraskiewy z XVIII wieku z okła- dzictwa kultury prowadzonym przez organa nadzoru dem wykonanym w technice haftu kładzionego nić- nad dziedzictwem, planistów, deweloperów i prywat- mi metalowymi (srebro i srebro złocone). Dodat- nych właścicieli wartościowych dzieł sztuki. Partner kowo użyte zostały metalowe cekiny, bajorki oraz norweski bierze udział w badaniach porównawczych szeroka blaszka. Stan zachowania obiektu jest raczej i uzupełniających (A1) oraz jest proszony o konsulta- dobry, z wyjątkiem znacznego ubytku blaszki na cje w opracowaniu technologii czyszczenia laserowe- krawędziach oraz ogólnego zabrudzenia i korozji go. W Działaniach A3-A5 NIKU dołącza do innych nici metalowych, co wpływa na zatarcie kontrastów partnerów projektu w ocenie wyników czyszczenia, kolorystycznych między partiami w kolorze srebr- konsultuje opracowanie bazy danych i uczestniczy nymi i złotym. Opracowanie programu konserwa- w pokazowych i szkoleniowych akcjach oraz w roz- cji okładu będzie wyzwaniem dla zespołu konser- powszechnianiu wyników projektu. watorów, choć podobne obiekty były już czyszczo- Podsumowując, projekt jest realizowany we ne przy wykorzystaniu techniki laserowej. współpracy dwóch zespołów konserwatorskich Rycina 5 przedstawia z kolei fragment drewnia- (MIK i NIKU) zatrudniających profesjonalistów do- nej ramy obrazu z pozłotą, pokrytą nawarstwieniem świadczonych w restauracji dzieł sztuki. Ich ścisłe i brązową farbą, udostępniony do badań przez nor- współdziałania ze specjalistami techniki laserowej weskich partnerów projektu. z IOE WAT oraz koordynującymi projekt eksperta- mi inżynierii materiałowej z WIM, zapewniają na- ukowe i techniczne podstawy konieczne do prowa- 4. Wstępne wyniki prac dzenia wiarygodnych eksperymentów i obiektyw- W pierwszym roku realizacji projektu prowadzo- nej, wspólnej oceny wyników projektu. ne były badania i prace ukierunkowane na: – testowanie metod diagnostyki cech, struktur i składu materiałów; 3. Obiekty historyczne – projekty, konstrukcje i badania podzespołów la- Metalowe dzieła sztuki, objęte badaniami w ra- serowych; mach projektu, wybrane zostały spośród kilku ko- – numeryczne modelowanie oddziaływania pro- lekcji udostępnionych do testów metod diagnosty- mieniowania laserowego z metalami; ki i czyszczenia laserowego. – prace projektowe i oprogramowanie bazy da- Pierwsza grupa (ryc. 1) przedstawia znaleziska nych; archeologiczne z różnych miejsc, aktualnie będą- – testowanie metod diagnostyki z punktu widze- ce głównie w posiadaniu Muzeum Pałacu w Wila- nia oceny wyników czyszczenia laserowego. nowie i klasztoru Ojców Paulinów na Jasnej Gó- Testy czyszczenia laserowego prowadzone były rze w Częstochowie. Tak jak w przypadku innej za pomocą dostępnych systemów laserowych, to opisywanych w literaturze biżuterii z brązu (Pini znaczy urządzeń ReNOVALaser pracujących w re- et al. 2000), próbki reprezentują sobą różne rodza- żimie z Q-switchem i swobodnej generacji (Koss je zmian powierzchniowych, typowo widocznych et al. 2007).
174 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 Wstępny etap badań nad opracowaniem jedno- Tabela 1. Wyniki punktowych analiz EDS powierzchni nawar- stwienia kanałowego i dwukanałowego stanowiska ekspery- Table 1. Results of EDS point analyses from deposit surface mentalnego lasera Nd:YAG, charakteryzującego się zmienną długością równych impulsów wyjściowych wt.% CO AlSiP w skali czasu od nanosekund do mikrosekund, 1 3.17 37.34 0.48 0.52 0.83 przedstawiono w 2009 r. w trakcie Laser Metrology 2 3.40 25.75 0.35 0.67 0.62 Conference (Marczak et al. 2009). Aktualne bada- 3 32.96 0.41 1.00 0.85 nia obejmują testowanie pierwszego stopnia wzmac- niacza (pręty laserowe o średnicy 8 mm) i badania wt.% SClCaFeCu jego współpracy z impulsami generator laserowe- 1 6.37 0.60 – 1.02 49.68 go, charakteryzującymi się obecnie długościami 2 7.09 0.87 – – 61.25 impulsów ograniczonymi do około 50 ns. 3 7.27 1.06 0.20 – 56.26 Opracowany, nowy model numeryczny pozwolił na opis oddziaływania impulsów laserowych o niż- szereg pęknięć powstałych w trakcie przygotowania szej gęstości mocy (106 W/cm2) z wielowarstwowy- próbek. Widma EDS ujawniły obecność tlenków mi próbkami metali (Marczak et al.2009a). Najbar- miedzi (miedź i tlen) w dolnej części warstwy z kil- dziej interesujące uzyskane wyniki opisują topnienie kuprocentowym dodatkiem siarczanu miedzi w czę- i dyfuzję wewnętrznych warstw metalicznych o niż- ści górnej. Materiałem cząstek o średnicy 30 μm szej temperaturze przemiany bez naruszania (abla- w zewnętrznej warstwie okazał się kwarc. cji) warstw zewnętrznych. Wyniki te, potwierdzone Topografię powierzchni blachy miedzianej później eksperymentalnie, pozwoliły na wyciągnię- przedstawia ryc. 7. Skład chemiczny wierzchniej cie podstawowych wniosków ważnych przy lasero- warstwy przedstawiono również w tabeli 1. Zasad- wym czyszczeniu wielowarstwowych, metalowych niczymi składnikami warstwy są tlenki miedzi i siar- obiektów dziedzictwa kultury – jak wysoko prawdo- ka. Wykryto również niewielkie ilości aluminium, podobne i możliwe są ich fizyczne i chemiczne mo- krzemu, chloru, żelaza i fosforu. dyfikacje i oddziaływania wzajemne w przypadku Stratygrafię rozkładu pierwiastków metalicznych różnych punktów topnienia metali. w nawarstwieniu pokrycia dachowego analizowano przy wykorzystaniu spektrometru LIBS ESA 4000 4.1. Badania materiałowe (układ optyczny typu echelle) o zakresie widmowym Pierwsza grupa obiektów wybranych do kom- 200-780 nm i rozdzielczości λ/Δλ~20000. Energia pleksowych badań składała się z blach miedzianych impulsów laserowych 266 nm wynosiła 12 mJ przy (ryc. 3) i pary putt z brązu (ryc. 2). Prezentowany długości impulsów 4 ns. Na ryc. 8 przedstawiono w dalszej części opis i rysunki przedstawiają przede względne intensywności pików linii NaI 589.59, AlI wszystkim materiały i struktury pokrycia dachowe- 394.40, CaI 445.48, SnI 286.33 i PbI 405.78 nm go z Pałacu w Wilanowie. Rezultaty uzyskane przy względem linii miedzi CuI 521.80 nm w funkcji głę- badaniach putt można znaleźć w równoległej pu- bokości pomiaru (liczby impulsów lasera). blikacji konferencji (Garbacz et al., this issue). Skład fazowy osadzeń pobranych z blach mie- 4.2. Testy czyszczenia laserowego dzianych pokrycia dachowego określano za pomo- W ablacji różnych nawarstwień na próbkach mie- cy dyfraktometru rentgenowskiego Philips 1830 dzianych wykorzystano podczerwony laser Nd:YAG z gonometrem X-Pert (promieniowanie CuKα). Po- (ReNOVALaser 5) pracujący na długości fali miary prowadzono przy geometrii Θ/2Θ, w zakre- 1064 nm w reżimie swobodnej generacji. Przedsta- sie 2Θ 20-100o z krokiem 0.05o i czasem próbkowa- wione w niniejszym artykule wyniki ograniczono nia 3 sekundy na krok. Jako główne składniki zi- wyłącznie do oddziaływania najkrótszych impulsów dentyfikowano kupryt, brochantyt i kwarc. Nie swobodnej generacji około 100 μs. Więcej wyników można jednak wykluczyć obecności niewielkich ilo- znaleźć można w (Garbacz et al., in press). ści innych związków, takich jak antleryt, paramela- Oddziaływanie pojedynczego impulsu lasero- konit i węglan miedzi. wego z osadzeniami na powierzchni powodowało Struktury próbek badano przy wykorzystaniu ich topienie (ryc. 9), odparowanie i rozpylanie. Za- skaningowego mikroskopu elektronowego Hitachi stosowanie wielokrotnych impulsów laserowych S-3500N (mod SE i BSE z przystawką EDS (anali- w zakresie gęstości energii 4.72-7.8 J/cm2 powo- zy punktowe składu chemicznego). Przykładową dowało co prawda całkowite usunięcie nawarstwie- strukturę warstwy utworzonej na blachach miedzia- nia, ale z jednoczesnym nadtapianiem miedziane- nych przedstawiono na ryc. 6. Jej grubość sięga go podłoża (ryc. 10), co jest zresztą oczekiwanym 65 μm i składa się ona z dwóch warstw o porówny- wynikiem dla długich impulsów laserów Nd:YAG walnej grubości. Nawarstwienie jest kruche i posiada (Salimbeni et al. 2003).
