A Space Odyssey

+ /.).+,)*+ # /.#%2 4 '%"/57/2+%34 ,/'/ : /%+%2 2 / 9!, # /.#%2 4 '%"/57 / 2 #(%342 ! ,/'/ &).$%2

",!#+ 7()4% &5,, #/,/52 0-3 5 0-3 #

.%$

Out of the Box Interview met Richard Rijnvos / Lindbergs Kraft / 2001: A Space Odyssey

%.'

2#/ ,)6%

2#/ *!.3 foto Bernd & Hilla Becher

Thea Derks spreekt met o.a. met o.a. Thea Derks spreekt

(Co)productie Holland Festival (Co)productie

zaterdag 23 juni * zaterdag Het Ketelhuis Westergasfabriek, 22.30 uur Meet the Artists en Kaija Saariaho. Rijnvos Richard Gratis toegankelijk voor concertbezoekers op vertoon concertkaart. van zaterdag 23 juni zaterdag uur 19.00 Het Ketelhuis Westergasfabriek, Inleiding op het concert Zie vrijdag 22 juni. 23 juni * zaterdag uur 20.00 Gashouder Westergasfabriek, Koninklijk Concertgebouworkest Zie vrijdag 22 juni. AAA Actueel Avontuurlijk Aangrijpend AAA Actueel Avontuurlijk Ticketservice Holland Festival 020 523 77 12.00 87 (dagelijks – 18.00 uur) Kassa Holland Festival 26 Leidseplein Amsterdam, Stadsschouwburg 12.00(dagelijks – 18.00 uur)

gaat de nacht in met dj en Out of the Box klankregie Circle Map klankregie Kraft slagwerk cello slagwerk

piano Pierre Audi Pierre klarinet Kraft Circle Map (wereldpremière) Antarctique (wereldpremière) Rituel Susanna Mälkki Westergasfabriek 22.30Westergasfabriek uur Late Night Café Entrée performances kunstzinnige acts. live en diverse diverse ook voor niet-concertbezoekers. Gratis toegankelijk, Anssi Karttunen Raat Ralph van Gimeno Gustavo Herman Rieken Boulez Rijnvos Saariaho Lindberg Kaarten € 22,50 vanaf inclusief programmaboekje zijn verkrijgbaar van Festivalkassa aan de Holland via www.hollandfestival.nl, de Gashouder. in een uur voor aanvang de Stadsschouwburg en vanaf vrijdag 22 juni * Gashouder Westergasfabriek, 20.00 uur Koninklijk Concertgebouworkest dirigent mise en espace Jean-Baptiste Barrière Juhani Liimatainen Kari Kriikku Out of the Atlantique trombone ACTUEEL Rijnvos/Zweers Rijnvos/Zweers NGRIJPEND AVONTUURLIJK Thea Derks licht het programma Thea Derks licht het programma A , Jörgen van Rijen van , Jörgen A Stanza, Stanza, Rijnvos Rijnvos I was like WOW! I was o.a. kunsthistorica Sophie Berrebi, componist kunsthistorica Sophie Berrebi, o.a. wordt opgezocht. opgezocht. wordt Inleiding op het concert werk. nieuwe haar over Saariaho Kaija met spreekt en toe Gratis toegankelijk voor concertbezoekers op vertoon van concertkaart. vrijdag 22 juni vrijdag 22 16.00 uur Het Ketelhuis Westergasfabriek, kunst, muziek en debat beeldende Confrontaties: het Stedelijk i.s.m. programma Een interdisciplinair het thema actualiteit van Museum waarin de Box Gasten der Meer Daniël van schrijver/redacteur Rijnvos, Richard Sonsbeeck, van Sarah en beeldend kunstenaar Hans Ferwerda gespreksleider Muziek/ﬁlm TV Jacob het avondconcertDit middagprogramma staat los van en is voor iedereen toegankelijk. www.hollandfestival.nl, via Kaarten à € 10,- zijn verkrijgbaar de Stadsschouwburg. van aan de Holland Festivalkassa uur 19.00 Het Ketelhuis Westergasfabriek, het interieur van de Gashouder, foto Siebe Swart de Gashouder, het interieur van - -

viool Daniel van Biemen Daniel van OUT OF THE BOX THE OF OUT Capriccio, Capriccio, 2001: A Space Odyssey over Stanley Kubrick door Jan van den Brink, door Jan van Stanley Kubrick over Ten Holt Ten André de Ridder André door dichter/filosoof Henk van der Waal: Mystiek Mystiek der Waal: Henk van door dichter/filosoof zijn films. Informatie en kaarten via www.eyefilm.nl EYE 11.00 - 18.00 uur EYE 11.00 Stanley Kubrick: tentoonstelling en filmretrospectief de invloed EYE staat een van gebouw van In het nieuwe in eeuw centraal de twintigste van rijkste regisseurs van retrospectief tentoonstelling en een een omvangrijke 21 juni t/m 9 september 21 17,50) zijn verkrijgbaar via zijn verkrijgbaar via Kaarten € 25,- (studenten/CJP € 17,50) vanaf Stadsschouw de van aan de Festivalkassa www.hollandfestival.nl, in de Gashouder. een uur voor aanvang burg en vanaf Radio Filharmonisch Orkest / Groot Omroepkoor Radio Filharmonisch Orkest / Groot dirigent Stanley Kubrick Een ruimtelijke totaalervaring Stanley Kubricks van Ligeti, van legendarische filmklassieker met muziek en Johann Strauss. Strauss Chatsjatoerian, Richard programmeur EYE programmeur Gratis toegankelijk voor concertbezoekers op vertoon van concertkaart. 20.00 uur Gashouder Westergasfabriek, Muziek reserverenGratis toegankelijk - noodzakelijk via www.SPUI25.nl juni * 21 donderdag uur 19.15 Het Ketelhuis Westergasfabriek, Inleiding Academisch-cultureel Centrum SPUI25 17.00 uur 19 juni dinsdag uur 17.00 Centrum SPUI25 Academisch-cultureel Lezing postreligieuzen voor

AAA-PROGRAMMA 19 > 23 JUNI 2012 .&2*URHQH$$$2XWRIWKH%R[LQGG foto Bernd & Hilla Becher

Thea Derks spreekt met o.a. met o.a. Thea Derks spreekt

(Co)productie Holland Festival (Co)productie

zaterdag 23 juni zaterdag uur 19.00 Het Ketelhuis Westergasfabriek, Inleiding op het concert Zie vrijdag 22 juni. 23 juni * zaterdag uur 20.00 Gashouder Westergasfabriek, Koninklijk Concertgebouworkest Zie vrijdag 22 juni. 23 juni * zaterdag Het Ketelhuis Westergasfabriek, 22.30 uur Meet the Artists en Kaija Saariaho. Rijnvos Richard Gratis toegankelijk voor concertbezoekers op vertoon concertkaart. van (dagelijks 12.00(dagelijks – 18.00 uur) AAA Actueel Avontuurlijk Aangrijpend AAA Actueel Avontuurlijk Ticketservice Holland Festival 020 523 77 12.00 87 (dagelijks – 18.00 uur) Kassa Holland Festival 26 Leidseplein Amsterdam, Stadsschouwburg

gaat de nacht in met dj en Out of the Box klankregie Circle Map klankregie Kraft slagwerk cello slagwerk

piano Pierre Audi Pierre klarinet Kraft Circle Map (wereldpremière) Antarctique (wereldpremière) Rituel Susanna Mälkki diverse live performances kunstzinnige acts. live en diverse diverse ook voor niet-concertbezoekers. Gratis toegankelijk, Entrée Late Night Café Late Night Café Entrée Westergasfabriek 22.30Westergasfabriek uur de Stadsschouwburg en vanaf een uur voor aanvang in de Gashouder. in een uur voor aanvang de Stadsschouwburg en vanaf via www.hollandfestival.nl, aan de Holland Festivalkassa van van Festivalkassa aan de Holland via www.hollandfestival.nl, Lindberg Lindberg Kaarten € 22,50 vanaf inclusief programmaboekje zijn verkrijgbaar Saariaho Rijnvos Rijnvos Herman Rieken Boulez Gustavo Gimeno Gustavo Ralph van Raat Ralph van Kari Kriikku Anssi Karttunen Juhani Liimatainen mise en espace Jean-Baptiste Barrière dirigent Koninklijk Concertgebouworkest vrijdag 22 juni * Gashouder Westergasfabriek, 20.00 uur Out of the Atlantique trombone ACTUEEL Rijnvos/Zweers Rijnvos/Zweers NGRIJPEND AVONTUURLIJK Thea Derks licht het programma Thea Derks licht het programma A , Jörgen van Rijen van , Jörgen A Stanza, Stanza, Rijnvos Rijnvos I was like WOW! I was o.a. kunsthistorica Sophie Berrebi, componist kunsthistorica Sophie Berrebi, o.a. wordt opgezocht. opgezocht. wordt Inleiding op het concert werk. nieuwe haar over Saariaho Kaija met spreekt en toe Gratis toegankelijk voor concertbezoekers op vertoon van concertkaart. vrijdag 22 juni vrijdag 22 16.00 uur Het Ketelhuis Westergasfabriek, kunst, muziek en debat beeldende Confrontaties: het Stedelijk i.s.m. programma Een interdisciplinair het thema actualiteit van Museum waarin de Box Gasten der Meer Daniël van schrijver/redacteur Rijnvos, Richard Sonsbeeck, van Sarah en beeldend kunstenaar Hans Ferwerda gespreksleider Muziek/ﬁlm TV Jacob het avondconcertDit middagprogramma staat los van en is voor iedereen toegankelijk. www.hollandfestival.nl, via Kaarten à € 10,- zijn verkrijgbaar de Stadsschouwburg. van aan de Holland Festivalkassa uur 19.00 Het Ketelhuis Westergasfabriek, het interieur van de Gashouder, foto Siebe Swart de Gashouder, het interieur van - -

viool Daniel van Biemen Daniel van OUT OF THE BOX THE OF OUT Capriccio, Capriccio, 2001: A Space Odyssey over Stanley Kubrick door Jan van den Brink, door Jan van Stanley Kubrick over Ten Holt Ten André de Ridder André door dichter/filosoof Henk van der Waal: Mystiek Mystiek der Waal: Henk van door dichter/filosoof 21 juni t/m 9 september 21 - 18.00 uur EYE 11.00 Stanley Kubrick: tentoonstelling en filmretrospectief de invloed EYE staat een van gebouw van In het nieuwe in eeuw centraal de twintigste van rijkste regisseurs van retrospectief tentoonstelling en een een omvangrijke zijn films. Informatie en kaarten via www.eyefilm.nl Academisch-cultureel Centrum SPUI25 17.00 uur 19 juni dinsdag uur 17.00 Centrum SPUI25 Academisch-cultureel Lezing postreligieuzen voor Muziek reserverenGratis toegankelijk - noodzakelijk via www.SPUI25.nl juni * 21 donderdag uur 19.15 Het Ketelhuis Westergasfabriek, Inleiding EYE programmeur Gratis toegankelijk voor concertbezoekers op vertoon van concertkaart. 20.00 uur Gashouder Westergasfabriek, Omroepkoor Radio Filharmonisch Orkest / Groot dirigent Stanley Kubrick Een ruimtelijke totaalervaring Stanley Kubricks van Ligeti, van legendarische filmklassieker met muziek en Johann Strauss. Strauss Chatsjatoerian, Richard zijn verkrijgbaar via Kaarten € 25,- (studenten/CJP € 17,50) vanaf Stadsschouw de van aan de Festivalkassa www.hollandfestival.nl, in de Gashouder. een uur voor aanvang burg en vanaf

