2

FRAMSIDE: Kreativ Strek

FOTO: Bjørbekk & Lindheim AS om ikkje anna er oppgjeve

ILLUSTRASJONAR: Bjørbekk & Lindheim AS om ikkje anna er oppgjeve

ISBN: 978-82-998786-0-9

BJØRBEKK & LINDHEIM OFL.

RETTLEIAR I BYGGESKIKK OG TILPASSING TIL LANDSKAP

1. utgåve

Valdres Natur- og Kulturpark 2011

3

Føreord

Handlingsplanen «Verdiskapingsprogrammet for kulturminne i Valdres» er ein viktig del av ei større regional satsing på å bygge lokal næringsutvikling på natur- og kulturarven. Samtidig er planen ein del av «10-årig plan for lokalsamfunnsutvikling i Valdres», som er avtalegrunnlaget for Valdres Natur- og Kulturpark.

Arbeidet med rettleiaren vart starta våren 2007 og har vore drive av ei arbeidsgruppe, i samarbeid med konsulentane. I arbeidsgruppa sat: Katharina Sparstad for Valdres Natur- og Kulturpark, Torveig Dahl for Valdresmusea, Anne Marie Mørstad frå Vestre Slidre kommune – avdeling for landbruk og næring, Rolf Rogstad frå Nord-Aurdal kommune – avdeling for areal og næring, Ole Aastad Bråten frå Etnedal kommune – avdeling for kul- tur og fritid (2007), Ingvil Aarholt Hegna, Regionalenheten plan og miljø – avdeling for arealforvaltning og stadutvikling, Jan Arne Sebuødegård – lærar og tømrarmeister, Odd Arne Rudi – bygningsvernrådgjevar (frå 2009), Øystre Slidre, Ove Gunnar Viken – tøm- rarmeister, Sør-Aurdal. Katharina Sparstad var leiar for gruppa. Arbeidet har i prosessen vore til høyring i ei ressursgruppe med representantar frå administrasjonane i dei seks kommunane.

I 2008 vart oppdraget med å utarbeide av rettleiaren gjeve til Bjørbekk & Lindheim AS, ved landskapsarkitektane Rune Vik, Nina A. Rieck og Bjørn Amund Enebo. Desse har også nytta Archus arkitekter, ved sivilarkitekt Ketil Kiran. Dei har definert oppsett og inn- delingar i dokumentet. I tillegg har landskapsarkitekt Ingrid Skavhaug vore engasjert av Bjørbekk & Lindheim AS i arbeidet med rapporten.

I etterkant har byggesaksbehandlarar i kvar kommune hatt høve til å kome med faglege innspel. Desse er innarbeidde i teksten, og heile innhaldet har fått ein ny, fagleg gjen- nomgang. Dokumentet var på høyring våren 2011, og desse innspela er no innarbeidde i teksten av arkitekt Ingrid Kvissel. Ingrid Kvissel har også utforma kapitla om universell utforming og bruk av fagfolk.

Rapporten skal gjelde for heile Valdres Natur- og Kulturpark, som består av dei seks kommunane Vang, Øystre Slidre, Vestre Slidre, Nord-Aurdal, Sør-Aurdal og Etnedal.

Alle foto er tekne av Bjørbekk & Lindheim AS, om ikkje anna er oppgjeve.

Vi ynskjer med dette å rette ein stor takk til alle som på forskjellig vis har medverka i ar- beidet.

Valdres Natur- og Kulturpark

November 2011

4

Innhald

Innleiing …………………………………………………………………………………… 6 Avklaring av rammer for arkitektonisk utforming…………………………………. 7 Høgfjell ………………………………………………………………………………. 7 Stølslandskapet …………………………………………………………………….. 9 Jordbrukslandskap / bygdelandskap …………………………………………….. 15 Skogslandskap ……………………………………………………………………… 20 Hytte- og turistområde ……………………………………………………………... 22 Tettstader ……………………………………………………………………….…… 25 Særlege problemstillingar ……………………………………………………………… 29 Universell utforming …………………………………………………………………….. 32 Bruk av fagfolk …………………………………………………………………………… 33 Byggeprosessen …………………………………………………………………………. 34 Høve til lover og forskrifter …………………………………………………………….. 36 Litteratur ...….……………………………………………………………………………… 37 Vedlegg: Forslag til retningsliner ……………………………………………………... 38

5

Innleiing

BAKGRUNN eit levande miljø. Rettleiaren skal vere eit aktivt og levande verktøy både for kvar Utgangspunktet for at Valdres Natur- og enkelt byggherre, for administrasjon og Kulturpark ynskjer ein samla rettleiar i politikarar. For at han til kvar tid skal vere byggeskikk for Valdres, er den stadig oppdatert på aktuelle problemstillingar, vil sterkare utbygginga og utviklinga som rettleiaren bli revidert med jamne mellom- delar av Valdres opplever. Valdres Natur- rom. og Kulturpark ynskjer ei utvikling i regio- nen der vi går saman om eit framtidsretta BYGGESKIKK OG ARKITEKTUR næringsliv, tufta på den eineståande kombinasjonen av natur, kultur og miljø Kva som ligg i omgrepet byggeskikk, har som Valdres har. Det er urørte fjell- og ikkje berre eitt svar. Nokre vil meine det skogområde, levande og opne jordbruks- er den tradisjonelle byggemåten, andre landskap, verdfulle bygningsmiljø og kul- vil hevde at byggeskikk er nemninga på turminne. Det er denne heilskapen turis- det som er vanleg, uavhengig av tradi- tane kjem for å oppleve, og som gjer at sjon, stil eller kvalitet. Eilert Sundt, som dei som bur her, trivst og kjenner seg hei- introduserte ordet for ca. 150 år sidan, me. Det er derfor avgjerande at utvikling skildrar byggeskikk som dei vanlege byg- og endringar skjer på ein slik måte at gemåtane på ein stad og innanfor ein desse kvalitetane ikkje blir øydelagde. Vi nærare bestemt tidsepoke. Dei aller fles- må inspirere, styre og kontrollere framti- te bygningsmiljø i Valdres har hus frå uli- dig utbygging i ei retning som gjer at dei ke tidsepokar, med forskjellig form og de- kvalitetane vi verken vil eller kan miste, taljering. Nokre miljø er meir innbyrdes ikkje blir borte. like enn andre, til dømes ein del stølslag. Det er grunnen til at vi i denne rettleiaren har lagt til grunn ei brei forståing av om- Rettleiarens hovudmål: grepet «byggeskikk»: «Ved utbygging og utvikling skal det leg- gast særleg vekt på estetikk og opple- Når det gjeld omgrepet arkitektur, legg vi vingsverdi ved arkitektur og lokal bygge- til grunn definisjonen frå dokumentet skikk.» «arkitektur.nå. Norsk Arkitekturpolitikk», som er Regjeringas arkitekturpolitiske dokument frå 2009: «Arkitektur omfatter i MÅL vid forstand alle våre menneskeskapte Alle nye bygg og anlegg vil prege og ha omgivelser. Det favnet både bygninger påverknad på det landskapet og miljøet og anlegg, uterom og landskap. Det dei blir liggande i. Derfor har utsjånad, handler om enkeltbygg og bygninger i storleik, form, farge og plassering av byg- samspill, om helheten i byer, tettsteder get mykje å seie, ikkje berre for byggher- og landskap». Denne breie definisjonen ren, men også for grannar og heile nær- viser til at arkitekturfeltet er komplekst og miljøet. Denne erkjenninga er bakgrun- sektorovergripande. Arkitektonisk kvalitet nen for hovudmålet i rettleiaren. Rettleia- rommar både funksjon, teknikk og form, ren skal oppmuntre til moderne form- og mange ulike aktørar er viktige i arbei- språk og arkitektur som tek omsyn til om- det for å fremje god arkitektur. gjevnadene, og som bygger vidare på element og verdiar som ligg i den eksis- Så sant eksisterande miljø og karakter terande byggeskikken i Valdres. Det skal har ein tilfredsstillande kvalitet, bør dette også vere ei bevisst satsing på å ta vare vere avgjerande for kva rammer som skal på og bruke gamle bygningar, slik at dei gjelde for utbygging på den konkrete sta- blir framheva og blir ein naturleg del av den. 6

SÆRTREKK VED VALDRES INNDELING I KARAKTEROMRÅDE Valdres ligg på overgangen mellom Aust- Det geografiske området denne rettleia- landet og Vestlandet, noko som speglar ren skal femne, er så stort og miljøa så seg i både klima og natur. Valdres er 140 ulike at vi har valt å dele Valdres inn i km langt og 70 km på det breiaste. Ho- seks ulike karakterområde. Kvar type vuddalføret startar i låglandet ved Speril- område har i grove trekk felles preg og len i sør, og strekkjer seg heilt opp mot same utfordringar i høve til utvikling og høgfjellet i nord og nordvest. På båe si- utbygging. Denne måten å sortere eit der av dalføret ligg vide fjellområde. I den stort og variert geografisk område på fø- søre delen, med Begnadalen og Etnedal, rer til forenklingar, og det vil derfor vere er det skogen som dominerer, berre med glidande overgangar mellom dei ulike ka- enkelte gløtt av elva og lysningar der det rakterområda. ligg hus og gardsbruk. Lenger oppe, frå Aurdal og nordover, opnar landskapet seg i breiare bygder. Her ligg det store Dei seks karakterområda er: vatn i dalbotnen, og opne og levande • Høgfjell jordbrukslandskap pregar dalane vidare • Stølsområde opp mot fjellområda. Nord i Valdres, mot Jotunheimen, er det høgfjellet som domi- • Jordbrukslandskap/ nerer. Vang og Øystre Slidre er 75 pro- bygdelandskap sent høgfjell, med toppar på over 2000 • Skogsområde meter. Sentralt plassert i Valdres, ned • Hytteområde/turistområde mot Strøndafjorden, ligg regionsenteret • Tettstader Fagernes med stor handelsverksemd og turisttrafikk. Ved Fagernes deler dalen seg i Øystre LITTERATUR og Vestre Slidre. E16, stamvegen mellom aust og vest, følgjer dalbotnen gjennom Bak i heftet er det ei liste over litteratur Begnadalen, går gjennom Fagernes og som kan gje meir detaljerte råd og kunn- vestover langs Slidrefjorden i Vestre Slid- skap om nye og gamle bygg. Alle re og over Filefjell i Vang. Frå Fagernes Valdres-kommunane har utarbeidd eigne går rv. 51 over Valdresflye. I det heile blir hefte om lokal byggeskikk, og fleire kom- landskapet i stor grad sett frå vegar. Det munar har også eigne byggeskikkrettleia- gjeld for både fastbuande og turistar. Det rar. Denne rettleiaren byggjer på dei tid- er derfor viktig å vere bevisst på korleis legare hefta, og må sjåast og brukast i omgjevnadene syner seg fram sett frå samanheng med desse. vegen, både på kort og langt hald.

