ISSN 2309-3455 (print) ISSN 2309-3471 (Online) Social Studies Vol. 8, No. 2, 2014

International Journal (English & Albanian)

Enis SULSTAROVA •Ardita PRENDI •Matilda LIKAJ SHAQIRI •Besim GOLLOPENI •Ferdi KAMBERI •Erindi BEJKO •Kseanela SOTIROFSKI •Ermioni HOXHA CEKANI •Jonida LAMAJ •Elisabeta LULI •Ferit BAÇA •Ledia KASHAHU (XHELILAJ) •Lekë SOKOLI •Marsela HARIZAJ •Veneranda HAJRULLA •Armela XHAHO •Alma LLESHI •Armend PODVORICA •Marsela HARIZAJ •Veneranda HAJRULLA •Anisa SUBASHI Studime Sociale Vëll. 8, Nr. 2, 2014 Author’s guide

In general ISSN 2309-3455 (Print) ISSN 2309-3471 (Online) “Social Studies” is the official Journal of the Albanian Institute of Sociology (AIS). It is certified as scientific journal by the High Commission of the Assessment of Academic Titles, with decision No. 170, 20. 12. 2010. “Social Studies” is an International bilingual Journal. The articles can be written in English, in Albanian, or both (the same article in both languages).

How to submit an article? The article can be submitted to: [email protected]; The submitted article will be select for publishing by the anonymous reviewers, though a blind review process.

Organize the manuscript in this order: Title; author/s name/s and institution/s; e-mail address/es; abstract (no longer than 120-150 words); notes on contributor/s (a short CV of a maximum of 10 lines, including both academic and organizational experience, and listing up to three selected publications); the text; references (Harvard System of references).

Short references in text Weber (1998); (Weber, 1998: 156); or Weber (1998: 156); (Lazesfeld and Berelson, 1990); (Olzak, Shanahan & West, 1986); (Larsen ed al., 1989); (Blau, 1980; Kadare, 1995; Uçi, 2003; Pëllumbi, 2004; Omari, 1999); 2011a, 2011b.; (Tocqueville [1835] 20010), etc.

References following the text List authors alphabetically, by surname. Merton, Robert. [1949] 1968. Social Theory and Social Structure. New York: Free Press. Buss, Loreta. 2010. “Childhood in Sociology and Society; the US Perspective”, Currant Sociology, Vol. 58, No. 2, pp. 355-350.

© Copyright: author(s) of the articles

For more details: Contact to the Secretary SOCIAL STUDIES STUDIME SOCIALE

Vol. 8, No. 2, 2014

International Editorial Board EDITOR LEKË SOKOLI ASSOCIATE EDITOR SEJDIN CEKANI CHAIRMAN SERVET PËLLUMBI Albanian Institute of Sociology, Albania

ALEKSANDRA ÅLUND University of Linköping, Sweden AIRI-ALINA ALLASTE Tallin University, Estonia ALI PAJAZITI South East European University, Tetovo Macedonia Balkan Sociological Forum (BSF) ALFRED UÇI Albanian Academy of Science, Albania BARBARA HEYNS New York University, SHBA BESNIK PULA Center for the Study of Social Organization Princeton University, USA DUSHAN JANJIC The Institute for Social Sciences, Belgrade, Serbia EGLANTINA GJERMENI Minister of Urban Development and Tourism, Albania; Albanian Institute of Sociology (AIS), Albania EGLANTINA DERVISHI Albanian University, Albania ENKELEIDA TAHIRAJ University College London, England FARUK AJETI University of Vienna, Austria GIOVANNA CAMPANI University of Florence, Italy HALA AWADA Lebanese University, Beirut, Lebanon ILIR GËDESHI Center for Economic and Social Studies, Albania IRENA NIKAJ Universitety Fan Noli, Korca, Albania ISHWAR MODI India International Institute of Social Science, India JAN NEDERVEEN PIETERSE University of California Santa Barbara, USA JAY WEINSTEIN Eastern Michigan University, USA JUDITH BLAU University of North Carolina - Chapel Hill, USA KARL KASER University Karl Franzes of Graz, Austria KLARITA GËRXHANI University of Amsterdam, the Netherlands KLEA FANIKO University of Geneva, Switzerland KRISTO FRASHËRI Albanian Academy of Science, Albania LEDIA KASHAHU University Aleksander Moisiu, Durres-Albania LIQUN CAO Eastern Michigan University, USA MARK TIRTA Albanian academy of Science, Albania MARINA DALLA University of Athens, Greece MARTIN BERISHAJ University of Ljubljana, Slovenia MARSELA DAUTI University of Washington, USA PAJAZIT NUSHI Academy of Science and Arts, Kosovo ROLAND SEJKO “Bota shqiptare”, Roma, Italy NORA MALAJ Ministry of Education and Sport, Albania Albanian Sociological Association, Albania Tonin GJURAJ European University of Tirana, Albania SERGIOU BALTATESCU University of Oradea, Romania SUNAJ RAIMI State University of Tetovo, Macedonia SVETLA KOLEVEA Institute for the Study of Societies and Knowledge, Sofia, Bulgaria

© Albanian Institute of Sociology / Instituti Shqiptar i Sociologjisë Design: Orest Muça Scientific Journal, certified by the Highest Scientific Committee of the Republic of Albania; Decision no. 170, date 20th of December 2010 Contacts / Kontakte: Rruga “Pjetër Bogdani”, Pall. 36/1, Tiranë – Shqipëri Mobile: ++355694067682; ++355692032731; E-Mail: [email protected]; [email protected]; www.instituti-sociologjise.al; Content / Përmbajtja:

Enis SULSTAROVA ABC-ja e lëvizjes kombëtare shqiptare...... 5 Ardita PRENDI Ndikimi i vuajtjes së dënimit në psikologjinë e të miturit në konflikt me ligjin...... 15 Matilda LIKAJ SHAQIRI Analizë sociologjike e fenomenit të emigrimit të shqiptarëve në shoqërinë turke pas vitit 1990 deri në ditët e sotme...... 23 Besim GOLLOPENI Praktikimi i religjionit dhe & Ferdi KAMBERI respektimi i lirive fetare në Kosovë...... 31 Erindi BEJKO Ndikimi i Reformës Territoriale në Ridimensionimin & Kseanela SOTIROFSKI e Bastioneve Politike në Shqipëri...... 43 Ermioni HOXHA CEKANI Arsimi dhe roli i tij në zhvillimin e shoqërisë...... 51 Jonida LAMAJ Roli i ligjit për mbrojtjen e konkurrencës dhe një analizë e vendimeve kryesore të Autoritetit të Konkurrencës në Shqipëri...... 57 Elisabeta LULI Rilindja e planeve për krijimin e Federatës Ballkanike...... 71 Ferit BAÇA Thelbi filozofik i konfliktit...... 81 Ledia KASHAHU (XHELILAJ) Demokratizimi i shkollës dhe nevoja e saj për ridimensionimin e marrëdhënieve me grupet e interesit...... 89 Lekë SOKOLI Eposi shqiptar nga këndvështrimi i sociologjisë bashkëkohore...... 97 Veneranda HAJRULLA Benefits and Challenges of Problem-Based & Marsela HARIZAJ Learning in Language Acquisition...... 111 Armela XHAHO Explaining the nature of forensic/criminal & Alma LLESHI behavior in accordance to psychological theory...... 119 Armend PODVORICA Oportunities of exercising the function of the world government by the United Nations Organization...... 123 Marsela HARIZAJ Impact of Changing Educational Policies in Foreign & Veneranda HAJRULLA Language Teaching in Albania...... 129 Anisa SUBASHI Ndryshimi i qëndrimeve dhe sjelljeve të të rinjve ndaj shëndetit riprodhues dhe seksual në vendin tonë, faktor për të shmangur vulnerabilitetin e grupit...... 135  4  Call for papers Social Studies  Vol. 8  No. 1  5 

ABC-JA E LËVIZJES KOMBËTARE SHQIPTARE

Enis SULSTAROVA Georg Eckert Institute for International Textbook Studies, Braunschweig, Germany E-mail: [email protected];

Përmbledhje

Duke marrë shkas nga studimi Në fillimet e nacionalizmit shqiptar të autores franceze Nathalie Clayer,në këtë artikull shqyrtojmë përdorimin e skemës analitike ABC të historianit çek Miroslav Hroch për periodizimin e lëvizjes nacionaliste shqiptare, që nga fillimet e saj në gjysmën e shek. XIX e deri në shpalljen e pavarësisë më 1912. Argumenti ynë i jep të drejtë Clayerit, por ngre disa vërejtje për caktimin e kufijve në secilën etapë dhe propozon korrigjime tentative për to. Fjalë kyçe: Hroch, Clayer, skema ABC, Rilindja Kombëtare Shqiptare

Hyrje kulturor, gjatë së cilës disa intelektualë fillojnë e mbledhin e studiojnë kulturën Në studimet krahasimore për popullore, faza B është aktivizimi politik nacionalizmin është e njohur teoria e dhe faza C është masivizimii lëvizjes, historianit çek Miroslav Hroh [Miroslav ku për pasojëajo fillon dhe ndahet në Hroch] mbi formimin dhe zgjerimin e grupime ideologjike.Ka pasur përpjekje lëvizjeve kombëtare te popujt e vegjël për ta zbatuar skemën e Hrohut për nën sundimin e huaj. Sipas tij, lëvizjet Rilindjen Kombëtare Shqiptare, midis nacionaliste që nga formimi dhe deri te së cilave më seriozja mendojmë se është përhapja në popull e vetëdijes kombëtare, ajo e studiueses franceze Natali Klejer kalojnë nëpër tri faza. Faza A është“zgjimi” [Nathalie Clayer] në librin Në fillimet e

Dr. Enis SULSTAROVA është pedagog në Departamentin e Sociologjisë të Universitetit të Tiranës. Fushat studimore të tij janë sociologjia politike, nacionalizmi dhe politikat e identitetit. Botimet e Sulstarovës përfshijnë disa libra në gjuhën shqipe mbi nacionalizmin, idenë e Evropës dhe orientalizmin e ligjërimit të intelektualëve shqiptarë gjatë periudhës modern të historisë së Shqipërisë. Aktualisht është bursist për një projekt kërkimor pasdoktoral pranë Institutit Georg Eckert në Braunschweig të Gjermanisë.