AAA-PROGRAMMA 19 > 23 JUNI 2012 .&2*URHQH$$$2XWRIWKH%R[LQGG .&2*URHQH.HQQLVPDNLQJVFRQFHUWSGI Out of the Box

pagina 17 2001: A Space Odyssey

pagina 18 Hanna Hermans

2 Programma

6 Out of the Box Inleiding Joost de Vries pagina 8 Isamu Noguchi, New York Colofon 7 Jack in the box De Groene Amsterdammer www.groene.nl Luisteren – column Deze bijlage kwam tot stand in samenwerking met Elmer Schönberger het Koninklijk Concertgebouworkest www.concertgebouworkest.nl 8 De perken te buiten Hoofdredactie Xandra Schutte Essay Creatieve rariteiten pagina 18 Kraft Redactie Joost de Vries Kees ’t Hart Vormgeving Christine Rothuizen (ontwerp), Andrea Friedli Foto redactie Simone Berghuys, Rachel Corner 12 Oren open Eindredactie Rob van Erkelens, Hugo Jetten, Kraft: Een onovertrefbare Jorie Horsthuis extremiteit Webredactie Jelmer Mommers Floris Don Medewerkers Floris Don, Kees ’t Hart, Mikko Kuiper, Bas van Putten, Elmer Schönberger Acquisitie Tiers Bakker 14 Niets en alles Uitgever Teun Gautier Interview Voor componist Richard Omslag Krijn de Koning, Werk voor de Nieuwe Kerk, Rijnvos is horen zien Amsterdam 2010, Slewe Gallery Bas van Putten AAA (Triple A) is een samenwerking van het Koninklijk Concertgebouworkest met andere 17 Scienceﬁction aan de blauwe Amsterdamse instellingen rond eigentijdse kunst Donau en muziek. Zes keer per jaar worden concerten gegeven rond een bepaald thema. Elke AAA begint De legendarische proloog van met een lezing in SPUI25, heeft een actueel 2001: A Space Odyssey vrijdag middagprogramma met beeldende kunst, Joost de Vries muziek en debat, gevolgd door een concert door het Koninklijk Concertgebouworkest. Daarnaast zijn er concerten in het Muziekgebouw en op andere 18 Kunst is niet dood locaties. Beeldende kunst en de crisis www.aaaserie.nl Mikko Kuiper pagina 14 Richard Rijnvos

31.05.12 DE GROENE AMSTERDAMMER 5 Out of the Box Door Joost de Vries

Singer-songwriter: Man met gitaar en/of piano, zonder Verrassende bruggen publiek. De AAA-serie is een samenwerking Toegankelijk: Eigenlijk vond ik van het Koninklijk Concertgebouw- het best leuk. orkest met andere Amsterdamse Festival: Er hangt een banier op instellingen rond eigentijdse kunst en muziek. de gevel. AAA wil verrassende bruggen slaan tussen Met allure: Met sponsoring. eigentijdse muziek en andere kunstdisciplines, Met internationale allure: Met tussen kunstenaars, publiek en de actualiteit veel sponsoring. in het maatschappelijk debat. Zes keer per jaar Met grootsteedse allure: Met worden concerten gegeven rond een bepaald sponsoring van de VandenEnde thema. Elke AAA bestaat uit een concert Foundation. door het Koninklijk Concertgebouworkest, Met on-Nederlandse allure: In concerten en/of !lms op diverse locaties, het buitenland is alles beter, een lezing in SPUI25, een vrijdagmiddag- maar ik kom er nooit. programma met beeldende kunst, muziek en De termen zijn aan inﬂa- debat en een afsluitende Late Night. tie onderhevig en kennen een Partners AAA-serie: De Groene Amsterdammer, actieve inﬂux aan kreten die Entrée, EYE, Het Concertgebouw, Holland Festi- soms blijven plakken en soms val, Koninklijk Concertgebouworkest, Muziek- weer verwaaien. De hardnek- gebouw aan ’t IJ, SPUI25, Stedelijk Museum kigste van het moment is zonder twijfel ‘buiten de lijntjes kleu- Out of the Box

G ren’. Het is de ideaalvondst voor Het los van de gebaande paden denken en de recensent die het allemaal handelen blij" een buitengewone uitdaging E KONIN D even niet meer weet, die iets voor zowel individuen als organisaties. Ook

KRIJN KRIJN voor zich ziet dat hij niet hele- het Concertgebouworkest is zich bewust van maal kan benoemen, niet de puf de ‘box’ van gewoonten en tradities waarin Krijn de Koning, Werk voor de Nieuwe Kerk, Amsterdam 2010 heeft, niet het kritisch vermo- de gevestigde kunstwereld vaak gevangen gen, en waarvoor dus, direct!, zit. Met Out of the Box verlaat het orkest DE TAAL der recensenten verdient een een term gevonden moet worden die dat onver- in nauwe samenwerking met het Holland woorden boek op zich. Als je er een beetje mogen maskeert. Buiten-de-lijntjes-kleuren. Festival de eigen zaal om zich in de industriële op let ga je het vanzelf zien: de camouflage- Je komt het overal tegen. ‘In dit debuut setting van de Gashouder op het terrein woorden. Woorden die als een zonnescherm getuigt de jonge auteur ervan dat hij er niet voor van de Westergasfabriek te presenteren. De werken, die perfect tussen de recensent en zijn terugschrikt buiten de lijntjes te kleuren.’ Over locatie hee" gefungeerd als inspiratiebron werkelijke waarde oordeel in staan: ze laten de Red Hot Chili Peppers: ‘Al jaren bewijzen ze voor een buitengewoon programma. Het het licht door, maar doen iets met de scherpte. wars te zijn van binnen de lijntjes kleuren.’ Over Holland Festival en EYE sluiten aan met een Autonoom. Juxtapositie. Democratiserend. The Dark Knight: ‘Christopher Nolan is geen uitzonderlijke productie rond Stanley Kubricks Onorthodox. Urgent. On-Nederlands. Kunst- regisseur die binnen de lijntjes kleurt.’ Over !lmklassieker 2001: A Space Odyssey. In criticus Koen Kleijn stelde ooit zo’n woorden- Sven Kramer: ‘Sven kiest zijn eigen pad, zijn Confrontaties zal stil worden gestaan bij de lijst samen voor een scheidend hoofd redacteur eigen voorbereiding. Hij is niet bang om buiten noodzaak van het out of the box-denken, van De Groene Amsterdammer. ‘Episch’ bete- de lijntjes te kleuren.’ al dan niet gedwongen door sluitende kent vaak vooral ‘er komt geen einde aan’, Het is een vinding. Een noodzakelijke. Het is subsidiekranen. Ook hier zorgde de locatie ‘éminence grise’ betekent hoofdzakelijk dat de banalisering van out of the box-denken, een voor een aparte programmering met korte iemand oud is, ‘hip’ betekent ‘met keiharde term die critici jarenlang dankbaar gebruikten muziek!lms van Rijnvos en Ter Veldhuis en muziek’, ‘subtiel’ betekent ‘onbegrijpelijk’. En om kunst, boeken, films en muziek te typeren kunst in samenwerking met de Rijksakademie. zo gaat de lijst verder: die zich niet in een specifiek hokje lieten plaat- De AAA-serie wordt vanaf seizoen 2012- Majestueus koper: De blazers speelden te hard. sen. Kunst die juist elke rubricering wil open- 2013 mede mogelijk gemaakt door Stichting Warme strijkers: Er waren te veel strijkers. breken, dwarsverbanden zoekt, genres over- Ammodo en de Stichting Donateurs Koninklijk Multimedia: Er was een videoscherm. stijgt. Zich niet in één woord laat vangen. Et Concertgebouworkest. www.aaaserie.nl Onderschat: Ik ben de enige die dit leuk vond. cetera – ook wel: de interessantste kunst.

6 DE GROENE AMSTERDAMMER 31.05.12 Luisteren Jack in the box Dat kunst pas groot zou zijn als ze vernieuwend is, is achterhaald. Leve de epigoon! Leve bijvoorbeeld Francis Poulenc en John Adams. Door Elmer Schönberger

VOLGENS HET PERSBERICHT zou een simpele Behalve in een enkele uitzonderlijke muziek- zoekopdracht op internet naar ‘out of the box’ politiek correcte enclave wordt daar tegenwoor- 120.000.000 hits opleveren. Ik vond deze score dig gelukkig veel minder zwart-wit over gedacht. vooral zo indrukwekkend omdat ik nog nooit De kritiek die geen weerstand kan bieden aan van de uitdrukking had gehoord. Wat ik dankzij de ingesleten gewoonte om, zelfs tegen beter een ﬁjn Frans hoempapamuziekje van Erik Satie weten in, Grote Kunst exclusief in termen van weer wel kende was Jack in the box – dezelfde vernieuwing te deﬁniëren, levert een achterhoe- die wij gek genoeg een duveltje uit een doosje degevecht. Sinds de Middeleeuwen weten we noemen – maar die had er niets mee te maken, dat de grootheid van niet-grensverleggers er nu wat ook weer raar was aangezien Satie toch het juist in bestaat afgebakend terrein te exploite- geboren out of the box-type is. ren. Inmiddels bejaarde tijdgenoten als Kurtág Tot die laatste conclusie kon ik natuurlijk pas en Goebaidoelina, die pas op latere leeftijd met komen toen ik mij op de hoogte had gesteld van de o"ciële grote jongens mee mochten spelen, genoemde 120.000.000 hits, die inmiddels met hebben de muziek geen bovenpersoonlijk nieuw nog eens 128.000.000 hits vermeerderd ble- perspectief verschaft, maar wel zichzelf op het ken te zijn. Dat het onbekende fenomeen zich spel gezet in de vorm van een unieke manier van in een mum van tijd meer dan verdubbeld had, luisteren. En dat is iets wat niet elk Gepaten- verbaasde weer niet toen ik las dat het om een teerd Vernieuwer ze kan nazeggen. ‘modewoord in managementkringen’ ging. Wat Persoonlijk ga ik nog een stap verder met een was het geval? Wie ‘out of the box’ denkt, treedt uitgesproken zwak voor de epigoon, althans die buiten het ‘bekende denkkader van een organi- van een bepaald type: het type dat zich ervan