Opne og levande kulturlandskap med aktiv jordbruksdrift pregar hovuddalføret. Frå Heggebygde, Øystre Slidre.

7

Rammer for arkitektonisk utforming HØGFJELL

SITUASJONEN I DAG KVALITETAR VI BØR SIKRE ELLER UTVIKLE Høgfjell er her definert som snaufjellet I det opne landskapet på høgfjellet vil over tregrensa. Dei store fjellområda som sjølv små inngrep eller anlegg ha påverk- omkransar dalføra i Valdres, gjev identi- nad på store område. Her er det òg svært tet og kvalitetar til regionen. I dei høg- vêrhardt med marginale livsvilkår for plan- alpine områda er vegetasjonsdekket ter og dyr. Derfor er desse områda spesi- sparsamt og sårbart. Her er få tekniske elt sårbare for inngrep. inngrep og praktisk tala ingen busetnad, Lite menneskeleg aktivitet gjer at vi opple- med unntak av enkle jakt- og fiskebuer ver områda som urørte. Kjensla av urørt og høgfjellshotell. Somme stader har vi kan vi oppleve sjølv ved regulerte vatn også hyttebygging i høgfjellet, til dømes fordi inngrepa kan vere lite synlege og el- på Eidsbugarden og ved Tyin. I dei mel- les ikkje aukar aktiviteten i området. Land- lomalpine områda lenger ned ligg lang- skap frie for inngrep blir stadig sjeldnare, stølane. og det knyter seg særlege kvalitetar til det å oppleve desse landskapa.

Lite bygg i stort landskap. Enkel form, god tilpassing til terrenget og god bruk av fargar og materialar gjer at bygget glir inn i landskapet. Frå Kvithaug i Vang. 8

UTFORDRINGAR I HØVE TIL UTBYGGING Det har til no vore ei aukande interessa for å bygge nye fritidsbustader over tre- grensa, anten det er i form av nye felt, eller eksisterande felt i fjellskogen som blir utvida opp i snaufjellet. Utfordringa er å styre/regulere denne utviklinga. Moderne arkitektur i høgfjellet. Frå Turtagrø i Sogn og Fjordane. RAMMER FOR UTFORMING I HØVE TIL LANDSKAP OG STAD Det bør vere høve til å setje opp enkle buer som høyrer til tradisjonell nærings- verksemd. Like eins bør det vere høve til RAMMER FOR UTFORMING I å setje opp hytter i samband med Den Norske Turistforeining eller liknande, på HØVE TIL NÆROMRÅDET OG eigna tomter. Det same gjeld installasjo- FOR SJØLVE TILTAKET nar som er viktige for samfunnet. Bygningar bør ha god tilpassing til ter- Når ein set opp bygg og anlegg i høgfjel- renget. Ein bør unngå fyllingar og skje- let, er det særleg viktig å legge vekt på ringar. Små buer som er knytte til tradisjo- god plassering i landskapet, slik at det nell næringsverksemd, bør ha ei enkel nye anlegget blir så lite synleg på av- utforming og ha ein storleik som andre stand som mogleg. Val av farge, materia- buer i området. Fargen på nye buer bør lar og overflater bør også ha som mål at vere mørke jordfargar, for at dei ikkje skal anlegget skal gli inn i landskapsbiletet skilje seg ut. For nye turisthytter kan det i utan å trekkje til seg unødig merksemd. større grad vere ynskjeleg at bygget er synleg i landskapet. I slike høve bør det då leggast særleg vekt på den arkitekto- niske utforminga, slik at bygget tilfører landskapet ein ny, positiv dimensjon.

Hyttefelt på Eidsbugarden i Vang. Sjølv om hyttene ikkje er store, er dei godt synlege i det opne landskapet.

9

Stølsområda i Valdres har ulik karakter. Mange av langstølane ligg i høgfjell, og nokre samla i stølsgrender. Mange stølar har også stølsjorde, men det har ikkje Raften i Vang, som biletet viser.

No æ veaskålin tekte STØLSLANDSKAPET mè si svarte, trygge tyngd! Neste år skal skålin leva, SITUASJONEN I DAG ange groegrøn i lag mè andre huso her på støle: Kulturlandskapet i stølsområda er særleg Hus tå tre o’ tørv o’ stein! verdfulle og rike på opplevingar. Dei har kvalitetar som vi ynskjer å ta vare på. Olav Gullik Bø Sjølv om Valdres er den regionen i Noreg som har størst tettleik av stølar, ein fem- tedel av alle aktive stølar i landet, er det levande stølsmiljøet også her sterkt redu- Med bakgrunn i ressurstilgangen og den sert. Dette er bakgrunnen for at Valdres særeigne bruken av områda har stølane Natur- og Kulturpark har stølsdrift som eit utvikla eit sterkt felles preg. hovudsatsingsområde. Denne rettleiaren er ein del av denne satsinga. Ein finn likevel stor variasjon i storleik og karakter, frå heimstølane ned mot bygda Ei av utfordringane er å søkje å snu den til langstølane inne i fjellet, og frå fjellbyg- negative utviklinga, og heller auke pro- dene i nord til skogsbygdene i sør. Enkel- duksjonen i landbruket med fleire beite- te stader, som til dømes i Etnedal, kan vi dyr og auka aktivitet i stølsområda, slik at også finne gardsbruk og stølar i same opne beitelandskap og slåttemarker ikkje område. gror att med krattskog. Ei anna utfordring er å ta vare på det opphavlege og eine- Bygningsmiljøet i dei ulike stølslaga kan ståande bygningsmiljøet. variere sterkt, frå heilskaplege og «opphavlege» bygningsmiljø, til stølslag Mange av stølane har vore i drift sidan der ombygging av stølshus og nye hytter 1600-talet – ja kanskje heilt frå vikingtid. har endra karakteren på området.

10

Enkelte stølslag kan ha opp til 100 bygningar, og til kvar støl kan det vere eit stort stølsjorde, som her på Gauklie i Nord-Aurdal.

KVALITETAR VI BØR SIKRE 2. Utbygging der bruken av stølen er ELLER UTVIKLE endra, og meir har preg av hytte- og fritidsbusetnad Det er det samla og heilskaplege miljøet Med nedgangen i aktiv stølsdrift blir ein med ulike bygningar, stølsjorde, gjerde del stølshus no nytta som fritidshus. Det- og ope beitelandskap vi ynskjer å vidare- te har enkelte stader ført til at bygnings- føre til komande generasjonar. I tillegg til miljøet er endra i retning av meir tradisjo- drifta i seg sjølv er det viktig å ta vare på nelle hytteområde. For å ta vare på byg- det særprega og nøkterne bygningsmiljø- ningsmiljøet i stølsområda er det ei opp- et og det klare skiljet mellom landskapet gåve framover å motivere til istandsetjing omkring. av eldre hus og tilpassing av nybygg og tilbygg til eksisterande bygningsmiljø. UTFORDRINGAR I båe høve er det avgjerande at det er For framtidig utbygging i stølsområda kan strenge krav til utforming, plassering og ein sortere utfordringane i to hovudgrup- fargeval. per: 1. Utbygging i samband med aktiv stølsdrift Det er viktig for stølsområda at omfanget av den aktive drifta er størst mogleg. Det betyr at det i mange tilfelle er behov for ei vitalisering av stølsdrifta. Auka satsing vil føre til behov for nye sel/seterhus, drifts- bygningar, fjøs, mjølkestallar eller for- edlingslokale. Utfordringa er å finne gode kombinasjonar av moderne og praktiske løysingar som også tek omsyn til estetikk Døme på utviding av sel. Frå stølen «Høla» på og heilskap i stølslaget. Slettefjell i Vang. Foto: Ingrid Kvissel. 11

Stølsområda er sårbare. Derfor er det andre krav til utforming her enn i eit område for fritidsbustader. Her frå Kjølastølen i Øystre Slidre.

RAMMER FOR UTFORMING I RAMMER FOR UTFORMING I HØVE TIL LANDSKAP OG STAD HØVE TIL NÆROMRÅDET OG FOR SJØLVE TILTAKET Nye tiltak bør leggast i landskapet på ein slik måte at det ikkje endrar karakteren til Felles trekk ved den tradisjonelle stølsbu- stølslaget. Det betyr mellom anna at nye setnaden er låge hus som ligg godt i ter- bygg ikkje bør setjast opp utanfor det ek- renget, utan fyllingar og skjeringar. Byg- sisterande stølslaget. Dette for å ta vare ningane er små med enkel utforming og på skiljet mellom stølslaget og det opne knappe detaljar. Husa er godt tilpassa landskapet omkring. Tiltaket bør bygge det røffe klima på fjellet. Bruken av fargar vidare på og tilpasse seg den eksisteran- er enkel, og varierer frå grått tømmer el- de strukturen i stølslaget, og plasserast ler umåla kledning, til brunt eller raudt. slik at behovet for nye vegar og inngrep i Det er dette enkle og nøkterne preget terrenget blir minst mogleg. som bør førast vidare ved ombyggingar og nybygg.