Studime Sociale 2014, 2 (8): 5-14  6  ABC-ja e lëvizjes kombëtare shqiptare nacionalizmit shqiptar(2009). Duke marrë Vendimi për të filluar propagandën shkas nga libri i Klejerit, në artikullin tonë kombëtare ndodh atëherë kur rendi i do të përqendrohemi në zbatueshmërinë vjetër politik dhe shoqëror hyn në krizë e skemës ABC për Rilindjen Kombëtare, legjitimiteti. Atëherë kur marrëdhëniet e sidomos për sa i përket periodizimit. vjetra shoqërore fillojnë e shpërbëhen një Siç do të bëhet e ditur më poshtë, pjesë e elitës kulturore mendon se grupi argumenti ynënë përgjithësi i jep të drejtë duhet të hyjë në procesin e modernizimit përdorimit të skemës ABC nga Klejeri, e mundësisht të vetëqeveriset, në këtë por njëkohësisht duke ngritur disa vërejtje mënyrë duke e thelluar edhe më shumë me lidhje me periodizimin e secilës etapë. krizën me rendin e vjetër (po aty: xiv). Pjesa e mëposhtme përmbledh teorinë e Skema e Hrohut ka të bëjë në radhë të Hrohut dhe paraqet disa diskutime teorike parë me situatën në Evropën Qendrore e që kanë ngjallur zbatimet e saj për rastet Lindore në shek. XIX ku një elita të huaja tëndryshme tëlëvizjeve kombëtare. Pas sundonin mbi grupe etnike në kuadër të kësaj, merremi me zbatimin e skemës ABC perandorive dinastike. Grupet e sunduara për rastin e lëvizjes nacionaliste shqiptare. etnike kishin një territor kompakt, por nuk kishin klasën e vet sunduese, njësinë Skema ABC mbi lëvizjet nacionaliste politike dhe as traditën e vazhdueshme letrare. Lëvizjet kombëtare synonin që Ndihmesa kryesore e Hrohut në t’i plotësojë këto “mungesa” me anë studimin e lëvizjeve nacionaliste është të zhvillimin të gjuhës kombëtare dhe vepra Parakushtet shoqërore të ringjalljes përdorimin e saj në arsim, administratë kombëtare në Evropë: Një analizë krahasuese dhe në jetën ekonomike; garantimin e e përbërjes shoqërore të grupeve patriotike të drejtave civile dhe politike me anë të midis kombeve të vegjël evropianë, botuar arritjes së autonomisë dhe të pavarësisë për herë të parë në anglisht në vitin 1985. së kombit; krijimin e një strukture të Përkufizimi i Hrohut për kombin është ky: plotë shoqërore prej grupit etnik që do të përbëhej nga këto shtresa: elita, një bashkësi që ka kujtime të përbashkëta nëpunësia, klasa sipërmarrëse, fshatarësia për të shkuarën, që ka dendësi lidhjesh e lirë dhe punëtorët. Teoria e Hrohut gjuhësore apo fetare që i mundësojnë pozicionohet brenda traditës teorike një shkallë më të lartë të komunikimit marksiste për kombin, e cila formimin e shoqëror brenda grupit se sa jashtë tij dhe “kombit borgjez” e lidh me ngadhënjimin që ka një konceptim të barazisë në cilësinë e shoqërisë borgjeze mbi rendin e vjetër e qytetarëve për të gjithë anëtarët e grupit feudal. Nëse në pjesën perëndimore të (Hroch, 2000: xviii). Evropës, kalimi nga rendi i vjetër në atë borgjez është i lidhur me emancipimin Ai ka shqyrtuar procesin se si një grup politik të shtresave popullore (shembja etno-kulturor i dominuar në një shtet e dallimeve statusore dhe vendosja e shumetnik zhvillon ndjenjën kombëtare qytetarisë universale), në pjesën qendrore dhe organizohet si komb. Një grupi të dhe lindore të kontinentit emancipimi tillë, të cilin Hrohu e quan “”komb i politik do të thoshte shkëputje e shtetit vogël”, para se ai të formohet si komb kombëtar nga perandoritë ekzistuese. i mungojnë këta elementë: “fisnikëria” Në pjesën perëndimore të Evropës, ose klasa sunduese dhe tradita letrare në shpeshherë faza A ishte arritur përpara gjuhën e vet (ose nëse e ka pasur dikur erës së nacionalizmit, që do të thotë se këtë në të shkuarën ajo është ndërprerë). përcaktimi shkencor i kombit dhe puna Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  7  kulturore e lidhur me idetë iluministe ishte vetëm nga propagandimi dhe veprimtaria tashmë e stabilizuar në një masë të madhe, e nacionalistëve, por edhe nga lidhja e pa qenë nevoja e një lëvizjeje kombëtare. vizionit të tyre me interesat e klasave Eksportimi i modelit të kombit në lindje të specifike të grupit. Në një artikull të para kontinentit fillon me punën e intelektualëve disa viteve, Hrohu fazën B e ka ndarë në dy të pavarur, të cilët interesohen për gjuhën, nënfaza. Në të parën veprimtarët kombëtarë traditat, gojëdhënat, besimet, dhe krijimet nuk gjejnë publik për idetë e tyre, ndërsa në e tjera popullore. Aty ku nuk ka ekzistuar nënfazën e dytë ata fillojnë të arrijnë sukses një alfabet për gjuhën amtare, filloj në në propagandë duke krijuar përkrahës. Te përpjekjet për ta pasur një të tillë dhe për të disa kombe faza B zgjat disa dhjetëra vjet, hedhur themelet e arsimit. Intelektualët që kurse te të tjerë ajo është shumë e shkurtër punojnë për “zgjimin” kulturor të një grupi (Hroch, 2010: 888). të caktuar vendosin lidhje mes tyre, lexojnë Në fazën C të ringjalljes kombëtare punimet e njëri-tjetrit dhe botojnë gazeta kemi një situatë në të cilën vetëdija dhe revista ku propagandojnë lëvrimin e kombëtare përhapet te masat – jo domosdo gjuhës dhe të kulturës së grupit të tyre. te të gjithë anëtarët e kombit që po lind – dhe Ekziston mundësia që lëvizja të lëvizja kombëtare është e shtrirë në të gjithë kufizohet vetëm në fazën A, siç ka ndodhur territorin. Kur masivizimi i lëvizjes ndodh me ato pakica nëpër Evropë që nuk kanë në periudhën e stabilizimit të shoqërisë shkuar më larg me kërkesat e tyre përveç kapitaliste industriale, kemi përvijimin vetëdijesimit të grupit për të ruajtur brenda saj të një përplasjeje klasore gjuhën e vet dhe elementët e mbetur të midis borgjezisë dhe klasës punëtore. kulturës në zhdukje e sipër si pasojë e Në këtë mënyrë lëvizja kombëtare fiton efekteve homogjenizuese të shoqërisë edhe një përmasë shoqërore dhe ndahet moderne. Edhe pse ndër këto pakica një në