satie’. M / HH bewust is in de gedaante van de ander het meest U

Denkkader, organisatie! Hoe grensverleg- ENI zichzelf te zijn. (Niet te verwarren met het veel LL I gend kan filosofie zijn. M voorkomende type dat zichzelf denkt te zijn Toen ik dit las, schoot mij spontaan een reeks Sinaasappelboom zonder zich te realiseren vooral een slap aftrek- namen te binnen, van Berlioz tot Boulez en van sel van een geanonimiseerd voorbeeld te zijn.) Wagner tot Webern, en allemaal, zonder uitzon- Omdat epigoon een naar karakterloze middel- dering, bleken ze er binnen de ‘organisatie’ die We weten dat de grootheid matigheid klinkend scheldwoord is, stel ik voor muziek heet een dagtaak van gemaakt te heb- van niet-grensverleggers er dat we het voortaan over kielzogdeler hebben. ben om buiten ‘denkkaders’ te treden. Dat besef Voor het gemak noemen we onze kielzogdeler kwam overigens niet geheel als een verrassing. nu juist in bestaat afgebakend Jack, aangezien hij uitgesproken ‘in the box’ is, Een beetje componist is tenslotte een zzp’er die terrein te exploiteren zozeer zelfs dat hij zich moeiteloos in meerdere zijn eigen kaders schept. Het zijn de beroeps- denkkaders van meerdere organisaties tegelijk luisteraars die onder het mom van objectieve beweegt. Zo droomt Jack in de Folies Bergère wetenschap de resultaten van diens inspannin- enige moeite aan elke esthetische theorie wel op onnavolgbare wijze zijn hoogstpersoonlijke gen na gedane zaken in een organisatie onder- een mouw te passen valt, redden we ons er la!es Mozart, Proko!ev en Strawinsky bij elkaar, brengen. Deze organisatie noemen zij muziek- uit door te stellen dat Bach de grenzen niet aan waarna hij een onvergetelijk meesterwerk com- geschiedenis en esthetica. de oppervlakte maar in de diepte oprekte. poneert en dat met de naam ‘Poulenc’ onder- Nu heb je ze in soorten en maten, de bui- Een eeuw romantiek en een eeuw moder- tekent. Of Jack droomt zich in zonnig Californië ten de denkkaders tredenden, vroeger ook wel nisme – dat, zoals bekend maar niet bekend zijn geleigeesten Philip Glass, Conlow Nan- grensverleggers geheten. Zo zou je van John genoeg, een speciale vorm van romantiek is – carrow en Jean Sibelius plus nog vier of zeven Cage (‘I love sounds just as they are’) met enige hebben gemaakt dat we subjectieve grootheid namen die mij nu even niet te binnen schieten overdrijving kunnen zeggen dat hij alle grenzen en objectieve grensverlegging nog altijd moei- tot één bruisend geheel en a star, genaamd John eenvoudigweg ophief, zodat er na hem in zekere lijk los van elkaar kunnen zien. Dat verklaart Adams, is born. zin niets meer te overschrijden overbleef. Een waarom componisten als Britten, Dutilleux In the box of out of the box: soms weet ik niet halve eeuw eerder had zijn leraar Schönberg de en in Nederland Tristan Keuris in de hoogtij- waar ik liever ben. Zolang ik maar in de muziek muzikale demarcatielijnen al radicaal opnieuw dagen van de Neue Musik een beetje voor spek ben, daar waar geen andere ‘organisatie’ het voor gedefinieerd door het ene systeem (tonaliteit) op en bonen meededen. Op z’n best gold hun het zeggen heeft dan die van het zich-tot-klank- te blazen en er het andere (dodecafonie) voor in muziek in kringen van ingewijden als mooi en denken. Daar waar het ‘denkkader’ zich noot de plaats te stellen. Maar neem de boven alles en vakkundig, maar erg ter zake deed ze niet. Wie voor noot, frase voor frase opnieuw uitvindt, of iedereen uittorenende Bach. Hoe out of the box zich hield aan grenzen die door anderen waren het nu in een streng gestructureerd motet van was de godvrezende en nimmer nieuwlichtende gesteld, kon namelijk niet écht de moeite waard Johannes Ockeghem is of in een improvisatie cantor van Leipzig eigenlijk? Aangezien er met zijn. van Benjamin Herman.

31.05.12 DE GROENE AMSTERDAMMER 7 Creatieve rariteiten De perken te buiten Net even anders dan anderen tegen de wereld aankijken, iedereen op het verkeerde been zetten, oplossingen aandragen voor schijnbaar onoplosbare problemen. Van Columbus tot Newton tot Vincent van Gogh: ze dachten allemaal out of the box.

Door Kees ’t Hart

8 DE GROENE AMSTERDAMMER 31.05.12 WAAROM steekt een kip de straat over? Het gewone antwoord: om de overkant te bereiken. Maar als je leuk uit de hoek wil komen moet je volgens Henry Ernest Dudeney (1857-1930) antwoorden: om chau!eurs de stuipen op het lijf te jagen. Hij bedacht ook het raadsel waarop Snip en Snap in de jaren vijftig en zestig een geweldig komische act baseerden (‘het is niet mijn broer…’). Een man kijkt naar een portret aan de wand en zegt tegen een bezoeker: het is familie van me, ik heb geen broers en zussen en de vader van die man is de zoon van mijn vader. Wie is die man? Antwoord: ik ben het zelf. Twee voorbeelden van een manier van denken die het denken zelf van een nieuwe dimen- sie voorzien, die uitnodigen buiten het normale ﬁguur 1 denkkader te gaan staan. Klassiek is natuurlijk het apocriefe verhaal over Columbus die tijdens een diner door een medegast wordt bele- digd. Die reis naar Amerika, beweert deze man, daar was helemaal niks aan, dat had iedereen gekund. Hierop daagt Columbus de aanwezi- gen uit een gekookt ei recht op de tafel te laten staan. Iedereen doet vergeefse pogingen het ei rechtop te zetten, ook die arrogante medegast. Daarop zet Columbus het ei op de tafel, drukt de onderkant plat en het blijft staan. Niks aan inderdaad, maar je moet het wel even weten. En wat te denken van het eveneens apocriefe verhaal over Alexander de Grote die de tot dan toe onontwarbare Gordiaanse knoop met een slag van zijn zwaard aan stukken hakt: nu is hij ont- ward. Voorbeelden van creatief denken: net even anders dan anderen tegen de wereld aankijken, iedereen op het verkeerde been zetten, oplossingen aandragen voor op het eerste gezicht onoplosbare problemen. Buiten bestaande kaders gaan: out of the box-denken heet het tegenwoor- ﬁguur 2 dig. Als je deze woorden in Google intikt krijg je tientallen bedrijfs- en management cursussen aangeboden om ‘je creativiteit beter te leren de cilinder, die daar stokstijf in z’n eentje staat, inzetten’, ‘om een betere en frissere kijk’ te krij- is de tafel leeg. Ongeveer twintig minuten gaan gen op de gang van zaken en minder ‘barrières voorbij. Opeens, geheel onverwacht, valt de te zien bij verandersuggesties’. Intermediair cilinder met een luide klap om. Hoe komt het? IS

B Trainingen biedt een tweedaagse cursus aan Er is niemand in de buurt geweest. Zo te zien is voor 1830 euro. er niets gebeurd. Er was niets te horen behalve / COR A

IT Mooi is dat dezelfde Henry Dudeney van de klap van de vallende cilinder. Iedereen krijgt H S A

M hierboven de bedenker is van hét voorbeeld tien minuten de tijd om een verklaring te beden- A Y S

van letterlijk out of the box-denken. Je komt ken en die op een kaart te schrijven en je mag de L E de tekeningen overal tegen. In ﬁguur 1 staan cilinder niet nader onderzoeken. CHA I

M negen punten. Opdracht: verbind de punten Vervolgens inventariseerde De Bono alle Rode kubus door Isamu Noguchi, New York met elkaar zonder de pen van het papier te vaak verrassende en creatieve verklaringen van halen door middel van vier rechte lijnstukken, de deelnemers en kwam tot vijf denksystemen. en iedere punt mag maar één keer voorkomen. In het eerste gaven de deelnemers alleen een Alleen ﬁguur 2 biedt de oplossing: je moet let- beschrijving: ‘Hij viel’, of ‘hij kwam van een ver- terlijk buiten de kaders van de probleemstelling ticale in een horizontale stand terecht’. In het gaan, dan zie je de oplossing. tweede gebruikten zij allerlei ‘griesmeel woorden’ (de term is van vertaalster Anneke Brassinga): EDWARD DE BONO (1933) stelde in Praktisch ‘Een apparaat erbinnen verstoorde het even- denken (1972) de op zich al inventieve vraag wicht’, ‘het zwarte ding bevatte een mechanisme hoe ‘ons denken’ in het dagelijks leven verloopt. om het te laten omvallen’. Het derde type gaf een Hij zette duizend testpersonen de volgende precieze naam aan wat er gebeurde: ‘Oorzaak proefopstelling voor. Op een witte tafel staat is elektrische stroom’, ‘een of ander magisch een grote zwarte cilinder. Er komt verder nie- proces’, ‘oorzaak is zwaartekracht’. Het vierde mand in de buurt van de tafel en afgezien van beschreef hoe het allemaal werkte: ‘Het zwaar-

