la landodeIJK! Bosnio-Hercegovino, KAKTO: bestajrajtoj Temo: Vudu-festivalo enBenino la landodeIJK! Bosnio-Hercegovino, KAKTO: bestajrajtoj Temo: Vudu-festivalo enBenino ISSN 0023-3692 NUMERO 212(2006:2) Saluton! na lando, ri¤a je historio kaj kulturo! La artikolojn por tiu speciala aldona¢o Antaª iom da tempo mi konatißis kun viri- verkis profesoro Branko MILJKO kaj profesoro kaj doktoro Zdenko LEÙI¤. no, kiu laboris por Green Peace. £ia tasko Koran dankon al ¤iuj, kiuj kontribuis al tiu ¤i numero, – kaj bonan estis kolekti kontribuojn en malri¤a kampara legadon! Georgio. Ïenerale Georgio (aparte kampara Georgio), estas unu el la plej konservativaj Ùtatoj en Usono, kaj mia unua reago estis ¥enja kompato al Ùi: “En tiu parto de la Ùtato verÙajne oni e¤ ne volas aªskulti ion pri P.S. Pro manko de kontribuoj, la dua numero de TEJO Tutmonde estos naturprotektado, ¤u?” Al mia miro, ¤io estis prokrastita kaj sendißos kun la tria numero de KONTAKTO. tute mala: ßuste la kamparaj ¤asemuloj estas inter la plej bonaj aªskultantoj kaj kontribuantoj por Green Peace ol
Temoj de KONTAKTO en 2006 Kiel sendi kontribuojn al KONTAKTO? D sendu prefere tekston originale verkitan en Esperanto aª foton/bildon memfaritan 2006:3. Lingvoj. D se vi sendas tradukon, bv. indiki la originajn fontojn, lingvon 2006:4. EGALAJ RAJTOJ/FEMINISMO, en kunlaboro kun kaj aªtoron. Ãe fabelo indiku, ¤u ßi estas popola (kaj de kiu la kampanjo ÃIUJ MALSAMAJ, ÃIIUJ EGALAJ
KONTAKTO: Dumonata socikultura revuo de Tutmonda Esperantista Junulara Organizo (TEJO), eldonata de Universala Esperanto-Asocio (UEA). Fondita en 1963. N-ro 212 (2006:2), 43-a jarkolekto. ISSN 0023-3692. Legata en ¤. 90 landoj. TTT-paßo:
2 saluton! numero 212 (2006:2) Benino: la lando de l’ vuduo
Roßer BORßES, Brazilo Benino, la naskißloko de estas Porto Novo). Kun pli ol vuduo, havas multegajn intere- unu miliono da loßantoj, Antaª kelkaj jarcentoj la sa¢ojn, kiuj kaptis la atenton Cotonou estas freneza urbego, regno Dahomejo estis unu el jam de la unuaj eªropaj alven- kun serioza media poluado, la plej potencaj imperioj en intoj. FiÙkaptistaj vilaßoj kon- sed certe ankaª kun siaj okcidenta Afriko, kies struitaj sur fostoj en la suda ¤armoj. Tie trovißas la plej landlimoj estis multoble pli parto de la lando estas inter la granda bazaro de la tuta lando vastaj ol la hodiaªaj bordoj, plej popularaj bildoj de Afriko – Grand Marché du Dantokpa. stre¤itaj inter Togolando kaj kaj ege vizitindas. Norde la En ßi troveblas kio ajn, ekde Nißerio. Hodiaª, post la ¢usa naturo abundas en grandaj surstrataj manßa¢oj, vesta¢oj, marksista periodo (Benino naturrezervejoj. Tie loßas la radio-aparatoj ßis vespertaj sin preskaª ekskluzive per estis komunisma dum 17 popolo Somba, kies kutimoj flugiloj aª simiaj testikoj. Ni fiÙkaptado; la plejmulto de la jaroj), la lando vigle renask- restas senÙanßaj dum la lastaj aªdis tie pri iu kurioza a¢o virinoj respondecas pri boata ißas, senhezite brakumante 500 jaroj. nomata “le fetiche de l’amour” transportado kaj komerco. Ili demokration. La baldaªa Tie ekzistas pli ol 30 triboj, (la feti¤o de amo). Prenu ßin, fakte aldonas multe da koloro balotado denove donas la kun siaj respektivaj malsimilaj flustru la nomon de la amata al la pejzaßo per siaj fruktoj, fajreron de espero al la lingvoj. Dank’ al la fakto, ke ni persono sepfoje, tuÙu la dezi- spicoj kaj vesta¢oj. popolo, kaj la estonteco Ùaj- vojaßis kun lokanoj, eblis viz- ratan homon kaj li/Ùi estos via! Ni pluvojaßis buse mil kilo- nas brila. iti ankaª forajn kamparajn Sed eble la plej interesa loko metrojn norden, ßis la natur- La esperantistoj Roßer vilaßojn kaj konatißi kun estas la apuda vilaßeto Ganvié, rezervejo Parc National de la BORßES (Brazilo) kaj Olga diversaj etnaj grupoj, ¤efe la kie 30 mil homoj loßas en bam- Pendjari. Ïi estas unu el la CERVERA (Hispanio) vizitis popolo Fon. Tio estus tro mal- buaj domoj super la akvo de la plej bonaj lokoj en okcidenta tiun regionon komence de facila sen Esperanto, kaj ßi lago. Ni prenis boateton, kaj la Afriko por vidi bestojn, kaj ni 2006 pere de Pasporta Servo, ankoraªfoje konfirmas la gvidanto klarigis, ke en la 18-a estis tre bonÙancaj. Ni vidis la gastiga reto de TEJO. Kun utilecon de la neªtrala lingvo jarcento la popolo Tofinu venis antilopojn, pavianojn, leonojn, la senlaca helpo de François kaj ßian kapablon laªvorte ¤i tien por eviti la bataladon hipopotamojn, elefantojn… HOUNSOUNOU, reprezentanto “malfermi la pordojn”. inter la reßoj de la popolo Fon. E¤ krokodilojn ni vidis! Ni de la junulara Esperanto- La lago estis la plej sekura loko ankaª konatißis kun la popolo movado en Afriko, ili travo- Ekde radioj – ßis vesper- pro la antikva tradicio, kiu Betamaribé (kutime nomata jaßis la tutan landon, de la taj flugiloj! malpermesis al la batalistoj Somba). Ili koncentrißas suda marbordo ßis la La vojaßo komencißis en eniri akvon. Hodiaª ¤iuj domoj proksime al la urbeto landlimo kun Burkino. Tio Cotonou, la ¤efa urbo de la staras du metrojn super la akvo Naititingou, sed loßas meze de estis mirinda, neforgesebla lando, kvankam ßi ne estas la – e¤ la telefonejo, poÙt-oficejo siaj agrikulturaj kampoj, aventuro! oficiala ¤efurbo (la ¤efurbo kaj bazlernejo. Homoj vivtenas apartigitaj unuj de la aliaj,
Infanoj kun Olga François (maldekstre) kaj Roßer numero 212 (2006:2) vojaße 3 de la ondoj, la bruon de la Verdire, tio ¤i ne estis facila katenoj kaj e¤ la kriojn de vojaßo. Kun granda ekonomia malespero… Ãi tie ni ßuis la krizo, minimumaj sanitaraj vudu-festivalon, dancante inter kondi¤oj kaj gravaj politikaj la homoj kaj la drumoj ßis la problemoj en la pli grandaj nokto, nokto-fin’. najbaraj landoj, Benino multe Post kelkaj tagoj, finfine ni klopodas plibonigi sian situa- atingis Lokossa-n, la hejmon cion. Senarbarigo pro la indus- de Esperanto en Afriko. La trio de kotono, la ¤efa Movado forte kreskas, kaj e¤ la eksporta¢o, daªre kaªzas mult- Afrika Oficejo de UEA estis egajn problemojn, kun preskaª plene translokita tien. La ¤efa plena detruo de la sudaj ßang- kialo por lerni la Internacian aloj. En la nordo, sekeco Lingvon estas korespondado. endanßerigas la vivon de Kompreneble, la vizito de sovaßaj bestoj kaj kaªzas En Esperanto-centro en Benino eksterlandanoj aldonas novan multajn dolorojn al la indiße- anstataª vivi kune en vilaße- homoj) pro ties kapablo komu- instigon al la studado de naj popoloj. Ãar manßa¢oj ne toj. Tiu tradicio montras ilian nikißi kun la spiritoj kaj trovi Esperanto. Roßer prelegis en estas sufi¤e variaj, nutrado individuecon kaj helpis kon- helpon. Tiu komunikado efek- lernejo pri la rilatoj inter estas nesufi¤a, kaj la infanoj servi ilian kulturon kontraª tivißas per ritoj, kiu kutime Benino kaj Brazilo – fakte, pli suferas plej multe. Estas facile islamaj kaj kristanaj influoj. inkluzivas oferadon aª don- ol unu miliono da beninanoj perdi la esperon, sed ne ¤io La plej granda parto de la adon de palma vino, ßino aª estis senditaj kiel sklavoj al la estas perdita. Betamaribé-komunumo estas manßa¢oj, kiel ovoj, kokinoj aª tiama portugala kolonio. En la Kion oni povas fari? La fervoraj animismanoj. Iam ili kaproj. La graco de la spiritoj fino de la prelego oni parolis unua paÙo estas informißi. estis ¤iam nudaj, sed nun- estas esenca por protekto kaj pri futbalo (neeviteble…), kaj Legante ¢urnalojn, revuojn aª tempe ili uzas vesta¢ojn. prospero, kaj kelkaj spiritoj estis donacita pilko kiel simbo- librojn, oni povas ekscii pri la Ãiukaze, ili daªre ¤asas pere povas esti alvokataj por mal- lo de amikeco inter BEF ßenerala panoramo. E¤ pli de pafarkoj. Tre interesa estas bonaj, malicaj celoj. (Benina Esperanto-Federacio) bone estas vojaßi: la vojaßado ilia tipa konstrua¢o Tata Dum 300 jaroj la reßoj de kaj BEJO (Brazila Esperantista permesas pli detale konatißi Somba. Ïi konsistas el mal- Dahomejo vendis kaptitajn Junulara Organizo). kun la mikroekonomia situa- grandaj rondaj kabanoj, kiuj malamikojn kiel sklavojn al cio – kaj ankaª la freneza aspektas kiel etaj kasteloj. La eªropanoj. Tiuj sklavoj estis Alia mondo vere eblas! korupto, je la kosto de la civi- suba etaßo estas rezervita por sendataj ¤efe al la tiamaj kolo- Finfine, ni iris al Abomejo, tanoj. £arßita de tiuj scioj, oni bestoj; interetaße situas kuir- nioj en Brazilo, Kubo kaj la malnova centro de la Granda povas ekzameni la agadon de ejo. Supre estas teraso, kie tro- Haitio. Al la “nova mondo” la Regno Dahomejo. La ¤efa niaj propraj registaroj kaj plen- vißas dormo¤ambroj kaj sklavoj portis ankaª sian reli- vidinda¢o tie estas la riparata di al politikistoj, estante jam grenejoj. Antaª ol reveni al la gion, kiu disvolvißis kaj estas reßa palaco kaj la elstara pli bone informitaj. La sekva sudo de Benino, ni vizitis aktive praktikata ßis hodiaª. muzeo pri la imperia historio. paÙo estas reala kontribuo por ankaª la akvofalojn Kota por Originale, la vorto “vodun” Antaª la alveno de la francoj, la plibonigo de la afrikaj freÙa banado meze de la signifis “kaÙita” aª “mistero”. ¤i tiu palaco estis la plej gran- kondi¤oj, ¤u sur la nivelo de naturo. La kredo evoluis kaj enkor- da en la tuta okcidenta Afriko. individuoj aª neregistaraj pigis trajtojn de la rom-kato- Fakte, estis diversaj kon- organizoj. E¤ se la statistikoj Festivalo de... vuduistoj! likismo, precipe pro la fakto, strua¢oj, ¤ar ¤iu sekva reßo, pri la Nigra Kontinento donas Bedaªrinde, François infek- ke la sklavoj ne rajtis adori ekde 1645, konstruigis sian la impreson, ke la problemoj tißis je malario kaj devis siajn proprajn diojn. La afrik- propran palacon. La rezulto estas nesolveblaj, la realo estas, ke alia mondo vere reveni hejmen por preni la amerika versio de vuduo estis estas admirinda: en la 19-a jar- eblas. La mirinda laboro de la medikamentojn. Do, mi kaj distordita de la film-industrio cento tie loßis dek mil homoj, Esperanto-instruistoj Olga haltis en la urbo Ouidah kaj propagandita kiel la “nigra ne enkalkulante la haremon HOUNSOUNOU kaj LATIFOU por la ¤iujara Festivalo de magio”. kun la 800 (!) edzinoj de la simple montras al ni ke, paÙon Vuduistoj, festata la 10-an de reganto. Bedaªrinde, kiam la post paÙo, iom post iom, ja januaro. Vuduo, la tradicia La sklava vojo lasta reßo, Béhanzin, eblas plibonigi la grandan bil- religio de Benino, sekvas ßen- En Ouidah ni piediris kvar antaªvidis la evidentan mal- don. Espereble, kiam ¤iuj ni eralan formon, kiu devenas el kilometrojn portante niajn dor- venkon, li ekbruligis ¤ion… prenos la respondecon, tiu Afriko. Laª tiu ¤i religio, sosakojn tra la “Route des Feli¤e, du palacoj konservißis, malfacila tasko estos finfine ekzistas unu supera dio kun Esclaves”, la sama vojo, kie kaj tiu ¤i ejo estas deklarita plenumita. multaj aliaj malpli potencaj marÙis la sklavoj. En la fino, kiel Monda Hereda¢o de dioj aª spiritoj, kiuj apartenas ¤e la marbordo, trovißas la UNESCO. En la muzeo estas Reviziis James PITON, Brazilo kaj al la etna grupo, kaj al la “Pordo sen Reveno”, memora konservataj multaj objektoj, Fotoj: Olga CERVERA, Hispanio spirita mondo de la antaªuloj monumento al tiu malhela pas- inkluzive tronon de Ghézo, (inkluzive la kovrilajn fotojn) de la adepto. Kutime oni kon- inteco. Se oni fermas la okul- muntita sur la (realaj!) kranioj Gvidado: François HOUNSOUNOU, silißas kun la pastroj (juju- ojn, oni povas aªdi la sonojn de kvar konkeritaj malamikoj. Benino