fraksione konservatore dhe radikale. pjesë e individëve kanë një vetëdije të Përderisa Hrohu e lidh formimin e kombit spikatur për gjuhën e kulturën e grupit të me formimin e një shoqërie industriale të tyre etnik, ky i fundit në një masë të madhe karakterizuar nga konflikti klasor, për të është i integruar në një komb më të madh arritja e pavarësisë politike dhe formimi politik. Sipas Hrohut, kalimi në fazën B i shtetit kombëtar nuk është tregues i ndodh kur në botimet e lëvizjes fillojnë formimit të kombit. Në rastet kur shteti dhe artikulohen kërkesa politike dhe dalin kombëtar formohet përpara arritjes së në skenë veprimtarët politikë që kërkojnë fazës C, komb-formimi vazhdon ende krijimin e njësisë politike për grupin në dhe në shërbim të tij vihen institucionet fjalë. Faktikisht Hrohu i ka kushtuar shtetërore, në radhë të parë sistemi vëmendjen më të madhe në studimin e arsimor. Po kështu ndodh që përpjekja këtij kësaj faze të lëvizjeve nacionaliste, të për pavarësi politike të vazhdojë edhe pasi cilën ai e quan më të rëndësishme nga dy faza C është arritur dhe kombi mund të të tjerat për sa i përket formimit të kombit quhet i formuar. Kjo ka ndodhur në fakt (po aty: 23). Argumenti i Hrohut është me kombet çek, polak dhe kroat (Hroch, se nëse faza B shoqërohet me lëvizshmëri 2000: 23-26). Shkalla C në historinë e të lartë shoqërore, sidomos kur kjo e një lëvizjeve kombëtare është e vështirë të fundit është e stimuluar nga tranzicioni llogaritet, sepse nuk është e qartë se sa e drejt shoqërisë industriale, atëherë edhe madhe dhe e shtrirë duhet të jetë lëvizja shanset e përhapjes dhe pranimit të që të kualifikohet për këtë fazë. Ajo që propagandës kombëtare janë më të mëdha. kuptojmë nga Hrohu është se lëvizja duhet Ai thekson se suksesi i fazës B nuk varet të ketë përfshirë disa shtresa dhe sidomos  8  ABC-ja e lëvizjes kombëtare shqiptare të ketë depërtuar te fshatarësia, që mbetet (Hroch, 2010: 888). Paçka se përfundimi i akoma pjesa më e madhe e popullit. Hrohut për komb-formimin shqiptar mund Mirëpo a kualifikohet një lëvizje si e fazës të debatohet, mendojmë se ai ka të drejtë C nëse në të marrin pjesë disa mijëra për të mos i shtuar një fazë D tipologjisë fshatarë, apo patjetër shumica e popullit së tij. Me fjalë të tjera, modeli analitik duhet të identifikohet me kombin?Me fjalë ABC ka vlerë krahasuese nëse zbatohet për të tjera, mbetet e paqartë se cila është masa ata që ai i quan “kombe të vegjël” brenda kritike për kalimin nëfazën C. një shteti shumetnik, që do të thotë se Disa studiues kanë sugjeruar shtimin në rastin shqiptar periudha historike ku e një faze te skema e Hrohut. Faza D do të ky model mund të shqyrtohet duhet të përfaqësonte rastet kur për arsye kryesisht mbarojë me vitin 1912, ose së shumti deri të jashtme arrihet shtetësia pa u formuar në vitet 1920-1921, kohë kur Shqipëria plotësisht kombi. Nëfazën D është shteti rikonfirmohet ndërkombëtarisht si shtet ai qëmerr përsipër integrimin kombëtar kombëtar i pavarur. Sigurisht që çështja të popullatës së tij, sipas formulës gjuhë kombëtare shqiptare mbeti e zgjidhur edhe = komb = shtet (Maxwell, 2010: 871). pas kësaj date, por irredentizmi apo lëvizjet Madje mund të ndodhë që formimi i separatiste të pjesëve të kombit të mbetura vetëdijes kombëtare të nxitet e përkrahet jashtë shtetit kombëtar (p.sh. Kosova apo nga vetë shteti shumetnik. Ky është p.sh. Irlanda e Veriut) nuk janë objekt i analizës rasti i shtetit të Bjellorusisë si pjesë e ish- së Hrohut. Bashkimit Sovjetik. Ishte elita bolshevike Nga krahasimet e rasteve në Evropë, ajo që vendosi që Bjellorusisë t’i jepte Hrohu arrin në përfundimin se shtresa statusin e republikës, ndërkohë që shumica më e rëndësishme e përfshirë në lëvizjen e bjellorusëve në atë kohë nuk kërkonin kombëtare janë “intelektualët”, te të më shumë se sa autonomia. Bashkimi cilët futet jo vetëm ata me arsim të lartë Sovjetik vendosi kufijtë, gjuhën zyrtare por të gjithë ata që jetojnë nga puna dhe institucionet kulturore kombëtare, si intelektuale: mësuesit, gazetarët, klerikët akademia e shkencave, universiteti, teatri e rangjeve të ulëta dhe burokratët laikë të kombëtar e muzetë. Sipas orientimeve aparatit shtetëror (Hroch, 2000: 129). bolshevike në vitet 20 të shek. XX u arrit Në kushtet kur fazat A dhe B ndodhën bjellorusizimi i institucioneve. Për këtë para formimit të shoqërisë industriale, flet fakti që në vitin 1925 vetëm afro 20 prodhuesit e vegjël në qytete e fshatra për qind e nëpunësve flisnin bjellorusisht, (artizanët) dhe tregtarët kanë qenë më të ndërsa në vitin 1928 numri i tyre kishte ndjeshëm ndaj propagandës kombëtare se arritur 80 për qind (Bekus, 2010).Mirëpo, sa shtresat e tjera të popullsisë. Këta nuk Hrohu nuk e pranon shtimin e fazës D, mund të quhen me plot gojën si borgjezi sepse objekti i studimit të tij janë lëvizjet e vogël kur akoma nuk kemi kaluar në kombëtare kundërshtetërore. Pas arritjes së shoqërinë industriale, por sigurisht që shtetësisë formimi kombëtar vazhdon në janë grupe tranzitore midis marrëdhënieve rrethana të ndryshuara, tashmë në kuadër feudale në shthurje dhe borgjezisë së të modernizimit të shtetit dhe të përhapjes vogël të ardhshme (po aty: 135-137). së idesë kombëtare nga elita sunduese te Masa më e madhe e popullatës përbëhej masat. Gjithmonë sipas Hrohut, komb- nga fshatarësia, e cila nuk ishte aspak formimi për maqedonasit, shqiptarët, homogjene por e diferencuar sipas statusit sllovakët u arrit me sukses vetëm pas civil, përbërjes etnike e fetare, nivelit të Luftës së Dytë Botërore, pasi këta popuj arsimit, pasurisë etj. Kësisoj pjesëmarrja e u pajisën me shtetet e tyre kombëtare fshatarëve në lëvizjen kombëtare në fazat Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  9 