31.05.12 DE GROENE AMSTERDAMMER 9 tepunt verschoof’, ‘hij viel omdat hij topzwaar astrologie te betwijfelen, zoals Simon Vestdijk lang hardnekkig bezig met het ontwerp van een werd’. Het vijfde gaf volledige details van wat er deed, maar tegelijkertijd de schoonheid en de ‘nieuw systeem’. Wanneer je er voorbeelden van gebeurde: ‘De cilinder was instabiel, maar zat inventiviteit van de berekeningen en interpre- ziet, rijzen je haren je te berge, maar Rousseau vast aan de tafel met een kleefstof die na verloop tatiekunde die ermee verbonden zijn toch te was ervan overtuigd goud in handen te hebben, van tijd losliet’, ‘iemand schopte tegen de tafel bewonderen en ermee in romankunst aan de hij wist zeker dat hij schatrijk zou worden wan- zonder dat ik het zag’. slag te gaan. De karakters van de personages neer iedereen zijn notenschrift zou overnemen. Opvallend was de grote verscheidenheid en in Vestdijks De kellner en de levenden (1949) inventiviteit aan oplossingen, vaak leverden de zijn bijvoorbeeld allemaal gerelateerd aan hun OP HET GEBIED van creatieve rariteiten gooit proefpersonen er ook nog fraaie tekeningen bij. horoscoop. ook de Zwitserse taalwetenschapper Ferdinand De Bono laat zien dat de vierde en de vijfde soort de Saussure (1857-1913) hoge ogen. Hij geldt verklaringen de meeste details geven, al hoeft HEEL WAT als betrouwbare en creatieve weten- nog steeds als de voorloper van de moderne dat volgens hem geen voordeel te zijn, bij som- schap aan de man gebrachte theorieën kennen taalwetenschap. Volgens hem moet je taal op mige verklaringen ligt de onzin er huizenhoog we nu niet meer. Descartes vergiste zich op twee manieren beschrijven: als langue, een bovenop. Hij vindt dit type ‘wetenschappelijk’ natuurwetenschappelijk gebied vrijwel con- gestructureerd systeem van taaltekens dat voor georiënteerde verklaringen overigens niet ‘beter’ stant: zijn theorieën over bijvoorbeeld bloeds- iedereen dezelfde betekenis heeft, en als parole, dan de eerste drie. omloop en over magnetisme zijn later moeite- dat uit de concrete taaluitingen van indivi- In het dagelijks leven denken we bij prak- loos weerlegd, hoe inventief en creatief ze ook duen bestaat. Hij is ook de grondlegger van tische problemen meestal niet aan oorzaak- waren, niemand heeft het er meer over. Maar het structuralisme en de semiotiek, nog steeds en-gevolg-relaties of aan chemische processen zijn opvatting over de twee substanties waaruit belangrijke richtingen van de taal- en literatuur- (waarvan we de details toch niet kennen). Den- ‘de mens’ bestaat, lichaam en ziel, speelt in filo- wetenschap. Je kunt een studie op deze gebie- ken werkt in de praktijk nu eenmaal anders. Als sofische debatten nog vaak genoeg een grote rol. den niet beginnen zonder zijn naam te noemen. we een ei koken staan we niet te peinzen over Het ironische is dat Descartes zelf van deze the- Na zijn dood ontdekte men in zijn nalatenschap wat er allemaal gebeurt binnen de schaal van orie geen hoge pet op had, hij vond het binnen een forse stapel schriften waarin hij een ‘onder- het ei en welke chemische processen hierbij een zijn werk iets bijkomstigs, zelf zag hij veel meer zoek’ noteerde naar ‘verborgen betekenissen’ in rol spelen (‘het albumine gaat tot stolling over in zijn nu achterhaalde natuurwetenschappe- Romeinse inscripties. boven honderd graden Celsius’). We geven een lijke werk. Volgens hem bevatten die inscripties vaak heel ander soort verklaring, die weliswaar min- Je hebt in de loop der tijd verschillende den- verwijzingen, meestal in de vorm van anagram- der ‘wetenschappelijk’ is dan het vierde en het kers en wetenschappers gehad die zich naast men, naar goden en godinnen of naar in onge- vijfde type verklaring, maar die we volstrekt hun geslaagde en alom geprezen wetenschap- nade gevallen politieke figuren die de schrijvers aanvaardbaar vinden. Je moet als je een ei wilt langs deze weg wilden eren. Hij gaf er een hele koken water in een pan doen, een ei er voorzich- rij ingenieuze maar vooral vergezochte voor- tig inleggen als het water gaat borrelen en het er Van Gogh wilde het liefst net beelden van. De opwinding hierover was in ongeveer drie minuten later weer uithalen. zo schilderen als de anderen; Frankrijk in de jaren zeventig onder semiotici Uitermate vermakelijk in dit boek zijn de en lacaniaanse psychoanalytici bijzonder groot. krankzinnige en inventieve verklaringen die de omdat dit steeds mislukte Was dit dan eindelijk een aanwijzing voor het proefpersonen af en toe bedenken. De mooiste creëerde hij een nieuwe visie bestaan van ‘onbewuste teksten’? Had De Saus- is wel de man die zich voorstelde dat zich in de sure een nieuwe, spectaculaire wetenschap ont- cilinder een geruisloze mechanische opwind- dekt die hij verborgen had gehouden omdat ze te muis bevond met zuignappen onder zijn pootjes pelijke werk bezighielden met nu geheel ach- subversief was? De wetenschap van gecodeerde die omhoog klom zodat de cilinder topzwaar terhaalde en soms bizarre out of the box-opvat- of anagrammatische of anderszins verborgen werd en omviel. tingen. Bekend is dat Newton zich uitvoerig betekenissen? De Bono maakt een tre!ende opmerking bezighield met alchemie en bijbeluitleg, hij was Jean Starobinski schreef er in Les mots sous les over de detaillering van wetenschappelijke vast overtuigd van het bestaan van Atlantis. Zelf mots (1971) een studie over waarin hij De Saus- verklaringen voor natuurverschijnselen. Als ze vond hij zijn alchemistische werk belangrijker sure’s bevindingen zo serieus mogelijk weergaf, nu maar gedetailleerd genoeg zijn, dan lijken dan zijn theorie over de zwaartekracht. maar toch ook kritische kanttekeningen maakte. ze aannemelijk en geloven we ze ook nog. Met Jean Jacques Rousseau maakte in Europa Nu maakt men zich er hoofdzakelijk vrolijk over. deze retorische truc is in het verleden (en nu naam met een aantal gedurfde essays over de De Saussure zag gewoon wat hij graag wilde nog) heel wat onzin aan de man gebracht. In de inrichting van de staat en de opvoeding van de zien, wat op zich interessant genoeg is en mis- Middeleeuwen gold bijvoorbeeld de schepping jeugd. Maar hij gokte op heel wat meer paarden. schien zelfs een van de uitgangspunten is van van leven uit dode stof als een volstrekt aanne- Zo was hij een verwoed botanicus, al leverde hij out of the box-denken: proberen te zien wat je melijke verklaring van het ontstaan van leven. op dit gebied geen serieus te nemen bijdragen. graag wilt zien. Op internet wordt De Saussure’s Allerlei gedetailleerde en plausibel klinkende Uitermate amusant zijn zijn minder bekende ‘theorie’ tegenwoordig in verband gebracht met beschrijvingen van de gang van zaken deden de pogingen een nieuw muziekschrift te ontwer- die van andere pseudo-geleerden en paranoïde ronde, die pas voorgoed weerlegd werden toen pen. Toen hij nog geen gevierd salongeleerde zieners die overal verborgen boodschappen van Anthony van Leeuwenhoek (1632-1723) als was, probeerde hij op alle mogelijke manie- overleden grootheden (Elvis leeft!) of buiten- een out of the box denker pur sang de gang van ren aan de slag te komen. Hij gaf bijvoorbeeld aardse wezens menen te ontwaren. zaken bij de voortplanting van luizen zichtbaar muziekles aan rijkeluiskinderen, maar slaagde maakte, en ook nog gedurfde beschrijvingen van er zelf nauwelijks in zich het muziekschrift eigen HET IS MET out of the box-denken net als met de paring bij luizen erbij leverde. te maken. Het wilde maar niet lukken. In zijn verveling. Als je je verveelt weet je dat pas ach- Astrologie probeerde haar bestaansgrond zeer leesbare autobiografie Confessions (1782) teraf. Want zodra je tijdens momenten van ver- eveneens via een uitermate ingenieus, consistent schrijft hij hier behoorlijk verongelijkt en daar- veling beseft dat je je verveelt, verveel je je niet en gedetailleerd out of the box-beschrijvings- door des te vermakelijker over. Kenmerkend meer. Iets bese!en is een vorm van iets doen en systeem over de relatie tussen de stand der pla- voor zijn zelfopvatting is dat hij zijn onbegrip als je iets doet verveel je je niet. Hopelijk ben neten en mensenlevens te waarborgen. Juist de niet toeschreef aan zijn eigen domheid of onwil ik nu nog te volgen. Wie via een cursus of een detaillering was de grote kracht van dit systeem. of luiheid maar aan de ingewikkeldheid van het inleiding probeert zich de principes van het out Het is goed mogelijk om de hoofdaanname van notenschrift zelf. En dus hield hij zich jaren- of the box-denken eigen te maken, dient steeds

10 DE GROENE AMSTERDAMMER 31.05.12 deze paradox in het oog te houden. Als je denkt dat je bezig bent creatief te denken, of dat je het leert, dan doe je het al niet meer omdat je juist dan niet creatief denkt maar er alleen op meta- niveau aan denkt. Je kunt pas achteraf weten dat je buiten een of ander kader hebt gedacht. Veel creatieve geesten houden helaas hardnekkig vast aan het tragische idee dat je, als je nu maar genoeg denkt aan creativiteit, daadwer- kelijk tot iets creatiefs komt. Zij geloven in het aan Descartes ontleende idee dat je eerst moet denken voordat je iets kunt doen. Zij dreigen het beslissende en paradoxale uitgangspunt van het denken buiten kaders uit het oog te verliezen. Je kunt het pas als je niet weet dat je ermee bezig bent. Maar daarom is het nog niet nodig om de moed op te geven om ooit een beslissend werk te maken dat alle perken te buiten gaat. Alles kan ineens anders zijn, zonder dat je het zelf in de gaten hebt. Van tevoren kun je dit niet weten, alleen een vermoeden ervan is mogelijk. Alleen al het verlangen ernaar kan je op de been houden. Vincent van Gogh besloot niet op een dag de kaders van de schilderkunst van zijn tijd te door- breken, zo van: laat ik nu eens iets heel anders gaan doen. Integendeel, hij wilde het liefst net zo schilderen als de anderen, de academici en de leermeesters, zijn brieven getuigen ervan. Omdat dit steeds mislukte – hij had moeite met het schilderen naar de natuur, hij wilde wel maar kon het gewoonweg niet – maakte hij uit- eindelijk van zijn verlangen een daad en van de nood een deugd en creëerde hij, tegen zijn eigen opvattingen in, zijn verblu!ende en onbehoor- lijk vitale visie op landschap en mens. En wat te denken van de piepjonge dichter Herman Gorter die op een avond in een rokerige studentenkamer tot stomme verbazing van de aanwezige dichters zijn fabuleuze gedicht Mei in één ruk voorlas. Men was in tranen. Zo kon het dus ook, zo buiten al het bestaande dichten, buiten alle oevers treden. Zelf vermoedde hij wel dat hij iets bijzonders had gemaakt, maar hij wist het niet echt, het was niet meer dan een vermoeden, hij ging ervan uit dat iedereen een gedicht wilde schrijven zoals hij in een storm

IS van creativiteit en jongensgeluk geschreven had. B Hij was verbaasd over de verbazing en bewon- dering die hem ten deel viel. En neem niet eens zoveel jaren eerder de mis- EMENTS / COR / EMENTS L C

Y lukte ambtenaar Douwes Dekker die op een dag RE

FF op een zolderkamertje in Brussel besloot ook

GEO echte documenten in zijn roman op te nemen en Winter Pool door Robert Rauschenberg er zelfs sprookjes en rare verhalen bij te voegen. Hij was de eerste schrijver die dit deed en dat boek werd het verblu!ende Max Havelaar. Hij bedacht niet van tevoren: allez, ik ga nu eens een boek schrijven dat alle perken van schrijven te buiten gaat. Een dergelijke gedachte is iets voor nepschrijvers. Hij zette zich aan het schrijven, meer was het niet, en bedacht tijdens het schrijven en niet van tevoren dat hij net zo goed het pak documenten dat hij uit Indië had meegeno- men in zijn roman zou kunnen verwerken. Dat ik daar niet eerder aan dacht, dacht hij.