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 175 5. Wnioski Korenberg, C. & Baldwin, A. 2006. Laser cleaning tests on archaeological copper alloys using an ND:YAG Przedstawione szczegółowe badania struktur Laser. Laser Chemistry (2006): Article ID 75831. i składu historycznych próbek materiałów przy wy- Koss, A. et al. 2007. Experimental investigations and re- korzystaniu technik diagnostycznych SEM-EDS, moval of encrustations from interior stone decorations of XRD i LIBS są użyteczne również w ilościowej ana- King Sigismund’s Chapel at Wawel Castle in Cra- lizie skuteczności czyszczenia oraz w wyróżnieniu cow. In: J. Nimrichter, W. Kautek, M. Schreiner specyficznych problemów i zakresu możliwości (eds), Springer Proceedings in Physics: 116, 125-132. techniki laserowego czyszczenia metali. Jednak Marczak, J. et al. Numerical modeling of laser-matter przedstawione testy samego czyszczenia należy trak- interaction in the region of „low” laser parameters. tować wyłącznie jako rutynowe przygotowanie pró- Applied Physics A. In press. bek do badań narzędzi diagnostycznych, a nie jako Marczak, J. et al. 2009. Set of advanced laser cleaning zoptymalizowany proces. heads and systems. Proceedings SPIE 7391: 73910T. Margheri, F. et al. 2000. SMART CLEAN: a new Bibliografia laser system with improved emission characteristics and Garbacz, H. et al. Bronze putti from Wilanów Palace transmission through long optical fibres. Journal of garden façade – conservation studies and tests of laser Cultural Heritage. 1(S1): 119–123. cleaning. This issue. Pini, R. et al. 2000. Tests of laser cleaning on archeolo- Garbacz, H. et al. Laser cleaning of copper sheets. gical metal artefacts. Journal of Cultural Heritage. Applied Physics A. In press. 1(S1): 129–S137. Klotzbach, U. et al. 2008. Potential and limitations Salimbeni, R. et al. 2003. A variable pulse width of laser technology in restoration of metallic objects of Nd:YAG laser for conservation. Journal of Cultu- art and cultural heritage. Materials and Corro- ral Heritage 4(S1): 72–76. sion 59: 220. Siano, S. & Salimbeni, R. 2001. The Gate of Paradi- Koh, Y. & Sarady, I. 2003. Cleaning of corroded iron se: physical optimisation of the laser cleaning approach.
artefacts using pulsed TEA CO2 and Nd:YAG Studies in Conservation 46: 269-281. lasers. Journal of Cultural Heritage. 4(S1): Stavrou, R. et al. 2004. Laser cleaning on Roman coins, 129-133. Applied Physics A. 79: 1111–1115.
Streszczenie Abstract
Projekt MATLAS PL0259, realizowany w ra- MATLAS project PL0259 successfully started mach Mechanizmu Finansowego EOG/Norwe- in July 2008 under the EEA Financial Mechanism/ skiego Mechanizmu Finansowego, w Obszarze Norwegian Financial Mechanism and in the Key Priorytetowym „Konserwacja Europejskiego Dzie- Priority Section “Conservation of European Cul- dzictwa Kultury”, został z powodzeniem rozpoczę- tural Heritage”. The scientific aims of the project ty w lipcu 2008 r. Naukowe cele projektu obejmują include: development of diagnostic methods for opracowanie metod diagnostyki powierzchni dzieł analysis of metal (alloy) artworks surfaces for safe sztuki wykonanych z metali (stopów) w celu ich laser renovation; development of a laser system bezpiecznej renowacji laserowej, opracowanie sys- capable of generating pulses with controlled shape temu laserowego zdolnego do generacji impulsów and time duration required for renovation, and o wymaganym w renowacji, kontrolowanym analysis of phenomena induced by laser pulses in kształcie i czasie trwania oraz analizy zjawisk in- the treated surfaces of historical objects. The pa- dukowanych przez impulsy laserowe na po- per presents participating scientific teams, design wierzchni obiektów historycznych. Artykuł przed- and realization of laser cleaning system and meth- stawia uczestniczące w projekcie ośrodki nauko- odology of experimental investigations. It also sum- we, projekt i wykonanie laserowego systemu czysz- marizes the latest project results and presents met- czącego oraz metodykę badań eksperymentalnych. al artworks selected for examination with their his- Podsumowuje on również najnowsze wyniki pro- torical and structural analysis. jektu oraz przedstawia metalowe dzieła sztuki wy- brane do badań, wraz z ich analizami historyczny- mi i strukturalnymi.
176 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 INFORMACJE INFORMATION
Krzysztof Stępiński
Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków 11 maja 2010, Zamek Królewski w Warszawie
International Day of Monument Protection 11 May 2010, the Royal Castle in Warszawa
Centralne obchody Międzynarodowego Dnia torstwa prof. Mariana Koniecznego, pani Magda- Ochrony Zabytków w 2010 roku miały odbyć się lena Merta wyraziła swą głęboką wdzięczność za jak zawsze w kwietniu, a na ich miejsce wybrano nagrodzenie męża, który, jak wyznała, zawsze z nie- opactwo cystersów w Sulejowie w województwie zwykłym szacunkiem wyrażał się o pracy i doko- łódzkim. Tragiczne okoliczności wymusiły odwo- naniach polskich konserwatorów. Od kilku lat kon- łanie zapowiedzianych uroczystości. Katastrofa pre- serwacja zabytków stała się jego prawdziwą pasją zydenckiego samolotu pod Smoleńskiem – samo- i sam starał się zgłębić tajniki tego zawodu. Na- lotu, którym na obchody rocznicy zbrodni katyń- stępnie zespół „Concertino con Chitarra” wyko- skiej lecieli Prezydent RP Lech Kaczyński z mał- nał pierwszą część swego koncertu, na który skła- żonką Marią i wiele wybitnych osobistości życia dały się wybitne dzieła muzyki barokowej – m.in. publicznego – odmieniła losy kraju, dotykając bez- słynny „Kanon” Johanna Pachelbela i utwory Lu- pośrednio także środowisko polskich konserwato- igiego Boccheriniego. rów i osób związanych z ochroną zabytków. W ka- Oficjalną część uroczystości rozpoczęło wystą- tastrofie tej zginął główny organizator tegoroczne- pienie Pana Ministra Piotra Żuchowskiego, Sekre- go Międzynarodowego Dnia Ochrony Zabytków tarza Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Pan Minister Tomasz Merta – Generalny Konser- Narodowego, który pełni obecnie obowiązki Ge- wator Zabytków. Konserwatorzy i ludzie związani neralnego Konserwatora Zabytków. Minister z polską kulturą oraz ochroną dziedzictwa naro- Żuchowski nawiązał do tragicznych okoliczności, dowego, a także przyjaciele i współpracownicy które „zmieniły nieodwołalnie nas wszystkich”. śp. Tomasza Merty ponieśli ogromną stratę. Omówił też pokrótce obecne problemy Służby 11 maja br. w Sali Koncertowej Zamku Królew- Ochrony Zabytków, znane mu z dotychczasowej skiego w Warszawie odbyło się uroczyste spotka- własnej drogi zawodowej, w trakcie której prze- nie z okazji Międzynarodowego Dnia Ochrony Za- szedł wszystkie szczeble samorządowe, a także bytków. Krótsza i przebiegająca w poważnym na- z rozmów i konsultacji z Panem Ministrem Bog- stroju uroczystość zastąpiła zaplanowane na 16 danem Zdrojewskim odbywanych począwszy od kwietnia obchody. Zgromadzonych gości powitała listopada 2007 roku. Pan Minister Żuchowski nowo powołana dyrektor Krajowego Ośrodka Ba- przedstawił zgromadzonym koncepcję Minister- dań i Dokumentacji Zabytków – p. Paulina Flor- stwa Spraw Wewnętrznych i Administracji zakła- janowicz. Następnie profesor Jerzy Jasieńko – pre- dającą podporządkowanie Służby Ochrony Zabyt- zes Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków – ków wojewodom. Ministerstwo Kultury i Dzie- wręczył Pani Magdalenie Mercie przyznaną po- dzictwa Narodowego zdecydowanie przeciwstawia śmiertnie Jej Mężowi Nagrodę Specjalną Prezesa się tym planom – Minister Zdrojewski wystoso- Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków „ME- wał już odpowiednie pismo w tej sprawie. MORIA, SPIRITUS, MATERIA” (pamięć, duch, Co roku w święto konserwatorów, jakim jest materia). Nagrodą tą uhonorowano szczególne Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków, wrę- zasługi śp. Tomasza Merty dla ochrony dziedzic- czane są nagrody dla wyróżniających się przedsta- twa. Dotychczas nagrodę tę przyznano tylko raz wicieli środowiska konserwatorskiego, a także dla w 2006 roku. Odbierając dyplom oraz statuetkę au- osób i instytucji zasłużonych dla ochrony zabytków