B dhe C ndryshon nga vendi në vend, të dobët. Kështu, puna kulturore e fazës diku më herët e diku më vonë, ose diku A duhet të vazhdohej edhe gjatë fazës B, tjetër mbetet e paprekur nga propaganda pra gjatë propagandimit politik të idesë kombëtare. Në shumicën e rasteve ata kombëtare, gjë që padyshim sillte më hyjnë në skenë vetëm gjatë fazës C dhe shumë debate për përkufizimin e kombit, jo më parë: “Në përgjithësi nuk mund ta për atë se cili duhej ta përkufizonte karakterizojmë fshatarësinë si një faktor kombin dhe se kush bën pjesë në të dhe të rëndësishëm integrues për përpjekjet kush lihej jashtë tij. Gjithashtu, Hrohu patriotike të fazës B të lëvizjes kombëtare” gjykon se në Ballkan kemi lëvizje masive (po aty: 152). Çelësi i përfshirjes së dhe të armatosura që ndodhin përpara fshatarësisë në lëvizjen kombëtare duket modernizimit të shoqërisë, por këto nuk se ka të bëjë jo thjesht me depërtimin janë nacionaliste dhe i përkasin një tradite e marrëdhënieve të tregut në fshat, por të kryengritjeve vendore si protesta ndaj edhe me nivelin e arsimit, që i mundëson masave përqendruese të pushtetit qendror atyre që të lidhin propagandën kombëtare (Hroch, 2010: 887-889). Sigurisht që me interesat e veta materiale, si edhe me kryengritjet fshatare shfrytëzohen nga shkëputjen dora-dorës të botëkuptimeve intelektualët nacionalistë që i paraqesin si të tyre nga ideologjia fetare (po aty: 153). kombëtare, mirëpo shumica e pjesëmarrësve Edhe gjeografia e atdheut ka të bëjë me në to nuk i shihte si të tilla. zhvillimin e fazave të lëvizjes kombëtare. Në dijeninë tonë, përveç studimit të Qendrat e lëvizjes mund të formohen vëllimshëm të Klejerit dhe një artikulli të në zona të ndryshme njëherazi, mund të shkurtër të një politologu shqiptar nga formohen në një zonë dhe të përhapen Norvegjia, Fatmir Lekaj (2012), nuk gradualisht, ose mund të formohen ekzistojnë studime të tjera që zbatojnë jashtë atdheut. Sa më heterogjene të jetë skemën ABC të Hrohut për rastin e gjeografia ku jeton një popullatë, aq më lëvizjes kombëtare shqiptare. Sigurisht shumë barriera krijohen për përhapjen e që këtu nuk marrim parasysh vlerësimet e propagandës kombëtare. Barriera krijon pasakta që gjendjen kalimthi nëpër trajtesa edhe larmia e dialekteve apo e gjuhëve me tema të tjera, siç është ai i Robert që fliten në zona të ndryshme të atdheut Austinit, sipas të cilit në kohën kur u fitua (po aty: 163-165). Në trevat shqiptare pavarësia e Shqipërisë, shqiptarët ishin të Perandorisë Osmane kemi formimin e akoma në fillimet e fazës A, ndërsa për qendrave në diasporë për propagandimin e lëvizje masive nacionaliste mund të flasim idesë së kombit shqiptar, kemi mungesë të vetëm në periudhën komuniste (Austin, arsimit në gjuhën amtare, terren heterogjen 2004: 239). Në krahun tjetër,mungesa e gjeografik, shumësi identitetesh krahinore referimit te Hrohu nuk do të thotë se nuk e fetare, mungesën e një rendi kushtetues – ka pasur përpjekje nga studiuesit shqiptarë të gjitha këto pengesa të konsiderueshme për ta periodizuar periudhën historike të për përhapjen e shpejtë dhe me sukses të Rilindjes Kombëtare. Historiani Kristo propagandës kombëtare. Frashëri, në një artikull të botuar më 1962, i qëndron idesë se lëvizja kulturore ka Rasti shqiptar filluar në vitet 40 të shek. XIX me shkrimet e Veqilharxhit dhe të Thimi Mitkos dhe më Në lidhje me gjendjen socio-politike 1878 merr karakter më politik me Lidhjen në Ballkanin osman në epokën e lindjes e Prizrenit. Megjithatë, ai është i mendimit së lëvizjeve kombëtare, Hrohu është i se lëvizja kulturore qysh në fillim mori mendimit se kemi të bëjmë me një fazë A një karakter politik nga vetë përndjekja  10  ABC-ja e lëvizjes kombëtare shqiptare që osmanët dhe fanariotët i bënin gjuhës e Prizrenit dhe me