31.05.12 DE GROENE AMSTERDAMMER 11 Kraft: een onovertrefbare extremiteit werd voor het verbond bedacht: Korvat auki, ‘Oren open’. Het verbond bleek langdurig, regelmatig contact is er tot op de dag van vandaag. Het meest Oren open concrete resultaat was in 1980 de oprichting van het elektro-akoestische ensemble Toimii, een Magnus Lindberg liet zich, behalve door Einstürzende muzieklaboratorium dat nieuw publiek wilde bereiken en samenwerkte met poëten, drama- Neubauten, beïnvloeden door Elias Canetti’s studie naar turgen en acteurs. Het was met dit ensemble de dynamiek van mensenmassa’s. In zijn muziek plaatst in gedachten dat Lindberg in Kraft een aantal Lindberg individuele virtuositeit tegenover de klankmassa, solospelers voorschreef. Het orkestwerk is een zoals hij in zijn overdonderende Kraft solisten tegenover het afspiegeling van de verschillende invloedssferen waarin Lindberg zich op dat moment bevond, orkest plaatst. en een licht-anarchistische viering van de multi- culturaliteit. Dat Lindberg lessen had gevolgd in Door Floris Don het avant-gardistische centrum Darmstadt blijkt uit de complexe ritmes en clusterakkoorden die WAAR IS het Koninklijk Concertgebouworkest water. Verschillende objecten zijn bovendien Kraft bevolken, evenals uit de computerpro- aan begonnen? Niet alleen wordt de vaste stek verspreid door de zaal, van de solisten wordt grammering waarmee Lindberg de overkoepe- in Oud-Zuid tijdens het Holland Festival ver- hierdoor tevens een goed getimede choreogra- lende structuur berekende. Ook zijn fascinatie ruild voor de Gashouder in het Westerpark, het- fie verwacht. De dirigent heeft het al druk om voor het diep dreunende geluid van traditionele geen al een logistieke operatie van formaat is. de boel bij elkaar te houden, maar heeft ook nog Japanse Taiko-drums klinkt mee. Maar net Zie deze indrukwekkende voormalige industrie- een vocale solo. Veel van het additionele ruwe zo goed verwerkte Lindberg invloeden van de hal maar eens om te bouwen tot concertzaal van klankmateriaal dient naar eigen inzicht te wor- snoeiharde industrial rock: in Berlijn woonde akoestisch optimale kwaliteiten, waar een groot den geselecteerd op de plaatselijke vuilnisbelt, hij undergroundconcerten bij van Einstürzende orkest en publiek zo gunstig mogelijk moeten voor de gewenste ‘couleur locale’. Neubauten, waarbij de leden rockten met zelf- worden gestationeerd. Het concertthema ‘Out Geen wonder dat een instructievideo is gemaakte instrumenten en beukten op meta- of the Box’ lijkt daarmee al genoeg gerechtvaar- gemaakt om hulp te bieden bij het plannen, len platen. Een filosofische bodem bood Elias digd. Maar dan wordt naast muziek van Bou- instuderen en uitvoeren van Kraft. Het lijkt of Canetti met zijn Masse und Macht, een studie lez, Rijnvos en Saahiaro ook nog Kraft van de naar de dynamiek van mensenmassa’s; in zijn Finse componist Magnus Lindberg geprogram- muziek plaatst Lindberg individuele virtuosi- RIS LEE RIS H meerd, een monstrueus bezet werk dat Le sacre Klarinetten janken, de teit tegenover de klankmassa, zoals hij in Kraft C du printemps van Strawinsky op kamermuziek solisten tegenover het orkest plaatst. doet lijken. pianist beukt erop los, de Kraft, kort en krachtig: het titelblad is reeds percussiegroepen strijden met DAT LINDBERG met een jaloers oor naar anar- intimiderend. Wie vervolgens de enorme parti- wilde uithalen om aandacht chistische geluiden luisterde, blijkt al uit zijn tuur openslaat, ziet een lange lijst aan vereisten. vroege Linea d’ombra (1981), een kamer- Weliswaar is het traditionele symfonieorkest muziekwerk dat opent met een luide schreeuw niet buitenproportioneel uitgebreid; vier van van de spelers, eindigt met het kletteren van de vijf fluitisten moeten tevens piccolo spe- een creatief, druk kind is losgelaten op een speel- een ijzeren ketting op een tafel, en daartussen len, de verder viervoudig bezette houtblazers- goedmagazijn. Inderdaad is Kraft, geschreven een vrolijk chaotische muziek voor onder meer groep wordt nog met een altsaxofoon aange- tussen 1983 en 1985, een relatief jeugdig werk gitaar en piano presenteert. ‘Met dit werk wilde vuld. De kopersectie is niet overbelast: ‘slechts’ van een rusteloos componeertalent. Magnus ik roepen: hier ben ik!’ bekende Lindberg later. vier hoorns, vier trombones, vier trompetten Lindberg was net afgestudeerd van de Sibelius Maar de wereldwijde aandacht trok hij pas en één tuba. Sjostakovitsj was in zijn oorlogs- Academie in Helsinki. Lindberg (1959) en zijn goed met Kraft, een oorspronkelijk als piano- symfonieën veeleisender. generatiegenoten voelden een grote behoefte concert bedoeld opdrachtwerk van het Helsinki De echte krachtmeting schuilt in het slag- om aan de ‘Sibelius-mythe’ te ontsnappen. Finse Festival, dat niet zozeer opent met een schreeuw werk, én in een extra vijfkoppig ensemble dat in componisten konden toch niet eeuwig in de tra- als wel met een gillende oerknal. Grof gezegd is de barokke stijl van het concerto grosso voort- ditie én de schaduw van de in 1957 overleden het eerste deel – hoewel opgebouwd uit diverse durend de dialoog met het grote orkest aangaat. Sibelius blijven hangen. ‘Waarom zou je alleen blokken – één groot diminuendo, een uiteen- De vier orkestslagwerkers moeten over een uit- in het bos blijven staan, als er nog een hele brokkelen van geluid. Het geloei doet wel den- gebreid arsenaal beschikken: naast bass drums wereld om je heen is?’ verklaarde hij. ken aan Edgard Varèse, de visionaire Fransman en tamtams ook bongo’s, conga’s, metaalplaten, In de jaren zeventig werd als vertraagd alter- die in de Verenigde Staten van de jaren 1920 Thaise gongs, cimbalen, een marimba, vibra- natief het reeds bijna achterhaalde, strenge het orkestslagwerk emancipeerde. Klarinetten foon en een ‘Mahler voorhamer’ (onder meer). serialisme van Boulez en consorten op de Finse janken, de dirigent blaast driest op zijn fluitje, De vijf elektronisch versterkte solisten spelen muziekacademie geïntroduceerd. Ook dit leek de pianist beukt erop los, met wilde uithalen klarinet, cello en piano, en daarnaast eveneens niet de gewenste route. Met bevriende compo- strijden de percussiegroepen om aandacht. een uitgebreid instrumentarium aan slagwerk. nisten Esa-Pekka Salonen, Kaija Saariaho en Maar het lawaai – heerlijk lawaai – dijt snel uit, Maar het betreft bij de solisten dan niet dirigent Jukka-Pekka Saraste voerde Lindberg en wijkt voor een rustiger klankbeeld. Slagwer- alleen traditionele instrumenten als tamtam en veel discussies en sloot hij een verbond. ‘We kers gebruiken fijnzinnige brushstrokes, de celli cimbaal. Wat te denken van een verwarmings- waren zeer bezorgd over de “plicht” van de con- spelen ijle noten, het klinkt of ratten ritselen element, een ‘bundel kleine houten takken’, temporaine muziek – hoe veel verder kon dit in het afval. Een tweede klankgolf onderbreekt ‘stenen in een emmer’, chocola (!) en keramiek, genre zich van de maatschappij vervreemden de rust: gero!el van grote troms, gegrom van ‘bijvoorbeeld een bloempot’? De pianist moet voordat het geheel uitstierf? Tegelijkertijd wil- elektronisch gemanipuleerde geluiden. Van de zijn pianosnaren beroeren met een rubberen den we niet de populistische of “neo-simplis- hoornisten wordt het onmogelijke gevraagd: bal, de klarinettist blaast bubbels in een emmer tische” weg betreden.’ Een strijdlustige naam staccatissimo presto possibile. En weer neemt

12 DE GROENE AMSTERDAMMER 31.05.12 Het New York Philharmonic treedt op met het stuk Kra! RIS LEE RIS H C

het volume af. Pauzes worden langer. Pingpong- Het geluid van een als ‘typemachine waarmee alles geschreven kan balletjes stuiteren op pianosnaren. De dirigent zingend wijnglas en zacht worden’. Geen afval meer nodig. lijkt sprakeloos, kermt in spastische lettergre- Lindberg heeft de traditie na zijn puberjaren pen, ‘tf, kt, pfk, efg, pf, st’. Piccolo’s produceren vogelgekwetter loopt over in omarmd. Toch is hij, ondanks een toegenomen een zachte waterval, met één zacht nootje ein- dreigend hoorngegrom sensualiteit en meer conformistische orkest- digt deel 1. bezetting, zijn oorspronkelijke uitgangspunt Het is ideale muziek voor een industriële trouw gebleven. Alleen het extreme is interes- omgeving. Lindberg noemde het ‘een wonder’ the doors during Kraft’, noteerde de New York sant, luister maar naar de nog steeds indruk- dat het werk, ondanks de enorme eisen, al zo’n Times droogjes. Het grootste deel van de luis- wekkende geluidsmuren in Feria, die alleen bij dozijn uitvoeringen heeft gehad. Kraft past teraars bleef kennelijk geboeid zitten. Maar Kraft in het niet vallen. Ook de dynamiek tussen immers uitstekend in zijn vroegere motto: ‘Stre- het zal ook aan de meer gebruikelijke klank en massa en individu is hier nog steeds hoorbaar: ven naar een klassiek uitgebalanceerde vorm bezetting van Lindbergs latere werken te dan- individuele instrumenten ontsnappen met acro- is vandaag de dag zinloos. Alleen het extreme ken zijn, dat hij bij de New York Philharmonic batische bewegingen voortdurend aan de grote is interessant.’ Die uitspraak is in lijn met de als gastcomponist werd gevraagd en ook bij veel groep. In deel 2 van Kraft lijkt die massa zich tijdgeest van de jaren 1980 (industriële rock) andere internationale toporkesten welkom is. weer te hergroeperen. Het geluid van een zin- en met Lindbergs streven naar onafhankelijk- Neem Feria uit 1997. Ook hier wordt lustig met gend wijnglas en zacht vogelgekwetter in de heid ten opzichte van de traditie (Sibelius) en decibellen gestrooid. Maar de openings maten blazers loopt geleidelijk over in dreigend hoorn- de avant-garde die ook al traditie werd (Boulez, zijn veel toegankelijker dan die van Kraft: met gegrom. De muziek zwelt aan tot overrompe- Stockhausen). Kraft was voor Lindberg de ide- een swingend tonaal motief luidt het koper een lende clusters van klank. Na een rustiger episode ale manier om out of the box te componeren. wilde orkestrit in. De totaal- vol elektrisch insectengezoem Tegelijkertijd bleek Kraft een onovertrefbare klank is meer gepolijst. Een sta- is er geen houden meer aan: Kra! van Magnus extremiteit. De Fin heeft zich sindsdien losge- tig koraal werkt zich tussen het Lindberg wordt op 22 de vulkaan explodeert. maakt van dit baldadige, rauwe palet, en meer sissende vuurwerk omhoog; het en 23 juni om 20.00 De voorbereiding zal het tradities en conventies toegelaten in zijn oeuvre. slot is feestelijk, intens feeste- uur uitgevoerd door Concertgebouworkest vele Het maakt hem zeer bon ton: de afgelopen twee lijk. Een soortgelijke relatieve het Koninklijk Concertge- honderden manuren hebben toegankelijkheid houdt Cho- bouworkest in de Gashouder gekost. Naar het eindresul- seizoenen werd hij tot composer in residence van de Westergasfabriek. van de New York Philharmonic benoemd, een rale (2002) overzichtelijk, waar Op beide dagen is er om taat mag worden uitgekeken. prestigieus orkest met een conservatief publiek. immers een citaat van Bach 19.00 uur een inleiding door Volgens de New York Times- Het sleutelwerk Kraft mocht als onderdeel harmonisch enig houvast biedt. Thea Derks in Het Ketelhuis. recensent is Kraft ‘fascinating van de residency weliswaar niet ontbreken. Inmiddels accepteert Lindberg Een coproductie met het to hear and fun to watch’. Oren Holland Festival ‘Just a handful of unhappy patrons headed to het traditionele symfonieorkest én ogen open.

31.05.12 DE GROENE AMSTERDAMMER 13 KUNST – de kunst van het bouwen, van het zoeken naar vorm – was voor Richard Rijnvos nooit muziek alleen. Het is de talige constructie van Italo Calvino, het perspectief van een landschap, het stromen van water, de dynamiek van steden als New York en Venetië, het plastische gewicht van een beeld. Het zijn de multidisciplinaire analyse van zintuiglijke data en de zoektocht naar hun onbenoembaar gemeenschappelijke kern die soms meer en ander gereedschap verg- den dan het bespeelbare. Meer dan eens zocht Rijnvos verbindingen met belendende kunstvormen. Palomar op het strand (1993) is een multidisciplinaire voorstel- ling, Atlantique (1994) een muziekﬁlm, Radio 1 (1990-1991) een radiofonisch werk naar het gelijknamige, nooit eerder geproduceerde hoor- spel van Samuel Beckett. Rijnvos monteerde de stemmen van John Cage, Joan Plowright en Michael Gough op muziek voor het Ives Ensem- ble, waarvan hij nog steeds artistiek adviseur is. De noten van Atlantique zijn punten, coördina- ten in de ruimte, muziek en ﬁlm – met beelden van alweer een stad, onder water – samen ‘een wandeling van begin tot eind waarvan het cen- trale idee eerder verandering dan ontwikkeling is’. Hij is van de kleine nuances, de observaties op microschaal: ‘Ik vind het een heel geruststel- lende gedachte om vijf schilderijen van Mark Rothko naast elkaar te zien hangen en de verschillen te ontdekken.’ Dat perspectief verbindt / HH K hem met Morton Feldman, die in zijn bijna- stille marathonpartituren de haast onhoorbare EN BROE EN D

N ongerechtigheden weeft die zich pas na close VA hearing openbaren aan het oor. ‘Je hoort wel OOST OOST J zeggen dat Feldmans late stukken allemaal het- zelfde klinken. Ik heb dat altijd onzin gevonden. Ze zijn stuk voor stuk totaal anders.’ Details. Muzikale helden hééft Rijnvos, en ook voor hen – Beethoven, Sibelius, Cage, Feldman – geldt dat hij evenzeer gefascineerd is door hun attitude als door hun werken. Hij wil weten Niets en alles wat het is, dat Beethoven na zijn Pastorale vol natuurbeelden plotseling ‘die volstrekt abstracte Zevende schrijft’. Hoe iemand op ideeën komt In het oeuvre van de Nederlandse componist Richard en ze uitvoert, hoe een premuzikale ideële lay- Rijnvos (1964) is horen zien. Zijn nieuwe orkestwerk out klinkend werk wordt. ‘Wat merkwaardig Antarctique, in opdracht van het Concertgebouworkest is: ik luister vrij weinig naar muziek.’ Hij is gecomponeerd voor de Gashouder in het Amsterdamse geen componist die met ambachtelijk gemak even een opdracht aanneemt. ‘Ik zou in paniek Westerpark, staat als een klank geworden installatie in raken als iemand me nu om een strijktrio zou de ruimte. vragen.’ Daar kan hij zijn troeven niet in kwijt. ‘Complexiteit in harmonie en instrumentatie zijn mijn sterkste middelen, en dat is met een Door Bas van Putten strijktrio lastig te bewerkstelligen.’ Rijnvos wil zijn overzicht bewaren. Dat is wat hij als hoofd van de compositie-afdeling aan de universiteit van Durham, waar hij als componist net is onderscheiden met een higher docto- rate, sinds drie jaar zijn studenten voorhoudt. ‘Tegen leerlingen zeg ik altijd, en dat heb ik van Feldman: zorg dat je ruimte houdt. Gooi het overbodige meubilair eruit. En heb je het toch nodig, zet het in een andere kamer, dan heb je er misschien nog wat aan in een volgend stuk.’