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 177 i dziedzictwa narodowego. Do rangi smutnego sym- towo konserwatorskich Zamku Leszczyńskich bolu urasta fakt, że część wręczanych na Zamku w Baranowie Sandomierskim; dyplomów Tomasz Merta zdążył jeszcze podpisać 4. Urząd Miasta Częstochowa – Piotr Kur- przed swoją śmiercią i że były to zapewne jedne pios, Prezydent – za przeprowadzenie z dużą pie- z ostatnich podpisanych przezeń dokumentów, które czołowitością w l. 2006-2007 kompleksowego re- stały się w ten sposób jakby swoistym memento. montu Pałacyku Fabrykanckiego Hantkego w Czę- stochowie. I. Odznaki „Za Opiekę nad Zabytkami” – W kategorii „Zabytki dziedzictwa prze- mysłowego”: Odznakami „Za Opiekę nad Zabytkami” wy- 1. Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych różniono w 2010 roku 9 osób. Odznaki te przy- i Autostrad, Oddział w Łodzi – Zbigniew Pa- znano na wniosek Łódzkiego Wojewódzkiego Kon- liński, Dyrektor Oddziału w Łodzi, mgr inż. serwatora Zabytków, który miał być współgospo- Jan Stocki, Kierownik Rejonu w Kutnie – za darzem pierwotnie zaplanowanych obchodów. przeprowadzenie w l. 2008-2009 remontu zabyt- Wyróżnione osoby to: Elżbieta Gniewaszewska, ks. kowego mostu spawanego na rzece Słudwi w Mau- Roman Czermański, o. Witold Józef Boroń, ks. Jan rzycach; Drewniak, Andrzej Kowalczyk, ks. Henryk Lenar- 2. Zakład Produkcyjno-Usługowo-Han- cik, ks. Piotr Szubski, Henryk Komar i Zofia Gwar- dlowy „Inter-Mar” – Stanisław Marzec – za da. Odznaki wręczyli Minister Piotr Żuchowski przeprowadzenie w l. 2008-2009 prac budowla- i Dyrektor Paulina Florjanowicz. nych i konserwatorskich zabytkowego budynku przędzalni w zespole dawnych zakładów Adolfa II. Konkurs Daubego w Łodzi; Generalnego Konserwatora Zabytków 3. Stefan J. Michalak – za przeprowadzenie „Zabytek Zadbany” w l. 2002-2007 prac remontowo-konserwatorskich zabytkowej latarni morskiej, tzw. „Wieży Pilotów” W tym roku nagrody „Zabytek Zadbany” przy- w Gdańsku – Nowym Porcie. znane zostały w czterech kategoriach: zabytków ar- chitektury i budownictwa mieszkalnego oraz użytecz- – W kategorii „Zabytki sakralne”: ności publicznej, zabytków dziedzictwa przemysło- 1. Parafia Rzymskokatolicka pw. Przemie- wego, zabytków sakralnych, a także zabytków archi- nienia Pańskiego i św. Doroty w Trzcinicy – tektury obronnej. Nagrody te przyznawane są insty- Ks. Stanisław Bałucki, Proboszcz Parafii – za tucjom, urzędom, przedsiębiorstwom czy parafiom, przeprowadzenie w l. 2004-2009 prac konserwa- a także osobom prywatnym, które dzięki przeprowa- torskich i restauratorskich oraz robót budowlanych dzonym przez siebie pracom remontowym, rewalo- w zabytkowym kościele drewnianym pw. św. Do- ryzacyjnym i konserwatorskim przyczyniły się do roty w Trzcinicy; ratowania zabytków, przywracając im dawną świet- 2. Parafia Rzymskokatolicka pw. Wniebo- ność i blask. P.o. Generalnego Konserwatora Zabyt- wstąpienia Najświętszej Marii Panny oraz św. ków P. Minister Piotr Żuchowski wręczył nagrody Michała Archanioła w Haczowie – Ks. Kazi- „Zabytek Zadbany”, które w 2010 r. otrzymali: mierz Kaczor, Proboszcz Parafii – za przepro- wadzenie konserwacji zabytkowych elementów – W kategorii „Zabytki architektury i bu- unikatowego kościoła drewnianego pw. Wniebo- downictwa mieszkalnego oraz użyteczności wstąpienia NMP oraz św. Michała Archanioła publicznej”: w Haczowie oraz zainstalowanie w nim nowocze- 1. Urząd Gminy Miechów – Krzysztof snych instalacji przeciwpożarowych i antywłama- Świerczek, Burmistrz Gminy i Miasta Mie- niowych; chów – za przeprowadzenie kompleksowych prac 3. Urząd Miasta i Gminy Prabuty – Bog- konserwatorsko-remontowych dachu i elewacji dan Pawłowski, Burmistrz – za przeprowadze- drewnianego dworku „Zacisze” w Miechowie; nie w l. 2005-2008 prac remontowo-konserwator- 2. Państwo Olga i Paweł Esse – za przepro- skich zabytkowego kościoła ewangelicko-augsbur- wadzenie z dużą starannością prac remontowych, skiego, tzw. kościoła polskiego w Prabutach; konserwatorskich i rewaloryzacyjnych zabytkowe- 4. Parafia Rzymskokatolicka pw. św. Trój- go dworu w Somiance; cy w Bytomiu – Ks. Dariusz Grzeszczak – za 3. Agencja Rozwoju Przemysłu S.A. – Woj- przeprowadzenie w 2007 r. prac konserwatorskich ciech Dąbrowski, Prezes – za przeprowadzenie zabytkowej kaplicy grobowej rodziny Schastoków w latach 1997-2009 kompleksowych prac remon- na cmentarzu „Mater Dolorosa” w Bytomiu.
178 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 – W kategorii „Zabytki architektury ob- com udało się uratować oryginalne barokowe po- ronnej”: lichromie kościoła będącego ważnym miejscem 1. Prezydent Miasta Zamościa – Marcin kultu dla mieszkających na Białorusi PoIaków. Zamoyski – za przeprowadzenie kompleksowych W swoich krótkich podziękowaniach dr Ewa prac remontowo-konserwatorskich zespołu forty- Święcka podkreśliła, że praca konserwatorska jest fikacji Miasta Zamościa. pracą zespołową i dziękowała wszystkim, z który- mi dane jej było współpracować. Ks. Marian Le- III. Nagroda wandowski natomiast opisał pracę konserwatora im. Księdza Profesora Janusza St. Pasierba jako nieustanną fascynację naszą kulturą i naszym „Conservator Ecclesiae” 2010 dziedzictwem.
Poproszono Prezesa Stowarzyszenia Konserwa- IV. Konkurs torów Zabytków prof. Jerzego Jasieńkę, aby wrę- Generalnego Konserwatora Zabytków czył dwójce laureatów przyznawaną co roku przez i Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków SKZ osobom duchownym lub świeckim nagrodę na najlepsze prace naukowe, studialne za szczególnie cenny wkład w dziedzinę ochrony i popularyzatorskie z ochrony zabytków i konserwacji architektury i sztuki sakralnej. Na- i muzealnictwa za 2009 rok grodę im. Ks. Janusza St. Pasierba „Conservator Ecclesiae” w 2010 roku otrzymali: Ks. Prałat mgr Jesienią 2009 roku Kapituła Konkursu Gene- Marian Lewandowski i Pani Doktor Ewa Święcka. ralnego Konserwatora Zabytków i Stowarzyszenia Księdza Mariana Lewandowskiego nagrodzono Konserwatorów Zabytków wybrała najlepsze pra- za wybitne zasługi w dziele stworzenia nowocze- ce spośród kilkudziesięciu prac magisterskich snego Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu i doktorskich, opracowań naukowych i projekto- oraz za wkład w ochronę dóbr kultury Archidie- wych, a także prac popularyzatorskich, które po- cezji Poznańskiej i województwa wielkopolskiego wstały w roku 2009 i 2008. Prace te są zgłaszane – w tym także za przeprowadzenie konserwacji i re- i nadsyłane przez uczelnie i instytuty naukowe, sto- stauracji budynku Kolegium Lubrańskiego, w któ- warzyszenia, muzea, wydawnictwa, urzędy zajmu- rym powstało nowoczesne Muzeum Archidiece- jące się ochroną zabytków, a także przez samych zjalne. Laureat ma wielkie zasługi w kształceniu autorów. Mile widzianą i zazwyczaj najliczniejszą kadr konserwatorskich w dziedzinie rzemiosła ar- grupę uczestników stanowią absolwenci uczelni ar- tystycznego, pozłotnictwa, stolarstwa artystyczne- tystycznych, którzy wybrali specjalizację w dziedzi- go oraz w innych dziedzinach. Dzięki swojemu nie konserwacji zabytków. Celem konkursu jest doświadczeniu i wiedzy ks. Marian Lewandowski bowiem rozbudzenie i docenienie naukowych wspiera innych proboszczów w ich działaniach i także artystycznych pasji związanych ze sferą kon- konserwatorskich, programuje i organizuje liczne serwacji dawnych dzieł sztuki. Kapituła konkursu prace, umiejętnie wykorzystując środki unijne. najwyżej ocenia prace zawierające wzorową doku- Zajmuje się także profesjonalnym doradztwem mentację przeprowadzonych zabiegów konserwa- w dziedzinie konserwatorstwa, jest historykiem torskich i wnoszące nowe, oryginalne treści w teo- sztuki i wychowawcą młodzieży. rię konserwacji. Doktor Ewa Święcka otrzymała nagrodę za W swoim wystąpieniu Sekretarz Generalny Sto- wykonanie wielu konserwacji malarstwa religijne- warzyszenia Konserwatorów Zabytków mgr inż. go w kraju i za granicą. Laureatka ukończyła Wy- arch. Maria Sarnik-Konieczny odczytała listę lau- dział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Ko- reatów, wręczając im następnie dyplomy wraz pernika w Toruniu i tam także obroniła pracę dok- z Ministrem Piotrem Żuchowskm – Generalnym torską. W ciągu swej 35-letniej działalności na polu Konserwatorem Zabytków i profesorem Jerzym konserwacji zabytków sakralnych Ewa Święcka in- Jasieńką, Prezesem Stowarzyszenia Konserwatorów dywidualnie lub w charakterze kierownika zespo- Zabytków. łu wykonała prace o wielkiej wartości m.in. w ze- Oto pełna lista autorów i prac ukończonych spole klasztornym Cystersów w Henrykowie, w 2008 lub 2009 roku i nagrodzonych w ostatniej w kościele św. Katarzyny na warszawskim Służe- edycji konkursu. wie i innych polskich kościołach, za granicą zaś m.in. we wczesnochrześcijańskim kościele w Na- Nagrody otrzymali: glun w Egipcie oraz w kościołach: w Bragancy 1. Iwona Błaszczyk za publikację książkową w Portugalii, we Frankfurcie nad Menem, w Stras- „Konserwacja zabytków ruchomych w Poznaniu burgu i we franciszkańskim kościele w Holszanach w latach 1990-2007”, Wydawnictwo Miejskie, Po- na Białorusi, gdzie dzięki przeprowadzonym pra- znań 2008;