4 vojaße numero 212 (2006:2) Enkonduko en bestajn rajtojn
Felix ZESCH, Germanio ne estas kontraªleßaj. Etiko do kutime estas pli ampleksa ol jura Se ni legas la vortojn “bestaj sistemo. Nura etiko ne helpas rajtoj”, ni unue pensas pri la vorta vere sociskale sen universalaj simileco al “homaj rajtoj”. Kaj rajtoj, kiuj ßin realigas. Ankaª kiam temas pri homaj rajtoj, ni inverse – universalaj rajtoj sen eble pensas pri la deklaro de etika fono estas malplenaj kaj homaj rajtoj de 1948. Esence neklarigeblaj. En individua homaj rajtoj estas rajtoj, kiujn nivelo, tamen, ¤iu havas en ioma homoj havu laª la ßenerala grado la eblecon agi laª sia pro- hodiaªa opinio. Multaj homoj pra etiko, kiam ßi ne tro kon- opinias, ke bestaj rajtoj estas traªas la regantan juran siste- aldona luksa¢o al homaj rajtoj. mon. Oni ne devas atendi ßis Tamen, jam la vortoj “homaj raj- kiam venas tiutema leßo. (almenaª surpapere) en multaj supervivigi la malsanulojn. Ãu toj” enhavas diskriminacion laª La senco malantaª homaj raj- landoj estas akceptitaj. Por krei vi mortigus lin, por disdoni liajn la specio “homo”, dum bestaj raj- toj estas ebligi al ¤iu homo sistemon de “bestaj rajtoj” oni organojn al la malsanuloj? toj inkluzivas ankaª homojn, ¤ar vivon, kiu supozeble plej bone bezonus similan evoluon de la Esence, la situacioj estas simi- homo ja fakte estas nur simia spe- konformißas al liaj interesoj, sen etiko. Kaj aldone kutime oni laj, tamen kutime ni reagus tute cio – tre sukcesa, tamen, laª cer- tro ßeni la aliajn. Ni povas postulas, ke la etiko devas esti malsame en tiuj du situacioj. taj vidpunktoj. Ãar plantoj supozi, ke ¤iu homo volas mem senkontraªdira. Sed ¤u ne ekzis- En ¤iu etika sistemo oni povas supozeble ne povas konscie suferi decidi ¤u vivi aª ne; ke homoj tas kontraªdiroj ankaª en homa trovi kontraªdirojn, kiuj sensen- kaj plantaj rajtoj en etika evoluo volas havi almenaª la rajton etiko? cigus la tuton. Se ni en la kampo venas nur post bestaj rajtoj, ni en libere kunißi; ke virinoj volas de homaj rajtoj jam havas etika- tiu ¤i eldono ne konsideras ilin. havi similajn rajtojn kiel viroj Pli gravas fari ion, ol atendi jn kontraªdirojn, kaj tamen perfektecon Malantaª ¤iu rajto estas etiko. ktp. Kiam temas pri bestaj rajtoj, volas homajn rajtojn, ni ankaª Imagu: trajno, kiu ne povas Unue venas la etiko, poste, kon- ni povas pensi simile. Ni povas povus simile agi pri bestaj rajtoj, bremsi, veturas al tunelo. En la klude el tio, venas la rajto. supozi, ke bestoj ne Ùatas esti kaj akcepti eblajn kontraªdirojn. tunelo laboras kvin laboristoj, Rajtoj, tamen, ne estas anstataªo uzataj en industriaj bredejoj, Pli gravas fari ion, ol atendi per- por nia etika sistemo, pli vere ili bu¤ataj, suferigataj ktp. Ekzistas kiuj neeviteble mortos, se nenio fektecon. estas nur fadeno por orientißo multaj aliroj al bestaj rajtoj. Sed okazos. Sola uzebla ilo estas Malantaª ¤iu provo de besta kaj malhelpilo kontraª pura bar- ¤efe temas pri la esencaj rajtoj trakforko, kiu veturigus la tra- etiko estas la esenca demando bareco. La jura sistemo, kiun ni pri vivo kaj libereco, kaj ne pri jnon en alian tunelon, kie labo- difinas, estas nur minimuma iu rajto vo¤doni. ras nur unu laboristo, kiu “Kiel rilatu la homo al bestoj?” etika sistemo, laª kiu ni agu. Ïenerale konstateblas en la tiukaze mortus. Ãu vi funkciigus Por helpi pensi sendiskriminacie Tamen estas multaj agoj, kiuj homara historio evoluo al pli la trakforkon? Imagu nun, ke vi oni povus parenteze demandi sin laªlitere estas tute laªleßaj, sed bona kaj etika agado. Antaª estas kuracisto. Ãe vi kuÙas kvin “Ãu mi same rilatus al ßi, se ßi tamen laª iu etiko ege malbonaj. kelkaj jarcentoj vortoj kiel “viri- malsanuloj, kiuj bezonas diver- estus homo? Kial?” La artikoloj Ekzemple, dolorigo kaj suferigo naj rajtoj” aª “infanaj rajtoj” sajn korporganojn. Se ili ne en tiu ¤i numero celas pliklarigi de bestoj nur por ies plezuro estis priskribo de utopio. Tamen ricevas ilin, ili mortos post horo. la problemojn de la hodiaª estas ofte konsiderataj mal- la ßenerale akceptita etiko Envenas sana homo, kiu havas reganta etika sistemo kaj instigi bonaj, tamen en multaj landoj ili evoluis, kaj hodiaª tiuj rajtoj ¤iujn bezonatajn organojn por al pensado.
Kelkaj vortoj pri vegetaranoj kaj veganoj ajn manßa¢ojn. VerÙajne “vegano” PAVINSKI kaj Nori en yahoogroup- estas pli rekonata vorto ol “vege- diskutlisto Esperantistaj Veget- Russ WILLIAMS, Usono/Pollando Problemo estas, ke Esperanto talano” kaj “vegeta¢ano”, supoze- aranoj, vegetalismo temas nur pri havas la vorton “Kristanismo” ble ¤ar la angla vorto “vegan” dieto, kiu evitas viandon, Fojfoje aperas terminaj deman- anstataª “Kristismo”, kio kon- estas sufi¤e konata inter tiel- lakta¢on, ovon ktp., kaj veganis- doj pri la ßusta uzado de la vortoj fuzas aferojn**. manßantaj homoj internacie. mo, plue, evitas ankaª aliajn “vegetarismo” kaj “veganismo”. Konfuzas ankaª la termino Mi demandis al kelkaj aliling- bestajn produktojn (ledo ktp.) kaj Ekzemple, oni fojfoje renkontas “veganismo”, kiu sugestas ke oni vanoj (dankon al ili!): Marc BAVANT pli zorgas pri bestaj rajtoj, ne nur “vegetaranismo”, verÙajne pro simile uzu sufikson “an” ankaª trovis “vegetarismo” kaj ne “veg- pri dieto por persona sano. konfuzo kun nacilingva termino en “vegetaranismo”. Tamen, etaranismo” en franca-Esperanta Konklude, Ùajnas sufi¤e evi- (ekz., “vegetarianism” en la “vegano” estas stranga vorto, ¤ar vortaro, kaj nenion pri veganis- dente ke oni uzu “vegetarismo” angla). Ãiuj miaj vortaroj* (krom ja ne temas pri ano de vego (kiu mo/vegeta¢ismo/vegetalismo. anstataª “vegetaranismo”, kaj ne unu malbona poÙvortareto) estas sporta trako, aª la stelo Gunnar FISCHER same trovis “veg- klaras pri “veganismo”, “vegetal- enhavas “vegetarismo” kaj ne Vego). VerÙajne, ßi devenas de la etarismo” kaj ne “vegetaranis- ismo”, “vegeta¢ismo” ktp. “vegetaranismo”. Ser¤o per angla “vegan” kiu estas kaj adjek- mo” en du germanaj E-vortaroj google.com prezentas pli-malpli tivo (por priskribi la dieton) kaj (de KRAUSE), sed li raportas, ke * Mi kontrolis en PIV (2002 kaj la 97 mil uzojn de “vegetarismo” kaj substantivo (homo, kiu manßas vegetalismo = vegetarismo, laª antaªaj) kaj en ok aliaj anglaj kaj nur 1,3 mil de “vegetaranismo”. laª tia dieto). KRAUSE. VerÙajne, la terminaro pri polaj Esperantaj vortaroj. Krome, Laª la reguloj de Esperanto, Multaj esperantistoj ja uzas la “veganismo” malpli stabilas ol tiu PMEG aprobas “vegetarismo” en “vegetarismo” ja Ùajnas pli vorton “vegano”, sed tiu vorto ne pri vegetarismo, ¤ar vegetarismo la diskuto pri “ism” – Aªt. ** Laª PMEG, la “an” en taªga, ¤ar la afikson “-ismo” oni aperas en PIV – ßi mencias nur estis videbla en Esperantio dum Kristanismo superfluas, kaj aldonas al radiko por signifi dok- “vegetalismo” kaj “vegeta¢ismo” pli longa tempo. temas pri nacilingva influo. Ni trinon aª sistemon rilate al la kiel vortojn kun tiu signifo, ke oni Iuj proponas diferencon inter lasu pluan diskuton pri la mister- temo. Ekzemple, “spiritismo”, manßas nek viandon nek lakta¢ojn vegetalismo kaj veganismo: laª aj subtila¢oj de “an” kaj “ism” al “budhismo”, “marksismo” ktp. nek ovojn nek aliajn bestodeven- tiu propono (menciita de Rogener aliaj pli lertaj homoj! – Aªt. numero 212 (2006:2) bestaj rajtoj 5 “La grava¢o estas ne ilia inteligento, kvarpiedeco aª parolkapablo, sed ¤u ili povas suferi”
Pier Luigi CINQUANTINI, Italio traktis bestojn kiel esta¢ojn principoj de la moraloj kaj unusemajna, aª e¤ unumona- indajn je ajna konsidero. Tra leßaroj) li diras: “Eble iam ta. Sed e¤ konsentite ke ne tiel La bestoj ne estas tiel stultaj jarcentoj, filozofoj de diversaj venos la tago, kiam la cetero estus, kio gravus? La proble- kiel oni pensas pri ili kutime skoloj ¤iam haltis antaª la de la bestaj esta¢oj povos akiri mo estas ne “¤u ili povas problemo de nehomaj esta¢oj, tiujn rajtojn, kiuj neniam estis rezoni?”, nek “¤u ili povas MOLIÈRE, Amfitriono ignorante ilin aª donante al ili neitaj al ili, se ne fare de la paroli?”, sed “¤u ili povas nur kelkajn liniojn, kiel faris tiraneco. La francoj jam suferi?” Plantoj – por bestoj, KANT: “Koncerne la bestojn, malkovris, ke la haªtkoloro ne bestoj por... homo? ni havas nenian rektan devon estas kialo, pro kiu homa Speciismo = rasismo Ekde la komenco de la t.n. al ili. La bestoj ne havas esta¢o estu forlasita al la Post li, e¤ malgraª la pub- civilizacio, oni neniam konsid- likigo de “La origino de la eris la bestojn kiel esta¢ojn specioj” de Ã. DARWIN, kiu indajn je respekto kaj rajtoj definitive forigis la ideon ke la (almenaª laª la okcidenta homo estas fremda al la bestoj, pensmaniero). Jam en la la situacio ne multe Ùanßißis – Biblio oni parolas pri homo escepte de kelkaj izolitaj kreita laª Dia aspekto, por ke vo¤oj, kiuj komencis, ¤efe en li regu super la teraj esta¢oj: Britio, proponi laªleßigi... pli “...kaj Dio diris al ili: Fruktu homajn kondi¤ojn por la kaj multißu, kaj plenigu la bestoj. teron kaj submetu ßin al vi, kaj Tio daªris ßis 1975, kiam regu super la fiÙoj de la maro aperis revolucia verko Animal kaj super la birdoj de la ¤ielo, Liberation (Bestliberigo), fare kaj super ¤iuj bestoj kiuj de Peter SINGER, profesoro pri movißas sur la tero” [Genezo, filozofio kaj direktoro de la 1, 24-28]. Centro de Homa Bioetiko en la Jen unu el la originoj de la universitato MonaÙ en okcidenta penso. La dua deve- Melburno. Tiu eseo, kiu poste nas de la greka tradicio – en tiu farißis biblio de la plej tradicio la plej grava fondinto ekstrema ekologiismo (vege- de nia nuna pensmaniero estis tara, cela al besta liberigo), fin- Aristotelo. Li asertis, ke la fine malfermis la debaton pri naturo estas hierarkio, kie raci- tiu problemo, ßis tiam tiel aj esta¢oj estas faritaj por tiuj neglektata. SINGER komencas la kun pli grandaj raciaj kapabloj: argumentadon per la konsideroj “La plantoj estas faritaj por la de BENTHAM: “La grava¢o bestoj kaj la bestoj por la estas ne ilia inteligento, homo, la hejmaj – por ke li kvarpiedeco aª parolkapablo, utiligu kaj manßu ilin, la sed ¤u ili povas suferi”. sovaßaj, se ne ¤iuj, do almenaª Do, por streki la disigan lin- la plej granda parto, por ke li ion inter ni kaj la aliaj bestoj, manßu kaj utiligu ilin por aliaj oni ne povas elekti inteligente- necesoj, por vestoj kaj aliaj con, kapablon paroli aª alian memkonscion kaj do ili estas kapricoj de torturanto. Iam oni iloj” [Politiko, I, (A), 8.]