Døme på bygg som er lagt på ei stor fylling og i liten grad tilpassa terrenget. 12

Taktekking bør vere skifer, torv eller tre- tak. Bølgjeblekk kan ein nytte som første- hjelp, for å redde gamle hus. Vanleg tak- vinkel på stølsbygg kan variere mellom 22 og 34 grader. Takvinkelen er avheng- ig av taktekkingsmaterialet, skifertak er brattare enn torvtak. Hovudregelen er at det bør vere lik vinkel på same bygg i Terrassar og verandaer er eit framandelement i same lengderetning i samsvar med tak- stølsområde. tekkingsmaterialet. For påbygg i vinkel, som til dømes nasasval og enkle over- bygg, må takvinkelen tilpassast huset Mange uthus som står og forfell, er vikti- som heilskap. Ofte er vinkelen på enkle ge delar av bygningsmiljøet, og kan der- takutspring brattare enn resten av huset. for med fordel setjast i stand og få ein For lange takutstikk kan lett gjere huset endra funksjon. Ein føresetnad er at ein uproporsjonalt. På små hus er det derfor tek omsyn til det opphavlege preget på ein god tommelfingerregel å halde seg huset. Tiltak på verneverdige bygg skal under 40 cm. Takvindauge bør unngåast. skje i samråd med vernestyresmaktene. For å unngå «topptunge» tak bør ikkje Generelt vindskiene vere for breie. Dette er spesi- Generelt bør ein vere restriktiv med for- elt ei utfordring i vinterisolerte hus. Nokre tetting i stølsområde. Talet på hus i eit stader finn vi sel der skifertak er lagt stølslag kan likevel aukast dersom det er oppå eit tidlegare torvtak. På desse husa naudsynt med tanke på praktisk bruk og har vindskiene vorte breiare, men ofte er funksjonalitet. Dette er særleg aktuelt for dei tilpassa slik at inntrykket ikkje verker driftsbygningar, leskur, sel og nærings- uharmonisk. bygg i samband med stølsturisme. Det bør ikkje vere karnapp og store an- Ved nybygg, tilbygg eller ombygging av tenner på stølsbygg. Vindskier, hjørne- gamle hus bør utforminga vere enkel og kassar, innramming av vindauge og and- tilpassa eksisterande bygningsmiljø, på re bygningsdetaljar bør vere i enkel stil. ein slik måte at tiltaket blir ein naturleg Oppstolpa verandaer er framandelement del av heilskapen. Gamle hus bør bru- i stølsområda og bør derfor leggjast som kast så langt som råd, og der det er terrassar på bakkenivå. Belegg bør vere naudsynt med utvida bygg, kan det vere skiferheller eller annan stein. Terrassen aktuelt å ha fleire små hus framfor eitt bør ikkje ha tak. stort. Nye stølshus bør best mogleg til- passast eksisterande terreng, og ein bør Portalar og flaggstenger bør unngåast. forsøke å unngå brattare fall enn 1 : 4.

SEL/STØLSHUS Nye bygg bør ha ein nøktern byggestil og godt tilpassa det eksisterande bygnings- miljø. Reisverkshus og hus med utvendig kled- ning bør ha ståande panel. Utforming og dimensjon på tømmeret bør elles vere Stølshus i Valdres er vanlegvis små og godt tilpassa tradisjonell materialbruk. tilpassa terrenget. Frå Kinnhølt, Vestre Slidre. Foto: Else Rønnevig. 13

Biletet viser eit godt tilpassa, nytt fjøs med skjult, støypt gjødselkjellar. Frå Håliøydgarden ved Hyggjande i Vang. Foto: Jon Hålien.

DRIFTS- OG NÆRINGSBYG- forming og plassering av kvart enkelt bygg, slik at det heilskaplege miljøet i NINGAR I SAMBAND MED stølsgrenda blir sikra. STØLSDRIFT Dette bør også gjelde for næringsbygg i Dagens stølsdrift stiller nye krav til støls- samband med stølsturisme og foredling. fjøset ved at drifta er vesentleg endra. Både buskap, kyr og avdrått har vorte Mange har utvikla driftsform med nattbei- større. Samstundes er hygienekrav, krav te. Då kan ei ombygging av det gamle til mellomlagring av mjølk og krav til av- stølsfjøset til mjølkestall og leskur vere renning frå husdyrgjødsel endra. Infra- eit alternativ. Denne driftsforma opnar for strukturen rundt stølsfjøset er mange sta- bruk av mindre bygg som er lettare å til- der endra i høve til plass for mjølke-, passe dei tradisjonelle stølsmiljøa, og i kraftfôr- og dyretransport. Det er viktig at mange høve kan ein bruke eit eksisteran- planlegginga tek omsyn til dei ulike beho- de stølsfjøs. va for infrastruktur kring stølstunet. Det er like eins viktig at planlegginga ik- Unnatak kje berre legg vekt på tekniske og drifts- Byggeskikken i stølsområda er ulik. Ho- messige tilhøve, men også estetisk ut- vudregelen bør derfor vere å tilpasse nye bygg til den tradisjonelle byggeskik- ken på staden. Vidare er hovudmålset- jinga å ta vare på stølsdrifta i Valdres. Rettleiaren skal derfor ikkje vere til hinder for landbruk i stølsområda.

Skissa viser forholdet mellom breidd, høgd, ter- Huset i framkant er 6,5 m breitt. Skifertaket er rengfall/grunnmur og takvinkel. Gjeven romhøgd truleg lagt oppå eit torvtak slik at tak og vindskier. er 2,2 meter. Kjelde: Oppland fylkeskommune. vart høgare. Foto: Ingrid Kvissel. 14

Eksisterande situasjon. Eit ope og levande kulturlandskap, vakkert delt opp med randvegetasjon.

To døme på plassering av større næringsbygg i jordbrukslandskap. Vegetasjon og topografi bør nyttast for å innpasse større bygg.

JORDBRUKSLANDSKAP/BYGDELANDSKAP

SITUASJONEN I DAG det jordbruksområde både nede i dalbot- nen, oppover dalsidene og innover åsa- Store delar av Valdres er jordbruks-/ ne. I dei breiare og opne dalføra i Nord- bygdelandskap. Dette landskapet er ein Aurdal, Øystre Slidre, Vestre Slidre og mosaikk av dyrka mark, skog, kantsoner, Vang ligg store vatn og elvar i dalbotnen, vatn, elvar og busetnad. Jordbruks- med ope kulturlandskap oppover i dalsi- landskapet har ulikt preg i forskjellige de- dene mot skogkledde åsar, og mot fjellet lar av Valdres: Begnadalen er forholdsvis høgst oppe i Vang og Øystre Slidre. trong med skogkledde og bratte dalsider. Gardane ligg i dalbotnen eller i lysningar i dalsidene. I den skogkledde Etnedalen er

15

Døme på plassering av bustadfelt. Her er bustadfeltet plassert på dyrka mark i nærleiken av gardstun Det nye feltet bryt med det eksisterande mønsteret for grenda. Eit slikt bustadfelt ville derfor vorte eit markant inngrep i det opne kulturlandskapet.

Her er same bustadfelt flytta unna gardstun og dyrka mark. Feltet er forankra i vegetasjonsvolumet og plas- sert inn til vegen. Dette reduserer behova for nye inngrep samstundes som bustadfeltet følgjer same plasse- ringsmønster som eksisterande bygningar.

Dei ulike landskapa har ulike kvalitetar Unnatak er einskilde sårbare område med omsyn til oppleving. I dei opne dala- som til dømes strandsonene langs vass- ne ser ein langt, og tiltak kan vere godt draga og verdifulle kulturmiljø som ved synlege frå lang avstand. Ulike delar av kyrkjene. Desse er omfatta av eigne lov- landskapet har forskjellig evne til å ta opp verk. i seg tiltak, og jordbrukslandskapet har generelt god evne til å «absorbere» nye Kyrkjene, og særleg stavkyrkjene, har ei tiltak utan at karakteren til området blir særstilling i Valdres. Dei ligg ope i land- endra. skapet, godt synlege på lang avstand. Det ligg omtanke bak korleis dei er plas- Det mosaikkprega landskapet med dyrka serte i landskapet. Saman med kyrkje- mark, beite, gardstun og skog bør vere garden og gjerne prestegarden er dette eit førebilete for vidare utvikling i jord- viktige delar av kulturmiljøa i bygdene. brukslandskapet.

16

Nærleik til store fjellområde er også ein kvalitet ved Valdres. Utsyn mot tinderek- kjer og brear i det fjerne gjer eit mektig inntrykk på mange.

KVALITETAR VI BØR SIKRE ELLER UTVIKLE Det opne og levande kulturlandskapet med gardstun, jorde og beite, i samspel med den rike naturen, er dei viktigaste Skrautvål kyrkje ligg sentralt plassert i landskapet. kvalitetane i dette landskapet. Levande Foto: Hans Enger. bygder er ein føresetnad for å halde ved like det landskapet vi har i dag. Dersom opne areal gror att med skog og kratt, kan særpreget bli borte.

Kommunen bør syne ei klar haldning til kva for bygningar og aktivitetar som skal få markere seg i landskapet. UTFORDRINGAR I HØVE TIL UT- I dalbotnen bind vassdraget dalen sa- BYGGING man, og langs denne ligg strandsona. Områda langs vassdrag blir forvalta gjen- Mange har framleis eitt eller fleire gamle nom plan- og bygningslova og vassres- hus på gardstunet, og for mange dekkjer surslova. det ikkje dagens behov. Det kan då vere aktuelt å anten utvide eksisterande bygg, Kyrkjene er landemerke som er med på å eller setje opp eit nytt i tillegg. Det er vik- gje identitet til Valdres-dalføret. Kyrkjene tig at desse blir godt innpassa i tunet og areala rundt blir forvalta gjennom kyr- både når det gjeld plassering, material- kjelova, kulturminnelova og plan- og byg- og fargeval, proporsjonar og takvinkel. ningslova. Valdres har også seks av dei 28 stavkyrkjene her i landet, og desse er automatisk freda gjennom kulturminnelo- va. Stavkyrkjene er små og unnselege bygg, og opplevinga av kyrkja i kultur- landskapet vil fort bli forstyrra av større tiltak. Pr. 2010 er det regulert inn om- synssoner rundt dei to stavkyrkjene i kommuneplanen for Sør-Aurdal.

Kyrkjer er signalbygg som bør vere godt synleg i landskapet. Bagn kyrkje ligg vakkert til langs elva, Døme på nytt fellesfjøs i Rendalen. Moderne men mangel på omtanke ved plassering av nyare konstruksjon med stålrammer er kombinert med bygningar har redusert opplevinga av kyrkja. Det- massivt tømmer i tak og vegger. Eit solid bygg te er eit døme på at plassering av bygg i høve til med gode proporsjonar som i stor grad er bygd kvarandre kan vere vel så viktig som utforminga av lokale materialar. Foto: Morten Holt. av bygget i seg sjølv.