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 179 2. Anna Czerwińska za pracę magisterską Wyróżnienia otrzymali: „Fragment malowanego fryzu z XVII wieku de- 1. Barbara Błaszczyk za pracę magisterską korującego Salę Architektury w Willi Ida Parravi- „Centrum studiów podyplomowych Instytutu Ar- cini di Persia”, napisaną pod kierunkiem dr. hab. chitektury i Urbanistyki oraz biblioteka wydziało- T. Sawickiego i doc. Vandy Franceschetti, wraz wa Wydziału Budownictwa, Architektury i Inży- z aneksem do pracy magisterskiej „Dokumenta- nierii Środowiska”, napisaną pod kierunkiem dr. cja badań specjalistycznych obiektu” sporządzo- inż. arch. Bartosza Walczaka; nym pod kierunkiem mgr Ireny Koss i mgr Anny 2. Kasper Jędrysik za pracę magisterską „Kon- Zatorskiej; serwacja polskiej mapy sądowej z 1784 r. ze zbio- 3. Katarzyna Janicka za pracę dyplomową rów Archiwum Głównego Akt Dawnych w War- „Adaptacja i rozbudowa budynków zespołu po- szawie”, napisaną pod kierunkiem dr Marzenny fabrycznego na cele biurowe w rejonie ulic Że- Ciechańskiej, oraz za rozprawę teoretyczną „Zie- romskiego, Gdańskiej i Alei Mickiewicza” napi- leń hiszpańska – charakterystyka pigmentu, skutki saną pod kierunkiem prof. dr. hab. inż. arch. stosowania na obiektach o podłożu papierowym Krzysztofa Pawłowskiego i mgr. inż. arch. Marka oraz metody ich konserwacji”, napisaną pod kie- Grymina; runkiem prof. ASP Władysława Sobuckiego; 3a. Jakub Marciniak za współautorstwo czę- 3. Bartłomiej Kubiak za pracę magisterską ści analitycznej i koncepcji urbanistycznej powyż- „Problematyka konserwacji archeologicznych prze- szej pracy dyplomowej p. Katarzyny Janickiej; krojów ziemnych na przykładzie wykopalisk arche- 4. Krzysztof Janowicz za pracę magisterską ologicznych pod płytą Rynku Głównego w Kra- „Konserwacja i restauracja Carskich Wrót z przed- kowie”, napisaną pod kierunkiem profesora Irene- stawieniem Drzewa Jessego ze zbiorów Muzeum usza Płuski; Zamku w Łańcucie, połowa XVIII w. – pod kie- 4. Piotr Smykała za książkę „Grodzisko, dzie- runkiem adiunkta dr. Krzysztofa Chmielewskie- je wsi i kościoła 1429-2009”, wydaną przez Wydaw- go, wraz z częścią teoretyczno-opisową „Carskie nictwo MS z Opola w 2009 roku; Wrota z pierwszej połowy XVIII wieku z Muzeum 5. Marcin Ukleja za pracę dyplomową „Cen- Zamku w Łańcucie. Temat Drzewa Jessego w ko- trum Promocji Miasta w Sandomierzu”, która po- ściele obrządku wschodniego” napisaną pod kie- wstała pod kierunkiem prof. nzw. arch. Stefana We- runkiem prof. dr. hab. Jakuba Pokory; strycha. 5. Bartosz Małolepszy za „Koncepcję Parku Kulturowego w Gnieźnie – aspekt przestrzenny V. Adres jubileuszowy i funkcjonalny” – pracę magisterską napisaną pod Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków kierunkiem prof. dr. hab. Leona Kozackiego; dla doktora Tadeusza Rudkowskiego 6. Magdalena Olszowska za pracę magister- ską „Aranżacja konserwatorska pomnika nagrob- Jubileusz 90-lecia urodzin obchodzi dr Tadeusz nego dziecięcego Stanisława Radziwiłła (+1590) Rudkowski, historyk sztuki i konserwator, niezwy- w kontekście wnętrza kolegiaty pw. św. Trójcy kle zasłużony zarówno dla Stowarzyszenia Kon- w Ołyce, Ukraina”, napisaną pod kierunkiem ad- serwatorów Zabytków, jak i Towarzystwa iunkta dr. Janusza Smazy; Opieki nad Zabytkami, a także Stowarzyszenia 7. Magdalena Rogowska za pracę magister- Historyków Sztuki. Z tej okazji Stowarzyszenie ską „Konserwacja i restauracja barokowej rzeźby Konserwatorów Zabytków przyznało Jubilatowi Chrystusa Ukrzyżowanego z kości słoniowej ze szczególną nagrodę: medal z Jego wizerunkiem, zbiorów Muzeum Warszawskiej Prowincji Zako- wykonany przez prof. Mariana Koniecznego. Me- nu Braci Mniejszych Kapucynów w Zakroczy- dal ten wraz z adresem jubileuszowym, będącym miu”, napisaną pod kierunkiem prof. ASP dr hab. wyrazem hołdu dla zasług i dorobku Jubilata, wrę- Marii Lubryczyńskiej, oraz pracę pt. „Europejskie czyli Tadeuszowi Rudkowskiemu: p. Jerzy Jasień- wyroby artystyczne z kości słoniowej w XVII ko – Prezes SKZ i Maria Sarnik-Konieczny – Se- i XVIII wieku”, napisaną pod kierunkiem prof. kretarz Generalny SKZ. ASP dr. hab. Jakuba Pokory; Laureat – wyznając, że nie spodziewał się tak 8. Łukasz Urbańczyk za „Architektoniczne miłego wyróżnienia – w podziękowaniu mówił dziedzictwo kulturowe szansą rozwoju Zabrza” o drodze, jaką przeszedł w swoim życiu. Droga ta – pracę doktorską, która powstała na Wydziale nie była łatwa, ale podczas jej odbywania najważ- Architektury Politechniki Krakowskiej pod kie- niejszą rzeczą dla doktora Rudkowskiego zawsze runkiem prof. dr. hab. inż. arch. Andrzeja Ka- pozostawała historia sztuki, którą określił on jako dłuczki. „główną treść swojego życia”.
180 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 VI. Nagroda specjalna utrzymanych polskich zabytków. Decyzją Kapi- Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków tuły Nagrody tym razem Laur Roku przyznany został Miastu Żyrardów za rewaloryzację parku dla profesora Jerzego Kowalczyka i doktora Mar- im. Karola Augusta Dittricha. Żyrardów to, jak cina Gawlickiego, dyrektora KOBiDZ – Laureaci dobrze wiadomo, modelowy wręcz przykład XIX- otrzymali dyplomy specjalne Stowarzyszenia Kon- -wiecznej osady przemysłowej, której fabryczna serwatorów Zabytków za wydanie pierwodruku zabudowa przekształcana jest obecnie w centrum I tomu dzieła Kazimierza. Stronczyńskiego „Opi- kultury. Także założony pod koniec XIX wieku sy i widoki zabytków w Królestwie Polskim w samym środku miasta nad rzeczką Pisią park (1844-1855)”; redakcja i opracowanie krytyczne: poddany został w ostatnich latach rewaloryzacji i w prof. dr hab. Jerzy Kowalczyk z Zespołem. połowie 2008 roku ponownie udostępniony do W swoim czasie p. doktorowi Gawlickiemu uda- zwiedzania, wypoczynku i rekreacji. Przyznając te- ło się przekonać p. Ministra Mertę, aby wydać to goroczny Laur Roku, „Spotkania z Zabytkami” do- ważne dzieło, podejmując równocześnie trudny ceniły w ten sposób wysiłki Urzędu Miasta i pre- wysiłek współczesnych prac redakcyjnych. P. Dy- zydenta Żyrardowa Andrzeja Wilka. Nagrodę Laur rektor Paulina Florjanowicz złożyła obietnicę po- Roku 2010 wręczał Redaktor Naczelny „Spotkań mocy przy kontynuacji edycji, czyli przy wyda- z Zabytkami” Wojciech Przybyszewski. niu II tomu dzieła. Przed zakończeniem uroczystości głos zabrał VII. Nagroda Prezesów Polskich Prezes Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków Pracowni Konserwacji Zabytków SA prof. Jerzy Jasieńko. Pragnął on podziękować dok- i Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków torowi Marcinowi Gawlickiemu – do niedawna Dyrektorowi Krajowego Ośrodka Badań i Doku- Nagroda ta została ufundowana dla wybitnych mentacji Zabytków – za jego pracę na tym stano- konserwatorów zabytków za ich opracowania na- wisku i za wkład w przygotowanie tegorocznych ukowe i publikacje książkowe. Od sześciu lat na- obchodów Międzynarodowego Dnia Ochrony Za- gradzana jest jedna spośród pozycji zgłoszonych na bytków, które przybrały w końcu tak odmienny Konkurs GKZ i SKZ na najlepsze prace z dziedzi- charakter. Prezes Jasieńko życzył Marcinowi Gaw- ny ochrony zabytków i muzealnictwa, stanowiąca lickiemu udanego powrotu na spokojniejszą drogę szczególnie interesujące opracowanie o charakte- pracy naukowej. rze syntezy lub monografii i przyczyniająca się do W dyskusji zabrał głos także profesor Andrzej poszerzenia wiedzy o zabytkach i ich konserwacji. Tomaszewski, który w pierwszej części wystąpie- Tegorocznym laureatem został dr Aleksander nia w serdeczny sposób wspomniał Tomasza Mer- Piwek z Gdańska – autor bardzo wartościowej i cie- tę – zmarłego tragicznie Generalnego Konserwa- kawej książki „Architektura kościoła pocysterskie- tora Zabytków. W drugiej części wystąpienia od- go w Oliwie od XII do XX wieku. Świątynia za- niósł się do zmian przeprowadzonych w kierow- konna białych mnichów”. Nagrodę wręczyli prof. nictwie Krajowego Ośrodka Badań i Dokumenta- Jerzy Jasieńko – Prezes SKZ i dr Marek Barański – cji Zabytków, a zwłaszcza krytycznie ocenił formę, Prezes PPKZ SA. w jakiej te zmiany zostały przeprowadzone. Nowo powołana Dyrektor KOBiDZ-u, Paulina Florjano- VIII. Nagroda wicz ze swej strony zapewniła o woli kontynuowa- Laur Roku 2010 miesięcznika nia dotychczasowego rozwoju Krajowego Ośrod- „Spotkania z Zabytkami” ka Badań i Dokumentacji Zabytków. Druga część koncertu zespołu „Concertino con Rada Redakcyjna i Redakcja miesięcznika Chitarra” oraz poczęstunek w Sali Rady dla uczest- „Spotkania z Zabytkami”, wraz z wydającą go ników uroczystości zakończyły tegoroczne, od- Fundacją „Hereditas”, po raz czwarty przyznały mienne w formie, obchody Międzynarodowego nagrodę dla właścicieli ub użytkowników szero- Dnia Ochrony Zabytków na Zamku Królewskim ko udostępnionych do zwiedzania, wzorowo w Warszawie.