14 DE GROENE AMSTERDAMMER 31.05.12 Zo werkt hij. Langzaam, aandachtig, reflectief, Richard Rijnvos laat Beuys gapen afgronden ter breedte van de oce- zoekend. Sinds in het laatste jaar van zijn studie aan die de gescande biotopen scheidt. Mogelijk aan het Koninklijk Conservatorium Den Haag instrumenten spelen alsof zullen in Grand Atlas, zijn geplande orkest- John Cage in zijn leven kwam zit er niets anders ze voor het eerst tot klinken cyclus met portretten – hij spreekt liever van op. ‘Je studeert aan het conservatorium bij Jan komen ‘verbeeldingen’ – van de zeven continenten van Vlijmen, je leert het vak, en dan staat daar (‘répresentation du monde universel en sept ineens die paddestoelen verzamelende Ameri- tableaux musicales’), al die werelden op een kaan je hele wereld op zijn kop te zetten.’ Een hoger plan tot een eenheid versmelten, maar componist voor wie stilte even belangrijk was aankomst op Grand Central Station zijn uitge- de weg is nog ver. Met Antarctique (2011) ‘over’ als het klinkende, die de muzikale evolutie met kristalliseerd tot wat de Rhapsody in Blue zal de Zuidpool – overigens het laatste deel van de een zacht dwingende haal van tafel veegde, die worden. Dat hoor je, en Rijnvos had er hoorbaar cyclus – heeft Rijnvos weliswaar de eerste stap het muzische belevingsspectrum zo verruimde plezier in: geestverwant. Over het narratieve gezet, hij broedt nog op de volgende. Bezetting? dat contrapunt en twaalftoonsreeksen van het element in het stuk blijft hij niettemin ambiva- Solisten? Hij zal wel zien, en neem dat letter- ene op het andere moment ambachtelijke trivi- lent. ‘Het is onvermijdelijk dat programmati- lijk. On verra, sprak gelaten de Fin Sibelius, die aliteiten leken. Het e!ect was verpletterend. ‘Er sche aspecten in je werk terechtkomen, maar ik andere kijker, toen op het Europese continent zijn momenten geweest waarop ik me heb afge- heb het liever niet. Ik schreef een stuk dat acqua de Neutöner aan de drieklanken morrelden die vraagd of ik door moest gaan. Nu gooi ik mak- alta heet en na afloop van de uitvoering komen voor hem geen afval van een uitgeput systeem kelijker overboord wat me niet zint, maar op die mensen je vertellen dat het water zo echt klonk. maar oermaterie waren. leeftijd ben je veel onzekerder.’ Dan heb je precies de ambivalente gevoelens die Rijnvos schrijft in zekere zin muziek zoals Debussy parten speelden toen La Mer ging, dat Von Karajan de symfonieën van Sibelius ZIJN STUKKEN, altijd ingebed in cycli, ‘gaan’ over ook niet de zee is. Muziek is bijna altijd func- omschreef. Ze liggen daar, vertelde hij Charles Joseph Beuys, over de Renaissance-cartograaf tioneel, of wordt het door projectie – want dat Osborne, als oeroude stenen in het landschap. Fra Mauro (mappamondo, 2003-2004), over is het als je zee hoort in een stuk dat zee heet. Je hebt geen idee waar ze vandaan komen, maar New York – het zesdelige Uptown|Downtown, Natuurlijk doe je dat ook door kou en verstar- dat doet er niet toe, neem ze zoals ze zijn. In dier ‘urban panorama in six movements’ (1996- ring in een stuk te leggen dat over de Zuidpool voege ís Richard Rijnvos wat hij aantreft. Geen 2008) – of over Venetië ‘en haar donkere scha- gaat. Maar mijn ideaal is een muziek die alleen man voor systemen, al gebruikt hij die ad libi- duwen’ (la serenissima, 2001-..). Soms is hij maar over muziek gaat, muziek die zuiver is, tum met vrucht, geen man voor Een Stijl. ‘Luci- opmerkelijk concreet Verteller. Grand Central waarin elke verwijzing naar het tastbare ont- ano Berio heeft op een gegeven moment een Dance, het eerste deel van Uptown|Downtown, breekt. Hoewel dat heel calvinistisch klinkt, en taal gevonden die de zijne is geworden. In die beschrijft een treinreis van George Gershwin, als ik qua levensstijl iets niet ben is het dat.’ zin heeft hij eigenlijk maar één stuk geschreven.’ die na de première van zijn musical Sweet Lit- Rijnvos’ muzikale taal beweegt zich onvoor- Quite unlike him. De Stijl is de taal die accor- tle Devil naar New York terugkeert om een spelbaar met de thema’s mee. Tussen de post- deert met het idee per stuk, de resultante van stuk voor de Paul Whiteman Band te voltooien. modern gera"neerde lichtheid van de New een uitgangspunt. ‘Het schijnt dat Mondriaan, Onderweg vallen hem de thema’s in die bij zijn York-cyclus en de reflectieve zwaarte van Block als hij een fout in zijn werk vond, niet alleen de

The Matter of Time van Richard Serra in het Guggenheim Bilbao A SEO MU O LBA EIM BI EIM H EN UGG ORI / G / ORI D I L ERT PO ERT B O R

31.05.12 DE GROENE AMSTERDAMMER 15 zwakke plek herstelde, maar het hele schilderij.’ Antarctique ‘beschrijft’ 103 musici, ‘ik heb nog nooit zo’n groot orkest Zo nauw kan het luisteren. Zelf redigeert hij gebruikt’. Alsof zijn voorstellings vermogen stukken na de eerste uitvoering éénmaal, niet Antarctica als mysterieuze ruimte eiste, wat in dit geval niet anders kon: meer en niet minder. Ze zijn wat ze zijn. hypothese, op de Zuidpool is op de Zuidpool is hij nooit geweest. Antarctique Rijnvos nooit geweest ‘beschrijft’ Antarctica met de middelen die vorm EEN VAN ZIJN HELDEN is beeldend kunstenaar en positie van het continent hem aanreikten; Richard Serra, van wie hij in het Guggenheim als een mysterieuze hypothese. Hij had er een Bilbao blijvend gebiologeerd de installatie The idee van dat zich letterlijk als een ring van tijd Matter of Time aanschouwde. Was hij beeldend ‘beschrijven’ de objecten die, al naar gelang hun en ruimte om de klinkende muziek wikkelde. kunstenaar geweest, dan had hij zulke stukken aantal, de dynamiek van de muziek bepalen. Twaalf slagwerkers, gepositioneerd als de uren willen maken, groot en simpel met een overwel- Deel 1 over zaal 1 – met slechts vijf objecten – is van een klok, omringen in een cirkel orkest en digend complexe twist. Enorme ronde vormen daarom bezadigder dan deel 2, dat het in Raum publiek, en organiseren het tijdverloop zodanig uit dubbelwandig staal, als ontzette bloem- II met 33 voorwerpen heeft te stellen. Deel 3 is dat ze in de muziek met surround sound fun- potten en lampenkappen losjes aan elkaar interessant omdat Beuys er zelf in voorkomt met geren als een ‘uurwerk’ dat om de vijf seconden geketend met een als een slang kruipende drie- fragmenten uit een lezing die hij in 1985 in Zwit- een volgende chromatische toon ‘slaat’. dubbele wand vormen een grootscheepse com- serland hield onder de titel Aktive Neutralität, Op de titelpagina van de partituur, als altijd positie die zich met de expositiehal verbindt tot Überwindung von Kapitalismus und Kom- door Rijnvos zelf ontworpen, bevindt zich een het ondeelbare geheel waarvan de ruimte zelf munismus. Hij berijdt er stokpaarden die bij ronde kaart van het continent, een cirkel door- de overkoepelende vorm lijkt te zijn. Of zijn het Rijnvos grondbeginselen zijn geworden: kun- kruist met de lengtegraden die in het hart van hutten? Geen idee, taal noch teken. En dat staat stenaars kunnen maken wat ze willen, maar ze de cirkel samenvloeien tot de pool, een eindpunt daar als een geabstraheerde Afrikaanse neder- moeten naar vormen zoeken. Dat is wat dit stuk van tijden. Maar de cirkel dient ook als kompas, zetting onbegrijpelijk vertrouwd te wezen. doet. Gaandeweg merk je dat de verwondering een dubbelslag van tijd en ruimte. De muziek Het Achterliggende Idee, vaak gezocht en van de kijker Rijnvos horend opschuift naar zijn is, volstrekt objectief, het beeld van het beeld. zelden gevonden, is niet het enige probleem. eigen materiaal, de instrumenten. Hij laat ze ‘Mijn favoriete voorbeeld van zo’n objectiviteit Het probleem is de zichtbaarheid. The Matter spelen alsof ze voor het eerst tot klinken komen, komt uit de wereld van de cartograﬁe: de con- of Time is zo groot dat afstand noch nabijheid ze zelf geluiden voortbrengen die niets van doen touren van een continent. Of de kustlijnen van het totaal onthult. Door er van veraf naar te kij- hebben met wat de traditie van strijkers en bla- Australië of Afrika je nou bevallen of niet: de ken ben je er niet in. Ben je erin, dan overzie je zers heeft gemaakt. vormen zijn zoals ze zijn. Mooi of lelijk speelt het geheel niet. Die contemplatieve ongerijmd- Block Beuys- Raum I is een talmende stroom daarbij geen rol. Je kunt ze slechts ondergaan, ze heid zou het uitgangspunt kunnen zijn voor een van zagende, lijzige, hangende geluiden, een ervaren, zo mogelijk genieten. Maar hoe komen muziek van Richard Rijnvos die zich als tas- keten van klankgeboorten. Op driekwart van het deze contouren tot klinken? Of zijn er andere tend instrument, niet meer begrensd door een stuk volgt een stilte die misschien wel belangrij- gegeven objectiviteiten die zich gemakkelijker perspectivistische beperking die zij zwevend ker is dan alle noten. De kijker houdt zijn pas in, in muziek laten vertalen? Is er een methode die door de ruimte op kan he!en, in de atmosfeer ziet zijn uitzicht. De muziek zwijgt en herneemt alle aspecten van de klank (duur, hoogte, kleur, zou bewegen tot het gehele panorama zou zijn zich, heviger. Even later volgt een tweede stilte, dynamiek, richting) kan genereren?’ afgetast, met een oor dat peilt zoals geen ander die het retorische gewicht van de vorige beves- Of, anders geformuleerd, is er op de kaart van zintuig kan. De taal staat sprakeloos als het ding tigt. Alle klanken blijven gruizig, lichtgewond, de muziek een punt waar alles samenkomt? Dat zelf, dat is wat het is, en het oog mist de breedte. versleten, vaal. Het is of Rijnvos daar vanaf een heeft Rijnvos gevonden. Hij hield het simpel; het Maar muziek kent vergelijkbare architecto- schip een anker uitwerpt om het stromen langs hele stuk bestaat uit akkoorden die door middel nische verbanden tussen ‘objecten’ – thema’s, zich heen te laten lopen, de schepper op zijn van kwartenstapelingen steeds hoger reiken, tot tonen, ritmes, akkoorden – en de ruimte van een rustdag. Het is genesis: in de openingsmaten in de keiharde slotmaten het punt bereikt wordt vorm die ze omvat. van Block Beuys – Raum 2 is er licht, fel stralend waar alle tijdzones metaforisch samenvloeien en Wat The Matter of Time onweerstaanbaar met orgel en koper, dan weer wegzinkend in het de twaalf uren van de slagwerkers simultaan uit maakt is dat er niets voor in de plaats had kun- statische gemor van uitgeputte orgelkwinten. twaalf woodblocks knallen. nen staan. Het is, wat het ook voorstelt, dankzij Met Tonmalerei heeft Block Beuys niets te Symboliek? Antarctique beschrijft niets en zijn onberispelijke pasvorm du moment het enig maken. De klank glijdt als een deken over een alles, een mysterie in de zelfgeschapen ruimte ware. ‘En dat is zo’, zegt Rijnvos, ‘omdat je ziet onbekende werkelijkheid, waardoor de muziek die het stuk is. De componist is daar als Fra dat het op natuurkundige grootheden stoelt. Je er bijna per ongeluk soms even het afgietsel Mauro, de vijftiende-eeuwse Venetiaanse mon- zou in die enorme zaal grote schilderijen kun- van lijkt, kopie en tegenbeeld. nik in Rijnvos’ semitheatrale nen hangen, maar die gaan evengoed totaal ver- Maar de deken glijdt verder, met mappamondo die een wereld- Antarctique van Richard loren in de ruimte.’ Met andere woorden: Serra achterlating van de vormen die Rijnvos wordt op 22 kaart tekende zonder ooit zijn heeft de juiste schaal gevonden. ‘Serra’ had een hij aanstreek. Wat ontstaat is en 23 juni om 20.00 kloostercel te hebben verlaten; stuk van Rijnvos kunnen zijn, iets als het werk gecomponeerd en niet; de deken uur uitgevoerd door iemand die zich de ongeziene dat hij aan Joseph Beuys wijdde. was er als stream of conscious- het Koninklijk Concert- wereld voorstelt die een com- gebouworkest in de Gashouder In het ensemblevierluik Block Beuys (1995- ness altijd al, hij articuleert wat van de Westergasfabriek. ponist betreedt via zijn eerste 2000), klankverslag van Beuys’ gelijknamige hij tegenkomt, wat even letterlijk Op beide dagen is er om maat, een plaats waar de muzi- installatie in het Hessisches Landesmuseum is wat het is, ook als je geen idee 19.00 uur een inleiding door kale ideeën als voorwerpen Darmstadt, beproefde Rijnvos instinctief een hebt wat het is. Het is verkennen Thea Derks in Het Ketelhuis. gereed liggen om nog onbe- Richard Rijnvos is gast bij techniek van kijkend horen. Elk deel beschrijft met alle zintuigen, op handen en Confrontaties op 22 juni om kende verbanden met elkaar een zaal met de door Beuys tentoongestelde voeten, leren lopen vanuit een 16.00 uur in Het Ketelhuis. Daar aan te gaan, en waar de maker objecten, elk deel is tot op het proportionele strikt objectieve grondhouding: wordt zijn !lm Atlantique (1994) door de dingen heen leert naar plan de muzikale metafoor van ‘vorm’ – de hoe moet het? Aan sentiment vertoond en Stanza, diatonic zichzelf te kijken. Maar waar version for music box (1993) ruimte – en dingen, de ‘objecten’. Een ‘conti- heeft Rijnvos het land. uitgevoerd. die reis naar en door het stuk nuüm’ voor tape, orgel, aquafoon of slagwerk Antarctique is kort en zeer Een coproductie met het ook eindigt, geen componist is tekent als omlijnende constante de architec- monumentaal. Twaalf minuten, Holland Festival er ooit aangekomen. Dan was tuur van de zalen zelf, de overige instrumenten voor een reusachtig apparaat van hij klaar geweest.