figura si Abdyl Frashëri shqipe dhe veprimtarëve të saj. dhe Vaso Pasha, të cilët i bëjnë të ditur Perandorisë Osmane dhe fuqive të mëdha Shteti turk dhe kisha greke nuk lejuan as kërkesa politike në emër të kombit hapjen e shkollave më vete shqipe, as futjen shqiptar. Siç vëren me të drejtë autori, e shkrimit shqip në programet mësimore, faza A nuk është e plotësuar kur nis që ndiqnin shkollat e Shqipërisë. Përballë Lidhja e Prizrenit dhe përpjekjet kulturore synimeve të tilla politike përpjekjet e vazhdojnë edhe gjatë fazës B: “Faza A shqiptarëve për përhapjen e arsimit dhe të dhe B janë të ndërlidhura/përmbushëse letërsisë shqipe, nuk qenë vetëm përpjekje me njëra-tjetrën, kështu që ndarja në mes me karakter thjesht kultural, por ato muarën këtyre dy fazave është pjesërisht ndarje edhe karakter të theksuar politik. Në këto analitike” (Lekaj, 2010: 71).Përpjekjet rrethana, kur pengesa kryesore vinte nga për alfabetin e gjuhës shqipe, për hapjen sundimtari i huaj, përkrahësit e shkrimit e shkollave shqipe, kërkimi për heronjtë shqip, duke u bërë kundërshtarë të sundimit kombëtare dhe krijimi i miteve kombëtare të huaj, fituan vetvetiu edhe ndërgjegjen shpeshtohen në fazën B dhe marrin një kombëtare (Frashëri, 1962: 167). theks politik, sidomos në polemika me publicistët grekë që mohonin qenësinë Kohët e fundit, historiani Dritan Egro dhe historinë e kombit shqiptar. Për shkak (2010) është përpjekur që ta shtyjë edhe të natyrës politike që mori në fazën B më herët fillesën e lëvizjes kombëtare. Si përpjekja kulturore shqiptare, edhe Porta provë të parë të një organizimi politik për e Lartë u përpoq që ta pengonte “zgjimin” projektin e krijimit të një shteti shqiptar, kombëtar shqiptar, ose ta lejonte për aq sa ai konsideron një letër që Ismail bej Vlora ai përputhej me projektet e saj të ruajtjes së (gjyshi i Ismail Qemalit) i dërgon më 1828 kufijve të perandorisë në Ballkan. Për fazën disa udhëheqësve feudalë të Shqipërisë C, Lekaj shkruan se ajo fillon pas Lidhjes së jugut, me anë të së cilës u bën thirrje së Prizrenit dhe u realizua pjesërisht në që të mblidhen për të diskutuar fatin e vitin 1912, sepse shteti shqiptar nuk Shqipërisë në vazhdën e kryengritjes greke. përfshiu të gjitha territoret etnike (po aty: Letra në vetvete është lakonike për sa i 72-73). Mendojmë se Lekaj nuk është i përket përfytyrimit që elita e kohës kishte saktë për fazën C, sepse, e para, nuk e ndan për Shqipërinë, shtrirjen gjeografike, atë nga faza B, e dyta, e merr të mirëqenë përbërjen etnografike të saj dhe nuk se në vitin 1912 ndjenjat kombëtare paraqet ndonjë program të vetëdijshëm te shqiptarët ishin bërë masive dhe, e kombëtar. Sigurisht që, sikurse pretendon treta, arritja ose jo e fazës C nga lëvizja Egro, ajo mund të jetë maja e ajsbergut e nacionaliste nuk ka të bëjë me shtrirjen dokumentacionit të kohës që pret akoma të e shtetit kombëtar në të gjitha territoret zbulohet në arkivat osmane, por pikërisht e pretenduara. Për të pasur një fazë C të prej kësaj mungese dokumentacioni, suksesshme nevojitet përhapja e lëvizjes të mendojnë se tani për tani nuk mund ta shtresat popullore, sidomos te fshatarësia. shtyjmë datën e fillimit të nacionalizmit Kryengritjet e viteve 1911-1912 morën shqiptar më parë se vitet 1840. karakter masiv në Gegëri dhe Toskëri dhe Edhe në artikullin e lartpërmendur të pati përpjekje për t’i lidhur me njëra-tjetrën Fatmir Lekajt, faza A e lëvizjes nacionaliste vatrat e kryengritjeve si edhe me komitetet shqiptare fillon me përpjekjet intelektuale nacionaliste në diasporë, me qëllimin që të figurave si Veqilharxhi, De Rada, ata t’i përmbaheshin të njëjtit program Hasan Tahsini. Faza B fillon me Lidhjen kombëtar për autonominë (Gawrych, Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  11 

