MARKERWAARD POTENTIE & URGENTIE 1. Vooraf Met “Markerwaard van de Kaart” begon in de jaren 80 van de vorige eeuw de euforie over een duurzame ecologische ontwikkeling van een ongerept + IJmeer. In een natuurgebied van 60.000 ha - niet meer door civieltechnische ingrepen besmet - zouden voortaan vogels en vissen in grotere aantallen en soorten kunnen gedijen. Nu, een kwart eeuw later, weten we beter. Vooral de modderige bodem en de ondiepte van het waterlichaam Markermeer (“waterbody” in het Engels en “body” betekent ook “lijk”) hebben geresulteerd in een modderig watermilieu, een miezerige benthos en een armetierige vis- en vogelstand. Hoewel landaanwinning in het Markermeer vanaf omstreeks 1980 tot taboe was verklaard - landaanwinning zou kostbare waterbergingsruimte innemen - werd in deze eeuw landaanwinning in de vorm van kleine eilanden gezien als een panacee om sedimentatie van het zwevende slib te bevorderen en condities te scheppen voor een verbetering van de leefomgeving van de vissen (paaiplaatsen) en de vogels (rust, broedplaatsen). Een begin zou kunnen worden gemaakt met de aanleg van een “Oermoeras” of “Marker Wadden”. Vooral deze “wadden” zouden door gerichte natuurlijke processen kunnen ontstaan , namelijk door richting te geven aan de slibstromen in het meer en door te profiteren van de luwende werking van de Markermeerdijk tussen en . 250 ha aan “Marker Wadden”zijn tot stand gebracht. Zij het, niet volgens een natuurlijke methode, maar “gewoon klassiek” op civieltechnische wijze, dat wil zeggen door het winnen en opspuiten van zand, afkomstig uit de zandlagen onder de modderbodem van het Markermeer, het aanbrengen van beschuttende lagen van Noorse stortsteen (als bescherming tegen de eroderende werking van stormen uit het Westen) en het opbaggeren van nabij gelegen sliblagen in het Markermeer met behulp van een “cutterzuiger”. Het is nog onbekend in hoeverre deze 250 ha zullen bijdragen aan de vermindering van het moddergehalte in de 60.000 ha van het Markermeer + IJmeer. Met deze gegevens in de hand en met de huidige waterstaatkundige kennis van Nederland, alsmede de prognoses voor de verandering van het klimaat en de bevolkingstoename, lijkt het nu - na zo'n 25 jaar - verstandig de situatie in en rondom het Markermeer opnieuw te bezien. Deze beschouwing “Potentie & Urgentie” is een poging daartoe.

2. POTENTIE 2.1 Algemeen Voor de buitenbegrenzing van de Markerwaard is in principe het advies van de Raad van de Waterstaat (8 juli 1976) aangehouden. Het resulterend oppervlak van de Markerwaard is alsdan circa 40.000 ha. Afhankelijk van een kosten-baten balans van de scheepvaartverbinding tussen Lelystad en Amsterdam - en overige overwegingen - kan de Markerwaard worden aangelegd met een “Oostvaarders Diep” buiten de polder of een inpandig scheepvaartkanaal; zie de figuren 1 en 2. De potentie van de Markerwaard wordt in de onderstaande beschouwing onderverdeeld naar: - water management - veiligheid - natuur en milieu - land- en tuinbouw - droge infrastructuur - recreatie - ruimtelijke ordening en urbanisatie - economie

1 Fig. 1- Markerwaard, Oostvaardersdiep buitendijks Fig. 2 - Markerwaard, Oostvaardersdiep inpandig

NB Door het aanbrengen van grindfilters in de ringdijk van de Markerwaard, die reiken tot aan het diepe grondwater en in verbinding staan met de randwateren, wordt ongewenste bodemdaling in Noord-Holland voorkómen.

2.2 Water Management Door het maken van een Markerwaard creëert men vanuit het IJsselmeer òf twee hoofdstromen (zie fig. 1) - òf één hoofdstromen (zie fig. 2) - voor de aanvoer van zoet oppervlaktewater naar Noord- Holland (eventueel ook Zuid-Holland) en Utrecht ter bestrijding van watertekorten in de land- en tuinbouw, van verzilting van gronden en waterlopen en voor het doorspoelen van watergangen. Bij Muiden wordt bijvoorbeeld meer dan 130 miljoen m3 per jaar uit het Markermeer ingelaten en de grachten van Amsterdam worden dagelijks doorgespoeld met water uit het Markermeer, dat weer afkomstig is van het IJsselmeer. Het water in het IJsselmeer wordt hoofdzakelijk gevoed door de IJssel.