Opracowano na podstawie materiałów KOBiDZ i SKZ
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 181 Streszczenie Abstract
W 2010 roku uroczystości przypadającego 18 In 2010, the International Monument Protec- kwietnia Międzynarodowego Dnia Ochrony Za- tion Day, which fell on April 18, was celebrated on bytków wyjątkowo odbyły się 11 maja na Zamku May 11 at the Royal Castle in Warszawa. The rea- Królewskim w Warszawie. Przyczyną tej zmiany son for the change was the crash of the presiden- była katastrofa prezydenckiego samolotu pod Smo- tial plane near Smoleńsk on April 10, 2010, and leńskiem 10 kwietnia 2010 roku i ogłoszona the subsequently declared period of National w związku z nią Żałoba Narodowa. W katastrofie Mourning. The President of Poland Lech Kac- zginęli Prezydent RP Lech Kaczyński wraz z mał- zyński, his wife Maria and numerous important żonką Marią i wiele osobistości polskiego życia pu- personages representing Polish public life, among blicznego, a wśród nich główny organizator tego- them the main organiser of this year’s celebrations rocznych obchodów Międzynarodowego Dnia of the International Monument Protection Day, Ochrony Zabytków Minister Tomasz Merta, Ge- Minister Tomasz Merta, the General Monument neralny Konserwator Zabytków. Środowisko Conservator, died in the catastrophe. The environ- polskich konserwatorów i osób związnych z ochro- ment of Polish conservators and people associated ną zabytków, a także cała polska kultura poniosły with monument conservation, as well as Polish wielką stratę. culture itself suffered an irreparable loss. Na początku uroczystości p. Magdalena Merta The celebrations commenced with Ms. odebrała przyznaną pośmiertnie Jej Mężowi Na- Magdalena Merta being presented the Special Award grodę Specjalną Prezesa Stowarzyszenia Konser- of the Chairman of the Association of Monument watorów Zabytków „MEMORIA, SPIRITUS, Conservators (SKZ) “MEMORIA, SPIRITUS, MATERIA” (pamięć, duch, materia). Nagrodą tą, MATERIA” (memory, spirit, matter), which had been którą wręczył Prezes SKZ prof. Jerzy Jasieńko, uho- posthumously given to her Husband. The Award, norowano szczególne zasługi śp. Tomasza Merty handed out by the Chairman of the SKZ, Professor dla ochrony zabytków i dziedzictwa narodowego. Jerzy Jasieńko, was to honour considerable services Obchody Międzynarodowego Dnia Ochrony that the late Tomasz Merta rendered to the idea of Zabytków, trwające zazwyczaj dwa dni, w tym roku monument and national heritage protection. znacznie skrócono. Nie odbyła się konferencja The celebrations of the International Monu- naukowa ani imprezy z reguły towarzyszące obcho- ment Protection Day, usually lasting two days, were dom, a związane z – co roku innym – zabytkowym significantly reduced this year. There were neither miejscem, które gości uczestników. the scientific conferences nor the events tradition- Część oficjalną rozpoczęło wystąpienie Mini- ally accompanying the celebration and associated stra Piotra Żuchowskiego – Sekretarza Stanu w Mi- with the historical venue – different reach year – nisterstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, which hosted the participants. który przejął obowiązki Generalnego Konserwa- The official part commenced with the speech tora Zabytków. Przedstawił on między innymi nie- by Minister Piotr Żuchowski – a Secretary of State które problemy wiążące się z funkcjonowaniem at the Ministry of Culture and National Heritage, polskiej Służby Ochrony Zabytków. who took over the duties of the General Monu- Jak co roku, ważną część uroczystości stano- ment Conservator. Among other issues, he present- wiło wręczenie nagród będących wyrazem uzna- ed several problems connected with functioning nia dla trudu osób zajmujących się konserwacją of the Polish Monument Protection Service. i ochroną zabytków. Dziewięciu przedstawicielom As every year, awarding prizes to honour the regionu łódzkiego, w którym miały odbyć się za- efforts of people involved in monument conserva- planowane na kwiecień obchody, przyznano od- tion and protection constituted an important part znaki „Za Opiekę nad Zabytkami”. Rozstrzygnięto of the celebrations. Nine representatives of the też konkurs Generalnego Konserwatora Zabytków Łódź region, where the celebrations planned for „Zabytek Zadbany”. Nagrody przyznawane są April were to take place, were awarded the medals w nim instytucjom, urzędom, przedsiębiorstwom “For Protection of Monuments”. Winners were i parafiom, a także osobom prywatnym, które also announced in the competition of the General dzięki przeprowadzonym przez siebie remontom Monument Conservator for “A-Well-Looked-Af- i rewaloryzacjom przyczyniły się do ratowania za- ter Monument” in which prizes are awarded to bytków i przywróciły im dawną świetność. institutions, offices, companies, parishes as well as W 2010 roku przyznano 4 nagrody w kategorii individuals who, by carrying out restorations and zabytków architektury i budownictwa mieszkal- renovations, contributed to preserving historic
182 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 nego, 3 nagrody w kategorii budownictwa prze- monuments and restored them to their former glo- mysłowego, 4 nagrody w kategorii zabytków sa- ry. In 2010, 4 prizes were awarded in the monu- kralnych i 1 nagrodę w kategorii zabytków archi- ments of architecture and housing industry cate- tektury obronnej. gory, 3 prizes in the industrial architecture catego- Nagrodę im. ks. Janusza Pasierba „Conserva- ry, 4 prizes in the category of church architecture tor Ecclesiae” przyznawaną corocznie przez Sto- and 1 in the category of defensive architecture. warzyszenie Konserwatorów Zabytków za szcze- In 2010, two people received the Award of Rev. gólnie cenny wkład w ochronę i konserwację ar- Janusz Pasierb “Conservator Ecclesiae” presented chitektury i sztuki sakralnej, pzyznano w 2010 roku annually by the Association of Monument Con- dwóm osobom. servators for particularly valuable contribution to Dziewięć osób otrzymało nagrody, a pięć osób protection and conservation of church architecture wyróżnienia w corocznym konkursie Generalne- and art. go Konserwatora Zabytków i Stowarzyszenia Kon- Nine prizes and five distinctions were awarded serwatorów Zabytków na najlepsze prace nauko- in the annual competition of the General Monu- we, studialne i popularyzatorskie w dziedzinie ment Conservator and the Association of Monu- ochrony zabytków i muzealnictwa. Celem tego ment Conservators for the best scientific, study and konkursu jest wspieranie pasji dla konserwacji popularising work in the field of monument pro- i ochrony zabytków – przede wszystkim wśród tection and museology. The aim of the competi- młodych absolwentów uczelni. tion is developing the passion for monument con- Specjalnym adresem jubileuszowym i pamiąt- servation and protection – mainly among the young kowym medalem Stowarzyszenie Konserwatorów university graduates. Zabytków uczciło obchodzącego 90 urodziny dra With a special jubilee address and a commem- Tadeusza Rudkowskiego, cenionego i zasłużone- orative medal, the Association of Monument Con- go historyka sztuki i konserwatora. servators honoured dr Tadeusz Rudkowski, Nagrodą specjalną uhonorowano także wydaw- a highly regarded and distinguished art historian ców nowej edycji monumentalnego dzieła z poło- and conservator who celebrated his 90th birthday. wy XIX wieku zawierającego opisy i widoki zabyt- A special award was also granted to the publish- ków Królestwa Polskiego. Prezesi Polskich Pracow- ers of the new edition of a monumental work from ni Konserwacji Zabytków SA i Stowarzyszenia the mid-19th century including descriptions and Konserwatorów Zabytków już po raz szósty wspól- views of monuments from the Kingdom of Poland. nie nagrodzili jedną, wybraną spośród nadesłanych For the sixth time the Chairmen of Polish Monu- na konkurs GKZ i SKZ publikację książkową ma- ment Conservation Workshops S.A. and the Asso- jącą charakter monografii i wyróżniającą się swym ciation of Monument Conservators jointly award- wysokim poziomem. ed one book, published as a monograph and distin- Nagrodę „Laur Roku 2010” miesięcznika „Spo- guished by its high level, selected from all the en- tkania z Zabytkami” otrzymało miasto Żyrardów tries sent for the GKZ and SKZ competition. i jego władze za udaną rewaloryzację parku poło- The “Laurel of 2010”, granted by the “Spotka- żonego w centrum miasta, które stanowi przykład nia z Zabytkami” (Encounters with Monuments) zabytkowej XIX-wiecznej osady przemysłowej. monthly, was awarded to the city of Żyrardów and Po wręczeniu nagród odbyła się krótka dysku- its authorities for a successful restoration of a park sja, w czasie której poruszono kilka spraw nurtu- located in the centre of a city which is an example jących środowisko konserwatorskie. of a 19th-century industrial settlement. Koncert wykonującego muzykę barokową ze- After the ceremony a short discussion took place społu „Concertino con Chitarra” oraz poczęstu- in which several issues concerning the conserva- nek dla zgromadzonych gości w Sali Rady Zamku tion circles were raised. Królewskiego stanowiły zakończenie tegorocznych The concert of Baroque music performed by uroczystości Międzynarodowego Dnia Ochrony “Concertino con Chitarra” and refreshments for Zabytków. the guests gathered in the Council Chamber at the Royal Castle closed this year’s celebrations of the International Monument Protection Day.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 183 KSIĄŻKI BOOKS
Krystyna Dąbrowska-Budziło
Krystyna Pawłowska Przeciwdziałanie konfliktom wokół ochrony i kształtowania krajobrazu Partycypacja społeczna, debata publiczna, negocjacje
Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki, Kraków 2008 (ss. 376, 114 ilustracji)
Krystyna Pawłowska Preventing conflicts concerning landscape shaping and protection Social participation, public debate, negotiations