. econ, ¤ar tiel ni ne povas certi, nenio alia ol rimedoj fronte de povos ekagnoski, ke la nombro Dum la jarcentoj, la ¤efa ke ¤iuj homoj estus maltrans celo; tiu celo estas la homo” de la kruroj, la vileco de la ideo pri la rilatoj inter homoj tiu linio: beboj, cerbo- [Etikaj lecionoj]. haªto aª la longo de la kokci- kaj bestoj restis, kun kelkaj handikapitoj aª cerbodamaß- esceptoj (Sankta Francisko el go estas kialoj same malsu- itoj certe estas malpli fi¤aj por forlasi sentipovan Assisi, Leonardo da VINCI, Lumeto en tenebroj inteligentaj ol multaj bestoj... Michel de MONTAIGNE, k.a.), Sed en la sama epoko de esta¢on al la sama destino. Kio Se oni elektus kiel baron la tiu de Aristotelo, kun kelkaj KANT ekestis ankaª lumeto en alia devus streki la aspekton, oni kulpus pri ia negativaj ekstrema¢oj, kiel tiu la tenebroj. Utilisma filozofo, netranspaseblan linion? La tipo de rasismo: la speciismo, de Kartezio, kiu detruis la bil- Jeremy BENTHAM, trafis la kapablo rezoni, aª eble kiu ne estas malpli grava. don de la bestoj kiel esta¢oj, veran esencon de nia proble- paroli? Sed maturaj ¤evalo aª Fakte la rasistoj, kiam ili ne kapablaj senti. mo. En sia verko Introduction hundo senkompare estas plu havas argumentojn por Ïis la 18-a jarcento, tamen, to the principles of morals and bestoj pli raciaj kaj pli komu- pruvi la superecon de sia raso neniu filozofo en siaj teorioj legislation (Enkonduko al la nikivaj ol infano unutaga, aª super la alia, enkondukas
6 bestaj rajtoj numero 212 (2006:2) ßuste tiun ¤i argumenton: de esta¢oj, kapablaj suferi. homan kaj bestan suferojn. cerbo. Per tio ¤i mi celas ne raso. Same la speciisto: kiam La enmetado de aliaj bestoj Tio, kompreneble, ne signifas, tion, ke oni kondutu al la cer- oni ne plu povas subteni la en “nian” cirklon ne signifas ke morto de besto havas la bohandikapitoj same kiel oni superecon de ¤iu membro de ke ni devas doni al ili la sam- saman valoron kiel morto de sia specio, oni antaªmetas la ajn rajtojn, kiujn ni mem homo, kiu kapablas plani sian faris ßis nun al bestoj, sed oni aspekton. Do: speciismo = havas. Oni devas konduti laª la estontecon, rilati kun famil- ne daªre suferigu bestojn... rasismo. La disiga linio tiel principo de egala konsidero de ianoj, geamikoj, konscii pri sia povas esti nur la povo suferi. la interesoj. Bestoj certe ne ekzisto. Sed same oni pretu tenebro – profunda mallumo Ãiuj esta¢oj kun tia eco povas havas intereson, ekzemple, al akcepti ke ankaª la vivo de vilo – densa aro da mallongaj kru- havi rajtojn, dum aliaj ne – sed la rajto vo¤doni, sed jes ja ili cerbohandikapito aª cerbo- daj haroj (felo) oni ja konsideru ¤i-lastajn havas la rajton ne suferi. Do, damaßitoj ne estas samvalora kokcigo – osto finanta la spinon de rilate al la signifo en la vivo oni devas egale konsideri al la vivo de homo kun sana homoj kaj homsimilaj simioj Historio de vegetarismo “Kiu semas murdon kaj doloron, ne povas rikolti ßojon kaj amon”
Vegetarismo estis kutima por la hinda pacon. Tiel longe, kiel homoj masakros subkontinento ekde eble la dua jarmilo bestojn, ili mortigos unu la alian. Ja, tiu, antaª Kristo – pro spiritaj kialoj, kiel kiu semas murdon kaj doloron, ne povas ahimso (senperforto) kaj por mal- rikolti ßojon kaj amon”. grandigi malbonan karmon. En la jaro 1847 la unua Vegetara Socio Hinduismo instruas, ke ßi estas perfek- en Ramsgate [ramsgejt], Anglio, konsen- ta dieto por spirita evoluo. Same pri tis, ke “vegetarano” – de la latina vorto ßainismo, la “antaªulo” de budhismo: vegetus (“vive”) kaj simila al la angla ¤iuj ßiaj adeptoj (inter ok kaj dek mil- vorto vegetable (“legomo”) – estas per- ionoj) estas vegetaranoj. Ankaª budhis- sono, kiu rifuzas konsumi ajnan karnon. maj mona§oj de la mahajana skolo his- Adventistoj de la Sepa Tago kaj kredan- torie praktikis vegetarismon. toj de Rastafarianismo* – religioj fonditaj Multaj antikvaj hindaj tekstoj antaªeni- en la 19-a kaj 20-a jarcentoj – ankaª ofte Pitagoro gas vegetarismon. Sekulara verko estas vegetaranoj. Afrikaj hebreaj izraeli- montras kreskon kompare al la pasinta Tirukural antaª pli ol du mil jaroj doj manßas nur laª la organika vegetara jardeko kaj grandan kreskon kompare al la proklamis: “Sentemaj animoj, kiuj forla- dieto, kiu respektive ekskludas lakta¢ojn. sis la pasion, ne manßos karnon lasitan de Kredantoj de la Si§a religio – unudia jaro 1950, kiam vegetarismo estis tre mal- la vivo. Kiel oni povas praktiki veran religio fondita en la 16-a jarcento en ofta. Tamen, popersona viandkonsumo en kompaton, se oni manßas karnon de besto Hindio – estas dividitaj pri la demando, ¤u Usono signife kreskis ekde tiam, ¤ar la por grasigi sian propran karnon?” ilia religio malaprobas manßadon de vian- prezo de viando malkreskis pro industria Vegetaranoj en Eªropo estis nomataj do aª ne. agrikulturo kaj la averaßa enspezo kreskis. “pitagoranoj” pro la filozofo Pitagoro kaj En la okcidenta mondo populareco de liaj adeptoj, kiuj rifuzis manßi viandon en vegetarismo stabile kreskis dum la 20-a la sesa jarcento antaª Kristo. Tiuj homoj jarcento kiel rezulto de sanaj, etikaj kaj Preparis Oleg IZJUMENKO, laª materialo el praktikis vegetaran dieton pro sanaj kaj (pli antaªnelonge) ekologiaj zorgoj. En Vikipedio, la libera enciklopedio – etikaj kialoj. Laª la romia poeto Ovido, 2000 en Usono 2,5-3% de la loßantaro www.wikipedia.org Pitagoro diris: “Dum Homo daªre restas diris, ke ili neniam manßas viandon, kio senkompata detruanto de malpli altaj povas signifi ke ili estas vegetaranoj, kaj * Rastafarianismo – ne N.PIV-a vorto, detala vivaj esta¢oj, neniam li konos sanon aª 5-6% diris, ke ili ne manßas viandon. Tio artikolo pri ßi trovißas en E-vikipedio
Veganismo: pli ol dieto – vivstilo la modernaj filozofoj nomas cerne la vorton “vegano”. “speciismo” (pli detale legu Oni asertas, ke en Rogener PAVINSKI, Brazilo enhavas bestajn devena¢ojn pri ßi sur p. 6 de tiu ¤i Esperanto jam ekzistas aª por kies produktado kaj numero). Veganoj ne estu vorto “vegetalismo” por Veganismo estas ofte kona- testado estis uzataj bestoj. ta kiel pura aª radikala veg- Veganismo bazißas sur la konfuzataj kun simplaj priskribi tiujn manßkutimojn. etarismo. Rilate al dieto tio ideo, ke ¤iuj bestoj – homaj bestamantoj – veganoj Sed fakte, veganismo estas signifas forigi, krom ajnan kaj nehomaj – rajtas vivi estas homoj, konsciaj pri la filozofio, vivstilo, kiu ja viandon, ankoraª ovojn, lak- sen suferi kruelecon de bestaj rajtoj, kiuj agas enhavas ankaª manßkutim- ton kaj mielon. Veganoj ne homoj, kaj ke ne ekizistas ¤iutage, savante bestojn ojn – sed aldone al tio veg- uzas ledon, lanon kaj evitas pravigo klasifiki kelkajn spe- kontraª senkiala krueleco. anoj strebas kontraªstari a¤eti kaj uzi produktojn, kiuj ciojn kiel malsuperajn. Tion Estas ofta konfuzo kon- ¤ian bestan ekspluatadon.
numero 212 (2006:2) bestaj rajtoj 7 La tutmonda birdokalkulado Tatjana AUDERSKAJA, Ukrainio En 1987 tiaj kalkuladoj okazis en Azio, inter 20 landoj En januaro miloj da homoj kaj kun kvin milionoj da Facila en la tuta mondo eliras el siaj kalkulitaj birdoj; en 1991 – en domoj kaj el urboj, kaj pasi- 30 landoj de Afriko, kun kvin gas almenaª unu aª du tago- milionoj da kalkulitaj birdoj, jn en la naturo, observante kaj en kelkaj landoj de Suda birdojn kaj ßuante reku- Ameriko. Norda Ameriko nißon kun arbaroj, riveroj, alißis al la kalkulado nur en mar¤oj… Tiuj homoj faras 2001. utilan laboron, – tamen, ili ne estas fakuloj kaj ne ricevas pro tio pagon. Ilia “pago” estas ßuo pro la kunißo kun la naturo kaj kalkuloj oni helpon de homo por pasigi memestima sento, ¤ar ili planas spe- malfacilan tempon. Ja dum kunlaboras por grava inter- cialajn akti- multaj jaroj venas al tiu nacia programo. Ili parto- va¢ojn de la laguno cignoj, kaj multaj ode- prenas la Tutmondan Eªropa sanoj veturas speciale por Birdokalkuladon. Komisiono manßigi ilin kaj samtempe La aranßo estas sufi¤e sim- kaj Eªropa pasigi iom da tempo for de la pla: oni kalkulas ekviditajn Unio por urbaj odora¤oj. Ãi-foje ni birdojn sur la lokoj de ilia vin- Do, nun la tuta mondo estas protekto de maloftaj birdoj. vidis nur unu cignan familion: trumado. Faras tion simplaj kovrita de la aro da bir- Post Birdokalkulo oni pri- du gepatrojn kaj du gefilojn. natur-amantoj, sub la gvido de dokalkulantoj. Sed kial oni jußas la kvanton de birdoj en Interalie, la gefiloj estis bone ellaborita norma metodo, bezonas tiujn kalkulojn? ¤iu aparta birdaro. Tiuj kalku- malpur-grizaj kaj mallertaj, kun profesiula kontrolo. Se fari Respondoj estas multaj: loj jam okazis por 2250 popu- same kiel la “malbela anas- lacioj de 840 specioj. Jen kion ido” el la fama fabelo. La tago la normigitajn kalkulojn ¤iujare 1. Ili estas la bazo por pri- ili montris: estis suna kaj bela, la akvo sur la sama loko, oni ekscias pri jußi la grandecon de apartaj - Malgrandißantaj popula- travidebla, la aero purega... la long-daªraj emoj en dis- birdaroj. cioj de akvaj birdoj en la tuta Ãiujare ni invitas esperantis- volvißo de apartaj birdaroj. 2. Ili sciigas la informojn pri mondo konsistigas 40% de la tajn gastojn al niaj En la 1990-aj jaroj en la multaj malgrandaj populacioj, tuto; Birdokalkuladoj – sed neniu Tutmondaj Birdokalkuladoj kiuj ne ¤iam estas atingeblaj - Stabilaj – 35%; venas, kaj ni do devas dividi partoprenis pli ol 100 landoj, aª e¤ konataj al sciencistoj. - Kreskantaj – 21%; tiun ßuon nur inter ni mem. kaj oni kalkulis ¤irkaª 30 mil- 3. Ili montras la lokojn, kiuj - Formortantaj – 4%. Sed ni ne estas avaraj... Eble, ionojn da birdoj. Ïenerale, la povus esti rezervejoj de akvaj Ne tre esperige, ¤u? iuj personoj en aliaj partoj de historio de la Internaciaj birdoj. Nia odesa junulara klubo la mondo interesißas pri la Birdokalkuladoj komencißis 4. Ili donas multajn kaj “Verda¢o” jam delonge vivo de la naturo? Ni volonte en 1967, kiam IWRB mult-flankajn informojn pri okupißas pri ekologia aktiva- kontaktos. Al nia klubo eblas (International Waterfowl birdoprotektado en diversaj do. Ni organizis kelkajn skribi:
8 tutmonda birdokalkulado numero 212 (2006:2) Bosnio: praa modelo por tutmondißo VerÙajne, vi jam scias, ke la lando de la ¤i-jara IJK – Bosnio-Hercegovino – havas multajn fierinda¢ojn: ri¤egan his- torion, varian naturon, belajn vidin- da¢ojn, bonkorajn homojn... Sed ¤u vi sciis, ke tiu ¤i negranda lando – iom pli ol 51 mil kvadratajn kilometrojn gran- da kaj kun ¤. 4 milionoj da loßantoj – havas la plej malnovajn landlimojn en la tuta Eªropo?!