2007: 287-288). Mirëpo karakteri i alfabeti të shqipes, ribotimin e tij një vit shpërndarë i tyre, udhëheqja e ndarë dhe më vonë dhe për shpërndarjen e tij përmes tendenca për t’u marrë vesh veçmas me kontakteve që Veqilharxhi kishte në osmanët, të gjitha këto tregojnë se lëvizja Shqipërinë jugore në mesin e ortodoksëve nacionaliste nuk ishte e shtrirë në të gjithë vendas. Në mes të dy datave, 1845 dhe territorin dhe se nuk ishte bërë dominante 1860, neve na duket se më shumë peshë në mesin e fshatarësisë dhe të malësorëve. për t’u caktuar si fillesë e lëvizjes ka e Në librin Në fillimet e nacionalizmit para, jo sepse është më e hershme, por shqiptar, autorja Natali Klejer fillimet sepse alfabeti ka një peshë më të madhe e kombit shqiptar i vendos në fillim simbolike dhe për faktin se përpjekja e të shek. XIX, në të njëjtën kohë me Veqilharxhit për një rrjet të lexuesve u lindjen dhe përhapjen e përfytyrimeve bë në territoret shqiptare, ndryshe nga kombëtare te popujt e tjerë të Ballkanit, Pelasgos që botohej në Greqi. Edhe pse por që fitojnë rëndësi më të madhe në gazeta Pelasgos shërbeu si “tribunë e parë gjysmën e dytë të të njëjtit shekull. Sipas e debatit mbi raportet midis shqiptarizmit saj, lindja e nacionalizmit shqiptar duhet dhe greqizmit” (po aty: 178), në të parë në një kuadër më të gjerë, sesa diskutohej nëse duhej shkruar apo jo thjesht “zgjimi” kombëtar i shqiptarëve. gjuha shqipe – ndërkohë që në vitin 1845 Nacionalizmi shqiptar duhet vendosur Veqilharxhi kishte ribotuar alfabetin të në kontekstin e reformave osmane për zgjeruar edhe me pjesë leximi, i kishte të modernizuar perandorinë dhe ndalur dërguar një qarkore “të gjithë ortodoksëve humbjen e territoreve pas luftës ruso-turke shqiptarë të pasur dhe të arsimuar”që të të viteve 1877-1878; krijimin dhe planet përkrahnin qytetërimin e kombit përmes gjeopolitike të shteteve të reja ballkanike lëvrimit të gjuhës amtare dhepo debatonte – Serbia dhe Greqia, por edhe Rumania me të nipin mbi çështjen nëse ishte i e Bullgaria; politikës së fuqive të mëdha mundur një komb që mblidhte së bashku evropiane pranë territoreve evropiane myslimanë, ortodoksë e katolikë. Të gjitha të Perandorisë, Austro-Hungaria dhe këto të dhëna flasin se viti 1845 duhet Italia; shndërrimet shoqërore në mesin e marrë si përpjekja e parë për “zgjimin” popullsisë shqiptare, sidomos dalja në skenë kulturor të shqiptarëve përmes krijimit të e një shtrese “të mesme” të nëpunësve dhe një rrjeti të mësimit të alfabetit të shqipes. intelektualëve shqiptarë. Autorja si datë Për kalimin në fazën B, Klejeri të nisjes së fazës A vendos vitin 1860, kur sërish duke u nisur nga rritja e numrit të del periodiku Pelasgos në Greqi, në të cilin periodikëve në gjuhën shqipe dhe rritja e debatohen origjina, gjuha dhe kultura e politizimit të tyre vendos vitet 1896-1897 shqiptarëve. Kjo është një datë arbitrare, (po aty: 139, 373). Ky është një kriter në sepse autorja pranon se edhe më përpara pajtim me metodologjinë që autorja ka kemi atë që ajo e quan “periudhën e ndjekur në studimin e saj, mirëpo periodikët mbarsjes” (Clayer, 2009: 141), gjatë të nuk janë e vetmja mënyrë për shprehjen cilës nisin kërkimet kulturore dhe shkencore e kërkesave politike. Kërkesat politike për shqiptarët dhe ku fillojnë e takohen shqiptare janë shprehur qartë gjatë viteve albanologjia perëndimore, afirmimi të Lidhjes së Prizrenit 1878-1881. Madje identitar i arbëreshëve, misionarizmi kërkesat themelore të lëvizjes kombëtare protestant dhe fillimi i emancipimit të shqiptare, si autonomia e vilajetit të vetëm kombeve rumunë, serbë e grekë. Në këtë shqiptar, përdorimi i shqipes si gjuhë kuadër, ajo tregon edhe për botimin nga zyrtare, punësimi i zyrtarëve shqiptarë, Naum Veqilharxhi në vitin 1844 të një hapja e shkollave në gjuhën shqipe dhe  12  ABC-ja e lëvizjes kombëtare shqiptare kufizimi i shërbimit ushtarak vetëm në për lëvizjet nacionaliste kundërshtetërore territorin shqiptar, u hartuan për herë të dhe ajo nuk mund të shtrihet pas krijimit parë në mbledhjen e Stambollit të vitit të shtetit kombëtar. Prandaj, për rastin e 1877 të disa intelektualëve shqiptarë, Shqipërisë realizimi ose jo i të tria fazave nën udhëheqjen e Abdyl Frashërit, të duhet gjykuar për periudhën deri në vitin cilët, si të thuash i paraprinë ngjarjeve që 1912, ose e shumta deri në vitin 1920, vit do të pasonin (Gawrych, 2007: 59-60). kur rikrijohet shteti shqiptar pas zhbërjes Betejat e para për ruajtjen e territoreve së tij gjatë Luftë së Parë Botërore. Faza e me shumicë shqiptare, edhe përkundër masivizimit të lëvizjes kombëtare mund vullnetit të Portës së Lartë, janë kryer nën të themi se nis më 1908 vit kur ndodhi organizimin e Lidhjes së Prizrenit dhe u revolucioni xhonturk dhe u rivendos justifikuan në shtypin e kohës si veprime të kushtetuta osmane. Sipas një burimi, shqiptarëve për të mbrojtur atdheun e tyre. në dhjetë muajt e parë pas shpalljes së Pavarësisht prej debateve të historianëve kushtetutës, u mbajtën katër kongrese në lidhje me karakterin kombëtar të kombëtare, u hapën 66 klube kulturore, Lidhjes së Prizrenit në të gjithë fazat e pesëmbëdhjetë shoqëri letrare, 34 shkolla saj, shtrirjen territoriale apo funksionimin të ditës dhe 24 të natës, njëmbëdhjetë e saj si një organizatë e vetme, asnjëherë gazeta dhe tre shoqëri muzikore, krahas nuk është vënë në dyshim se Lidhja ishte shoqërive të fshehta politike me program shprehje e nacionalizmit politik shqiptar. kombëtar (Gawrych, 2007: 249-251). Prandaj, mendojmë