16 DE GROENE AMSTERDAMMER 31.05.12 Kubrick, Strauss en Strauss jr. uit op blu-ray-dvd. Het enige moment dat de film vandaag echt gedateerd overkomt is, inderdaad, in de scènes met de apen; gek genoeg is juist nu die scène misschien wel het pakkendst. Sciencefiction aan Alsof Kubrick met terugwerkende kracht laat zien dat zoals schilders niet levensecht hoeven te schilderen om iets volledig herkenbaars uit te drukken hij niet levensecht hoeft te filmen. de blauwe Donau Wat tilt de proloog dan op? Het kan niet anders dan de muziek zijn. In eerste instan- ‘Hoe goed filmcomponisten ook zijn, ze zijn geen tie had Kubrick de gelauwerde film componist Alex North gevraagd muziek te schrijven, Beethoven, Mozart of Brahms.’ Stanley Kubrick koos maar tijdens het monteren koos hij toch voor voor zijn legendarische proloog van 2001 voor bekende, de muziek van Johann Strauss jr. en Richard al te bekende werken. Met reden, en met resultaat. Strauss. Nieuwe muziek zou te narratief over- komen, het zou de kijker te veel houvast geven

Door Joost de Vries op het moment dat hij of zij zich optimistisch of pessimistisch zou moeten voelen bij bepaalde beelden. In een interview legde Kubrick uit dat ‘hoe goed ﬁlmcomponisten ook zijn, ze zijn geen Beethoven, Mozart of Brahms. Waarom zou je muziek gebruiken die minder goed is, terwijl er zo’n veelvoud is aan geweldige orkestrale muziek uit onze tijd en de tijd voor ons?’ (Het probleem – want Kubrick was Kubrick, even geniaal als egocentrisch – was dat hij had verzuimd Alex North te melden dat hij al zijn muziek had ver- Y vangen; North ontdekte het pas op de première, SSE

ODY midden in de zaal.) E Wanneer klassieke muziek opduikt in popu- SPAC laire cultuur heeft die combinatie meestal ofwel het e!ect dat de ﬁlmmaker een snelle manier IT 2001: A A 2001: IT U zoekt om gewicht te geven aan zijn beelden, LL ofwel dat het de muziek trivialiseert (wie kan MSTI L

FI nog naar de Wilhelm Tell Ouverture luisteren zonder aan de Lone Ranger te denken?, schreef VOORUITGANG HEEFT haar grenzen. Zoals – dat onderscheidt ons blijkbaar van de dieren. de prominente filmcriticus Roger Ebert). In begin deze eeuw voetbalcommentatoren zich Het is ook, volgens hedendaagse maatstaven, een A Space Odyssey gebeurt geen van beide: juist nog wel eens zorgen maakten dat de kwaliteit totaal debiele scène. Niemand zou ’m vandaag doordat bekende muziek buiten de vaste context van het Europees voetbal zo was toegenomen nog zo maken. Vandaag zouden computers het wordt geplaatst ontstaat een nieuwe dynamiek. dat topteams alleen nog maar tegen elkaar gelijk werk doen. Kubricks apen zijn de lelijkste apen Walsen de ruimteschepen en satellieten op An konden spelen, zo is de filmwereld zo nu en dan uit de filmgeschiedenis, de minst lijkende; nog der schönen blauen Donau van Johann Strauss bezorgd dat computeranimatie misschien wel té geen kind zal geloven dat dit niet gewoon man- jr. onbekommerd door het heelal, of gaan ze goed aan het worden is. Ook bij serieuze film- nen in een carnavalspak zijn, en wat dat betreft: achteloos hun ondergang tegemoet? Heeft recensenten gelden Up, Toy Story 3 en Wall-E met carnaval zul je in de gemiddelde kroeg beter Richard Strauss’ Also sprach Zarathustra ooit als de hoogst gewaardeerde films van het afge- lijkende apenpakken tegenkomen. To add insult zo’n impact gehad als op het moment dat je het lopen decennium. En als alles op een computer to injury hebben de apen bovendien een kapsel hoort terwijl je dieren oorlog ziet ontdekken? kan worden ingevuld, zo luidt de probleem- dat nog het meest op een matje lijkt, ware het Tijdens Out of the Box zal 2001: A Space stelling, hebben we dan nog wel visagisten niet dat de film werd gemaakt een kwart eeuw Odyssey te zien zijn in de Gashouder op het nodig, decorbouwers, acteurs? voordat matjes de westerse samenleving in het Westersgasfabrieksterrein, waarbij de film- Een van de beste scènes uit de film- algemeen, en de popmuziek in muziek live wordt gespeeld geschiedenis is de proloog van Stanley Kubricks het bijzonder, zouden teisteren door het Radio Filharmonisch 2001: A Space Odyssey sciencefictionklassieker 2001: A Space Odyssey, (ook daarin was Kubrick blijk- van Stanley Kubrick Orkest en het Groot Omroep- lekker pompeus getiteld ‘The Dawn of Man’. baar visionair). wordt op 21 juni om koor. Wie te gewaagde inter- In een natuurlandschap zien we groepjes apen A Space Odyssey is inmid- 20.00 uur vertoond in pretaties maakte over Kubricks zich rond wat grotten en een plas verzamelen. dels niet meer weg te denken uit de Gashouder van films kreeg in het verleden nog de Westergasfabriek met live- Wanneer ineens een mysterieuze zwarte mono- ons culturele besef. De film ver- muziek van Ligeti, Chatsjatoe- wel eens van de grote meester liet verschijnt, beginnen de apen hysterisch en scheen in april 1968 in de bios- rian, Richard Strauss en Johann het deksel op de neus – maar agressief te krijsen en te springen. Kubrick laat coop, beleefde hervertoningen Strauss. Radio Filharmonisch aangezien hij inmiddels is zijn scène eindigen wanneer een van de apen een in 1974 en 1979, voordat hij, een Orkest, Groot Omroepkoor. overleden, kun je het aandur- In EYE staat van 21 juni t/m bot opraapt en ermee op een andere aap begint jaar later, op vhs en betamax- 9 september Stanley Kubrick ven de vraag te stellen of de in te slaan, en de andere apen zijn voorbeeld vol- video verscheen. In 1997 ver- centraal in een omvangrijke film niet juist voor zo’n uit- gen – zie hier meteen het cynische wereldbeeld: scheen een nieuwe editie op vhs, tentoonstelling en een retro- voering gemaakt is, of Kubrick Kubrick ziet het begin van de mensheid als het met verbeterde geluidskwaliteit; spectief van zijn !lms. met A Space Odyssey eigenlijk Een coproductie van Holland moment dat de aapachtigen leren instrumenten in 2000 verscheen deze versie Festival en EYE niet gewoon de langste video- te gebruiken, wapens, om elkaar aan te vallen op dvd en in 2007 kwam de film clip ooit wilde maken.