Profesoro Branko MILJKO, Bosnio- Hercegovino
Dum sia tuta pli ol miljara historio, Bosnio-Hercegovino praktikas, flegas kaj evoluigas ¤efajn, origine eªropajn humanajn valorojn, gardante kaj savinte ilin por konfirmißi ßenerale en la moder- La fama ponto (Stari Most) en Mostar VIKIPEDIO na Eªropo.Temas ßuste pri inter- kaj abunda diverseco de etnaj, kulturaj, moraj, ma espero: ßi akceptadis tiamajn libere- multkultureco, egalrajteco de diversaj kultaj kaj aliaj sociaj karakteriza¢oj. Ïuste majn intelektulojn, la “malbenindajn”, sociaj elementoj kaj pri la fama demokra- ili transire de la sepa al la oka jarcentoj “damnindajn”… “herezulojn”. Bosnaj tio. Nome ¤i tie – en la okcidenta post Kristo fiksis la dominadon de sia eklezio kaj religio pereis kun sia regno en Balkanio, la sudorienta Eªropo – antaª la lingvo (estonte la bosna, en la 19-a jar- la 15-a jarcento, pro la konkero fare de la jaro 1200 fiksißis kaj daªras ßis hodiaª cento ankaª la normigita kroata kaj serba) turka Otomana Imperio. La Otomana ligiteco de la popol- kaj landnomoj: kaj organizis iaspecan Ùtaton. Tiam la Imperio alportis en la landon plian spiri- bosnoj kaj Bosnio. La samo validas ankaª aªtoritato kunkonsistis el la eklezio kaj tan kaj civilizan ondon: islamon, kun kiu por la politika aspekto: kaj la Bosna regno Ùtato: la unua regis la animojn kaj la alia – poste alvenis judismo de hebreoj rifußin- estis (ßis 1463) kaj pli postaj administraj korpojn de la homoj. Por savi sian feli¤an, taj el katolika Hispanio. Sekve, ¤i tie provincoj de fremdaj Ùtatoj restis kiel inte- liberan socian variecon, la bosnoj longe naskißis kaj evoluis netipa socio, resor- gra Bosnio. Nur relative antaªnelonge, rezistis oficialan kristanigon kaj subißon bante multajn diversajn, e¤ malsamajn okupinte la landon fine de 1878, la al unu el la imperioj: la Sankta Romia aª konsista¢ojn. Tamen, pro siaj longaj inte- Aªstro-Hungara Imperio ekoficialigis ties la Bizanca. Tiu problemo e¤ pli gravißis en greco kaj enradikißo, ßi ¤iam sukcesis titolduobligon – Bosnio-Hercegovino, la 11-a jarcento, kiam la kristanismo rekreadi sian specifan identecon: la aldoninte la nomon de ßia suda provinco. skisme dividißis je la okcidenta – katolika plurismon de la homa vivo ßenerale, kul- Nur du-tri eªropaj popoloj pravas fieri pri kaj la orienta – ortodoksa. Tial establißis turo, religio, moroj, politiko, ekonomio tia kontinueco kaj kuneco de siaj nomo ankaª la Bosna Eklezio – kiel spirita ktp. Sed ¤io ¤i ne estas simpla komplekso, kaj teritorio. flanko de la regno, kiu respekte konsid- nek sistemo el tolereme funkciantaj difer- Bosnio-Hercegovino situas sur la tereno, eradis kaj defendadis la tradician ¤ius- enca¢oj aª ties bonema kunvivado – ßi kie renkontißas kaj miksißas la sud-, mez- pecan plurismon: inter malnovaj kultoj estas tute mem-origina kvalito de homa kaj orient-eªropaj influoj – naturaj kaj kul- vivis ankaª la ortodoksismo kaj katolik- komuneco: la ¤iuaspekta plurismo de la tur-historiaj. La antikvaj slavoj dum ismo. socio kaj de la individuoj. proksimume 200 jaroj almigradis Bosnion Dum la epoko de kruelaj ekleziaj Do, Bosnio-Hercegovino estas la neor- kun sia origina kulturo kaj miksißis kun la persekutadoj en Eªropo kaj okcidenta dinara, delikata spirita kaj socia teksa¢o, civilizißintaj eksromiaj civitanoj kun ties Azio Bosnio lumetis kiel konsola future- kiu radikas, Ùajne, en la fora prahistorio kaj kiun ne facilas nomi. La scienco devos Fakte Kial Bosnio-Hercegovino? ankoraª multon diri tiutilate. Ekzemple, La unua konservita mencio de la nomo “Bosnio” trovißas en la verko de la antaªnelonge oni komencis esplori bizanca imperiestro Konstantino la Sepa en 958. Bosnio estas menciita ankaª hipotezan sistemon el piramidoj en kaj en la Kroniko de la Pastro de Duklja de 1172-1196, kiu indikas ankaª pli fruan ¤irkaª la urbo Visoko, proksimume 40 fonton de la jaro 753. La preciza signifo de la nomo “Bosnio” ne estas tute kilometrojn norde de Sarajevo. Kvankam klara, estas kelkaj teorioj pri la nomo – la plej populara teorio pri la nomo mankas sufi¤a scienca materialo, multaj
“Bosnio” venas de la nomo de la rivero Bosna, ¤irkaª kiu establißis la lando. faktoj atestas, ke la popolo ¤i tie konstante La originojn de la vorto “Hercegovino” eblas difini kun pli da precizeco. Dum la` naskadis kreivajn individuojn, kiuj kon- frua Mezepoko tiu ¤i regiono estis regata de potenca nobelo Stjepan Vukcic^ tribuadis al la evoluo de la tuta homaro. Kosaca,^ kiu nomis sin Herzog (herzog [hercog] en la germana signifas grafo) – Sed ¤io ¤i Ùajnas al ni normala kaj ¤iuta- tiel oni komencis nomi la teritoriojn, kiun li regis, “la regno de Herzog”, aª ga, kaj ni preskaª neniel klopodas konigi “Hercegovina”. – laª Vikipedio niajn verkojn kaj karakteriza¢ojn al la
numero 212 (2006:2) IJK: Bosnio-Hercegovino 9 mondo. La scienca engaßißo necesas tiom estas la Oskar-premiita “Nenies tero” de rektaj observado kaj impresoj. Mi nur pli, ¤ar la ßisnunaj “scioj” pri nia lando Danis TANOVI¤ kaj “Grbavica” de Jasmila rimarkigu: la enamißintoj al Bosnio(- plejparte konsistas el la impertinentaj ¥BANI¤, gajninta ¤i-jare en Berlino tri pre- Hercegovino) asertas, ke ßi estas kultura falsa¢oj, kiuj prisilentas aª refutas la ver- miojn. Mi neniel forgesu la Nobelpremion ajn faktojn kaj fabrikas primitivajn men- de Ivo ANDRI¤ por lia beletra verko antaª kaj natura kondensißo de Eªropo, kiu, sogojn kiel “historiajn verojn”. 45 jaroj; tiaspecan honoron atingis en malgraª ¤iuj penaj tentoj, tra multegaj jar- Feli¤e, la nov-epoka tutmondißo Balkanio ankoraª nur unu greka verkisto. centoj daªre funkciis kiel rememorigo kaj malfermis al ni la mondon por prezenti Tamen, mi ne plu nombru ceterajn kul- nin rekte kaj publike. Multaj niaj filmoj tura¢ojn de Bosnio-Hercegovino, nek ties modelo por la malproksima tut-eªropißo estas jam monde konataj: la plej famaj naturajn interesa¢ojn – tio restu por viaj kaj tutmondißo. Beletro en la tempo de tutmondißo, aª: Kial “tutmonda vilaßano” legu bosnan libron? Profesoro doktoro Zdenko son, kiu estas en la esenco de VIKIPEDIO LEŠIC` tiu ¤i procezo. Ni kutime opinias ßin procezo de unuiga- Nia epoko estas la epoko de do kaj normigado, kiu tutmondißo. Tio signifas, ke marßenigas specifajn trajtojn niajn vivojn kaj la vivojn de de lokaj komunumoj, forviÙas ¤iuj komunumoj en la mondo karakteriza¢ojn de iliaj kultur- decidige influas ekonomiaj kaj oj kaj sociaj strukturoj, igno- kulturaj fortoj, agantaj tut- ras iliajn identecojn kaj – mal- monde. Fakte, oni malsame longe – mortigas la diferenc- komprenas tiun ¤i procezon. ojn. Sed la intensa komunika- Unuflanke, multaj el ni do, kiu nature akompanas la opinias tion pozitiva trajto de procezon de tutmondißo, efek- la moderna mondo, en kiu tive konfirmas kaj e¤ generas alireblo al teknologioj, infor- la diferencojn. Ju pli multe ni moj, servoj kaj merkato estas scias pri la mondo, des pli utila por ¤iuj, ¤ar ßi alportas diversa ßi farißas. Tial, ßeneralan progreson, parolante pri la mondo kiel pri demokration kaj liberecon. la “tutmonda vilaßo”, ni devas Aliflanke, multaj el ni kon- konsideri, ke la mondo, sideras tion nova formo de malgraª ¤io, ne estas unueca. La homoj neni- koloniigo – dominado de la am havos samajn ideojn okcidentaj nacioj super la nek idealojn pri tio, kiel evoluantaj landoj, kie okci- organizi siajn socian, denta vivmaniero forviÙas dis- religian kaj kulturan tingajn karakteriza¢ojn de la vivojn. kulturo kaj de la socia struk- Ivo ANDRI¤ (portreto fare de Kosta HAKMAN) Dum la lasta jardeko, turo de aliaj landoj, kreante la tiun ¤i fakton devis estimadon Kaj kio pri beletro? “tutmondan vilaßon”, kiun konsideri e¤ la plej de la kultur- La moderna pribeletra teorio regas kapitalistaj povcentroj misfama firmao de la aj mal- konvinkas nin, ke la mondo de kaj la tutmonda kapitalo. Iuj el “tutmonda vilaßo”, la sama¢oj kaj beletro estas “aªtonoma regno”, ni, trie, opinias tion simple korporacio McDonalds e¤ disvasti- spaco de tekste konstruita usonigado de la mondo – dis- – antaªnelonge ßi, en gas ilin. Ni reala¢o, en kiu ¤iu “objekto” vastigado de la usonaj ekono- siaj aziaj restoracioj, rememoru, estas nur produkto de la lingva mia, politika kaj kultura influ- komencis metadi en la ekzemple, signado. Tamen, preninte libron oj, per la milita superpotenco. ßis nun normigitan ke en la en la manojn, ni hezitemas Kiel ajn estas, ni ofte prave menuon ankaª lokajn spe- plejmulto de eªropaj urboj kredi, ke ßia mondo neniom parolas, ke la moderna homo ciala¢ojn. Tiun ¤i paradokson troveblas lokoj, kie eblas koncernas la mondon, en kiu ni loßas en la “tutmonda vilaßo”. eblas formuli jene: la “tut- manßi italan picon, meksika- vivas. Dum ni legas iun bonan monda vilaßo”, en kiu ni jn tortiljojn, hindan kareon, romanon, nin kutime impresas Ãu la “tutmonda vilaßo” loßas, estas la mondo de mal- japanan suÙion kaj kelkloke ne nur tio, kiel ßi estas lingve estas vere unueca? sama¢oj, la mondo, en kiu foje ankaª niajn ¤evapetojn*. strukturita, sed ankaª kiel ßi Kiel ajn ni komprenas la homoj kaj loßlokoj diferencas Sed, kompreneble, tiel prezentas la mondon, kiun ni procezon de tutmondißo, ni inter si. Alivorte, la tut- diversspeca estas ne nur la konas – aparte se ßi eksplikas ofte preteratentas la paradok- mondißa procezo necesigas mondo de la nutra¢oj. freÙan, novan, mirindan aª 10 IJK: Bosnio-Hercegovino numero 212 (2006:2) VIKIPEDIO pliprofundigitan imagon pri tiu Ni substreku simila¢ojn, ne mondo, kiu ekzistas ekster la malsama¢ojn! teksto kaj kun kiu ni sopiras Parolante pri la loko de konatißi. Ekzemple, se mi ne bosni-hercegovina beletro en legus romanojn de J. M. la “tutmonda vilaßo”, ni CETZEE, A. MCCALL-SMITH kaj devas, miaopinie, konfesi du Ngugi Wa THIONG’O, mi scius aferojn. Unue – nenio povas pri Afriko nenion krom tio, kion malkovri karakteriza¢ojn de al ni prezentadas la raportoj de Bosnio-Hercegovino kaj ßiaj CNN. Efektive, ßuste per legado homoj tiel kiel beletro mem de iliaj romanoj mi farißis pli (kaj belarto entute): tiu, kiu konvinkita, ke nia mondo – tiu deziras konatißi kun Bosnio, “tutmonda vilaßo” – estas fakte certe prenos bosnan libron. la mondo de malsama¢oj. Sed, aliflanke, oni povus prave Sendube, beletro kapablas demandi sin: “Kial mi legu pri disvastigi konscion pri la hib- la vivo de tiuj homoj, se ili rideco de la homa raso, pri neniel koncernas mian heterogeneco de la moderna vivon?” Vere, ¤u la konatißo kulturo, pri polifonio de nia kun specifa¢oj de Bosnio- propra kulturo kaj ne nur pri Hercegovino kaj ßiaj loßantoj diferencoj de mult-etneco, estas sufi¤e forta argumento sed super ¤io ankaª pri por decidi legi bosnan libron? Kastelo en Grada¤ac variecoj de la individuaj pen- Lastatempe multaj teoriis- saleco” estis konsiderataj ekkonas malsimila¢ojn kaj soj, sentoj kaj revoj. Krome, toj esprimas konvinkißon, ke kontraªaj nocioj. Tamen ili ja, samtempe rekonas la beletro rafinas nian sentemon ni tro longe okupißis pri prob- probable, estas ne reciproke parencecon. Do, se ne-bosnoj pri diferencoj kaj plifortigas lemoj de varia¢oj kaj pri kon- ekskluzivaj, sed, male, – demandus: “Kial ni legu la nian kapablon ilin akcepti, firmado de la malsama¢oj, kaj dialektike konformaj. bosnan beletron, se ßi mon- estimi kaj respekti. Tiel ßi ke nun ni devas turnißi al la Kaj se estas ßuste tiel, tras nur aparta¢ojn de la kontribuas al la kreado de la alia direkto kaj komenci beletro povas perspektive bosnoj?”, oni povus respondi etoso, en kiu la malsama¢oj emfazi ne malsama¢ojn, sed ricevi novan rolon: legante jene: “Ãar la beletro, prezen- estas komprenataj kiel ri¤a¢o simila¢ojn, egala¢ojn, “la pri la vivo de aliuloj, ni tante aparta¢ojn de tiuj de la homaro – same kiel mal- familian parencecon” (tiel rimarkas, ke rakontado pri ili homoj, samtempe malkovras sama¢oj en la naturo estas dirus WITTGENSTEIN), e¤ eble sciigas al ni iom ankaª pri nia la homan naturon kaj sorton konsiderataj kiel ri¤a¢o kaj rekonfirmi la nocion “univer- propra vivo. La aliaj homoj ßenerale, kaj per tio – ankaª bela¢o de la mondo, disponi- saleco” mem. £ajnas, ke la estas nek plene samaj, nek vian propran naturon kaj vian gata al ni donace. vortoj “varieco” kaj “univer- plene aliaj. Legante, ni sorton”. Do, se ni kiel bosnoj estas apartaj, tio ne signifas VIKIPEDIO ke ni estas solaj kaj unikaj. Ïuste male: kvankam ni ja diferencas de aliaj homoj, tio vere signifas, ke ni estas nek tute samaj, nek plene aliaj. En nia epoko de tut- mondißo, legado de bosna lit- eraturo estas, unuflanke, plia maniero rafini nian sentemon pri malsamecoj kaj plifortigi la kapablon akcepti, estimi kaj respekti la malsama¢ojn. Aliflanke, tio estas bona maniero konvinkißi, ke ni ne estas unikaj unusolaj esta¢oj, sed parto de la tutmonda reto, kiu faras la mondon unu sama familio.
Esperantigis Branko MILJKO
* ¤evapeto (¤evapi) – (ne N.PIV-a) rostita viandrula¢eto: populara plado en Bosnio kaj ßenerale en Balkanio Sur malnovegaj stratoj de Mostar oni ¤iam trovos ion interesan! numero 212 (2006:2) IJK: Bosnio-Hercegovino 11 Multkultureco Profesoro Branko MILJKO, Bosnio- Hercegovino
Plej koncize diri: multkultureco estas pluregismo de la konkretaj teoria kaj historia manifesta¢oj homspiritaj, dum tutmondißo estas la spirita kaj materi- ala procezo konsciißi pri tiuj diferen- ca¢oj kaj iliaj interrilatoj; aª forme de la multkultureco reale konkretißas la homa esenco forme de la spirito. La (post)moderna penso emfazas multkulturecon kaj ankaª aliajn plurism- ajn valorojn kiel esencajn postula¢ojn kaj elementojn de la socio en ¤i-epoka mondo demokratema. Nun ili estas eblaj kaj e¤ devigaj – almenaª formale, sed ne ¤iam estis ¤i tiel. Dum la fora pasinteco la gentoj kaj triboj vivis, agis kaj kreadis izolite; pri prosperoj de la spirito ankaª ¤e tiaj cirkonstancoj atestas klare kaj impresas forte iliaj mitoj kaj materialaj resta¢oj de la kulturo. Poste, kun la evoluo de la trafiko kaj ßenerala ekonomio, pliintensißas komunikado sur vastaj teritorioj. Tio ebligis establißon de en la tutmondißo la space kaj nombre grandaj homaj komunumoj – Ùtatoj, kiuj fakte estis bazo por la moderna tutmonda multkul- Oni admiras ke al ni povas paroli homoj, multkulturaj. En ili unuißis ekonomio kaj tureco. kiuj ekzistis antaª longa tempo, ne nur militado kiel materialaj agfortoj kun Sekve ja, la spirito estas esenco kaj lingve, sed ¤efe, per la spirita esprimado. politiko kaj religio kiel spiritaj agfortoj. kerno de la kulturo: ne ekstera¢o, ne Jam tiam aperis la tumondißa tendenco, Tiel la aktualuloj malfermißas por travivi materiala¢o kaj ne videbla¢o, sed ¤iutaga almenaª ideologie, principe kaj spirite. desegna¢ojn de la kavernhomo, same kiel interna¢o, forkaÙata de la homo, sed kaÙa- Ïian praktikan realißon bremsadis alme- skarpojn aª ceramika¢ojn de la homoj ta en li mem. Ïi estas tiu alia flanko de la naª du ¤efaj embarasoj: unue, tiamaj perdißintaj en la nepercetebla vastega¢o multcentraj principoj (regnoj), kvankam mondo, kies klarajn signalojn oni sentas de Pacifiko aª de Andoj; same tiel spirite la samaj, egoisme konfliktadis ¤iam ateste, la signalojn rekonendajn per malfermißas al ni skulpta¢oj de la la peno nomata sentado kaj pensado, kiuj ekskluzivante unu la alian por akiri hege- antikveco, kiel la muziko de BACH, estas fußejoj de la spirito. monion tutmondan; due, (ankaª tiukaze) MOZART aª BEETHOVEN. La spirito ¤iam estis tiu ligo, tiu reso- tiam ne sufi¤e evoluis la produktaj fortoj Do, ¤io ¤i pruvas, ke ¤iu homo posedas nanco, tiu harmonia pulsado, kiu kontak- por ¤iuaspekte ligi la mondon per komu- la spiriton kiel akson, ¤irkaª kiu li tigas nin kun la mondo entute, kun la nikado. Malgraª tiuj favoraj kondi¤oj aª turnißas kaj kiu lin senmezure alten levas kosmo; tiu subtila kaj nerimarkebla ßuste pro tio neniu el tiaj Ùtataj imperioj, super la sferon de la senpera ekzistado vibrado en la homo, kiu al li ebligas e¤ ßis niaj tagoj, sukcesis atingi tutmon- kaj asekuras lian senmortecon. movißi tra la tuta neperceptebla kaj decon, e¤ ne proksimuman. Koncerne la bosni-hercegovinan kul- En la pleja komenco de la 19-a jarcento nekomprenebla kosma spacego, reiri en turon kiel specifan kaj samtiel univer- tion efektivigis la kontraªdira fenomeno: la historion kaj antaªenißi en la estonte- salan manifestißon de la homa spirito, kapitalo kiel efika, praktika homspirito con, regi la tempon kaj malfermi pordon koncerne la multkulturecon kaj tut- kaj ankaª kiel mala¢o de la spirito. Ïi de ¤iu estada maniero kaj de ¤iu mani- Ùajne dividißis inter la regnoj kaj, ene, festißo de la sama resonanco, kiun oni mondißon, oni povas ¤ie en la lando senti ankaª inter la posedantoj – sed ßi fakte nomas spirita homvivo. Krome, estas kaj rimarki ßian radiadon, sed ne ¤iu kaj universalißis absolute. Tion oni konfesis klare, ke la fenomeno de la spirito ligas ne ¤iam kapablas diveni signifon de la publike kaj oficiale apenaª post la ses- aktualajn homojn kun la estintoj, kiuj traviva¢oj. Akceptu mian opinion, mi dekaj jaroj de la ¢us pasinta jarcento. La mirinde, ekzistante izolite, verkadis petas vin afable, ke estos multvalore kaj kapitalo, do, montras kaj pluraspektecon, sama¢ojn, sammaniere estadis kaj sin divers-utile kongresi en Sarajevo kaj kaj universalecon de la spirito, estante esprimadis laª unueca maniero homa. vojaßeti tra Bosnio-Hercegovino.