Krakow University of Technology, Kraków 2008 (pp. 376, 114 ilustrations)
Publikacja książkowa Kry- The book written by Kry- styny Pawłowskiej, dotyczą- styna Pawłowska, concerning ca partycypacji społecznej to- social participation accompa- warzyszącej ochronie i kształ- nying the process of landscape towaniu krajobrazu, została shaping and protection was wydana przez Wydawnictwo published as a scientific work Politechniki Krakowskiej, on architecture by the Pub- jako praca naukowa z dzie- lishing House of the Krakow dziny architektury. University of Technology. Jest to praca niezwykle ak- The work is very up-to- tualna, uwzględniająca prawo date as it takes into account współdecydowania społe- the right of a citizen society to czeństwa obywatelskiego make joint decisions about o kształcie krajobrazu, stano- the shape of landscape which wiącego dobro społeczne. Na constitutes common proper- publikację tę należy zwrócić ty. The publication should uwagę także z powodu jej in- also be recommended be- terdyscyplinarnego charakte- cause of its interdisciplinary ru i nowatorskiego ujęcia. character and novel approach. Podejmuje ona problemy It addresses difficult issues trudne, w małym stopniu do- which have not been studied tąd w tym zakresie i ujęciu in such depth yet. opracowane. The Author draws attention to the fact that an Autorka zwraca uwagę na fakt, że dla działań appropriate atmosphere should be created for ac- w zakresie ochrony i kształtowania krajobrazu trze- tivities concerning landscape shaping and protec- ba stworzyć właściwy klimat uruchomiając mecha- tion, by initiating mechanisms to prevent or ap- nizmy zapobiegające konfliktom oraz łagodzące je pease conflicts, or resolve them once they have i rozwiązujące, gdy już się zrodzą. Konflikty te bo- arisen. Such conflicts, so frequent in contempo- wiem, tak częste we współczesnym życiu publicz- rary public life, can make it difficult if not impos-
184 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 nym, utrudniają, a niejednokrotnie uniemożliwiają sible to undertake certain landscape enterprises. prowadzenie wielu krajobrazowych przedsięwzięć. The book, which is addressed to architects and Książka, skierowana do architektów oraz władz public services and authorities responsible for i służb publicznych zajmujących się gospodarką spatial development, is based on practical experi- przestrzenną, oparta jest na doświadczeniach prak- ence constituting a springboard for scientific con- tycznych, stanowiących podstawę dla naukowych siderations. rozważań. The essential idea of those considerations is Zasadniczy wątek owych rozważań poprzedzo- preceded by presenting the main principles of fa- ny jest przedstawieniem głównych zasad idei swoj- miliarity in architecture since this familiarity, which skości w architekturze z uwagi na to, że właśnie evokes the sense of attachment to one’s place of owa swojskość, rodząca przywiązanie do miejsca, residence, is possible to acquire via widely under- jest możliwa do uzyskania poprzez szeroko pojętą stood social participation. The Author has devoted partycypację społeczną. Autorka poświęca swą much though to landscape architecture, the range uwagę również architekturze krajobrazu, wciąż and subject matter of which has not yet been fully jeszcze w środowisku polskim nie w pełni uświa- acknowledged by Polish professional circles. damianej co do zakresu i tematyki. Perception seems to play a significant part in the Niemałą rolę w przypadku poruszanego tema- case of the subject in question. According to the tu odgrywa percepcja. Poznanie jej istoty niezbęd- Author, learning its essence is indispensable for ne jest, zdaniem autorki, dla zrozumienia wielu understanding numerous contradictions and con- sprzeczności i konfliktów związanych z kształtowa- flicts associated with shaping space. Therefore, the niem przestrzeni. Stąd skupienie uwagi na różno- attention was focused on the variety of attitudes rodności postaw w stosunku do krajobrazu, wyni- towards landscape, resulting from different rela- kłej z różnych relacji pomiędzy krajobrazem i ludź- tions between landscape and man. In consequence mi. Relacje te sprawiają, że o przestrzeń toczy się of those relations a kind of ‘game’ for space is be- swoista „gra”, której zasady architekt chcący zre- ing played, the rules of which architects wishing alizować swój projekt musi poznać. to realise their projects have to learn. W książce można znaleźć trafne uwagi o komu- Accurate observations referring to social com- nikacji społecznej; trudność w precyzyjnym prze- munication can also be found in the book; diffi- kazie informacji jest niejednokrotnie przyczyną po- culties with conveying the information precisely wstawania wielu konfliktów towarzyszącym spra- have frequently led to conflicts connected with wom przestrzennym. Autorka przeprowadza ana- spatial issues. The Author conducts an analysis of lizę konfliktów skupiając się na tych, które toczą conflicts, focusing on those concerning the issue się wokół ochrony zabytków i środowiska. Jej wy- of monument and environment protection. Its con- nikiem jest przedstawienie próby przystosowania sequence is presenting an attempt at adopting the ogólnej teorii zarządzania konfliktami do tematyki general theory of conflict management for spatial przestrzennej. development problems. Niezwykle istotnym dla całości pracy jest roz- The chapter devoted to the idea of social par- dział poświęcony idei partycypacji społecznej ticipation creating favourable conditions for the sprzyjającej, jak już wspomniano, rozwojowi spo- already mentioned development of citizen society łeczeństwa obywatelskiego i idei swojskości w ar- and the idea of familiarity in architecture, is of par- chitekturze. Autorka zwraca uwagę na fakt, że ticular significance for this work. The Author draws o ostatecznym sukcesie przedsięwzięcia decyduje attention to the fact that the ultimate success of nie tylko forma partycypacji, lecz również to, „kie- the enterprise is decided not only by the form of dy i w stosunku do kogo” zostanie ona zastosowa- participation, but also by “when and towards na. Wcześniejsze jej użycie i większy zakres znacz- whom” it will be applied. Its earlier application and nie zmniejszają ryzyko powstawania i rozwoju kon- wider range significantly decrease the risk any con- fliktów. Konkluzją tych przemyśleń jest przedsta- flicts arising and developing. Presenting a way of wienie sposobu realizowania tej idei. Jedną z jej realizing this idea is the conclusion drawn from form są przedprojektowe badania społeczne pozwa- those considerations. One option is offered by pre- lające poznać potrzeby przyszłych użytkowników project social research allowing for finding out the projektowanego dzieła. W pracy można znaleźć ze- requirements of the future users of the designed staw metod badawczych w tym zakresie, dostoso- object. The work lists a set of research methods wanych do tematyki architektoniczno-krajobrazo- which could be applied here, adapted for the ar- wej ze szczególnym uwzględnieniem obszarów za- chitectonic – landscape issues, with particular em- bytkowych. phasis on area of historical value.
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 185 Szczególnie interesującą formą współpracy ze “Participation design workshops”, presented by społecznością lokalną są, przedstawione przez au- the Author, which may provide inspiration for fu- torkę, „partycypacyjne warsztaty projektowe”, da- ture architectural projects seem to be a particularly jące w efekcie inspiracje dla przyszłych projektów interesting form of cooperation with local com- architektonicznych. Wiele uwagi jest poświęconej munity. Much attention has been devoted to the interpretacji wyników przeprowadzonych badań, interpretation of results of conducted research, as a także sposobowi publicznej prezentacji studiów well as to the way of public presentation of studies i projektów, by była ona łatwo przyswajalna i zro- and projects in order to make it assimilable and zumiała. comprehensible. Odrębnym zagadnieniem poruszanym w pra- Negotiation techniques, due to which cy są negocjacje, dzięki którym można osiągnąć a compromise could be reached or a solution found kompromis lub znaleźć wyjście niebrane dotąd pod that has not previously been considered by either uwagę przez obie strony oraz stosowane w trud- side, which could be applied in more difficult de- niejszych przypadkach debaty. bates are yet another problem discussed in this work. Niezwykle interesujący jest rozdział poświęco- The chapter devoted to non-government organ- ny organizacjom pozarządowym, osiągającym nie- isations whose actions are frequently very effec- jednokrotnie wielką skuteczność działania. Pracę tive is particularly interesting. The work closes with kończy zbiór przykładów ilustrujących omawiane a collection of examples illustrating the previously wcześniej zagadnienia. discussed issues. Przedstawiona książka reprezentuje wysoki po- The book described above represents a high lev- ziom merytoryczny, a wspomagający tekst materiał el of factual knowledge and the accompanying graficzny jest bogaty i trafnie dobrany. Stanowi ona graphic material is varied and carefully selected. publikację, która zainteresuje architektów, konser- This publication will be of interest to architects, watorów zabytków, urbanistów i wszelkich specja- monument conservators, urban planners and oth- listów starających się ocalić kulturowe dziedzictwo. er specialists attempting to preserve national herit- Będzie również przychylnie przyjęta przez tych, age. It also ought to be appreciated by those who którzy rozumieją rozwój przestrzenny jako konty- understand spatial development as the continua- nuację zastanych wartości. Książka ta daje bowiem tion of the preserved values, since the book offers narzędzie, dzięki któremu łatwiej będzie uzyskać a tool with which it might be easier to obtain pos- efekty w tym zakresie. itive results in this area.