31.05.12 DE GROENE AMSTERDAMMER 17 Beeldende kunst en de crisis Handbewerkte postenveloppen gemaakt door Kunst is niet dood Hanna Hermans In een cultuurstelsel dat van krimpende budgetten en subsidies aan elkaar hangt, kunnen kunstenaars niet anders dan buiten de gebaande paden treden. Soms mede mogelijk gemaakt door Heineken. Door Mikko Kuiper

CHARLES DARWIN ontdekte op de Galapagos- eilanden een groep vinken. Ze waren verwant, maar toonden ook verschillen: de ene had een dikke snavel waarmee hij zaden kon kraken, de andere had een lange snavel, geschikt om wor- men uit nauwe gaten te trekken. Bij thuiskomst bedacht Darwin dat de vogels één voorouder moesten hebben, maar zich vervolgens hadden aangepast aan de verschillende niches op de eilanden. De leefomstandigheden bepaalden het uiterlijk van de vogels. Ook in de kunsten vindt een verschuiving plaats in leefomstandigheden, en moeten kunstenaars andere niches aanboren. Hoewel kun- stenares Hanna Hermans schrok toen de cul- tuurbezuinigingen aangekondigd werden, en ze in een ﬁnancieel onzekere situatie werd gestort, legde ze zich er snel bij neer: ‘Geld is niet het begin van een creatief proces. Als er meer is gebruik je het, als er minder is doe je het daar- NS

A mee.’ Een mentaliteitsverandering waar ze niet

HERM alleen in staat: het idee ‘dan maar zo’ wint steeds A

NN meer terrein – althans in de beeldende kunst, A H waar als vanzelfsprekend andere wetten gelden dan in, bijvoorbeeld, de podiumkunsten. Bij het uitdrogen van een vijver trekken kik- kers naar een andere. Een terugtrekkende overheid zorgt voor een verschuiving naar andere bronnen, zoals het bedrijfsleven. Steeds meer galeries en andere initiatieven richten zich op sponsoring door kleine en grote bedrijven. Maar hoewel die verschuiving in een stroomversnel- ling raakte toen staatssecretaris Halbe Zijlstra zijn plannen voor de culturele sector aankon- digde, is ze verder terug te voeren dan anderhalf jaar geleden. Cultuurﬁlosoof Joost de Bloois denkt dat de eerste stappen al lang waren gezet. Want hoewel de hemel vóór het kabinet-Rutte helder leek, hadden de donderwolken zich al opgestapeld. De Bloois: ‘De bezuinigingen waren een onvermijdbaar gevolg van neo liberale logica, die al sinds de jaren tachtig gebezigd werd. Ver- schil was dat de kunsten vanaf de jaren negentig waardering en een speciﬁeke rol kregen binnen een soort maatschappij marketing, en dat juist die rol opeens uitgespeeld was.’

NS De sluimerende inbedding van kunst in de A markt deed de argumenten die tijdens de pro- HERM A testen gebruikt werden oubollig klinken, aldus NN A

H De Bloois. Begrippen als ‘intrinsieke waarde’ zijn

18 DE GROENE AMSTERDAMMER 31.05.12 niet meer relevant in een op economie gerichte den pup, een platform voor jonge kunstenaars. stel, waarin ze het bedrijf vaak met een kwink- samenleving, zoals we die inmiddels al jaren Het staat in direct contact met het bedrijfsleven, slag betrekken. ‘Door zelf met een idee te komen kennen. In de jaren tachtig werd al gekeken en vormt zo een gateway voor creatieven die ben je het hele probleem van artistieke beper- naar kostenverlaging in de cultuursector en een moeite hebben met de stap naar betaald werk. king een stapje voor. Het is gewoon geen issue verminderde afhankelijkheid van de overheid, Hun handelsmerk is de samenwerking met meer.’ Simpelweg een bedrijfsnaam onder een en deed ook bedrijfssponsoring zijn intrede. bedrijven in plaats van overheidsinstanties. Dat tekening is dan niet zo interessant. Beter is het Die tendens zette door. Rond de eeuwwisseling is door meerdere factoren ingegeven. ‘We zien om het bedrijf op een kunstzinnige manier in te hebben we kennis kunnen maken met ‘cultureel het halen van geld bij een bedrijf als een investe- zetten, door het te gebruiken als artefact in een ondernemerschap’: kort gezegd het idee dat een ring, terwijl subsidies vaak eenmalig zijn. Bij een groter, artistiek geheel. kunstenaar een eenmanszaak is. Goed lopende, bedrijf bouw je contact op, een netwerk, waar Maar is zoiets nog ‘kunst’? De samenwerking dat wil zeggen economisch renderende instel- je op lange termijn op terug kunt vallen. Bij de met bedrijven roept nieuwe vragen op over auto- lingen kregen voorrang bij subsidieverstrekkers, overheid werkt dat toch anders. En de ervaring nomie, en of ze in deze tijd nog wel van beteke- net als projecten die laagdrempelig waren en leert dat de overheid een stuk trager opereert.’ nis is. Bij ‘overheidskunst’ was hier misschien veel publiek trokken. Experimentele en daar- Mavi Meijer van galerie Void in Amsterdam ook al sprake van, maar minder zichtbaar, min- door vaak in de marge opererende kunst was beaamt dat laatste. Ook Void heeft bewust geko- der direct. Er is een nieuw spanningsveld. voor de overheid, die haar pijlen richtte op toe- zen voor sponsoring door bedrijven, die op ver- Voor Hanna Hermans is toegepaste kunst een gepaste kunstvormen als architectuur, mode en schillende manieren een bijdrage leveren. Zo manier om ‘tijd te kopen’ voor autonoom werk. design, al niet meer zo interessant. verzorgen Heineken en Jack Daniels de drank En autonoom werk, op zijn beurt, is de katalysa- tijdens openingen van nieuwe exposities, en is tor van waaruit het experiment, de evolutie en MAAR DE KUNSTSECTOR – op enkele uitzon- Mavi nu op zoek naar een manier om bedrijven de progressie ontstaan. Onontbeerlijk om ook deringen na – hield zich koest, want het maat- een kunstenaar te laten adopteren in de tijd dat op toegepast gebied succesvol te zijn. Het las- schappelijk belang van kunst stond niet of nau- hij of zij in Void hangt. tige hieraan is dat het hele spectrum wortelt in welijks ter discussie. Tot het kabinet-Rutte. De pup en Void zijn exemplarisch voor de ver- een tijd waarin kunst geen vies woord was, en opstand die volgde kwam te laat, en was snel schuiving van overheid naar bedrijfsleven. Dat er genoeg geld was voor educatie en kunstinstel- weer verdwenen. Die korte duur verbaast De een steeds grotere groep jonge kunstenaars lingen. De Bloois: ‘Een veelgehoord argument Bloois niet: ‘Kunstenaars zijn individualistisch. zich aan dit soort platforms verbindt, tekent de voor de bezuinigingen was dat Van Gogh ook Dat zie je onder meer aan het verstillen van het eerdergenoemde mentaliteitsverandering. Die geen subsidie kreeg. Maar dan vergeet je dat hij protest: een gebrek aan verbinding. En in een wordt bovendien vergemakkelijkt door andere een zwaar leven had en tot zijn dood geen succes tijd die beheerst wordt door marktdenken ver- kende. Juist dankzij overheidssubsidies en edu- wordt individualisme bijna automatisch tot een catie vijftig jaar later is zijn positie veranderd.’ soort ondernemerschap.’ En bij ondernemer- Van Gogh had geen niche. Survival of the fittest schap, bij een zakelijke wereld, is weinig ruimte ‘Door zelf met een idee is in de biologie een mooie theorie, in de kun- voor barmhartigheid. te komen ben je het hele sten gaat ze voorbij aan een begrip dat inherent Een van de ingrijpendste maatregelen van probleem van artistieke aan en onontbeerlijk voor kunstbegrip is: tijd- Zijlstra was de afscha!ng van de wwik (Wet geest. Een term die onlosmakelijk verbonden is Werk en Inkomen Kunstenaars), een regeling beperking een stapje voor’ met visionairs, zij die vooruitlopen op een tijd, die in een periode van vier jaar na het afstude- en daarmee een van de meest ongrijpbare maar ren voorzag in een aanvulling onder bijstands- belangrijke kwaliteiten van kunst gestalte geven. niveau. Hanna Hermans heeft er nog gebruik voordelen: bedrijven staan er vaak voor open De vraag blijft evenwel of het de bedoeling is van kunnen maken. ‘Dankzij de wwik heb ik hun naam te verbinden aan kunst, en doen dat een regering dit zou stimuleren, en of ze dat mijn netwerk kunnen opbouwen en kan ik anderzijds, ingegeven door de crisis, vaker een überhaupt kan. Onder de hoede van een staat over een jaar waarschijnlijk helemaal rondko- beroep op creatieve, low-budgetoplossingen. lijken revoluties uitgesloten. Maar in kunstbele- men van opdrachten. Zonder wwik was dat Commercie is echter altijd een schrikbeeld ving en onderwijs is een verantwoordelijke over- ook wel gelukt, maar het had aanzienlijk langer geweest in de kunsten. Een terechte vraag is dan heid nog altijd hard nodig, omdat juist die geen geduurd. Het is in die zin meer een tijd- dan een ook of ze invloed heeft op inhoud en kwaliteit, financiële winst hoeft maken. geldgever.’ en, zo ja, al dan niet in een grotere mate dan de Dat besef is herboren. De bezuinigingen heb- De 25-jarige Hermans werkt vooral als illu- overheid. ben geleid tot een hernieuwde politiekwording stratrice, maar legt haar creativiteit ook in ander in de kunsten, mede mogelijk gemaakt door metier, van artistieke taarten tot handbewerkte JOOST DE BLOOIS wijst twee manieren aan bedrijven. Maar een op de markt gerichte sec- postenveloppen. Ze ziet de afscha!ng van de waarop commercie kunst beïnvloedt. Hij tor gaat de autonomie niet redden. Kunst die wwik niet als een ramp. Het was een beetje als bespeurt ten eerste een toename in monumen- nu nog autonoom wil zijn zou zich los moeten een beschermende ouder, bij wie je zelfs moest tale kunst: kunst die gemaakt wordt voor bij- trekken van staat én commercie, die beide niet melden als je op vakantie ging en laten zien voorbeeld vermogende particulieren of bedrij- ontkomen aan de objectificatie en daarmee de dat je het geld nuttig besteedde. Elk jaar werd ven, die hoofdzakelijk geïnteresseerd zijn in de verhandelbaarheid van kunst. Op zoek naar een gekeken of je nog recht had op de uitkering, of esthetiek van een werk als aanvulling op hun manier waarop discussies over geld en markt er je vooruitgang boekte. Financieel, want je moest interieur. Daarnaast ziet hij dat sommige kun- niet toe doen. steeds meer verkopen. ‘Op een gegeven moment stenaars meegaan in de speculatieve aspecten Niet toevallig verspreidde de straatkunst zich ben je daar wel klaar mee. Je wil op eigen benen van de markt. Het meest bekende voorbeeld is in het begin van de jaren tachtig over de wereld. staan, “het huis uit”. Dat gaat nu dus al meteen Damien Hirst, die daar een kunst op zich van Artistieke metropolen, van Berlijn tot New York, bij je afstuderen gebeuren.’ Daarmee raakt ze heeft gemaakt. ‘Beide bewegingen breken met kennen inmiddels een rijke en dynamische tra- aan een essentieel punt: de grote stap van afstu- experiment, met avant-garde.’ ditie in – niet verhandelbare – gra!ti, stencils, deren naar maatschappij. Maar met het verdwij- Nina Pierson en Annemarie van Gerrevink sticker- en posterkunst. Een overheid of bedrijf nen van de wwik ontstaan er andere manieren lijken optimistischer. Ze zijn allerminst bang zou gek zijn deze te financieren. Maar de vol- om dit gat te dichten. dat bedrijven invloed uitoefenen, wat vooral het ledig autonome inkleuring van onze betonnen Vanuit die gedachte begonnen Nina Pierson gevolg is van hun aanpak. Als pup een bedrijf jungles geldt misschien juist daardoor als hét en Annemarie van Gerrevink bijna een jaar gele- benadert, komen ze met een uitgewerkt voor- bewijs dat kunst nooit uitsterft.

31.05.12 DE GROENE AMSTERDAMMER 19 .&2*URHQH$ER$=HQ'SGI