Opdat men te allen tijde onder vrij verval wil leveren uit de bovengenoemde hoofdstromen, mag het IJsselmeerpeil niet onder een bepaalde waarde (streefpeil) dalen, ook niet in een zogenaamd droog jaar, dat per definitie gemiddeld eens in de 10 jaar voorkomt. Dit betekent, dat in een droge zomer de IJssel ten minste het optredende zogenaamde negatieve neerslagoverschot op het IJsselmeer zelf en op het resterende Markermeer+ IJmeer moet kunnen compenseren. Het optredende negatieve neerslagoverschot bedraagt circa 30 cm in een droge zomer. Rekenend met een nat oppervlak van 123.000 ha voor het IJsselmeer en 20.000 ha voor het resterende Markermeer + IJmeer komt dit neer op een leveringsbehoefte van ten minste 430.000.000 m3 aan zoet oppervlaktewater in een droog jaar. Die schijf van 30 cm moet dus vóór de zomerperiode (April t/m September) zijn aangebracht. De Markerwaard, 40.000 ha groot, behoeft alsdan geen waterlevering; een besparing van 120.000.000 m3 aan zoet water, over potentie gesproken. Naast de waterlevering voor die schijf van 30 cm moet de IJssel alsnog voldoende water aanvoeren om in de nodig geachte suppletie in een droge zomer aan Noord-Holland, Utrecht, Friesland, Groningen, Drenthe en Overijssel te voorzien. Als de directe suppletie uit de IJssel gedurende de

2 zomer in een droog jaar onvoldoende is, omdat de aanvoer te gering is, moet water worden onttrokken aan vooraf opgeslagen water . Dit vereist nog een extra schijf in het IJsselmeer (Markermeer en IJmeer niet) boven de schijf voor de compensatie van het negatieve neerslagoverschot. Over de dikte van deze waterschijf wordt nog “gesteggeld”. Immers, het IJsselmeer moet die verhoging maar kunnen hebben. De IJssel kan de levering voor die extra schijf wel aan buiten de zomerperiode.

2.3 Veiligheid Stormen op het Markermeer, vooral de stormen uit het Westen, veroorzaken een combinatie van golven en opwaaiing , die de oeverbeschermingen (dijken) ernstig kan aantasten. De lange strijklengten over het Markermeer veroorzaken hoge golven en een substantiële opwaaiing.1 Deswege worden kostbare werken nodig geacht om de meerdijken te versterken, met name bij Waterland. Daarnaast veroorzaakt de opwaaiing ook hinderlijke hoge waterstanden bij Amsterdam, die via de Eem doorwerken tot Amersfoort. Op de figuren 1 en 2 kan men zien dat de aanleg van de Markerwaard de bestaande strijklengten drastisch inkort. De verkorting is zelfs zodanig, dat extra benodigde bescherming van de meerdijk van Amsterdam tot sterk kan worden gereduceerd, of zelfs kan komen te vervallen; een potentiële grote besparing aan aanlegkosten en onderhoud en een toename van de beveiliging tegen overstromingen. Bij een tijdige aanleg van de Markerwaard was de recentelijk aangebrachte extra versterking van de meerdijk tussen Almere en Lelystad niet nodig geweest.

2.4 Natuur en Milieu Met een ringdijk langs het resterende Markermeer, kan de Markerwaard ten minste circa 40 km bieden aan “natuurvriendelijke” oevers (zie fig.2) ten bate van vooral vogels en vissen. Wat de waterkwaliteit betreft, nog het volgende. Studies hebben aangetoond dat de opgewekte stroming in de hoofdwatergangen voor de suppletie van zoet water uit het IJsselmeer (zie par. 2.2) ten detrimente werkt voor algenvorming. Verder kan gebruik worden gemaakt van de opgedane ervaring in het Gooimeer. het Eemmeer, het Nijkerkernauw, het Wolderwijd, het Veluwemeer en het Drontenmeer met beheer en beheersing van de waterkwaliteit, de waterflora (waternavel, overige waterplanten, wieren) en de (grazende en opwoelende) visstand. Ook kan worden geprofiteerd van de opgedane ervaringen met betrekking tot het reguleren van de waterkwaliteit in de Afgedamde Maas, waaruit water wordt ingelaten voor infiltratie in de Haagse waterleidingduinen.2 Afgaande op de bodemkwaliteit, bodemhoogte en ligging wordt geopteerd voor 8.000 ha aan “wet lands” ( de “Westvaarders Plassen”) in de Zuidwestelijke hoek van de Markerwaard. De slibrijke bodem leent zich goed voor wet-land-gewassen. De wet lands bevinden zich in de lage tot laagste gedeelten van de Markerwaard: ideaal voor moerasrijke gebieden en waterpartijen. Het gebied sluit aan op de Oostvaardersplassen, waardoor een groot aaneengesloten areaal van 13.600 ha aan wet lands wordt verkregen in het centrum van Nederland: een echt “Groen Hart” en tevens een “Groene Long” voor de bewoners van het Noordelijke deel van de Randstad.