186 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 WSPOMNIENIA POSTHUMOUS TRIBUTES
Kazimierz Kuśnierz Stanisław Czyrny
Każdego dnia odchodzą od Each day eminent monu- nas wybitni konserwatorzy za- ment conservators and people bytków oraz osoby mające zna- who significantly contributed to czący wkład w ideę ochrony the issue of national heritage dziedzictwa narodowego. W ko- protection pass away. In this col- lumnie tej wspominamy tych umn we remember the most najważniejszych, którzy znani important personages whose byli w całej Polsce ze swych do- achievements were known all konań. Nie wspominaliśmy do- over Poland. But so far we have tychczas o tych mniej znanych, not mentioned those less well których działalność na rzecz known, whose contributions to „swoich ojczyzn” była równie their ‘native land’ were equally znacząca i ważna. Takich patrio- meaningful and important. Such tów rodzinnej ziemi zapewne patriots of their native towns jest wielu, choć są bezimienni. must be numerous, although Ich przykładem jest Stani- they remain nameless. sław Czyrny, pułkownik, dr One such person was nauk medycznych, wybitny chi- Stanisław Czyrny, a colonel, rurg. Urodził sie w Sieniawie doctor of medical sciences and nad Sanem, gdzie spędził młodość. Stąd wyruszył an eminent surgeon. He was born in Sieniawa on w „wielki świat” wykazując wybitne zdolności, wie- the San River, where he spent his youth. He left dzę i mądrość. for the ‘wide world’ to demonstrate his unique tal- Ukończył z wyróżnieniem Wojskową Akade- ents, knowledge and wisdom. mię Medyczną w Łodzi. Pracę zawodową rozpo- He graduated with honours from the Military czął w Klinice Wojskowej w Warszawie. Tutaj Medical Academy in Łodz. He started his profes- współpracując z wybitnymi ortopedami osiągnął II sional career in the Military Clinic in Warszawa stopień specjalizacji. Obronił pracę doktorską, where, by cooperating with outstanding orthopae- opracował szereg publikacji naukowych. W 1975 dists, he achieved the 2nd degree of specialisation. roku uczestniczył w misji pokojowej ONZ na Bli- He defended his PhD thesis and prepared several skim Wschodzie, za co otrzymał Medal Sił Poko- scientific publications. In 1975, he participated in a jowych ONZ. peacekeeping mission of the UN in the Near East, W następnych latach był ordynatorem Oddzia- for which he received the UN Peace Corps Medal. łu Ortopedii Szpitala Wojskowego w Krakowie oraz In the following years, S. Czyrny was the Head założycielem oddziału ortopedii Szpitala Woje- of the Orthopaedics Department of the Military wódzkiego św. Łazarza w Tarnowie. Hospital in Krakow and the founder of the ortho- Około 20 lat temu powrócił w rodzinne stro- paedics ward in the Voivodeship Hospital of St. ny – do Sieniawy. Będąc już na emeryturze woj- Lazarus in Tarnow. skowej rozwinął tutaj działalność jako niezwykle About 20 years ago, he “returned” to his home zaangażowany samorządowiec. Został wybrany town – to Sieniawa. Being in military retirement, przewodniczącym Rady Miejskiej. Ta zaszczytna S. Czyrny became a member of the local govern- funkcja dała Mu szerokie możliwości wprowadza- ment extremely involved in local affairs. He was nia Sieniawy w XXI wiek jako historycznego mia- elected the chairman of the Town Council, and this sta Sieniawskich i Czartoryskich z szeregiem prestigious function gave him numerous opportu-
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 187 obiektów i zespołów zabytkowych ważnych dla nities to lead Sieniawa into the 21st century as kultury narodowej. Zabytki te były przeważnie a historic town of the Sieniawski and Czartoryski w złym stanie – jako pozostałości niechlubnego families, with several historic edifices and complex- okresu Polski Ludowej. Nadrzędnym celem dra es important for national culture. Those monu- Czyrnego było odzyskanie cennego krajobrazu ments were mostly badly damaged after the dis- kulturowego miasta, w czym znalazł sprzymie- graceful period of People’s Republic of Poland. The rzeńców w postaci członków Rady Miejskiej, superior aim for S. Czyrny was regaining the pre- a przede wszystkim burmistrza Miasta i Gminy cious cultural landscape of the town, in which his Sieniawa Adama Wosia. W klimacie wzajemnej allies were the members of the Town Council, but współpracy zmierzającej do rewaloryzacji zabyt- primarily the Mayor of the Town and District of ków Sieniawy podjął wiele inwestycji konserwa- Sieniawa, Adam Woś. In the atmosphere of mutu- torskich, z których część została już ukończona. al cooperation leading to restoration of Sieniawa Sieniawa posiada wspaniały zespół pałacowo- monuments, S. Czyrny initiated numerous con- -ogrodowy, odrestaurowany ratusz z przygotowa- servation investments, some of which have already nym projektem konserwatorskim odtworzenia been completed. Sieniawa can boast a magnificent wieży zegarowej, projekt odbudowy południowej palace and park complex, a restored town hall with pierzei rynku (tzw. Planty), odrestaurowany i czę- a ready conservation project for the reconstruction ściowo zrekonstruowany budynek „Sokoła”, sta- of the clock tower, a project of restoring the south- nowiący południową „bramę” do miasta. Miał też ern frontage of the market square (so called “Plan- plany ratowania reliktów bastionów południo- ty”), and the restored and partially reconstructed wych dawnej twierdzy Sieniawskich z około po- building of the „Sokoł” constituting the south łowy XVII wieku, odbudowy 17-osiowego spi- „gate” to the town. He also made plans for saving chlerza na Augustynowie przy dawnym porcie the relics of south bastions of the old Sieniawski i stoczni rzecznej nad Sanem. Tych zamierzeń family fortress from about the mid-17th century, związanych z dziedzictwem kulturowym Sienia- or the reconstruction of the 17-axis granary in Au- wy było znacznie więcej. Ich realizację przerwała gustynow by the old harbour and river dockyard ciężka choroba. on the San. There were many more plans con- Stanisław Czyrny zmarł 23 kwietnia 2010 roku. nected with the cultural heritage of Sieniawa, but Spoczął na cmentarzu w swoim rodzinnym mie- his serious illness interrupted their realisation. ście w trzy dni później. Stanisław Czyrny died on April 23, 2010 and Dr Stanisław Czyrny był wspaniałym człowie- was buried in his home town three days later. kiem czynu, wybitnym lekarzem, ale też wielkim Doctor Stanisław Czyrny was a great man of intelektualistą, umiejącym docenić wartości kul- action, an outstanding doctor, but also a great in- turowe swojej ojczyzny. Dzisiejsza Sieniawa za- tellectual able to appreciate the cultural values of wdzięcza mu bardzo wiele, tak jak kultura naro- his homeland. Present-day Sieniawa owes him dowa. a lot, and so does Polish culture.
188 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 POLEMIKI POLEMICS
Okiem Puzona Autorytety, jeszcze raz autorytety!