12 IJK: Bosnio-Hercegovino numero 212 (2006:2) La formanßigata... planedo
Felix ZESCH, Germanio
La nevegeta¢a nutrado damaßas la naturmedion en grandega skalo. La bela bildo de bovino, kiuj feli¤e paÙtißas kaj transformas herbojn – plantojn por homo nedigesteblajn – en “valorajn nutra¢ojn” neniel rilatas al la realeco, almenaª en la industrilandoj. En tiu ¤i artikolo mi volas montri, kiel la homa volo bredi kaj mortigi bestojn grandskale influas la naturmedion, de kiu ni ¤iuj dependas. MalÙparo de produktiloj Por satigi unu homon, kiu manßas nur vege- ta¢ojn, necesas averaße ¤. 0,07 hektaroj da agrikultura surfaco por jara manßado. Por ovo- lakto-vegetarano bezonatas 0,2 ha, kaj por nevegetarano – 1,5 ha. Ne konsiderante la dis- – du miliardoj da homoj en 48 landoj. Por kon- ¤iujare 25 milionoj (!) da tunoj de humogrundo tribuproblemon, oni do povus nutri 21 vege- tentigi la ¤iutagajn bezonojn oni devas havi 20- estas detruataj, kio malpliigis je triono la agre ta¢anojn anstataª unu nevegeta¢ano. En hek- 50 litrojn da pura akvo. Granda parto de la uzeblan tersurfacon en la 20 jarcento. taro da kamparo oni povas produkti duontunon grenoj por nutri bredbestojn estas produktaj en Praarbaroj estas forbruligataj ne por ricevi da planta proteino – aª 50 kg da vianda pro- la kamparoj de evolulandoj, kie akvo jam sen lignon, sed por krei paÙtejojn (kaj agrojn – teino. Tio estas ne nur grandega malÙparo de tio estus nesufi¤a. Red.). Tio kaªzas formortadon de multegaj nutra¢oj, sed ankaª de surfaco, akvo, energio bestaj kaj plantaj specioj kaj Ùanßas la klima- kaj transportkostoj. Malpurigo per toksa¢oj ton. Ãiujare 30 mil hektaroj da praarbaro estas En agrikultura produktado tre ofte estas forbruligataj por viandoproduktado. Ekde La malÙparo de energio kaj transportkostoj uzataj pesticidoj kaj aliaj toksa¢oj. Ili pli 1960 pli ol kvarono de la praarbaroj en Centra estas logike tuj videbla. Ja ankaª la brutoj kaj amasißas laª la nutra ¤eno kaj rezulte la Ameriko estis detruitaj por krei bovpaÙtejojn. kortobirdoj devas manßi plantojn por vivi kaj, toksa¢oj estas plej alte koncentritaj en viando, Similcele estis forbruligitaj 38% de la amazo- almenaª en industria bredado, la bestoj ne precipe hepato. Tiel, ßuste por bestproduktado niaj praarbaroj. venas al la nutrado, sed – inverse – la grenoj sume estas uzate multe pli da pesticidoj, ol por Laª la usona Mediprotekta Agentejo estas transportataj al bestproduktejoj. nure planta produktado. Se oni ne devus nutri (Environmental Protection Agency), bestpro- Anstataªe, oni povus distribui ilin rekte al bestojn per plantoj, oni povus utiligi tute aliajn duktada rubo kaªzas pli gravajn problemojn, homoj, kaj tio certe malplialtigus la kostojn. kaj multe pli naturamikajn produktmetodojn. ol ¤iuj industriaj ruba¢oj kune. Nuntempe 36% de la grenoj, rikoltataj tut- La tuta homaro tiam bezonus multe malpli da monde, kaj 70% de la monda rikolto de sojo agroj. Troa fiÙkaptado estas donataj al brutoj. Multaj fiÙspecioj preskaª malaperis pro troa Kontribuo al la forceja efiko fiÙkaptado. La “senvaloraj” fiÙoj, kiuj mortas MalÙparo de akvo Metano el bovinaj stomakoj estas alia ¤efa en la retoj dum fiÙkaptado, estas re¢etataj 70% de la tutmonde disponebla trinkebla kaªzo de la forceja efiko. Nome, unu bovino maren. Por la fiÙoj mem tio, kompreneble, sig- akvo estas uzata en agrokulturo, kies produk- eligas duoble pli da metano ol unu aªto sen nifas morton, por la medio – plian problemon. toj estas grandskale manßigataj al vian- katalizilo. La 1,3 miliardoj da bredataj bovoj Preskaª triono de la fiÙoj, kaptataj nuntempe, dobestoj – aldone, ja ankaª la bestoj mem (aª, pli ßuste, iliaj konsumantoj) respondecas estas re¢etataj maren jam mortaj aª vundegitaj. trinkas akvon. pri 12% de la tutmonda eligo de metano. Kaj Kiam temas pri salikokoj, e¤ 80% de la kapta¢o Por produkti 1 kg da bova¢o estas uzataj, laª al tio ankoraª aldonißas eligoj de aliaj breditaj estas senvalora. Sed la fiÙkaptado havas anko- plej modera kalkulo, 3700 litroj da akvo, laª best-specoj, kion oni ja povus eviti. Tio e¤ pli raª multajn aliajn kromefikojn, kiel eksterma- alia – 100 mil litroj, dum por 1 kg da greno – gravas konsiderante, ke unu molekulo de do de tutaj specioj kaj detruado de la natura ¤. 120 litroj. Alivorte, la konsumo de unu kg da metano kontribuas 25-oble pli al la forceja margrundo. Krome, multaj fiÙoj estas manßi- bova¢o, plej minimume, necesigas proksi- efiko ol unu molekulo de karbondioksido. gataj al brutoj kiel nutrado – jen aldona mal- mume la saman akvokvanton, kiel 35 bankuvoj Ùparo de naturrimedoj. aª 300 tralavoj de necesabo. Detruo de ekologiaj sistemoj FiÙoj nuntempe ne plu estas kaptataj nur en Por kompari la nutran valoron de viando kaj La vere valoraj kaj uzeblaj plantaj nutra¢oj la maro. Jam ekzistas grandskala industria plantoj ni uzu iliajn valoron en kilokalorioj. de sojo kaj grenoj en la besta “maÙino” trans- fiÙbredado, kaj ankaª tie, same kiel en bovpro- Unu kg da viando donas 2800 kilokaloriojn kaj formißas, interalie, en korpan varmecon, sed duktado, temas pri malÙparo de naturrimedoj. 174 g da proteinoj, dum unu kg da tritiko ¤efe en solidajn, likvajn kaj gasajn eliga¢ojn. Breditaj fiÙoj manßas ¤efe marajn fiÙojn kaj donas 3300 kilokaloriojn kaj 100 g da pro- La urinaj bakterioj Ùanßas urinon en amoni- sekve por unu tuno da bredfiÙo necesas tri tunoj teinoj. Oni povas do konkludi, ke tritiko donas akon, kiu farißas nitrato kaj poste, kun pluvo – da marfiÙoj. Ãiujare en la mondo estas vendataj 27,5 kilokaloriojn je unu litro da akvo, kiun nitra acido. La “acida pluvo” kaªzas silentan ¤. 30 milionoj da fiÙoj. Ankaª en tiu amasa pro- oni uzis por produkti ßin, dum bova¢o – 0,75 morton de lagoj kaj arbaroj. duktado ekestas malpura akvo, plena je ekskre- kilokaloriojn je unu litro – kaj tio estas nur laª Grandegaj bovaroj per siaj hufoj damaßas mentoj kaj kuracilresta¢oj en grandaj kvantoj. la plej moderoj kalkuloj. herbejojn kaj pereigas tutajn speciojn de plan- La akvoevolua raporto de 2003 de la UN toj, detruante la ekologian sistemon. Ekzemple, Kemia¢oj por ledo prognozas, ke en la jaro 2050 pro akvomanko granda parto de Saharo estißis pro paÙtbestoj, Damaßojn al la medio kaªzas produktado de suferos, en la plej malbona kazo, sep miliardoj kiuj formanßis la plantojn, kiuj protektis ßin, ne nur viando, ovoj aª lakto, sed ankaª de lano da homoj en 60 landoj, kaj en la plej bona kazo tiel ke la grundo eroziißis. Sole per bovbredado kaj ledo. Kompreneble, ankaª produktado de numero 212 (2006:2) bestaj rajtoj 13 kotono aª artefarita¢oj por senbesta¢aj vesta¢oj monokulturojn de tropikaj kaj subtropikaj hodiaªaj kondi¤oj kaj sekvoj de bestutiligo. ne nepre estas bonaj por la medio. plantoj. La forbrulado de rubo aª ruba¢ejoj Evidente, la medio suferus multe malpli, se la Ledo konsistas ¤efe el haªto de mortigitaj malpurigas la aeron, teron kaj akvon. Pro tio, homo ne utiligus bestojn por nutrado. Kaj bestoj, kiuj en sia vivo jam multe malpurigis la ke oni uzas inter 20 kaj 100 litrojn da akvo por sekve de tio, ankaª la homo malpli suferus. naturmedion. Ãar tiu haªto normale putrus, oni unu kilogramo da haªto, la leda industrio En homara historio oni ofte donis rajtojn al traktas ßin kemie. Unu kvinonon de ledo kon- apartenas al la industrioj kun la plej alta grupoj ne nur ¤ar tio estis etike bone, sed sistigas taniloj, grasigiloj kaj farbiloj. La akvokonsumado. ankaª ¤ar tio utilis. Ïis kioma grado la ekolo- antaªe uzata ¤eltoksa¢o PCP estas nuntempe giaj problemoj de la planedo ankoraª devas malpermesita – sed anstataªe oni uzas same Bestaj rajtoj utilas pliakrißi, por ke la homo ekkomprenu, ke la danßerajn substancojn, kiel tri- kaj tetraklor- La ekologiaj sekvoj de bestproduktado kaj samo validas ankaª por bestaj rajtoj? fenolo aª tribromfenolo. 90% de ledo estas utiligado estas gigantaj. Ili multe kontribuas al forcejo – kovrita ejo por kreskigi plantojn traktataj per la pezmetalo kromio. Multaj toksaj la problemoj de sano, monda malsato kaj monokulturo – sola plantspecio, kreskigita sur substancoj, parte kancerkaªzaj, kiel hidrargo, ekologia stabileco de la planedo. Oni povus certa teritorio kupro, kobalto, arseno, plumbo ktp. trovißas en imagi kondi¤ojn, en kiuj estus multe malpli da Verkita speciale por KONTAKTO. Plena artikolo kun ledo. Sed e¤ vegeta¢e tanita ledo estas dubinda malpurigo pro ties produktado. Sed tiuj teo- indiko de la fontoj trovißas ¤e http://www.felix- el ekologia vidpunkto, ¤ar oni uzas por tio ria¢oj ne gravas por la medio. Por ßi gravas la zesch.de/bin/kontakto-ekologiaj-sekvoj.pdf
anasoj piku unu la alian, ¤ar la por havi energion dum la kondi¤oj estas tiaj, ke kelkaj migrado, kaj en la grashepat- Grashepata¢o farißas pli perfortemaj. En tiu produktejoj oni nur plilongigas ¤i korpoparto la nervoj multas, iomete tiun ¤i naturan peri- kaj tiel la anasoj kun tran¤ita odon. Tiu ¤i argumento estas beko sentas doloron dum la tuta tute sensenca, ¤ar: vivo. Aliaj mortas pro vomsu- fokißo antaª la fino de la pro- 1) Neniu birdo manßas ßis- cezo. morte, e¤ en antaªmigroperi- En la fino de la perfort- odoj. manßiga ciklo, malfacilas e¤ 2) La birdoj, kiujn oni uzas piedirado, kaj la flugiloj nece- por grashepata¢a produktado sas. La hepato farißas dekoble apartenas al varia¢oj, kiuj neni- pli granda ol normale kaj puÙas am migras, kaj ili tre multe la aliajn organojn. Tiel, ankaª suferas pro tiu ¤i ekstrema LEAGUE-ANIMAL-RIGHTS.ORG la spirado malkomfortas kaj nutrado. Marco Trevisan HERRAZ, anaso oni uzas specialan maÙi- komplikißas. Italio/Hispanio non. Oni bezonas nur kelkajn La hepato ne plu funkcias, Se oni Ùatas grashepata¢on, sekundojn por fari tion. La kaj tio ¤i signifas, ke ßi ne fori- sed ne volas dolorigi la birdojn, La grashepata¢on oni faras el tubon oni enigas rekte en la gas la toksa¢ojn el la sango. La oni ja povas a¤eti “vegetaran hepato de anaso aª ansero, buÙon de la birdo. Ãiufoje oni sango farißas malpura, kaj la grashepata¢on”. Foje oni nomas kiu estas perforte supernutr- enstomakigas grandegan kvan- toksoj damaßas aliajn organ- ßin faux-gras (falsa graso en la ata dum kelkaj semajnoj per ton, ekvivalentan por homo al ojn, kiel ekzemple la cerbon. franca, kreante vortludon kun miksa¢o de maizo kaj oleo. kvin kilogramoj da manßa¢o. Tiuj ¤i malsanoj nomißas lipida foie-gras, la franca vorto por Tio ¤i tute ne estas sekreto, Kelkaj anasoj estas vundataj hepatozo kaj hepata ence- grashepata¢o). Ïi konsistas el sed... ¤u vi iam konis la dum la manßigado. La morto- falopatio. Inter aliaj simptomoj fungoj, toªfuo kaj aliaj nebestaj detalojn de tiu ¤i procezo? probableco en grashepat-pro- estas sen¤esa kapdoloro, febro, En la komenco oni elektas duktejoj estas ßis dudekoble pli deprimo kaj epilepsiaj atakoj. manßa¢oj, kaj ßia produktado nur la virbirdojn; oni ne uzas alta ol en aliaj anasejoj. Multaj Anaso sentas doloron ankaª estas kruelaj al neniu vivulo. inojn, ¤ar ili estas pli malfortaj, mortas pro la vundoj en la dum siaj lastaj vivmomentoj. Elektu la vivon! kaj tial ili ne atingus la finon de ezofago, kiujn faras la manßig- Almenaª 24 milionoj da ana- la procezo. Per la inoj oni pro- ilo. Aliaj mortas ¤ar ilia stom- soj kaj unu miliono da anseroj ezofago – tubo, kondukanta la duktas nur viandon, kaj tial ili ako krevas... mortas ¤iujare pro la produkta- nutra¢on de la gorßo en la stomakon estas mortigataj kiam ili atin- Fojfoje la pinto de ilia beko do de grashepata¢o. La homoj, gas la taªgan pezon. Pliaj informoj pri granshepata¢o tro- estas intence fortran¤ata, kaj la kiuj produktas ßin, diras, ke la vißas ¤e