17

Effektivisering, auka dyretal og miljøom- sjon som er godt synleg frå vegen, men syn i landbruket har òg gjeve nye utford- som ikkje dominerer i landskapet. ringar når det gjeld plassering og ut- forming av nyanlegg som til dømes gjød- selkummar, lagerbygg eller store felles- fjøs. Mange av desse nye anlegga er for store til at dei naturleg passar inn i det RAMMER FOR UTFORMING I eksisterande tunet, og bør derfor finne HØVE TIL LANDSKAP OG STAD sin plass utanfor. Så lenge det ikkje skal setjast opp ny kyr- I tillegg til utbygging innanfor landbruket kje eller eit anna bygg med stor symbol- vil nye bustadfelt, nye verksemder og in- verdi for fellesskapet, bør det vere eit mål dustri krevje plass i dette landskapet. at nye tiltak tilpassar seg det karakteris- Nye veganlegg, mellom anna trasear for tiske mosaikkpreget i kulturlandskapet. Europaveg 16, nye område for uttak av Nye tiltak bør forankrast i eksisterande stein/grus, kraftliner og campingplassar, strukturar, som til dømes vegar, skog- vil også vere anlegg som kan bli svært bryn, overgangar i terrenget, mellom dal- synlege. botn og dalside, og i eksisterande buset- nad. Nokre bygningar og funksjonar har alltid hatt ei dominerande plassering i landska- Horisontliner bør ligge som ei urørt ram- pet, til dømes kyrkjer, kommunehus og me ikring, slik at nye anlegg og bygg ik- hotell. kje bryt synsrender som høgdedrag og åsryggar lagar. Særleg langs hovudvegane blir det etab- lert mange aktivitetar, som har behov for Dyrka mark blir forvalta av eige lovverk. å vere godt synlege. Her bør bygga i seg sjølv vere diskré, med naudsynt informa-

Ein bør handsame omgjevnaden til stavkyrkjene med omtanke. Biletet er frå Øye stavkyrkje og syner mange element i framgrunnen som uroar opplevinga av sjølve kyrkja. 18

Ei ny verksemd ved vegen. Dette er ein aktivitet som ikkje treng vere godt synleg. Hallen burde hatt nøytral farge og vore lagt slik at han skjerma for innsyn til lager og oppbevaringsplass frå vegen. I tillegg burde noko av vegetasjonen stått att langs vegen. Foto: Jan Arne Sebuødegård.

Landemerke som til dømes kyrkjer bør Ein bør ha som mål å legge nye bygg ikkje bli uroa av nye bygg. Eit område godt i terrenget. Dersom høge fyllingar, kring kulturmiljøet med kyrkje, kyrkjegard, planering, skjeringar og høge murar blir eventuelt prestegard og gravhaugar, bør nødvendig, bør det setjast krav til det en- derfor sikrast slik at det ikkje kjem nye delege resultatet. Gardstun og bustadfelt bygg eller andre tiltak for nær innpå. bør organiserast slik at dei syner «ansiktet» til omgjevnaden og ikkje «ryggen».

Reklameskilt langs veg kan lett bli for dominerande. For løyve til å skilte langs RAMMER FOR UTFORMING I riks - og fylkesveg gjeld veglova §33, og HØVE TIL NÆROMRÅDET OG søknad om skilting blir behandla av Sta- SJØLVE TILTAKET tens Vegvesen. Langs kommunal veg gjeld kommunale skiltvedtekter. Der nye bygg blir knytte til eksisterande bygningar, bør mønster for utbygging, bygningsvolum, bruk av materialar og far- gar avpassast etter det gamle, så sant dette har tilfredsstillande estetisk kvalitet.

Der tiltaket ikkje blir knytt til eksisterande struktur, bør det nye feltet ha eit heilskap- leg uttrykk.

19

SKOGSLANDSKAP

SITUASJONEN I DAG UTFORDRINGAR I HØVE TIL UT- BYGGING Dei store områda med skog ligg sør i Valdres. Skogen pregar både dalbotnen, Døme på tiltak som lett kan bli svært syn- dalsidene og åsane i synsranda. Buset- lege i dalsidene, er vegar, kraftliner og nad, gardar, grender og små tettstader alpinbakkar. ligg som lysningar i skogen. Sjølv om variasjon kan vere positivt i eit Ulike verksemder, til dømes sagbruk, in- monotont skogslandskap, bør ikkje nye dustri, næring og service, ligg langs ho- verksemder langs hovudvegane bli for vudvegane med bygga og aktivitetane dominerande. Skogen bør framleis gje sine. hovudinntrykket, og det er viktig å ta om- syn til nærmiljø og utsjånad sett frå ve- gen. VISUELLE KVALITETAR VED SKOGSLANDSKAPET

Samanhengande skogsområde dannar ei RAMMER FOR UTFORMING I heilskapleg ramme omkring opne areal, HØVE TIL LANDSKAP OG STAD til dømes ein dalbotn eller lysningar i dal- sidene. Samanhengande skog gjev ro og Busetnad, vegar og andre tiltak som blir harmoni. Det er derfor viktig at skogsfla- lagt til dalsidene, blir lett synlege. Desse ter og randsoner ikkje blir stykkja opp vil- bør tilpassast terrengforma slik at det nye kårleg. inngrepet står fram som mest mogleg «naturleg». Det kan ein oppnå ved å ta På same tid kan for mykje skog oppfat- omsyn til plassering i høve til m.a. ter- tast som tungt og einsarta. Lysningar i reng, helling og overgangssoner i vegeta- skogen gjev variasjon og positive opple- sjonen. Bratte parti er meir sårbare for vingar. Variasjon er derfor ein kvalitet utbygging og tekniske inngrep enn slaka- som ein bør legge vinn på å utvikle, knytt re hellingar. I bratte dalsider vil til dømes til område med busetnad og til utsyn frå bygging av vegar føre med seg skjeringar vegane. og fyllingar som blir godt synlege.

Skogsområde har også den kvaliteten at Korleis tiltaket blir synleg på avstand, og dei har stor evne til å ta opp i seg tiltak kva verknad plassering, dimensjonering utan at karakteren til landskapet blir end- og fargar har på omgjevnaden, bør vur- ra. derast mot sentrale område i landskapet.

Likevel er skogsområde i all hovudsak kulturlandskap som blir drive nærings- messig. Når hogstmogen skog blir hogd, endrar landskapet karakter fullstendig. Dette momentet bør også vektleggast ved planlegging av tiltak.

20

Veganlegg på Vaset. Store skjeringar saman med flatehogst har endra området sin karakter. Inngrepet står i klar kontrast til dei godt tilpassa bygningane i framkant.

Korleis tiltaket verkar på avstand, bør vere del av vurderinga når det er spørs- RAMMER FOR UTFORMING I mål om å samle nye bygg i større felt el- HØVE TIL NÆROMRÅDET OG ler legge dei til fleire mindre felt. SJØLVE TILTAKET Prinsipp som er handsama under Hovudvegane gjennom dalføret er, mel- «Jordbrukslandskap», gjeld også her. lom anna, slike sentrale område. Det er derfor viktig å ha ei bevisst haldning til korleis ein vil oppleve landskapet frå ve- Så sant det eksisterande er av tilfredsstil- gen, og til korleis det nære sideterrenget lande estetisk kvalitet, bør nye bygg: til vegen blir utforma. Næringsbygg og aktivitetar som får etablere seg inn mot vegane, blir godt synlige. Ein må syte for • knyte seg til eksisterande strukturar å behalde le-vegetasjon mot vegen når i busetnaden slik verksemd skal plasserast og utfor- mast. • ha ei plassering og utforming som gjev god tilpassing til terrenget Ut over dette skal dei prinsippa som er • få fargar, form og volum som har- omtala i kapittelet om jordbrukslandskap/ monerer med dei bygningane som bygdelandskap, òg gjelde i skogsområde. er der frå før

21

Døme frå Beitostølen som syner at det må leggjast større omtanke i utforming og organisering ved tett utbyg- ging. Større variasjon i bruk av form og farge kan skape ei rikare oppleving av området.

HYTTE- OG TURISTOMRÅDE

mange uheldige døme på tiltak for å få SITUASJONEN I DAG terrenget til å passe til huset. Resultatet blir ofte store fyllingar og skjeringar, der Valdres har sidan 1800-talet vore ein re- det meste av det opphavlege terrenget er gion med aktivt reiseliv. Jotunheimen var endra. Samtidig gjev for store bygg i attraktiv for overklassa og akademikarar høve til areal meir skugge, tap av utsikt frå heile Europa, og mange kjenner til og eventuell uynskt innsikt. forfattaren Aasmund Olavsson Vinje sitt nære tilhøve til Eidsbugarden. Seinare Hyttene har også endra karakter frå å vart det også vanleg med helseturisme, vere små og enkle med få fasilitetar, til både i form av tuberkulosesanatorium og svære fritidsbygg med mange detaljar. tilbod for born frå byane etter andre Detaljmotiva er gjerne henta frå gamle verdskrig. Mange folk som flytta ut, had- bygningsmiljø ulike stader i Noreg og Al- de eit ynske om å behalde ein flik av pane. Mange stader kan vi finne hytter Valdres, og fekk sett opp ei hytte i heim- med svalgangar, arker, søyler, småruta lege fjellstrok. Dette har kanskje vore glas og grove utskjeringar. Det kan sy- mest tydeleg i området rundt Beitostølen, nast som om det i mange tilfelle blir lagt som opphavleg var eit stølsområde. meir vekt på slike detaljar enn korleis bygget skal passe til tomta. Etter ein lengre, roleg periode har det si- dan 1990-talet vore ein markert auke i Fram til dei siste åra har mange hytteom- etterspurnaden etter hytter i Valdres. råde utvikla seg ut ifrå enkeltprosjekt, Velstandsutviklinga har ført til auka krav utan ein overordna plan for langsiktig ut- til standard. Mange har også ynske om vikling. Det har derfor vore liten tanke for lett tilgang til alpinbakke, butikkar og areala mellom bygningane, Fleire av tu- infrastruktur. Hyttetomtene er ofte små, riststadene har etter kvart fått meir karak- og kombinasjonen av små tomter og sto- ter av tettstad. Dette finn vi særleg på re bygg er utfordrande. Vi kan derfor fin- Beitostølen.

22

KVALITETAR VI BØR SIKRE sjonelle behov på staden. I tillegg skal ELLER UTVIKLE folk trivast, og stader eller ting med spe- siell opplevingsverdi, som til dømes kul- For hytteområda sin del er valet av områ- turminne eller stigar i nærområda, bør de for utbygging det viktigaste. Det er vik- leggast til rette for publikum. tig å stille dei rette spørsmåla: Kva for Det er ein fordel for miljøet om ein bygger område er av så stor verdi med tanke på tett og kompakt, fordi det går mindre res- natur, jordbruk og oppleving at dei bør få sursar til infrastruktur og transport. Det er ligge urørte? Kor skal områda for rekrea- også enklare å samarbeide om fjernvar- sjon vere? Kor skal stigar og skiløyper meanlegg. Samstundes er dei estetiske gå, og korleis vil ein oppleve området når utfordringane større når det gjeld å tilpas- det er ferdig utbygd? se bygningane.