Mimo, iżem gadatliwy z natury, a i pisać mi się mokracji sztukę z jego nazwy usunięto, a wprowa- cokolwiek chce jeszcze, zwykłem nie zabierać głosu dzono „dziedzictwo narodowe”. Czy jednak z tej ra- w dyskusjach na tematy typowo polskie z cyklu „strzy- cji owemu dziedzictwu coś się poprawiło? Czy jed- żono – golono”, bo niczego konkretnego w końcowym nak – mimo wszystko – nie było mu choćby trochę efekcie nie przynoszą. Jeśli czynię teraz od reguły owej i choćby tylko czasem odrobinę lepiej wtedy, gdy było wyjątek, to dlatego, że wzburzył mnie nieco swą wy- pod sztuką? (Takich pytań, nie retorycznych zgoła powiedzią na temat P.T. naszych służb konserwator- postawiłbym więcej, aliści zważać muszę, bo IPN tu- skich imć pan Marek Konopka na łamach „Biuletynu dzież inne podobnie szacowne instytucje czuwają Informacyjnego PKN ICOMOS”. Wielce szanowny i mogą mnie chcieć zlustrować...) ów Autor zechciał pominąć wiele osiągnięć naszych W swoim artykule, którego się z rozmysłem i nie- na konserwatorskim poletku tudzież – nie wiedzieć jaką rozkoszą czepiam, prześwietny Autor leje trady- czemu – powypisywać jakiesić banialuki, co jako żywo cyjnie krokodyle łzy nad pozycją konserwatorów wo- przysłowiowe ziarna i plew pomieszanie na pamięć jewódzkich w ogóle, a generalnego w szczególności. przywodzi. W swoim „Powrocie do przeszłości?” nasz Zapewne dla imć Konopki ideałem byłoby, gdyby naj- prześwietny Autor dowodzi, jakoby przed rokiem 1989 pierwszy z konserwatorów Rzeczypospolitej miał służb konserwatorskich w naszym kraju nie było, a je- rangę... premiera, a może i prezydenta, bo wtedy nikt no ich „erzatz” w postaci 49 konserwatorów woje- nie byłby w stanie podważać jego decyzji... Ponieważ wódzkich. (A kiedyż to, według M. Konopki w takim wiek mój za słuszny uważać trzeba, a bitwę pod razie były? Czy aby nie przed rokiem 1939, hę?) Sko- Grunwaldem jeszcze z autopsji pamiętam, chcę ro tak, to życzyłbym dalej owóż na takie dictum, by uświadomić mojemu Koledze, że od czasów reakty- ów „erzatz” w pełnym składzie, tj. wszyscy, którzy kie- wowania Rzeczypospolitej w pamiętnym listopadzie dykolwiek pełnili jakże niewdzięczną (to prawda!) rolę roku 1918 resort kultury (obojętnie jak się zwał!) sy- WKZ, spotkał się z panem Konopką. Mniemać nale- tuowano za wszystkimi innymi, bo sprawy zagranicz- ży, że wiele, nie tylko cokolwiek, powiedzieć by temu ne, skarbu, finansów, administracji, wojska, rolnic- Jegomości mogli... twa, przemysłu, zdrowia, oświaty i inne stokroć prze- Nie jest prawdą, jeśli Pan nie wiesz, Panie Konop- cie ważniejsze były niźli artyści, biblioteki, muzea i za- ka, że w Polsce przed rokiem 1989 służb konserwa- bytki. Tak, tak, Moiściewy!!! Kto tego jeszcze uświa- torskich nie było. A że nazywało się to inaczej? Że owe domić sobie nie był w stanie, niech owo uczyni urzędy i instytucje (WKZ + BDZ) miały nieco od- czytając Puzona! A osobliwie – niech zwróci uwagę mienne niż dziś zadania? Wynikało to – o czym do- i ZAPAMIĘTA: muzea i zabytki są na końcu zainte- brze Konopka wie, ale przyznać się do tego najwyraź- resowań resortu, który osobliwie dzierży czerwoną niej nie chce – z odmiennych uwarunkowań, w jakich latarnię listy ministerstw tego kraju. Jeśli to stwier- działać konserwatorom w tamtych trudnych czasach dzenie jest bolesne dla ludzi zajmujących się ochro- przyszło, aliści konserwatorzy owi dysponując szczu- ną zabytków to – Bóg mi świadkiem – nijakim nie płymi co prawda środkami, jednak pewną niezwykle jest szyderstwem z mojej strony, a stwierdzeniem fak- pozytywną rolę inspirującą (nie zaś jak dziś „policyj- tu jeno... Z owej bolesnej dla nas konstatacji wynika no”-zatwierdzającą) przecie spełniali. I tylko od ich wszystko inne: kształt ustawodawstwa, pozycja ge- sprytu i inteligencji, tudzież zastanych na miejscu ukła- neralnego i wojewódzkich konserwatorów zabytków, dów zależało, czego dokonać mogą... Wiem o tym naj- wielkość nakładów na ochronę dziedzictwa narodo- lepiej, bom sam ten osobliwy „sport” przez blisko pięć wego itd., itp. lat był uprawiał. A zmiany, co z czasem i „tryndami” Znakomity Autor, którego się tutaj z niejaką lu- zachodziły, jak najbardziej naturalne były... bością czepiam, raczył był wymienić tylko dwa na- Przypomnieć tu wypada, że przecie i nasz prze- zwiska generalnych konserwatorów, którzy cieszyli świetny resort, któremu najwierniej służymy, przez się wielkim autorytetem (co niekoniecznie i nie za- lata całe zwał się Ministerstwem Kultury i Sztuki, wsze przekładało się na rezultaty ich starań): Jana Za- podczas gdy za obecnego reżimu wszechobecnej de- chwatowicza i Wiktora Zina. Owóż Pan Konopka
Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 189 zapomina (czy aby nie złośliwie?) o innych znako- notami pozostawały i jeśli są dziś gdziekolwiek wy- mitościach, jakie dzierżyły niewdzięczny ster kon- mieniane – to z kronikarskiego obowiązku jedynie. serwatorskiej nawy Rzeczypospolitej (nawet jeśli Lu- Gdy wielowiekowe państwo kościelne likwidacji ule- dową przez jakiś czas była!), takich jak choćby Alfred gło, ograniczone dziś do Watykanu i Castel Gandol- Majewski, Andrzej Gruszecki czy Andrzej Toma- fo, rola papieża niepomiernie rosnąć poczęła, bo też szewski. Każdy z nich, mający ogromne, znaczące od Piusa X aż po dziś dzień Duch Święty jeno wiel- osiągnięcia, zanim zasiadł był w gmachu miniterstwa kich papieży nam zsyła! Nieważne więc, że państwo, przy Krakowskim Przedmieściu, swoim autorytetem jakim rządzą, ma dziś 44 hektary powierzchni, a cała i miarą dokonań wcześniejszych był w stanie ile tyl- jego armia to 186 gwardzistów szwajcarskich w hala- ko było można zrobić dla naszej sprawy (prawda, że bardy jeno uzbrojonych. Ważne, że na jego czele stoi nie tak wiele, jakby się chciało) u ludzi, dla których KTOŚ, nie tylko z racji samego urzędu godnym na- pojęcie zabytku i dziedzictwa narodowego było rów- stępcą Księcia Apostołów będący... nie abstrakcyjne jak fizyka kwantowa dla kury. Ta- Wraz z ostatnią rewolucją i proklamowaniem (bez kich autorytetów, niekoniecznie będących general- najmniejszego powodu co prawda) kolejnej Pospoli- nymi konserwatorami zabytków, jednakże mających tej Rzeczy niewiarygodnie skutecznie niszczono znaczący nieraz wpływ na losy narodowej spuścizny wszelkie autorytety. Czy jeszcze je mamy? Pewnie było więcej, żeby wymienić choćby nazwiska Stani- tak, choć ujawnić się ochoty wielkiej nie mają w oba- sława Lorentza, Jerzego Szablowskiego, Karola Es- wie przed nie tyle rzeczywistymi, co urojonymi za- treichera, Aleksandra Gieysztora czy Jerzego Waldorf- zwyczaj podejrzeniami służb niekoniecznie i nie do fa. Im także (i nie tylko im!) – mimo niesprawowa- końca jawnych. Ale też jednym z czynników, które nia roli konserwatorów – zawdzięczać możemy spo- pomogłyby ich wyjściu z osobliwego „podziemia”, ro: ot, choćby odnowienie Collegium Maius Jagiel- byłoby docenianie i podkreślanie, a nie bezustanne lońskiej Wszechnicy, odbudowę warszawskiego negowanie i dezawuowanie ogromnego, autentycz- Zamku Królewskiego czy początek rewaloryzacji ne- nego dorobku nie tak dawnej przecie przeszłości. Je- kropolii na Powązkach, która to „moda” rozprzestrze- śli negują go politycy eksperiencji w tych sprawach niła się rychło na inne stare cmentarze. nijakiej nie mający, tudzież ich niewyrobiona klien- I tu oto dochodzimy do kwestii – czy kto tego tela, jest to zrozumiałe poniekąd, choć wzbudza to chce czy nie – bodaj w naszej dziedzinie najważniej- w naszych sercach sprzeciw najgorętszy. Jeśli jednak szej. Jeśli położenie resortu kultury, a w nim szcze- my sami, konserwatorowie Rzplitej potępiamy i kry- gólnie ochrony zabytków jest takie a nie inne, to war- tykujemy to, co zrobiliśmy, a co uchroniło naród to, a nawet trzeba szukać z przysłowiową świecą polski od zdziczenia, zaprzepaszczenia tego, co nam owych autorytetów. się jeszcze cudem z okropieństw wojen i zaborów Od darowania Mojżeszowi tablic z przykazań ostało, a co uratowaliśmy – to czego oczekiwać mo- dziesięciorgiem tudzież kodeksu Hammurabiego żemy od „klasy politycznej”? Toż ona z zasady dba sprecyzowania ludzkość stworzyła setki systemów o własne dziedzictwo jeno, a nie to „narodowe”!!! prawnych i filozoficznych, że o prześwietnym Sej- Wbrew oczekiwaniom imć Konopki Generalny mie naszym (którego dorobek legislacyjny liczbowo Konserwator Zabytków nigdy w randze ministra nie jest jakże imponujący!) nie wspomnę. Z przebogate- będzie, co najwyżej wiceministra z jeszcze mniejszy- go dorobku tego wynika jednak, że natura ludzka i jej mi kompetencjami. Nie pomoże też powoływanie do żywot są o wiele bogatsze, i że nie sposób w pełni i do życia „Instytutu Ochrony Zabytków”, bo ten i tak zo- końca okiełznać materii owej gąszczem, choćby naj- stanie daleko z tyłu w kompetencjach, możliwościach misterniejszym, przepisów prawa... Ta prawda – jako i znaczeniu np. za Instytutem od Naszej Pamięci. żywo – odnosi się także do naszej konserwatorskiej Tutaj potrzebna jest natomiast wielka, rzekłbym dziedziny, więc doskonałej ustawy stworzyć się pew- organiczna, praca całego środowiska konserwatorów nie nie da (dla przypomnienia imć Konopce – wbrew i muzealników na rzecz pozyskiwania jak najwięk- jego pesymizmowi – ustawa o ochronie zabytków i o szych środków finansowych na rzeczywiste działa- muzeach z 1962 roku była jedną z najlepszych nia konserwatorskie, szeroka współpraca z samorzą- w świecie, co potwierdziło blisko czterdziestoletnie dami oraz rozmaitymi instytucjami i organizacjami jej obowiązywanie, podczas gdy obecną już na gwałt w zakresie ochrony dziedzictwa narodowego, nie- zmieniać trzeba). ustanne uświadamianie społeczeństwu, jak ważne jest Luki i niedoskonałości w ustawodawstwie wsze- chronienie pamiątek przeszłości, stworzenie listy lakim zawsze wypełniały i wypełniać będą autoryte- priorytetów państwowych w zakresie ochrony zabyt- ty. One w każdej epoce były ponad ułomnością ludzi ków naszych, jak najszybsze uporządkowanie statu- i prawa, wyznaczały drogę nawet wtedy, gdy jej nie su prawnego wielu cennych obiektów i wreszcie pro- było, dawały przykład „jak zwyciężać mamy”. mowanie wybitnych specjalistów z konserwatorskie- Jeśli w długiej bo liczącej lat dwa tysiące historii go grona, a w rezultacie ulokowanie autorytetów kon- urzędu papieskiego na Piotrowym Tronie zasiadały serwatorskich tam, gdzie być powinny. miernoty, to mimo ówczesnej potęgi Kościoła mier- PUZON
190 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010