1 Er ontstaat een verhoogde waterstand als de wind (storm) ongestoord over een bepaald lengte (“strijklengte”, “fetch”) kan waaien; het meer gaat scheef staan; te berekenen (benaderen) met de bekende formule i = (cu2):(gh), waarin: i = het verhang van de waterspiegel -5 -6 c = dimensieloze constante 3,5*10 < c < 4,0*10 u = gemiddelde windsnelheid (m/s) 2 g = gravitatieconstante (9,8 m/s ) h = gemiddelde meerdiepte over de strijklengte (m)

2 Uitgebreide informatie hierover is beschikbaar bij het waterleidingbedrijf DUNEA

3 Met de resterende 32.000 ha in de Markerwaard kan worden ingespeeld op de behoefte aan meer areaal in Nederland voor exclusieve “natuurbossen” en “productiebossen” (populieren, elzen, wilgen, etc.). De grondsoort in dit gedeelte van de Markerwaard varieert van klei tot zavel. Keuze te over. Verder kunnen de droogvallende gronden in de Markerwaard eventueel worden benut voor het reduceren van de fosfaatbelasting elders in Nederland.

2.5 Land- en Tuinbouw Zoals in ZW- lenen de gronden in de Markerwaard zich uitstekend voor land- en tuinbouw. Wat de keuze van bedrijven, grootte van bedrijven en bedrijfsvoering - met de keuze van huisvesting van de agrarische bevolking - betreft, kan tot in details gebruik worden gemaakt van de opgedane ervaring in de Wieringermeer en de bestaande Flevopolders. Een bijzonderheid vormen de zanderige gronden (zavel) in de Noordoosthoek van de Markerwaard, die uitermate geschikt zijn voor de bollenteelt. Een extra gunstige factor aldaar is de nabijheid van de Noordzee, die zorg draagt voor een zeeklimaat en een zilte samenstelling van de lucht.

2.6 Droge infrastructuur 2.6.1 Autoverkeer Een directe verbinding (autoweg) Almere-Edam is van fundamenteel belang voor de verbinding per auto van het Zuiden, Midden en Oosten van Nederland met Noord-Holland ten Noorden van het Noordzeekanaal. Hiervoor kan gebruik worden gemaakt van de Westelijke ringdijk van de Markerwaard; zie fig. 1. Deze verbinding zou bij voorkeur meteen als autosnelweg moeten worden uitgevoerd, omdat: - het verkeer van en naar Almere niet meer hoeft om te rijden via de regio Amsterdam, - het verkeer uit het Zuiden, Midden en Oosten Nederland kan profiteren van een snelle alternatieve route buitenom de tunnels onder het Noordzeekanaal en Amsterdam.3 2.6.2 Luchtvaart De voorziene uitbreiding van de luchthaven bij Lelystad stuit op bezwaren van geluidoverlast. Een uitbreiding in de Markerwaard - met minder geluidoverlast - zou als alternatief kunnen dienen; zie fig. 3, gebaseerd op een studie van de Grontmij in opdracht van het College van Gedeputeerde Staten van de Provincie Flevoland, gedateerd 7 december 1998.

Fig. 3 Geluidstroggen alternatieve uitbreiding Luchthaven Lelystad Bron: Overloopluchthaven in Flevoland”, een verkennend onderzoek..Notitie in opdracht van de Provincie Flevoland, College van Gedeputeerde Staten. Grontmij Advies & Techniek BV, Lelystad, 7 december 1998.

3 Een getalsmatig ondersteunende studie is te vinden in het vaktijdschrift Land+Water van Oktober 2010 onder de titel “Almere kan Amsterdam links laten liggen”.

4 2.7 Recreatie In deze context wordt niet ingegaan op de mogelijkheden ( de potentie) voor recreatie en natuurbeleving (bos) op de 40,000 hectare land en wet lands in de Markerwaard. Slechts de mogelijkheden tot recreatie op, in en aan het IJmeer en het resterende Markermeer worden in schetsmatige zin aan de orde gesteld. Het oppervlak van het IJmeer + resterend Markermeer is groot, namelijk 20.000 hectare, groter dan het Grevelingenmeer met zijn 13.872 hectare aan wateroppervlak. Indien dit niet genoeg is voor de grote pleziervaart, zal deze moeten uitwijken naar het IJsselmeer en, voor zover mogelijk, naar de Wadden en de Noordzee. Alleen al aan de Markerwaardkant komt een oeverlengte beschikbaar van circa 40 km voor een gedeelde natuur- en recreatiefunctie. Vooral de kleine waterrecreatie op, aan en in het water - gevoed vanuit de nabije randstad en Almere - kan hiervan profiteren.