UTFORDRINGAR I HØVE TIL UT- BYGGING Med den sterke veksten i fritidsbusetna- den er det ei stor utfordring å sjå dei langsiktige konsekvensane. Det er ve- Bygningar over høgdedrag bryt med synsranda. Biletet sentleg å ikkje «bruke opp» dei attraktive er manipulert. Kjelde: «Tettsted- og rekreasjonsland- areala. Effektive løysingar krev mindre skap Beitostølen» Studentoppgåve UMB, 2008. areal, og kan gje kortare avstandar til uli- ke funksjonar som alpinanlegg og ser- Bygningar må ikkje strekkje seg over ås- vice. kammar eller høgdedrag slik at dei bryt For å få nye bygningar til å ligge naturleg med synsranda eller andre naturlege li- i terrenget må utnyttingsgraden for områ- ner i landskapet. det vurderast opp mot hyttestorleik, form Alpinbakkar høyrer også til i turistområ- og korleis tomta er skikka. de. Ofte er det tilhøva for skisport som er Det bør ikkje planleggast hyttefelt i ter- utgangspunkt for vidare hyttebygging, reng med brattare fall enn 1 : 4. Ei utbyg- som til dømes på Filefjell. Bakkane føl- ging i slike område kan bli svært ekspo- gjer naturlege trasear, og utfordringa for nert, og infrastruktur og tomter vil gje sto- den visuelle utforminga er størst i årstider re terreng- og vegetasjonsinngrep. (Jf. utan snødekke. Dei trefrie bakkane kan Veileder T-1450 «Planlegging av fritids- òg fungere som kuldekorridorar. Det må bebyggelse»). ein ta omsyn til i høve til eventuelle bu- stader nedanfor. Storleiken på tomta er viktig. Bygg som ligg fritt, krev romslege tomter. Ynskjer Det er også viktig at hyttebygginga tek ein tett utnytting, bør utbygginga planleg- omsyn til det opphavlege terrenget og gast som heilskaplege grupper av byg- naturmarka på staden. Målet er at byg- ningar eller tun. Då er det mogleg å til- ningar skal ligge som ein naturleg del av passe utbygginga til landskapet og å ska- landskapet utan store inngrep i form av pe eit betre samspel mellom husa. fyllingar, skjeringar og/eller høge støtte- murar. Vidare må verdfulle område og «Leilegheitsbygg» kan vere ei løysing på korridorar for stigar og løyper sikrast. denne utfordringa, men dei krev særleg omtanke med omsyn til utforming og For område som har utvikla sentrumska- plassering. Til no har leilegheitsbygg i rakter (til dømes Beitostølen, Vaset, File- hovudsak vorte sette opp i samband med fjell), er det meir aktuelt å tenkje utvikling eksisterande infrastruktur. I seinare tid av kvalitetar enn å sikre. Det må leggast ser ein også at dei blir sette opp i natur- til rette for infrastruktur som dekker funk- landskapet. Denne utviklinga er uheldig.

23

Positivt døme på leilegheitsbygg. Bygga ligg rett ved alpinbakken og i eit sentralt ski-område på Filefjell.

det stillast særlege krav til form og plas- RAMMER FOR UTFORMING I sering av hyttene. Større leilegheitsbygg HØVE TIL LANDSKAP OG STAD bør setjast opp berre i sentrumsområde nær infrastruktur. Visuelt kan dei saman- Tiltak skal innordne seg etter terreng og liknast med hotell. Valdres og Jotunhei- landskap, slik at ein tek vare på hovud- men har mange tradisjonsrike hotell som trekka i landskapet. Markerte åskammar kanskje kan vere inspirasjon for utvikling og høgdedrag bør derfor i hovudsak ligge av «stadeigne» leilegheitsbygg. urørte, det same gjeld bratte lier. Verdful- le delar av landskapet, som spesielle ter- rengformer, kantsoner langs vatn og bek- RAMMER FOR UTFORMING I kar, areal langs stigar og løyper og ut- HØVE TIL NÆROMRÅDET OG siktspunkt bør ikkje byggast ned. Det bør SJØLVE TILTAKET leggast opp eit hovudgrep for kvart ein- skilt utbyggingsområde, der infrastruktur Naturgrunnlag og val av tomt og utforming av tomter blir lagt slik at inn- Tiltaket skal søkje god tilpassing til ter- grepa i terrenget blir så små som mog- renget, og verne mest mogleg av opp- leg. Der terrenget er sterkt hallande, bør havleg naturmark. Bygningar bør tilpasse

Hyttefelt i Søbekkseterområdet, i Hedalen – Sør-Aurdal Kommune. Hedalsfjellet har vore utvikla som hytteområde sidan tidleg 60-tal. Bildet viser døme på ryddig og tilpassa fortetting i eit alt utbygd område. Foto: Jon Haug.

24 seg tomta og ikkje omvendt. Minimum 60 trykk til nostalgiske kopiar. Kopiar bør ein prosent av tomta bør vere urørt natur- freiste å setje inn i ein mest mogleg au- mark når utbygginga er ferdig. Skjeringar, tentisk kontekst (sjå eigne hefte om ga- fyllingar og støttemurar som er høgare mal byggeskikk i Valdeskommunane). enn ein meter, bør unngåast. Skråningar Det mangfaldet som oppstår i detaljar og bør ikkje lagast brattare enn 1 : 3. utforming, vil skape variasjon og identitet, Fjellområda har eigne grasslag som ikkje utan at ein vil oppleve området som uni- er handelsvare. Skråningane bør derfor formert og einsformig. ikkje såast til. I staden bør ein ta vare på Terrassar med rekkverk blir ofte domine- mest mogleg torv som kan leggast på rande element. Storleiken på desse bør «sårflatene». Elles bør ein ha tolmod til å regulerast som ein del av bygningsvolu- la naturleg vegetasjon spreie seg på sår- met. flater. Belysning Utforming av bygget For hytteeigedomar bør det berre nyttast Målet er at nye bygg skal underordne seg funksjonelt lys ved inngang. Ingen emitte- heilskapen i eit område. For å nå det må- rande (lysande) overflater bør visast, og let er det nødvendig å styre dei fire tilhø- lyskjelda bør vere avblenda nedover. Det va som er avgjerande: terrengtilpassing, bør vere tidsstyring av lys, ikkje rørsle- volum, høgd og material- og fargeval. sensor. Detaljerte reglar for desse tilhøva må ein definere særskilt for kvart enkelt område. På næringsbygg kan det nyttast utelys Innanfor desse rammene bør det vere også andre stader, men alt lys bør vere stor fridom til utforming, frå moderne ut- avblenda nedover.

TETTSTADER

SITUASJONEN I DAG Dei seks stadene er særs ulike, og dei er kvar for seg særmerkte døme på ein Tettstadomgrepet vart introdusert i norsk norsk tettstad. Bagn ligg lunt inne i det språk på 1950-talet som eit geografisk store austnorske skogområdet, ramma omgrep for eit bymessig område med sa- inn av høge, bratte dalsider og nutar, manhangande tett busetnad, i motsetning plassert der gamle kommunikasjonsliner til landsbygd med spreidd busetting. kryssar kvarandre øvst i den svingete og Den felles nordiske definisjonen på tett- tronge Begnadalen. Aurdalsbyen og Lei- stad er: Til tettstad reknar vi alle hus- ra er «stasjonsbyar», og med Fagernes samlingar med minst 200 innbyggjarar som endepunkt for den no nedlagde der avstanden mellom husa ikkje er meir Valdresbanen. Fagernes ligg også strate- enn 50 m. Ein tettstad er altså eit tett- gisk plassert der to dalføre møtest. Sta- bygd område; eit tyngdepunkt i bygnings- den har utvikla seg til å bli regionens ad- massen, som til dømes ein industristad, ministrasjons- og handelssenter. Beito- eit bygdesentrum eller kommunikasjons- stølen på si side har utvikla seg frå ei tra- knutepunkt. disjonell stølsgrend til ein raskt veksande turiststad, plassert i tregrensa med høg- I Valdres er Bagn, Aurdalsbyen, Leira, fjellet i ryggen. Ryfoss har vakse fram frå Fagernes, Beitostølen og kanskje også småindustri. stader som Ryfoss mest typiske tettsta- der. Av desse er Beitostølen den nyaste Den visuelle kvaliteten til tettstadene er tettstaden, der vi også finn den kraftigas- mellom anna at dei bryt med det som er te veksten. det vanlege når du køyrer gjennom det 25 norske bygdelandskapet. Brotet, det både for eit variert næringsliv og dei and- uventa, er i seg sjølv ein kvalitet, og det re verksemdene som høyrer til i ein fung- same er det mangfaldet som ein tett byg- erande tettstad. Framfor alt pratar vi om ningsmasse gjev rom for, både funksjo- det som er tettstaden sitt eigentlege sær- nelt og arkitektonisk. merke og største føremon – tilgjengeleg- heit. Mange tettstader i Noreg kan med Utbygginga har ofte utvikla seg utan føremon fortettast meir. overordna plan, med grunnlag i rådande eigedomsmønster, og stadene har utvikla Tettstadene kan også skape rom for nye seg ut ifrå enkeltprosjekt. Derfor er det arbeidsplassar. Det bør derfor også leg- ikkje teke nok omsyn til dei opne romma gast til rette for sentrumsnære bustader. mellom husa, ut over det å sikre nok are- al til den stadig aukande trafikken. Det Det er spørsmål om å skape kvalitetar og som derfor blir mest markant, er areal til få fram eigenskapar som enno ikkje er biltrafikk, køyreareal og parkering. Tett- synlege, meir enn å styrke eller ta vare stader som vart etablert før bilen sin på kvalitetar som allereie finst. «gullalder», har ofte utfordingar i høve til parkeringsareal. Samstundes er det naudsynt å gje stade- Utbygginga i tettstadene har gått føre seg ne eit spekter av ulike uterom: gater, over mange år, og stadene er prega av plassar og parkar, – møteplassar som dei skiftande stilideala som til kvar tid har dekkjer ulike behov hjå innbyggjarane og vore rådande. Mangel på heilskap kan besøkjande. Desse uteromma må vere vere ein kvalitet i seg sjølv; det skapar plasserte og forma slik at dei spelar på spenning og variasjon, og gjev inntrykk lag med dei tilboda som er inne i husa. av ein dynamikk og eit tempo som er sta- Den gode tettstaden har eit samspel mel- den sitt særmerke, anten han no er liten lom offentleg tilgjengelege inne- og ute- eller stor. Det ueinsarta fortel historia om rom. korleis tettstaden har vorte til, i brytninga mellom ulike impulsar og verksame kref- Samanhengen mellom landskap og natur ter. er med på å gje stadene i Valdres ein ei- gen karakter. Både i Bagn og på Fager- Den norske tettstaden har vore kalla «ein nes er vegetasjon inne i tettstaden viktige stad som er i ferd med å bli til». Ein del element. For Fagernes er tilhøvet til tettstader i Valdres kan ein kanskje også Strøndafjorden og elva viktig å utvikle vi- kalle «ein stad som står i fare for å bli dare. borte», eller «ein stad som aldri vart til». Dette er fordi tettstadene oppstår etter eit Tettstadene vil i større eller mindre grad behov, og desse behova kan endre seg stå fram som klare figurar i landskapet. med tida. Dei skil seg ut som noko annleis. Dette er det også viktig å ta vare på.