tablojn sen perdißi ie mezvoje, la Ùancon por “Sed tiun paÙon devas fari vi!” savißi havus ¤iuj. Ni, kiuj aprezas egalrajtecon de ¤iuj homoj Diana SAKAJEVA, Rusio moderna mondo kaj legas raportojn el la sendepende de la haªtkoloro aª sekso, ankaª “Tutmonda vilaßo”, ne plu povas fermi la oku- volas ke ¤iuj vivaj esta¢oj estu samgrade bone Ãiu epoko havis siajn elstarajn vegetaran- lojn kaj nur ßui nian propran feli¤on. En la traktataj kaj respektataj. Ja neniu naskißas por ojn. Ni ¤iuj konas ilin: Pitagoro, Leonardo mondo, kie ¤iujare pro malsato mortas ses mil- esti ies sklavo, por vivi kaj morti en mizero. da VINCI, Leo TOLSTOJ, George HARRISON, ionoj da infanoj, manßi viandon signifas lasi Valorigo de nur unu specio estas formo de Mary SHELLEY… la listo estas tro longa. Por ilin morti. Kaj ßenerale pro nesufi¤a manßado iuj vegetarismo estis baza kondi¤o de sana suferas ¤irkaª 852 milionoj da homoj. Tio faÙismo, kaj faÙismon oni kutime ne aprobas. vivmaniero, eterna korpa kaj anima juneco, okazas ¤ar la homaro fuÙe eluzadas la plejpar- Gasaj kameroj (uzataj por mortigi bestojn kaj por aliaj – la sola vojo al spirita evoluo kaj ton de ¤iuj disponeblaj nutra¢oj. 80% de lego- ne damaßi ilian belan felon), kruelaj medicinaj pureco de la animo. Sed kio allogas nin, maro kaj grenaro, produktataj sur nia planedo, eksperimentoj kaj testado de diversaj §emia¢oj infanojn de la 21-a jarcento, al la senmurda estas uzataj por nutri brutojn. Por ricevi unu – tiuj estas metodoj el Buchenwald kaj vivmaniero? Kio inspiras nin rifuzi morton kilogramon da viando oni bezonas 16 kilo- Auschwitz. Kial do ne ekrigardi pli vaste kaj per viando? Povas esti tio, ke nuntempe veg- gramojn da grenoj. La faktoj diras, ke proble- pli profunde, ne for¢eti antaªjußojn kaj ne etarismo estas la sola maniero resti honesta mo de malsato estas artefarita. Oni produktas ekvidi, ke ekspluatado de bestoj devas resti en al si mem. Ãar… sufi¤e por satigi ¤iujn. Ni ne fuÙu la aferon! Se la pasinteco kiel honta memora¢o, kiu neniam Ni, kiuj bone scias kiel statas la aferoj en la tiuj legomoj kaj grenoj irus rekte sur niajn plu devas ripetißi. numero 212 (2006:2) opinie 15 Ni, kiuj for¢etis antaªjußojn, povas klare energias ol tiu, kies dieto bazißas sur viando, Post 20 jaroj oni denove demandis jam 90- vidi, ke intensa bestbredado estas katastrofo ovoj, lakta¢oj kaj fiÙo. Ja viandon konsistigas jaraßan SHAW kiel li fartas. “Tre bone, – por nia planedo kaj minaco por nia estonteco. saturitaj grasoj kaj kolesterolo danßeraj por la respondis li. – Neniu jam ßenas min. La Nun ßi estas praktikata preskaª ¤ie en la sano, kaj ankaª hormonoj, antibiotikoj kaj kuracistoj, kiuj timigis min, ke mi ne povos mondo kaj rezultigas malaperon de tropikaj vakcinoj, kiuj estas enigitaj por malebligi mal- vivi sen viando, jam mortis”. Por Bernard arbaroj kaj iliaj loßantoj (unikaj specioj de sanojn de brutoj. SHAW kaj por multaj aliaj, kiuj sukcesis superi bestoj kaj indißenaj popoloj), poluon de tero, Tamen stereotipo, ke homo ne povas vivi sen tiun stereotipon, transiri al vegetara dieto estis akvo kaj aero. manßi viandon, ankoraª fortas en nia socio. Same kiel bestbredado detruas la planedon, Estas amuza ¤i-tema historio. Iam oni deman- facile. Kaj tiu eta Ùanßo de ies manßkutimoj viandmanßado malutilas por homa sano. Estas dis 70-jaraßan George Bernard SHAW [ßorß nepre faras bonon al la mondo. evidente ke tiu, kiu manßas ri¤ajn je vitaminoj bernard Ùo] kiel li fartas. “Tre bone, tre bone. PaÙo al egalrajteco de ri¤uloj kaj povruloj, kaj antioksidantoj freÙajn fruktojn kaj legom- Nur kuracistoj ßenas min, kiuj insistas, ke mi virinoj kaj viroj, bestoj kaj homoj estas tute ojn, nuksojn kaj grenojn, multe pli sanas kaj mortos pro tio, ke mi ne manßas viandon”. simpla. Sed tiun paÙon devas fari vi. Nun. “Vegetarismo kreos pli da senlaboraj agrikultur- istoj en ri¤aj landoj sen helpi al la malri¤aj” Joshua LANGFORD, Usono tikoj forigus malsaton en la mondo. Por ke tio veganoj ne neas ¤i tiun fakton, ¤ar ili evidente okazu, necesus multe, multe pli ol Ùanßo de agnoskas, ke bestoj estas pli altaj ol plantoj (¤ar Homoj alprenas vegetaran vivstilon aª manßkutimoj. Necesus ankaª profundaj poli- ni rajtas manßi plantojn). Sed la natura hier- antaªenigas vegetarismon pro multaj tikaj kaj ekonomiaj reformoj. Ekzemple, en arkio estas pli ampleksa ol simpla diferenco motivoj. Inter ili trovißas sano, personaj Usono nuntempe (kaj ofte en la pasintaj jaroj) inter bestoj kaj plantoj. Ankaª en la besta regno spiritaj kialoj (pureco de la korpo), etikaj la kvanto de agrikulturaj produktoj (aparte estas hierarkio: ¤u vere veganoj kredas, ke, kialoj (rilate bestojn), ekologiaj kialoj kaj e¤ grenoj) daªre superas la merkatan postulon por ekzemple, delfenoj estas sur la sama nivelo kiel ekonomiaj kialoj: oni ofte asertas, ke pro- ili. Pro tio, la usona registaro ofte a¤etas la musoj aª fiÙoj?.. Ãu oni kondamnu niajn hej- duktado de viando estas malÙparo de natur- troajn produktojn. Do, e¤ nun la problemo majn katojn, kiuj manßas nur viandon? Estas rimedoj. Kompreneble mi respektas kaj estas ne produktado de sufi¤e da manßa¢oj, sed nature al kato manßi viandon (kaj efektive estas subtenas la rajton de ¤iu vivi laª la ja distribuado. Se ni simple koncentrißus je la tute malnature ke katoj manßu planta¢ojn – nutra¢maniero, kiu plej konvenas al li/Ùi. forigo de la kutimo manßi viandon, ni simple katoj estas puraj viandmanßantoj). Ãu estas tiel Sed foje Ùajnas al mi ke iuj pli radikalaj veg- kreos pli da senlaboraj agrikulturistoj en ri¤aj terure, se homo – kiu estas pli alta ol ¤iu bestoj etaranoj (des pli veganoj) emas konvinki ali- landoj sen helpi al la malri¤aj. – manßas viandon? Alia ofta kritiko fare de vegetaranoj/veganoj ajn per argumentoj kiuj ne plene bazißas estas ke uzo de bestoj por manßa¢o estas sur faktoj aª kiuj misreprezentas la realon. Ni unue koncentrißu pri la nesuferigaj maletika ¤ar ßi estas kruela. Nu, certe mi kon- bu¤procezoj – anstataª eterne debati sentas ke iuj praktikoj, ekzemple produktado pri viandmanßado, vegetarismo kaj La problemo estas ne produktado de de grashepata¢o aª bovida¢o, estas kruelaj – kaj sufi¤e da manßa¢oj, sed ja distribuado ankaª mi tiujn kondamnas. Sed finfine la veganismo La plej frapa misa argumento pri la demando estas – ¤u estas kruele mortigi beston Sed, ¤ion ¤i dirinte, homoj devas agi respon- maldezirindeco de viando-produktado kaj kon- por manßa¢o. La pli radikalaj antaªenigantoj dece. Kvankam ne estas kruele mortigi bestojn sumado estas tiu, kiu argumentas surbaze de de bestaj rajtoj asertas, ke uzi beston por por manßaj celoj, ja estas kruele ilin suferigi – ekonomio. Oni asertas, ke se oni dedi¤us manßa¢aj celoj estas per si mem malmorale. kaj mi konsentas, ke multaj modernaj industri- agrikulturajn rimedojn nur al produktado de Nu, eble se oni metas homojn kaj bestojn sur la aj viandproduktaj metodoj ja ne estas tre plantaj manßa¢oj, malsato en la mondo ne saman nivelon oni povas tiel argumenti (t.e. ke humanaj. Se oni mortigas beston por manßaj ekzistus, ¤ar oni povas produkti multe pli da homoj estas nur speco de besto kaj nenio pli). celoj, oni devus ne suferigi ßin. Ïuste ¤i-rilate plantaj manßa¢oj ol bestaj manßa¢oj per la Sed mi trovas tiun sintenon erara. Jes, laª dividißas diversaj homoj kaj organizoj, kiuj sama kvanto de agrikultura tero. Nu, eble se ni biologia vidpunkto, homoj estas bestoj. Sed okupißas pri la etika traktado de bestoj. Pli vivus en utopio tio verus (¤ar mi ne disputas la homoj ankaª tre malsimilas de bestoj laª ekstremaj tendencoj asertas, ke mortigi aª iel sciencajn kalkulojn de tiu argumento). Tion, intelekta kaj psika vidpunktoj. Kvankam uzi bestojn por manßaj celoj estas malmorale, kion mi ja disputas, estas la aserto, ke tiaj prak- bestoj estas ßenerale konsciaj (almenaª altaj dum pli moderaj tendencoj diras, ke se oni bestoj), nur homoj estas mortigas beston, oni devas tion fari sen suferi- memkonsciaj. Tio, kom- gi ßin. Laª mi, la pli ekstremaj vo¤oj polarigas preneble, ne signifas ke oni la debaton – la nevegetaranoj, kiuj tamen eble rajtas suferigi bestojn subtenus pli etikan traktadon de bestoj, estas nenecese. Sed tio ankaª ne forpuÙataj de la ekstremistoj, kiu insistas pri signifas, ke eblas meti best- absoluta ¤eso de viandkonsumo, laktokon- ojn kaj homojn sur la saman sumo aª ledokonsumo – kaj ankaª insistas pri nivelon. la egaleco de homoj kaj bestoj. Pro tiu divido Tiu ekstrema argumento, neniu progreso eblas. laª kiu ¤iuj bestoj – ekde fiÙoj Mi ne estas vegetarano. Sed ankaª mi kon- ßis hundoj – estas ¤iuj sur la traªas nenecesan suferigon de bestoj. Laª mi, sama nivelo, kaj plue, ke ni ¤iuj, kiuj iel interesißas pri etika traktado de homoj ankaª estas sur tiu bestoj, devus unue koncentrißi pri la nesuferi- sama nivelo, ignoras la natu- gaj bu¤procezoj – anstataª eterne debati inter ni ran ordon. Estas evidente al pri viandmanßado, vegetarismo kaj veganismo. ajna senpartia observanto, ke Mi mem vivas laª la principoj de la amerikaj en la naturo ekzistas hier- indianoj: kiam oni mortigas kaj manßas beston, En Usono nuntempe la kvanto de agrikulturaj produk- toj daªre superas la merkatan postulon por ili arkio. E¤ la ekstremismaj oni dankas al la animo de tiu besto. 