2.8 Ruimtelijke ordening en urbanisatie In paragraaf 2.4 is al gerefereerd aan de mogelijke Groene-Hart-Functie (“Central Park”) van de Markerwaard, gezien de geografische en maatschappelijke ligging en de ter beschikking komende ruimte. In principe zijn grote arealen te reserveren voor recreatie- en productiebossen. Naar verwachting zal de bevolking van Nederland in de komende 10 jaar met 1 miljoen zielen toenemen, waarvan de meerderheid in het Westen des lands (de randstad) een vast verblijf zal kiezen. De reeds bestaande urbanisatiedruk op de resterende open ruimte in het randstadgebied zal hierdoor worden vergroot. De Markerwaard biedt hiervoor het volgende soelaas: - plaats voor urbanisatiekernen aan de Westkant van de Markerwaard, met korte verbindingen naar het vaste land van Noord-Holland en naar Almere; - compensatie voor op te offeren land- en tuinbouwgebieden; met name geldt dit voor de bollenteelt, waarvoor ampel ruimte en excellente condities aanwezig zijn in de NO-hoek van de Markerwaard (zie ook par. 2.5).

2.9 Economie Kenmerkend voor landaanwinning zijn in het algemeen de positieve aspecten, zoals: - uitbreiding van, en ontwikkeling van, de diversiteit in het ruimtegebruik in de categorieën natuurbouw, land-, tuin- en bosbouw, urbanisatie, verkeer en recreatie; - uitbreiding van de werkgelegenheid tijdens en na de landaanwinning; - toename van het nationale vermogen.4

Wat het laatste punt betreft, springt het positieve verschil in het oog tussen de aanlegkosten van de Markerwaard - circa € 2 miljard - en de huidige (september 2016) marktwaarde per hectare van de landbouwgronden in de regio; zie eerst tabel 2.9-1.

TYPE GEBRUIK GEM. PRIJS PER HA Grasland € 93.609 Bouwland € 92.526 Alle grondtypen € 79.765

Tabel 2.9-1 Gemiddelde grondprijzen landbouwgronden in de Zuidelijke IJsselmeerpolders (september 2016) Bron: De Boerderij

Uitgaande van een conservatief aangenomen prijs van € 80.000 per hectare komen we tot het

4 Niet altijd ondubbelzinnig weer te geven. Men denke bijvoorbeeld aan de huidige investering van ruim € 100.000 per hectare voor de Marker Wadden.

5 volgende overzicht; zie tabel 2.9.2.

MARKERWAARD (netto 32.000 hectare)5 MARKERWAARD (netto 40.000 hectare)6

aanlegkosten waarde positief saldo aanlegkosten waarde positief saldo in € in € in € in € in € in €

2.000.000.000 2.560.000.000 560.000.000 2.000.000 3.200.000.000 1.200.000.000

Tabel 2.9-2 Aanlegkosten en waarde Markerwaard, peilperiode september 2016

De werkgelegenheid, verbonden aan de aanleg van de “kale” Markerwaard (dijkaanleg, wat werkwegen, hoofdkanalen, sluizen en gemaal), is ruwweg geraamd op 5.000 à 6.000 arbeidsjaren gedurende 4 jaar.7

3. URGENTIE Uit het voorgaande moge blijken, dat de Markerwaard grote mogelijkheden in zich bergt voor de ontwikkeling van waterregulatie, waterbesparing, veiligheid tegen overstromingen (met name in Noord-Holland), natuur en milieu, land- en tuinbouw, droge infrastructuur, recreatie, ruimtelijke ordening en urbanisatie. Een belangrijke bijkomende plus van de Markerwaard is de Centrale Groene Hart Functie in de ruimtelijke ordening en evolutie; zie paragraaf 2.8

Verder is het van belang dat de Markerwaard een sterk positief saldo vertoont in de kosten-baten balans.

Dat alles moge waar zijn, maar één en ander hoeft nog niet te wijzen in de richting van een urgente aanleg van de Markerwaard; rijk als we zijn.

Die urgentie komt voornamelijk voort uit een verwachte versnelde toename van de bevolking - met name in het Westen des lands (Randstad) - met een sequentiële sterk toenemende behoefte aan de bovengenoemde mogelijkheden die de Markerwaard op korte termijn (bouwtijd circa 4 jaar) biedt.

Prof. ir. J.H. Kop Leersum, 23 november 2016

5 Opbrengst 8.000 ha Wet Lands (Westvaarders Plassen) buiten de berekening gehouden; casu quo gelijk aan € 0. 6 Opbrengst Westvaarders Plassen ondergebracht in de categorie “alle grondtypen'; casu quo € 80.000 per ha. 7 Bron: Ir. J.J. Westerhof.

6