KVALITETAR VI BØR SIKRE Alle tettstader har si eiga historie, anten ELLER UTVIKLE dei har vore ein industristad, handelstad, stasjonsby e.a. Behov for identitet er vik- Den aller viktigaste kvaliteten ved ein tig for mange. Derfor er det også viktig å tettstad er at han maktar å gje naudsynte ta vare på historia knytt til staden. Det tilbod til brukarane. Det vil seie ei breidd i kan vere bygningar i ei gaterekkje frå ein kommersielle tilbod, offentlege tenester spesiell epoke, eit signalbygg eller enkel- og ikkje minst kulturelle aktivitetar. Gjen- te historiske bygg som kan vere av stor nom planlegging og enkeltprosjekt er det verdi for allmenta. naudsynt at ein sikrar livsgrunnlaget

26

Hovudgata på Fagernes er omgjort til miljøgate, med prioritering av mjuke trafikantar. Bildet viser miljøgata med kryssande gangveg ned mot fjorden. Foto: Katharina Sparstad.

Dette har ein heilt særeigen arkitektur, UTFORDRINGAR I HØVE TIL med bevisst utforming og materialval. UTBYGGING Arkitektoniske brot har For å få til ei utvikling av tettstadene i den ofte skapt debatt. retninga ein ynskjer, er det avgjerande at Døme på dette er den det blir laga ein samla strategi for ut- klassisistiske epoken i viklinga framover, og at ein ikkje berre 1920-åra der bygninga- tek stilling til enkeltprosjekt. ne skulle kommunisere soliditet og truverde med imponerande fa- Gode uterom er viktig! sadar. Biletet til høgre viser Røedgården i Fagernes i klassisistisk Ved utbygging og planlegging har ein byggestil. ofte eit ynske om å tilpasse seg eksiste- rande bygningar og styrke eksisterande Foto: Valdresmusea © strukturar. For å oppnå overordna kvalite- tar kan det vere nødvendig å gjere be- Andre ting som påverkar tettstad- visste brot med det eksisterande og utviklinga, er private grunneigarinteres- bringe inn nye strukturar. Eit døme på ser. Grunneigarar kan vere ulikt motiverte dette er kommunehuset i Nord-Aurdal, til utvikling på eigedomane sine, slik at som har ein heilt annan arkitektur enn dei eigedomstilhøve i stor grad er med og eldre bygga, men som står fram som legg premissane for utvikling av tettsta- funksjonelt og godt tilpassa bybiletet. Eit der. Ei god utvikling krev likevel ei sam- anna døme er velkomstbygget ved Vald- ordning på tvers av eksisterande eige- res Folkemuseum. domsgrenser. 27

Verksemder, handel og aktivitet er avgje- trafikk og mjuke trafikantar. Samstundes rande for ein levande tettstad. Utford- skal folk trivast, og det bør også vere rom ringa i tettstader er ofte mangel på folk. for synleg, menneskeleg aktivitet og mø- Ein tettstad/by bør derfor kunne fortettast teplassar. Biltrafikk og parkeringsplassar til føremon for bustader og aktivitetar der- bør ikkje dominere bybiletet. som han ikkje skal verke livlaus etter stengetid. Tettstaden har utvikla seg i samspel med bygder og landskap omkring. Dette bør Ei anna utfordring er endringar i handels- ein også ta omsyn til når ein legg rammer mønstret. Kjøpesentra har teke over for for utforming i høve til landskap og stad. handlegatene, og mange ligg utanfor tett- Det kan vere spesielle kvalitetar som el- stadene på område der det er god plass var, strandline eller landskapsformer. til køyreareal. Ein konsekvens har vore at Likevel bør det vere eit tydeleg skilje mel- butikkane i tettstaden flytter ut av sent- lom til tettstaden og omgjevnaden rundt. rum og inn i kjøpesenter slik at lokala i sentrum blir tomme. Eit stort kjøpesenter kan også verke lukka for omgjevnaden. RAMMER FOR UTFORMING I Dette kan løysast med fleire inngangar HØVE TIL NÆROMRÅDET OG og store vindauge. SJØLVE TILTAKET Eit kjøpesenter midt i sentrum har ofte Det viktigaste er å ta omsyn til volum, sol/ utfordringar i høve til parkering. Dette kan skugge, tilhøve mellom bygg og byrom; løysast som til dømes ved kjøpesenteret form/mønster, dimensjonar og funksjo- på Fagernes, som har eiga parkering nar. I nyetablering av store senter bør inne i bygningen. parkering leggast i sjølve bygget eller in- Nye tiltak må kunne syne at det er noko tegrerast i bygget på annan måte. For at nytt som skjer! det skal bere seg økonomisk, må ein her godta høgare tettleik og større høgd. Nye tiltak må tilpassast viktige landemer- RAMMER FOR UTFORMING I ke av historisk verd og verdi for fellesska- HØVE TIL LANDSKAP OG STAD pet. Eldre bygningsmasse, kyrkjer og Det særmerkte for tettstader er å vere kommunehus er døme på bygningar som knutepunkt for menneskeleg aktivitet. All har funksjon som felles symbol eller og utforming bør derfor ta omsyn til dette. funksjonar. Kvart einskilt hus er kanskje Det må leggast til rette for funksjonelle mindre viktig enn strukturen dei står i. Li- behov for dei som bur og/eller nyttar te- kevel har fasaden mykje å seie for korleis nestetilboda i tettstaden. Det betyr at det heilskapen blir oppfatta. må takast omsyn til både funksjonell bil-

Fagernes kjøpesenter har fått ny fasade. Fasaden har sprinklar og store glas som gjer at bygget verkar meir ope. Bygget har ikkje parkeringskjellar, men eit parkeringsdekke integrert i bygningskroppen. Foto: Katharina Sparstad. 28

Særlege problemstillingar

E16 med gangveg. Her har behovet for gangveg utvikla seg etter at området er utbygd, slik at einaste «ledige» sone for gangvegen var strandlina nedanfor vegen.

Dette er små og store tiltak som kan • Vegetasjon langs vegane bør ryddast kome i alle karakterområda, og er inn- slik at det blir opna for utsyn, på eit ut- grep som ofte vil setje tydelege spor i val strekningar av vegen. landskapet. Det er derfor viktig for kom- munen å ha ei haldning til kva krav ein • Det bør vere einsarta utforming av bør stille til slike planar, og kva prinsipp rekkverk og skilt langs same vegtrasé. ein vil skal ligge til grunn for utforming av tiltaka. Dei ulike tiltaka blir handsama av Fordi trafikken på hovudvegane har eige regelverk og får her berre generell auka, gir dette nye problemstillingar der omtale. trafikken går rett gjennom sentrum. Der- som ein vel å styre trafikken utanom sentrum, kan dette også påverke handel STØRRE INNGREP og annan næringsaktivitet på staden. Samstundes blir det enklare å ta omsyn Veganlegg til mjuke trafikantar. Dette er ei særleg Offentleg veg blir handsama av Statens problemstilling for E16 gjennom Fager- vegvesen, fylkeskommunen og kommu- nes nane. Grunnleggande prinsipp: Det må klargjerast kor stort omfang trafik- ken i ein tettstad har, og så må ein tilpas- Vegar bør ha ei lineføring som følgjer ter- se tilrettelegginga etter dette. rengformene, slik at store fyllingar og skjeringar ikkje trengst. Masseuttak Sideterrenget bør utformast med jamne overgangar mellom nytt og gamalt ter- Grunnleggande prinsipp: reng. Skråningar bør ikkje vere brattare • Masseuttak kan gje ein del støy, og enn 1 : 3. I vegskjeringar bør det nyttast bør derfor leggast eit stykke unna naturleg re-vegetering (sjå brosjyre Sta- tettgrend og bustadområde. tens vegvesen).

29

Grustak ligg ofte som sår i landskapet. Terreng og vegetasjon bør nyttast til å skjerme mot innsyn.

• Uttak bør leggast til stader der dei kan KRAFTUTBYGGING skjermast av terreng og vegetasjon, Grunnleggande prinsipp: slik at ein ikkje får uheldig innsyn til • Det er viktig å stille krav om fulle ma- området. gasin i sumarhalvåret, for å unngå • Det bør utarbeidast planar for etappe- skjemmande reguleringssoner. vis istandsetjing av området for utta- • «Tippar» med masse frå kraftutbyg- ket. ging bør såast til med grasfrø som hø- ver til klima, og/eller plantast til med vegetasjon henta inn frå omgjevnaden.

Stakittgjerde rammar kyrkja vakkert inn, medan luftstrekk og stolpar uroar miljøet. Her frå Ulnes kyrkje i Nord- Aurdal. 30

Kraftliner • Det bør nyttast mørke fargar som Grunnleggande prinsipp: brunt, grått eller raudt. Stakittgjerde bør vere kvite. • Kraftliner opp gjennom skogkledde dalsider kan opplevast som markerte • Gjerde skal ha ei solid utforming og inngrep/«striper» i landskapet. Ein bør solid materialbruk slik at dei ikkje for- søkje å finne ei lineføring som gjer at fell og blir til ulempe. lina ikkje blir godt synleg frå tettstader, • Gjerde bør ha ei maksimumshøgd på bustadfelt, hytteområde og viktige om- 110 cm. råde for friluftsliv.