16 opinie numero 212 (2006:2) kiel antaªe. La alko esperis ekvidi la sunle- vißon, kaj kiam pro ßiaj radioj ekbronzis la arbopintoj, kiam la bran¤etoj kvazaª ekbanis sin en ßiaj ridetoj, la alko kvazaª malpezißis, farißis pli belstatura, kaj en la okuloj aperis orsimila brilo, pro kiu la okuloj tuj ekaspektis plenaj je kompreno de la natura vivo kaj ßiaj sekretoj. Starante ankoraª iom pli, ßi ekvidis la blanko-rozan diskon, kiu elnaßis en la dezerton de vintra pura ¤ielo, kaj svingis per la larßabran¤aj kornoj, kvazaª salutante ßin. Tamen, kiam ßi marÙis al rivero, subite den- ove ekaªdißis malgaja knarado de bran¤ego, kaj la alko, kiu sukcesis jam forgesi pri tio, denove ekmaltrankvilißis, denove stre¤atentis, kaj liaj piedoj ekpretis kuri ien for. Sed ßi venkis sin kaj malsuprenißis ne rapidante, ßi nur pli ofte kaj pli atente rigardis ¤irkaªe. Same kiel antaªe, la vento blovis ie el herbejo, ßi estis penetrita de malvarmo kaj de la odoro de fojno, kiu estis stakita sur la dekstra bordo. La padeto estis apenaª piedpremita – oni ekuzis ßin antaªnelonge, kaj la alko ekflaris por ekscii, ¤u ne iris laª ßi lupo, aª vulpo, aª homo. Sed estis sur ßi nur hieraªaj spuroj de korniko kaj ie apude – kavetoj faritaj de lepo- raj piedetoj. Ïi malsuprenißis al la bordo. Aliflanke, tuj ¤e la horizonto, estis vilaßo, super kiu griz-fumis domfornoj. Sur mal- proksiman monteton apenaª suprenißis unu¤evala sledo, jen ßi atingis la pinton – kaj tuj fornaßis aliflanken… Kiam la alko surpaÙis la glacion, sub ßi ekbruis io malklara, kaj poste, kiam ßi plusekvis La alko al aperturo en glacio por trinki akvon, ßi nur foj- foje iom kraketis. Randoj de la aperturo dise Eªhen HUCALO tie, kaj la alko lasis sian dormolokon, ekmarÙis fajreris, kaj la akvo, kovrita de tremantaj pecetoj kaj poste ekkuris. Ju pli multe ßi kuris, des pli de glacio, similis al nemovißanta blua Ùaªmo. Ïi vekißis kaj stre¤is la orelojn: en la humi- vastißis la timsento, kaj malgraª ke ßi aªdis Senteblis kaÙita profundeco de la rivero, ßia flu- da ventoblovo aªdißis seka akreta sono. La nenion krom obtuzan sonadon de siaj hufoj ado, kiu e¤ sub glacio ne ¤esas. La alko skuis la sono flugis de malsupro, de rivero. La alko lev- kontraª la tero, ßi daªre ne haltis. Arbustoj kaj kapon, flarante la aperturon, poste etendis la ißis, nun ßia staturo bone videblis en la arboj de¢etis al ßi bluetan prujnon, naztruoj kolon, paÙis iom antaªen, jen-jen preskaª antaªmatenißa krepusko. Ïi estis granda besto Ùprucis en la aeron du maldikajn fluetojn de tuÙante per la lipoj vitrosimilan bluan Ùaªmon; kun vasta brusto, kiu apenaª levißis de la spi- vaporo. La alko preterkuris pinarbaron, poste liaj naztruoj ektremis, antaªsentante malvarman rado. Ïiaj kornoj similis aªtunan malaltan ravinon, kaj kiam ßi trafis en fantome malfor- akvon, – kaj ¤i-momente la rivero sub ßi arbuston, kiu jam perdis foliojn. tan lumon, kiun elradiis trunkoj de betuloj, ßi ekkrakis. Per ¤iuj kvar piedoj ßi penis elpuÙi sin, La alko sciis, ke tio estas krakado de malno- haltis kaj, levinte la kapon, provis percepti tiun sed ßiaj hufoj jam estis en la akvo, kaj la alko va kverka bran¤ego, seka, senfolia; ßi jam bruon, kiu estingißis malantaª ßi. time eksentis, ke ßi ¤iam pli kaj pli profundißas antaªlonge devintus fali, sed ßi ne falis, kun Trankvilißinte, ßi eklekis la grundon, apenaª en la glaci-ka¤on. Ne unufoje ßi konvulsie mirinda obstino alkro¤ißinte al la arba trunko. kovritan de neßo, kaj poste direktis sin al sia ektremis per la tuta korpo, metante la tutan for- Ïi sciis tion, sed tutegale tio ßin ne plej Ùatata arbarkampeto. ton kaj senesperan reziston en tiujn provojn trankviligis, ia maltrankvilo en la sango, Tiu arbarkampeto, plena je iom putraj Ùtipoj, elsalti, sed ßi profundißis pli kaj pli, kaj glaci- komence eta, apenaª sentebla, poiomete den- ronde staris ¤e tremol-arbareto, iom sur monte- pecoj jam tuÙis ßian dorson. Por momento ßi sißis, kaj pro tio ßia felo sur la brusto foje to. Fruprintempe ßi estis la unua, kiu kovrißis trankvilißis, preparante sin al nova provo elsalti, ektremis, poste ankoraªfoje. Ventoblovo alpor- per floroj, kaj ¤i tie rapide kreskis tiom alta kaj kiam la antaªaj piedoj ekflugis sur la tis odoron de la rivera glacio, en kiu vivis la herbaro, ke kuÙante en ßi la alko povis duone glacion, Ùajnis, ke ßi jen-jen elsaltos kaj sin sento de glaciißinta mar¤o, aªdißis susurado sin kaÙi. Nun la arbarkampeto estis malplena, savos, sed la glacio denove rompißis sub la peza de velkintaj tigetoj, kiuj galope saltadis sur fal- kiel ¤io ¤irkaªe; la alko ekstaris senmove, korpo, kaj la alko denove estis en la akvo ßis la intaj folioj, sed super ¤io ¤i sonis laca, simila atente fiksrigardante per siaj rondaj okuloj la kolo. Ïi ekmußis, petante pri helpo, kaj ßiaj al suspirado, knarado de bran¤ego. arbarmuron antaª si, ßuste tien, kie ¤iam okuloj kovrißis per sanga tristo, ili kvazaª brulis Ïi estis maljuna viralko, jam alkutimißinta okazas sunlevißo. Iom post iom la alko per rußa malespero. Ankoraªfoje ßi provis liber- al la rezervejo, en kiun ßi trafis el tajgo, alku- trankvilißis. Tiel ßi staris dum ¤irkaªe pli kaj ißi, sed ßi sukcesis fari tion nur per unu piedo – timißis ßi ankaª al homoj kaj al tio, ke oni ßin pli helißis, pli klare videblißis tremoloj, la aero la alia, frapinte la glacion, farißis preskaª kromnutras. Sed tiu eta krakado vekis interne inter ili profundißis kaj diafanißis, kaj la silen- neregebla. La akvo en la aperturo sangkolorißis, ian neklaran timon, kiu memorigis la vivon en to, antaªe stre¤atente blinda, farißis trankvila kaj jam rußa fluis pluen laª fluejo, malaperante tajgo, memorigis danßerojn, kiuj embuskis ßin kaj komprenata, en ßi ne plu senteblis la timo, sub la glacio. numero 212 (2006:2) beletre 17 La alko eksentis, ke tiel ßi ne sukcesos elÙir- ekmovißis antaªen, timante mem aliri al la alko la glacion; la besto lamante eliris al la bordo, ißi. Similan senton ßi jam havis – ßuste tiam, pli frue ol venos la pli aßa frato. ankoraªfoje rigardis reen al la rivero, kaptante aªtune, kiam en nigra pinarbaro, kiu e¤ ßemis La alko jam tute senfortißis kaj indiferente per sia rigardo kaj arßente farbitan herbokam- pro la vento, ßin persekutis luparo. Jen-jen la rigardis, kiel alproksimißas la infanoj. Ïi pli kaj pon, kaj la infanojn, kiuj ankoraª kun miro lupoj povis ßin kapti, ßi e¤ sentis mortospiron pli profundißis en la akvon, kaj ßiaj kornoj bal- rigardis ßin, ne kredante, ke ili sukcesis helpi kaj kuradis nur pro mekanika maleblo halti. ancißis super la glacia miksa¢o, kvazaª nekutima al tiu grandega besto, kaj tiam ßi trankvile Tiam ßin savis ¤asistoj, kiuj venis el urbo kaj, arbusto. Sub tiu arbusto jam iom trankvilißis la ekpaÙis al la arbaro. La rußebruna ¤evalo, sukcesinte nenion ¤asi, sidißis por vesper- rußa malespero, sed ßi estis nun tiom senlima, nenion komprenante, observis ßian foriron kaj manßi. Aªdinte la persekutkuradon, ili perme- ke ne sufi¤is por ßi la okuloj, kaj tiu malespero movadis la orelojn. sis al la alko preterkuri kaj komencis senzorge Ùprucis ¤iudirekten. Komence la infanoj ne sciis, Kiam eksonis pafo, la alko ankoraª iom pafadi la luparon… La rivera fluo aspektis ne kiel aliri la alkon kaj mem ne trafali. Sed la pli kuris antaªen, sed poste stumblis, kvazaª ßi samterure kiel la luparo, ßi fluis ne tiom rapi- aßa frato estis prudenta kaj kuraßa, kaj la hakilo mispaÙus Ùtipon. La infanoj komence e¤ ne de, ne bruligis la alkon per sia mortospirado, en liaj manoj ne dormetis. Li komencis haki la atentis tiun pafon, sed kiam la alko falis sed ßi estis same senkompata, kaj ju pli vastan glacion, farante vojon al la bordo, kaj la pli juna surneßen, ili komprenis, kiun oni celis. Ili aperturon ßi faris, des pli rapide eblis trafi sub dancis ¤irkaª li; ne sciante, kiel helpi, li nur ¤irkaªrigardis, strebante ekvidi la ¤asiston, sed la glacion. Komprenante tion, la alko strebis spiris kaj senpacience batis per manplatoj siajn ne sukcesis kaj, enspirinte maldol¤an aeron, ¤ion fari atente, sed la piedo doloris, la korpo flankojn kaj koksojn. La alko ne timis la hom- plenforte ekkuris tien, kie kuÙis la alko. malfortißis, kaj poiomete la fortoj lasis ßin. La ojn. Ïi atentis ties laboron, kaj ßia korpo fojfoje Ambaª ili pensis, ke antaª ol ili atingos tiun alko preparis sin al ankoraª unu decida elsalto, tremis, kvazaª ßi tre frostis aª denove volis provi lokon, la alko levißos kaj denove nerapidante kaj post plia malsukceso ßi iom trankvilißis, ja elsalti, sed la fortoj ßin forlasis. Komence ßi eble ekpaÙos al la arbaro, ke ne estis la pafo, – sed ßi sciis, ke tiu provo ne estas la lasta, ke ßi nenion komprenis pri la laboro, sed kiam la la alko ne ekstaris. Ïi kuÙis surflanke, dismet- provos kaj provos sen¤ese ßis la spirado ¤esos. kanalo pli proksimißis al la bordo, ßiaj okuloj inte la krurojn, kaj nun Ùajnis e¤ pli granda. Du knaboj eliris el la arbaro al la bordo kaj ekbrilis per kompreno, kaj nun ßi ne plu sin Simple ne eblis kredi, ke tiom grandan beston haltis. Ili venis por kolekti bran¤ligna¢on, kaj ¢etadis, sed nur trankvile atendis. oni povas faligi per pafo, same kiel antaªe ne ilia trankvila ¤evalo restis ¤e la arbarrando, sed Enuante sola, el la arbaro venis ilia ruße- eblis kredi, ke ßi povas droni. Sur ßia felo ili decidis rigardi al la rivero, ¤u jam rompißas bruna ¤evalo, tirante la sledon, kaj iom-post- ankoraª estis rivera akvo, sur la harojn tie la glacio, ¤u baldaª ßi ekmovißos. Ambaª ili iom ekpaÙis al la rivero. Ïi ekstaris je ioma algluißis neßo, kaj la brusto ne movißis pro la estis vastÙultraj, ambaª havis larßajn simpatiajn distanco kaj, svingante la voston, atente kuro kaj e¤ ne vaporis. La kapo kuÙis tiel, vizaßojn kaj ili tiel similis unu la alian, kiel rigardis. Poste ßi iris iom antaªen. La pli juna kvazaª la alko aªskultus la teron, ¤u proksimas malgranda boleto similas al sia pli granda boleto minacis per la pugno kaj kriis: la printempo, ¤u ßi baldaª venos, kaj la kornoj najbaro. Ili ¤irkaªrigardis la riveron, kaj iliaj – Ãu ankaª ci volas trafali?! kreskis tuj ¤e la neßo, kvazaª magia arbusto. vizaßoj e¤ pli molißis pro tiu ¤irkaªa vasteco, Ambaª fratoj e¤ ne pensis, ke la printempa Ili e¤ ne rimarkis, kiam al ili venis ilia onklo pro tiu malproksimeco, kiu daªris e¤ de malan- glacio estas perfida kaj ne atentos, ke ili estas £pi¤ak. Rondaspekta kun rußeta, bone elbaki- taª la alibordaj montetoj. Ne tuj ili rimarkis la savantoj. ta vizaßo, en ofte uzataj altaj botoj, en kiuj li aperturon, ¤ar ßi estis ne tiel rimarkebla, se la La pli aßa frato daªrigis la hakadon, kiam la estis preskaª ßiszone, la onklo haltis apud la alko denove ne provus elsalti super la glacion. alko eksentis sub si malprofundecon kaj, obs- infanoj. Eble ankaª li estis mirigita, ke tiu – Hundo sin banas, – diris pli juna frato. La tine svinginte la kapon, elsaltis per la antaªaj grandega besto kuÙas surtere. La onklo tenis pli aßa eble e¤ ne rigardus tiuflanken, sed li tuj piedoj sur la glacion, kaj poste ankaª per la pafilon en la manoj, sed tiel, kvazaª li emus ekpripensis, kia hundo povis trafi en tiun aper- malantaªaj. Li e¤ Ùancelißis kaj disigis la sin defendi de iu. Sur liaj lipoj videblis iu blan- turon por bani sin? piedojn – Ùajnis, ke ßi tuj falos. Ambaª boletoj ka¢o – eble pro iu neatendita rapida sento. – Kie? A-a… – li atente fiksrigardis, kaj liaj rigardis ßin, ne kredante – jen kiel granda ßi – Ha? – ree§is la onklo. – Nu jen kiel? akraj okuloj rimarkis bran¤ovastajn kornojn. – estas, kaj nun kiam ßi elgrimpis, neniu el ili Ïojo sur lia vizaßo konkuris kun aten- Tio estas alko… kredis, ke ßi povis droni. Ili sendefende ridetis tostre¤o, kaj ßi trembrilis jen per helaj, jen per Ili ankoraª ne komprenis, kio okazis tie, kaj kaj volis aliri al ßi pli proksimen, sed la infanoj nigraj ekflamoj. pro tio ankoraª iom da tempo staris sur la sama ne kuraßis tion fari. La infanoj diris nenion – ili neniel povis loko kaj cerbumis, kiel la alko povis trafi en la La alko de¢etis de si akvon kaj glacipecetojn. rigardi aliloken ol al la alko, kiu ne movißis e¤ akvon. Sed kiam ßi denove ekmovißis, kaj poste Ïi plenbruste suspiris kaj rigardis la infanojn. unu fojon, malgraª iliaj atendoj. porlonge restis senmova, la boletoj komprenis, Liaj okuloj ankoraª estis rußaj pro la – U-uh, – elblovis £pi¤ak, ¤irkaªirante la kio okazas al ßi. La pli aßa frato tuj ¢etis sin al la antaªnelonga malespero. Poste la alko ekpaÙis, mortpafitan beston, kaj per botpinto puÙis inter sledo por preni hakilon, kaj la pli juna malrapide kaªre metante la piedojn, kvazaª ßi daªre timis ties kornojn.