• Ein bør prøve å legge kraftliner utan- Parkeringsareal om tettstader og friluftsområde. Grunnleggande prinsipp: • Der linene skal krysse ein veg, bør • Parkeringsplassar må vere godt skilta, mastene stå med litt avstand til veg- men ikkje godt synlege. kanten så det blir mogleg å etablere ein skjerm av vegetasjon mellom mast • Dei bør skjermast med le-vegetasjon og veg. mot veg, anten ved at ein plantar nytt, eller ved at ein tek vare på eksisteran- • Ein bør unngå parallellføring av kraftli- de vegetasjon. ner med ulik mastetype.

Renovasjonscontainerar Desse er «detaljar» som kanskje lett blir MINDRE INNGREP gløymde under planprosessen. Dei er

praktiske innretningar som skal vere lette Campingplassar å finne, utan å skjemme landskapet. Dei Campingplassar er ein type verksemd står der mange folk ferdast, i sentrum el- som har karakter av å vere mellombels, ler ved knutepunkt langs veg. Grunnleg- men som oftast er varige anlegg. Grunn- gande prinsipp: leggande prinsipp: • Dei skal vere lett synlege og tilgjenge- Campingplassar bør ha diskré plasse- lege frå fleire sider utan å dominere ring. landskapet. Utforminga er standardi- sert, og plasseringa er derfor viktig. • For å ramme inn og avgrense cam- Dei bør stå inn mot vegg, gjerde eller pingplassen skal det nyttast vegeta- skogkant. sjon, anten ved at ein plantar nytt eller

ved at ein tek vare på eksisterande Rasteplassar vegetasjon, også mot strandsona, som Rasteplassar har funksjon som kvileom- bør haldast fri for bygningsinngrep. råde, og må i tillegg ha tilrettelegging for

sanitæranlegg og renovasjon. Grunnleg- Gjerde gande prinsipp: I dei fleste høve ser ein på gjerde som enkle anlegg med få problem. Avhengig • Rasteplassane skal ha utsikt bort frå av utforming, farge og tilstand kan gjerde vegen, med noko skjermvegetasjon. likevel i mange høve ha stor verknad på korleis ein opplever eit område. Det kan Skilt gje ulemper i høve til bruk, som å hindre Grunnleggande prinsipp: sikt, allmenn ferdsel og vere ein fare for • Skiltplanar bør inkluderast i planarbei- husdyr dersom gjerdet forfell. Grunnleg- det ved utbygging. gande prinsipp: • Det bør ikkje tillatast store og domine- • Gjerde bør ha ei enkel utforming og rande reklameskilt etter vegar og i tett- tilpasse seg stad og miljø dei står i. stader.

31

Universell utforming

Universell utforming (uu) er eit offentleg Som del av Regjeringas handlingsplan satsingsområde, som er teke inn i formåls- for universell utforming og auka tilgjenge- paragrafen i § 1-1 i plan og bygningslova legheit (2009 – 2013) er Oppland og og i byggteknisk forskrift, gjeldande frå 1. Hedmark fylkeskommunar peikt ut som juli 2010. Regjeringas mål er at alle kom- pilotfylke. To av fire prioriterte satsings- munar innan 2015 har vedteke kommune- område er spesielt relevante for bygge- plan med retningsliner for universell ut- skikk og tilpassing til landskap. Desse er forming, og at prinsippet er integrert i alle «Stadutvikling med fokus på universelt regionale planar. Dette betyr at universell utforma kommunesenter» og «Utvikling utforming skal vere ein grunnleggande pre- av universelt utforma reiselivsdestinasjo- miss ved planlegging av fysiske omgjevna- nar». der og bygg, også i høve til byggeskikk og tilpassing til landskap. I kommunesentra skal det vere eit mål å gjere dei viktigaste funksjonane tilgjenge- Universell utforming er definert som lege for alle, og det skal særleg leggast «utforming av produkter og omgivelser på vekt på offentlege uterom, kommunale, en slik måte at de kan brukes av alle men- fylkeskommunale og statlege bygg og nesker i så stor utstrekning som mulig, private bygg med publikumsfunksjonar. uten behov for tilpassing og en spesiell ut- forming». I begge fylkeskommunar er det øyre- merkte midlar og eigne ressurspersonar Dette skal altså ikkje berre vere tilretteleg- knytt til arbeidsfeltet. Lokalt er det viktig å ging for funksjonshemma – men vere løy- involvere mangfaldet av brukarar med singar som er gode for alle, i alle livsfasar ulik erfaring og kompetanse. Eit tett og og for alle gjeremål. systematisk samarbeid med til dømes organisasjonar for funksjonshemma, Løysingane kan omfatte ulike kvalitetar Statens vegvesen og lokale handels- standsforeiningar er viktig for å oppnå som t.d.: gode resultat, og for å få gode drifts- og ⇒ god materialbruk som hindrar glatte og vedlikehaldsrutinar som gjer at løysinga- ne fungerer både sommar og vinter. sklifarlege overflater

⇒ miljøløysingar for godt inne- og utekli- Fleire etatar og institusjonar har utar- ma, som er særleg viktig for t.d. asmati- beidd nettstader og handbøker som gir karar og høyrselshemma, vel funderte informasjon, inspirasjon og råd:

planløysingar som gir flyt i rørslemøns- • Oppland fylkeskommune: Nettstaden teret både ute og inne, og som gjer det «Tilgjengelighet for alle». lett å orientere seg • Statens bygningstekniske etat og Hus- ⇒ god detaljering, som t.d. leieliner i banken: Nettstaden «Universell ut- gangsoner og bevisst bruk av kontrast- forming. Bygg og bustad». fargar, eller inngangsparti utan nivåfor- skjellar • Statsbygg: Nettstaden «Bygg for alle».

⇒ gjennomtenkt bruk av lys, som framhe- • Statens Vegvesen: «Håndbok 278 Uni- var viktige orienteringspunkt og hindrar versell utforming av veger og gater». blending

32

Døme på gangsone. Her er gangarealet delt inn i veggsone, gangsone og møbleringssone. I veggsona kan det plasserast reklamebukkar og skråplan for inngangsparti. I gangsona skal det ikkje vere fysiske hindring- er. Her kan det leggast inn leieliner i kontrastfarge eller med følbare riller for synshemma som brukar stokk. I møbleringssona kan ein plassere gatelys, benkar, skilt, sykkelstativ og liknande. Foto: Randi K. Øverland.

Bruk av fagfolk

Det finst ingen endeleg fasit eller oppskrift Plan- og bygningslova har krav til at are- på utvikling av gode stader, god bygge- alplanar skal utarbeidast av fagkunnige. skikk eller tilpassing til landskap. Men det Og for bygg har ein byggeforskrifta med finst erfaring og kunnskap om korleis ein krav til godkjenning av ansvarleg prosjek- best kan oppnå eit godt resultat. terande i ulike tiltaksplassar. For dei enk- laste tiltaka er krava til bruk av fagfolk Kvar stad har sine særeigne føresetna- låge, men utfordringane til eit godt resul- der, verdiar og kvalitetar som utgangs- tat kan like fullt vere store. Også ved punkt. Ombygging eller restaurering av planlegging av små tiltak vil ein ofte opp- ein gamal bygning, utforming og plasse- nå ei enklare byggesak og eit betre resul- ring av eit nytt bygg, tiltak i terrenget eller tat ved å nytte seg av den fagkunnskapen planlegging av eit større område: alt krev som arkitektar, landskapsarkitektar og fagkunnskap om så vel lovverk og reglar handverkarar med spesiell kompetanse som byggetradisjonar, energi, konstruk- har. sjon og estetikk. Dei gode resultata blir skapt gjennom eit samspel av vilje og vi- sjonar, erfaring og fagkompetanse, res- sursar og samarbeid.

33

Byggeprosessen

Innhald i prosjektbeskriving

Grunngjeving for vald løysing i høve til: • Kulturlandskapet • Nabobygningar • Terreng på tomta • Bruksformål (universell utforming osb.)

Situasjonsplan Døme på innhald

Enkelt snitt som viser situasjonen i vertikalplan 3D-framstilling

Før ein går i gang med eit byggetiltak, lege rådgjevarane han brukar, set seg skal det søkjast byggeløyve. Søknaden inn i gjeldande planar med føresegner. I blir handsama i høve til eksisterande pla- ein byggesøknad skal all dokumentasjon ner og lovverk i kommuneplanar og even- vere lettfatteleg og godt fagleg grunngje- tuelt reguleringsplanar (detalj- og/eller ve. Han skal beskrive omfanget av byg- områdereguleringsplanar). get eller inngrepet og kva påverknad det vil få på omgjevnadene. For større tiltak og utbyggingsområde kan det vere krav om utarbeiding av re- Tekniske teikningar vil fortelje lite til per- guleringsplan. Både kommuneplanar, sonar som ikkje har erfaring i korleis dei kommunedelplanar og reguleringsplanar skal lesast. Det er derfor eit krav med il- skal til høyring før dei blir sluttbehandla lustrasjonar og utfyllande tekst når teik- politisk. ningar er grunnlag for sakshandsaminga. I høve til mange av dei problemstillingane som blir omhandla i denne rettleiaren, vil KRAV TIL DOKUMENTASJON planprosessen vere grunnleggande og vel så viktig som sjølve byggesaka. Situasjonsplan For å vere viss på kva konsekvensar og Eit minstekrav til dokumentasjon er plan- omfang eit nytt tiltak vil få, må det gjerast teikning av situasjonen på tomta med eit grundig arbeid allereie tidleg i plan- omgjevnader. Situasjonsplanen skal syne arbeidet. Utgangspunktet for alle bygge kva delar av tomta som blir påverka. Det saker må vere at tiltakshavar og dei fag- skal òg kome tydeleg fram korleis tiltaket

34

TILLEGG blir i høve til terrenget med omsyn til fyl- Visualisering lingar og skjeringar. Perspektivskisser, fotomanipulering og

3D-modellering kan lett bli oppfatta som TEIKNINGAR AV TILTAKET overtydande verktøy for å visualisere til- tak. I mange høve kan slike teknikkar Planteikningar av sjølve tiltaket, teikning hjelpe til å gje ei betre forståing av kva av fasadar og oppriss bør også syne til- omfang og påverknad tiltaket vil få på høvet til eventuelle nabobygg. omgjevnaden. Det er likevel ein fare for at slike teknikkar kan kome til å syne fram tiltaket som meir omgripande, eller Snitt motsett, at illustrasjonen får tiltaket til å stå fram som mindre dominerande i mo- For at ein skal kunne vurdere det enkelte dellen enn i sluttresultatet. Bruk av slike tiltaket i høve til terrenginngrep og om- teknikkar stiller store krav til ressursar hjå gjevnader, må det leverast snitt- utbyggjar og krav til kunnskap hjå perso- teikningar. Snitt-teikningane skal syne nen som utfører visualiseringa. Det er nytt og eksisterande terreng, fyllingar og med andre ord lett å «lyge» med slike skjeringar, nye og eksisterande byg- illustrasjonar! Dei må derfor berre vere eit ningar. Snittlinene skal syne kritiske og/ tillegg til planar, snitt og oppriss som gjev eller typiske snitt for tiltaket lokalt på tom- sanne mål og forhold. ta, men også korleis tiltaket blir i det store landskapsbiletet, med omsyn til kor syn- I nokre høve vil det vere aktuelt å krevje leg det blir, verknad mot synsranda og modellar av prosjekt. Nokre gonger kan grannelag. det også vere ei god hjelp å stikke ut og å setje opp dei ytre rammene for tiltaket for å kunne vurdere konsekvensane.