18 beletre numero 212 (2006:2) Sed la infanoj ankoraª ne kredis, ke la alko estas morta, kaj pro tio atente rigardis la beston por ne preterlasi la momenton, kiam ßi Kotiztabelo de UEA por 2006 ekmovißos por levißi. Lando/valuto MG MJ(-T) MA(-T) SA Kto SZ – Ïi estas el la rezervejo, – finfine diris la pli juna boleto. Aªstralio/dolaro 15 38 95 57 34 190 – La rezervejo estas malproksime de tie ¤i, – respondis la onklo. – Aªstrio/eªro 9 22 56 36 22 112 Belgio/eªro 9 22 56 36 22 112 Alkoj ¤i tien ne venas el la rezervejo. Brazilo/eªro 4 11 28 17 10 56 – Ïi estas el la rezervejo, – denove ripetis la pli juna. La onklo ekko- Britio/pundo 6 15 38 24 14 76 leris. Bulgario/eªro 4 11 28 17 10 56 Ãe§io/krono 200 490 1220 770 460 2440 – Nu kaj kio? Tio ne estas via afero. Danio/krono 65 165 415 265 160 830 – Ni savis ßin de drono, – diris la pli aßa frato kaj malamike rigardis Estonio/eªro 5 12 30 19 11 60 la sunbruligitan vizaßon. Finnlando/eªro 9 22 56 36 22 112 Francio/eªro 9 22 56 36 22 112 – O-o, ßi tutegale dronus! Ãu ßi preskaª dronis? Ãu preskaª dronis? Germanio/eªro 9 22 56 36 22 112 Diru do, ke ßi dronis, kaj vi sukcesis ßin eltiri jam nevivantan. Greklando/eªro 9 22 56 36 22 112 – Ni savis ßin, – denove ripetis la pli aßa frato, kaj lia vizaßo farißis Hispanio/eªro 9 22 56 36 22 112 Hungario/forinto 1500 3700 9200 5800 3500 18400 tiom rußa, kvazaª el ßi tuj povus Ùpruci la sango. Irlando/eªro 9 22 56 36 22 112 – Tuj eksilentu, – pli koleris la onklo, – alie mi vin punos, ankaª via Islando/eªro 9 22 56 34 20 112 patro punos vin! Se vi estos pli saßaj, ankaª vi havos iom da viando, mi Israelo/eªro 7 18 44 26 16 88 Italio/eªro 9 22 56 36 22 112 ne estos avara. Japanio/eno 1200 3000 7500 4500 2700 15000 La pli juna frato turnis sin, kaÙante ploron. La pli aßa prenis lian Kanado/dolaro 14 34 86 52 31 172 manon kaj, ne dirante e¤ vorton, kondukis lin al la sledo. Malto/eªro 6 15 38 24 14 76 Nederlando/eªro 9 22 56 36 22 112 – Ankaª kornojn mi al vi fordonos, – kriis al ili la onklo. Ili e¤ ne Norvegio/krono 75 185 460 275 165 920 rigardis lin, nur pli rapide ekpaÙis. Nov-Zelando/dolaro 17 44 109 65 39 218 – La kornojn mi al vi donos! – denove kriis la onklo. Pollando/zloto 20 50 120 75 45 240 Portugalio/eªro 9 22 56 36 22 112 Kiam la fratoj frapis sian rußebrunan ¤evalon, la onklon kvazaª io Rusio/eªro 4 11 28 17 10 56 Ùiris. Komence li malrapide faris la unuan paÙon, la duan kaj poste kuris Slovakio/krono 200 550 1400 900 550 2800 por atingi ilin. Svedio/krono 80 210 520 330 200 1040 Svislando/franko 14 34 86 52 31 172 – La kornojn fordonos! – kriis li glutsufokißante, kvazaª ili ne aªdis lin. Usono/dolaro 10 25 63 38 23 126 £pi¤ak delonge atente observis tiun alkon, li rimarkis ßin samtempe TARIFO A/eªro 6 15 38 23 14 76 kun la infanoj, kaj kaªrante en kaveto, nur ridetis, kiam ili komencis savi TARIFO B/eªro 4 11 28 17 10 56 ALIAJ LANDOJ: Luksemburgio laª Belgio; San-Marino laª Italio; Kipro ßin el la aperturo. Li ne kredis, ke la knaboj sukcesos, sed opiniis, ke la laª Malto; Li§tenÙtejno laª Svislando; Latvio, Litovio kaj Slovenio laª alko tamen plene senfortißos kaj ¤u baldaª aª ¤u poste, ßi trafos sub la Estonio. glacion. Sed evidentißis, ke la alko estis forta kaj vivema, kaj la infanoj TARIFO A: Honkongo, Korea Respubliko, Singapuro, Sud-Afriko,Tajvano. TARIFO B: Ãiuj ceteraj landoj ne jam menciitaj. estis obstinaj kaj persistaj… Nun necesas pensi pri tio, kiel ßin kaÙi, kaÙi MALLONGIGOJ: ankaª la spurojn de la kontraªleßa ¤asado, ja la infanoj ekveturis al la rez- MG – Membro kun Gvidlibro ervejo por informi la gardistojn – pri tio li ne dubis. Sed kien ßin kaÙi? Ja MJ – Membro kun Jarlibro MJ-T – MJ malpli ol 30-jara (individua membro de TEJO; ricevas ankaª la ne eblas ßin tiri reen al la rivero kaj dronigi en la aperturo – tio mal- revuon KONTAKTO kaj la bultenon TEJO tutmonde) proksimas, do ne eblas. Se li povus tion fari, li e¤ momenton ne hezitus. MA – Membro-Abonanto (ricevas la Jarlibron kaj la revuon Esperanto) Nun li rigardis al la besto kaj volis esperi, ke ßi revivißos. Same kiel MA-T – MA malpli ol 30-jara (individua membro de TEJO; ricevas ankaª la revuon KONTAKTO kaj la bultenon TEJO tutmonde) antaªnelonge faris la infanoj, li nun volis, ke la alko levu la kapon, levißu SA – Simpla abono de revuo Esperanto sen membreco sur la fortajn krurojn kaj ne rapidante ekkuru al la arbaro, same kiel ßi Kto – Simpla abono de revuo KONTAKTO faris antaªnelonge, ßis kiam ßi renkontißis kun la kuglo. SZ – Societo Zamenhof (subtena kotizo aldone al membrokotizo) PT – Patrono de TEJO: 3-oblo de MJ (ricevas KONTAKTO kaj TEJO Sed la alko e¤ ne movißis. Per sia grandega korpo ßi kuÙis sur la tero, Tutmonde) kvazaª aªskultante, ¤u baldaªas la printempo kun verda¢o, kaj ßiaj kornoj DM – Dumviva Membro: 25-oblo de MA (ricevas dumvive la samon kiel elstaris super la neßo kiel vasta arbusto, kiu eble same atendis la print- MA) DMJ – Dumiva Membro kun Jarlibro: 25-oble de MJ (ricevas dumvive la empon por reekverdi, sed tion ßi sukcesos fari nek nun, nek estontece. samon kiel MJ) Blovis vento, levante blankan polvon, balancante sekan tigaron, sed Kiel individuaj membroj de TEJO (MJ-T aª MA-T) por 2006 estos reg- la kornoj e¤ ne movißis. istritaj tiuj individuaj membroj de UEA, kiuj estos malpli ol 30-jaraj la 1an de januaro 2006 (t. e. kiuj naskißis en 1976 aª poste). Ankaª Dumvivaj Membroj samtempe membras en TEJO, dum ili estas malpli ol 30-jaraj. boleto – speco de fungo Eblas aboni ankaª al TEJO tutmonde sen membreco en TEJO. La abon- prezo estas duono de la MJ-kotizo por la koncerna lando. Tradukis Dmitrij CIBULEVSKIj Oni povas pagi pere de la perantoj de UEA, aª rekte al UEA per ßiro al Kontrolis kaj korektis Julij LUPICKIJ kaj ¥enja AMIS ßia banka aª poÙta konto, per ¤eko aª poÙtmandato, aª per kreditkarto.
JUNA AMIKO – internacia e-revuo de ILEI por lernejanoj kaj FARIÏU KONSCIA SUBTENANTO DE TEJO! komencantoj farißu patrono de TEJO – aßas 30 jarojn kaj aperas 3-foje jare (aprilo, septembro, decembro) sur po 52 plurkoloraj paßoj kun plenkoloraj kovriloj; Pagante trioblon de vialanda MJ(-T)-kotizo vi – havas kunlaborantojn el ¤iuj kvin kontinentoj; ne nur subtenas la esperantistan junularon; – rabato ßis 50%! Karakterizas ßin: de TEJO vi ankaª ricevas: modela stilo kaj facila lingva¢o (1500 vortradikoj sen glosoj), enhavo – revuon KONTAKTO tre varia: rakontoj, fabeloj, raportoj, informoj, interesa¢oj, enigmoj, kvizoj, versa¢oj, ludoj, kantoj, humuro, lingvaj konsiloj, interkulturo, – bultenon TEJO Tutmonde (oficiala organo de kurioza¢oj, vo¤o de legantoj k.a. kun multaj ilustra¢oj. TEJO) JUNA AMIKO estas fonto de taªgaj legaßoj por komencantoj, fidinda – akcepton dum la ¤iujara Universala Kongreso helpilo por E-kursgvidantoj. Vizitu nian TTT-ejon:
numero 212 (2006:2) beletre/informe 19 ¥enja AMIS, Ukrainio/Usono
Ãu vi scias, kie estas la plej granda akvario en la mondo? Fari...Fari... lala maron!maron! Ekde novembro 2005 ßi estas en Atlanto (Georgio), Usono. Ver-Ùajne, post la Tre facila Olimpikaj Ludoj 1996, Atlanto fam-iß-is danke al tiu ¤i grandega akvario. En la pli ol kvar milionoj da litroj de sala kaj nesala akvo loßas pli ol 100 mil bestoj de 500 specioj el la tuta mondo. Por fari la “maron” oni uzis tre bone pur-ig-itan ordinaran akvon kaj 0,7 mil- ionojn da kilogramoj da salo! VIKIPEDIO La tuta kosto de la akvario superis 200 milionojn da usonaj dolaroj. Mi vizitis la akvarion kun la familio ¤i-vintre, kaj vere, neniuj televidaj raportoj povas anstataªi la “vivan” viziton! La akvario estas fari- ta en la formo de grandega Ùipo kaj trovißas nur kelkajn minutojn piede de la Olimpika Parko. Post ioma atendado – estis sabato, kaj homoj multis – ni eniris la ejon. Tuj ¤e la enirejo tro- vißis akvujo kun rajoj kaj VIKIPEDIO ¥ENJA AMIS aliaj fiÙoj, kiujn e¤ eblas Fakte, la georgia akvario tuÙi! La akvujo “fermißas” responde. La ejo, kie loßas Gasper venis al Atlanto de lud-parko en Meksik-urbo. estas la sola akvario ekster por tuÙoj ¤iujn 15-20 minu- la balenoj, estis granda – Pro tute nesufi¤a grando de Azio, kiu havas balen-Ùarkojn. tojn – pro la ¤iama tuÙado la sed ¤u sufi¤e granda por tiaj la ejo, malpura akvo, mal- La lasta parto de nia vizito akvo malpurißas, kaj oni grandegaj bestoj?.. Tion mi bonaj manßa¢oj kaj ¤iamaj estis la Varm-akva Plonßejo, devas tre ofte Ùanßi ßin. demandis al laboristino de la kriegoj de la “ludantoj”, la kun multegaj diverskoloraj Unue ni iris al la Malvarm- akvario. Laª Ùi, la ejo estas bestoj ekhavis seroizajn mal- belaj fiÙoj, meduzoj kaj akva Ser¤o – tiel nomißas la sufi¤e granda kaj sekvas la sanojn... vivantaj koraloj. Koraloj parto de la akvario, kie loßas rekomendojn de la plej bonaj Post la “malvarmaj akvoj”, estas tre sentemaj al la malvarm-akvaj bestoj. La plej mar-sciencistoj. Malantaª tiu ni iris al pli varma loko – al la Ùanßo de temperaturo, kaj famaj ßiaj loßantoj estas ¤i ejo trovißas alia, kiun Oceana Vojaßanto. Tiel en multaj partoj de la blankaj balenoj. Kiam mi homoj ne povas vidi. Tie la nomißas la plej granda ejo en mondo ili for-mortas pro la alproksimißis al tiuj grandaj bestoj povas kaÙißi, kiam ili la tuta akvario. En la mezo de Ter-varmißo... Mi ege kaj inteligentaj bestoj, mi volas esti solaj. la Vojaßanto trovißas trairejo, esperas, ke neniam venos estis mir-ig-ita de ilia beleco. Kvankam mi tute kontraªas kaj oni do povas vidi la fiÙojn la tempo, kiam ni povos vidi Ili malrapide movißis jen tenadon de tiaj bestoj en ne nur de unu flanko, sed de vivajn koralojn kaj aliajn kapon suben, jen kapon mallibero, bon-Ùance, ¤i-foje ¤iuj flankoj, kaj ankaª de marajn loßantojn nur en supren, jen rekte al la oni ne kaptis balenojn por la sube. En la Oceana akvarioj! homoj... Mi certis, ke ili georgia akvario. Oni a¤etis Vojaßanto, inter aliaj fiÙoj, observis homojn kaj ridetis akvario – akvujo por teni fiÙojn kaj ilin de aliaj, malpli bonaj loßas du balen-Ùarkoj Ralph al ili. La homoj ridetis aliajn akvajn bestojn; ¤i tie: ejo kun lokoj. Ekzemple, Nico kaj kaj Norton. Fakte, ili estas pluraj akvujoj kaj akvujegoj Ùarkoj, ne balenoj. Balen- baleno – la plej granda mara besto; INTERRETO blanka baleno – specio de baleno, Ùarko nomißas tiel, ¤ar ßi de la nordo, ne tre granda (maldek- estas vere grandega – ßi ja stre) koralo – arb-simila mara viva¢o, estas la plej granda fiÙo en la kiun formas multaj tre etaj esta¢oj mondo kaj povas kreski ßis krii – el-diregi, el-igi sonojn 12 metroj! Same kiel balenoj, meduzo – tra-videbla mara esta¢o, kiu libere trans-lok-ißas en la akvo balen-Ùarkoj ne povas manßi parko – malferma ejo kun verda¢oj, grandajn manßa¢ojn kaj do ili ludejoj kaj tiel plu ne manßas homojn. Ralph kaj plonßi – plen-korpe eniri akvon rajo – speco de fiÙo (vd. bildon Norton venis al Atlanto el supre) Tajvano. Oni veturigis ilin per specio – baza unuo de bestoj, plan- toj ktp., kiuj tre similas inter si kaj speciala aviadilo, kaj la povas naski idojn vojaßo daªris 60 horojn. Ùarko – la plej granda fiÙo