Døme på reguleringsplan 35

Rettleiaren i høve til lover og forskrifter

Tanken med «Rettleiar i byggeskikk og Undersøkingsplikt tilpassing til landskap» er at han skal Tiltakshavar har undersøkingsplikt. Der- vere ein rettleiar, eller ein reiskap, ved som det ved tiltak i marka blir funne auto- utarbeiding av kommune- og regulerings- matisk freda kulturminne, skal arbeidet planar. Men han skal også vere til inspi- straks stoppast dersom det rører ved kul- rasjon for folk som planlegg nye tiltak. turminna eller sikringssona kring dei på Det er derfor viktig at rettleiaren blir gjord fem meter, jf. lov om kulturminne § 8. kjend både for planleggarar og politikarar Melding skal snarast sendast til kultur- i kommunane og for publikum. Målset- minnemyndigheitene slik at dei kan ta jinga er at rettleiaren skal gjere det lettare stilling til eventuelle vilkår for vidare ar- å føreslå kva som kan godkjennast i dei beid. I høve natur gjeld naturmangfaldlo- ulike områda. va (2010). Den seier mellom anna at ut- byggar pliktar å vise aktsemd (§ 6): Plan- og bygningslova «Enhver skal opptre aktsomt og gjøre det Lov om planlegging og byggesaksbe- som er rimelig for å unngå skade på na- handling (kalla plan- og bygningslova) turmangfoldet (…) Utføres en aktivitet i legg grunnlaget for vedtak om bruk og henhold til en tillatelse av offentlig myn- vern av ressursar og om utbygging, og ny dighet, anses aktsomhetsplikten oppfylt plan- og bygningslov, byggesaksdelen, dersom forutsetningene for tillatelsen trådde i kraft 01.01.2010. fremdeles er til stede.» § 1.1 seier mellom anna følgjande om formålet med lova: Freda og verneverdige bygg «Loven skal fremme bærekraftig utvikling For riving av eldre bygningar blir søknad til beste for den enkelte, samfunnet og om riving send vidare til uttale frå kultur- framtidige generasjoner. (…). Det skal minnemyndigheitene i fylkeskommunen. legges vekt på langsiktige løsninger, og Alle bygningar frå før 1650 er automatisk konsekvenser for miljø og samfunn skal freda. I tillegg kan bygningar fredast etter beskrives. Prinsippet om universell utfor- vedtak. ming skal ivaretas i planleggingen og kra- Valdres har frå 2009 ein eigen bygnings- vene til det enkelte byggetiltak. Det sam- vernrådgjevar for freda og verneverdige me gjelder hensynet til barn og unges bygg tilsett med Valdresmusea AS. oppvekstsvilkår og estetisk utforming av omgivelsen.» Tilskotsordningar For å verne om kulturlandskapet, særleg Byggesaker i støls- og landbruksområda, er det viktig I samband med dispensasjonssaker frå å ta vare på eldre bygningar. Når det arealplanar etter plan- og bygningslova gjeld freda og verneverdige bygningar, er § 19-1 kan ein vise til rettleiaren for å set- det høve til å søkje om midlar til restaure- je krav til utforming av tiltak. ring. Aktuelle tilskott til restaurering blir administrerte av kommunane (SMIL, I enkeltsaker der det er aktuelt å nytte Norsk kulturminnefond og Oppland fyl- plan- og bygningslova § 29-2 Visuelle keskommune). Eigar kan vere privatper- kvaliteter, kan ein nytte rettleiaren som sonar, ei stifting, eit styre i ei foreining, eit støtte for grunngjevinga av eit vedtak. sameige eller liknande. Sjå meir på Riving av bygg er søknadspliktig etter www.oppland.org, kulturarveininga og plan- og bygningslova § 20. www.kulturminnefondet.no.

36

Litteratur

Andre rettleiarar / rapportar frå Vald- • «Gjerder i hytteområder» - rettleiar, res Oppland fylkeskommune 2002, sjå lenkje på www.planoppland.no • Rapportar frå registrering av hus byg- • «Gode steder i Oppland», sjå lenkje de før 1900, ei bok for kvar av dei på www.planoppland.no seks kommunane: «Gamal bygge- skikk» i Nord-Aurdal, Sør-Aurdal, Et- • «Stedsutvikling», informasjon frå de- nedal, Øystre Slidre, Vestre Slidre og partementa, sjå lenkje http:// Vang v/Ragnhild Dietrichson, utgjev- www.stedsutvikling.no ne av Valdres Folkemuseum og • «Universell utforming», Miljøvernde- Valdres-kommunane, 1996 partementet, sjå lenkje http:// • «Kulturlandskap og byggeskikk i www.universell-utforming.miljo.no/ Nord-Aurdal, Valdres», 1991 • Rettleiar frå Øystre Slidre kommune, om bygningar i stølsområde, 2006 Andre aktuelle rettleiarar

• Rettleiar frå Vang kommune, 1997 • «Grenlandsstandarden», informasjon om estetikk og byggeskikk, Siljan, Skien, Porsgrunn, Bamle og Kragerø kommune, sjå Aktuelle regionale og nasjonale rettlei- www.grenlandsstandarden.no arar og nettsider • «Skilt og reklame i Lillehammer kom- • www.planoppland.no, nyheiter og in- mune», Lillehammer kommune 1996, formasjon om arealplanlegging, na- sjå www.lillehammer.kommune.no sjonale og regionale føringar, råd for • «Planlegging av campinganlegg», arealplanlegging og lenkjer til publi- Rogaland fylkeskommune 2000, sjå kasjonar og anna. www.rogfk.no • Rettleiar T1450 «Planlegging av fri- tidsbebyggelse» som set søkjelys på fritidsbebyggelse, ivaretakinga av na- tur- og miljøverdiar, bruk av ressursar og estetikk etc., sjå lenkje på www.planoppland.no

37

Vedlegg: Forslag til retningsliner

Retningsliner er formelt ikkje juridisk bin- NY BYGGEVERKSEMD dande for arealbruken, men kan utdjupe Nye bygg skal gjevast ei god arkitekto- planføresegnene og tydeleggjere prinsip- nisk utforming og tilpassast tradisjon og/ pa for arealdisponeringa. Ein kan vurdere eller eksisterande busetnad når det gjeld å innarbeide retningslinene i regulerings- material- og fargebruk, volum, byggehøg- føresegner i samband med seinare regu- leringsplanarbeid. der, terreng og landskap. Permanente og mellombels konstruksjonar må ta allmen-

ne estetiske omsyn i høve til seg sjølv og KULTUR- OG STØLSLANDSKAP / VER- NEVERDIGE BYGNINGAR OG AN- omgjevnadene. LEGG Terrengtilpassing Verdfulle kulturlandskap skal forvaltast Naturleg terreng og vegetasjon skal i slik at kulturminne og kulturmiljø, biolo- størst mogleg grad bevarast. Ved plan- gisk verdfulle miljø, jordbruksareal, til- legging av vegar og anlegg for nye hytte- gjenge og den visuelle opplevinga av og bustadområde bør det stillast krav om landskapet blir ivareteke som grunnlag at situasjonsplanen viser grensa mellom for landbruk, kunnskap, oppleving, verdi- utbygd og urørt terreng. skaping, rekreasjon og friluftsliv. Ved planlegging av vegar og anlegg for Innanfor område med verdfulle kultur- teletenester og energioverføring skal det landskap skal det førast ein streng dis- stillast krav til estetisk kvalitet og ut- pensasjonspraksis. Alle vedtak om dis- forming. Nye, mindre kraftleidningar bør pensasjon skal sendast til aktuelle regio- leggast som jordkabel. Skjeringar og fyl- nale myndigheiter eller statlege sektor- lingar skal opparbeidast på ein naturleg myndigheiter til uttale. og god måte, avrundast mot eksisterande Verneverdige bygningar, bygningsmiljø terreng og tilplantast med stadeigen ve- og andre kulturminne skal i størst mogleg getasjon. grad takast vare på som bruksressursar og setjast i stand dersom det ikkje er til Uteareal og offentlege rom vesentleg ulempe for eigar eller samfun- Den mest attraktive delen av tomta bør net. setjast av til uteområde. Ved plassering av felles leike- og uteareal skal det takast Gamle ferdselsvegar skal ein i størst omsyn til lokalklima. mogleg grad ta vare på med dagens line- føring, kurvatur, breidd, vegdekke og Skilting kantvegetasjon. Der det av omsyn til tra- Skilt bør vere synlege og forståelege i fikksikkerheit eller framkome må gjerast høve til formålet, og skal tilpassast om- tiltak, bør det gjennomførast så forsiktig gjevnadene med omsyn til materialbruk, som mogleg. Gamle gutuer og stigar bør fargar og detaljar. ryddast og leggast til rette for ferdsel. Butikk- og reklameskilt skal utformast og I arbeidet med reguleringsplan må det plasserast slik at dei harmonerer med gjerast greie for konsekvensar for kultur- utsjånaden/stilen på bygningen. På kjø- landskapet. Eksisterande stølslag må ik- pesenter og bygningar med fleire verk- kje forstyrrast av hyttebygging. semder bør skilt samordnast. 38

39

40