se data 1878 është më Reagimi represiv xhonturk dhe Lufta domethënëse si kufi midis fazave A dhe Ballkanike e ndërprenë në mes këtë B të lëvizjes nacionaliste shqiptare. Për zhvillim dhe mund të themi se faza C më tepër ajo përkon me krizën e rëndë nuk ia doli që të plotësohej me sukses të rendit osman në Ballkan, të shkaktuar përpara arritjes së pavarësisë. Edhe Klejeri nga disfata që pësoi perandoria në luftë e pranon se edhe pas ekspeditës së Turgut me Rusinë. Kalimi në fazën B, nuk do pashës në veri, mobilizimet deri atëherë të thotë aspak se përpjekjet kulturore, të veçuara të rrjeteve të ndryshme të kryesisht me anë të shtypit shqip, të cilat nacionalistëve shqiptarë po shkonin drejt Klejeri i analizon imtësisht, pushuan së shkrirjes, prandaj osmanët u detyruan të ekzistuari. Siç vërejtëm më sipër, aspekti bënin disa lëshime (po aty: 572). kulturor i nacionalizmit shqiptar u zhvillua Për rastin e Kosovës dhe trevat e tjera fuqishëm edhe gjatë fazës B, sidomos po të shqiptare në Jugosllavi, sigurisht që lëvizja kemi parasysh krijimtarinë e Naim e Sami kombëtare mbeti kundërshtetërore edhe pas Frashërit, hapjen e shkollës së parë shqipe vitit 1912, mirëpo është e diskutueshme në Korçë apo Kongresin e Manastirit për nëse faza C duhet shtyrë pas vitit 1945. njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Nëse merret si kriter vlerësues vetëm shtypi Në lidhje me fazën C, pra të i shkruar, sigurisht që me Jugosllavinë e masivizimit të lëvizjes kombëtare dhe dytë, sidomos duke filluar në vitet 60 të përhapjen në popull të idesë kombëtare, shekullit të kaluar, kemi një masivizim Klejeri shkruan se ajo fillon në Shqipëri në të ndjenjës kombëtare, të shoqëruar me vitet 20 të shek. XX dhe në Kosovë pas vitit proceset e modernizimit dhe të arsimimit 1945, sepse si faktor të rëndësishëm janë masiv. Mirëpo, nëse marrim si kriter ngritja e strukturës shtetërore dhe e rrjetit vlerësues luftën e armatosur, mendojmë se të shkollave shqiptare(po aty: 138). Më duhen analizuar dy ngjarje me rëndësi. E sipër treguam se ky argument nuk mund të para është lëvizja kaçake, shtrirja territoriale pranohet, sepse skema ABC e Hrohut vlen dhe motivimi i anëtarëve të saj, ndërsa e Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  13  dyta është aktivizimi politik i shqiptarëve të funksionojë në Evropën Qendrore dhe të Kosovës gjatë Luftës së Dytë Botërore, Lindore. Për nga vetë karakteri i sundimit pikërisht vitet kur ishte realizuar bashkimi osman në erën e nacionalizmit dhe nga me Shqipërinë dhe përkohësisht ishin zbuar konkurrenca e fuqive evropiane, kemi sunduesit sllavë. Lëvizja kaçake mund të kryengritje të të krishterëve të Ballkanit dallojë nga kryengritjet në Kosovë të viteve dhe krijimin e shteteve të parë kombëtarë 1911-1912, sepse kishte rënë Perandoria pa pasur domosdoshmërisht një përhapje Osmane dhe tashmë ishte krijuar edhe një të vetëdijes kombëtare në shtresat e gjera shtet shqiptar dhe këto ngjarje duhet t’u të popullsisë. Sidoqoftë, studiuesit që kishin dhënë idenë luftëtarëve shqiptarë se orientohen nga skema ABC nuk mund kuadri perandorak nuk ekzistonte më dhe të mos i përmbahen disa kufizimeve që se ata kishin hyrë (me përdhunë) në botën rrjedhin prej saj. Ndërsa fazat A dhe B e kombeve dhe të shteteve kombëtare. duken se nuk janë shumë problematike Ndërsa për popullaritetin që gëzonte për t’u dalluar nga njëra-tjetra, faza C midis shqiptarëve të Kosovës bashkimi nuk duhet shtrirë përtej krijimit të shtetit i krahinës me Shqipërinë gjatë Luftës kombëtar, themelimi i të cilit më 1912 së Dytë Botërore nuk ka më dyshime. ndodh pa përmbushjen e fazës C. Faza Sidoqoftë, mendojmë se çështja e fazës C A (kulturore) fillon aty nga mesi i shek. në Kosovë kërkon studime dhe diskutime XIX me përpjekjet e para për të shkruar të mëtejshme. gjuhën shqipe dhe me vendosjen e lidhjeve Si përfundim, jemi të mendimit se të intelektualëve shqiptarë me njëri-tjetrin skema e ABC e zhvilluar nga Mirosllav dhe me albanologët e huaj. Si datë fare Hroh për zhvillimin e lëvizjeve nacionaliste mirë mund të merret ribotimi i alfabetit të “kombeve të vegjël” në gjirin e origjinal të Veqilharxhit më 1845.Ndërsa perandorive shumëkombëshe të Evropës, kufiri midis fazës A dhe B (politike) është nuk duhet konsideruar si një shtrat i Lidhja e Prizrenit, si shprehje mjaft e Prokustit për të bërë të mundur zbatimin qartë e artikulimit politik të kombit dhe e e saj në secilin rast. Vetë Hrohu e ka përpjekjeve të para për të përkufizuar dhe pranuar se në Ballkanin osman skema e tij mbrojtur territoret me shumicë shqiptare nuk funksionon ashtu siç mund të pritet nga pushtuesit sllavo-grekë.

REFERENCAT

Austin, R. C. (2004) “Greater Albania: The Egro, D. (2010) “Disa të dhëna të reja mbi Albanian State and the Question of Kosovo, fillimet e nacionalizmit shqiptar”, Studime 1912-2001”, në Lampe, J. R. & Mazower, historike, 45 (3-4): 5-17. M. (përg.), Ideologies and National Identities: Frashëri, K. (1962) “Mbi fillimet e lëvizjes The Case of Twentieth-Century Southeastern kombëtare shqiptare”, Buletini i Universitetit Europe. Budapest; New York: Central Shtetëror të Tiranës, Seria e Shkencave European Universit Press. Shoqërore, 4: 163-168. Bekus, N. (2010) “Nationalism and Socialism: Gawrych, G. W. (2007) Gjysmëhëna dhe shqiponja: ‘Phase D’ in the Belarusian Nation-Building”, Sundimi osman, islamizmi dhe shqiptarët, Nationalities Papers, 38 (6): 829-846. 1874-1913. Tiranë: Bota Shqiptare. Clayer, N. (2009) Në fillimet e nacionalizmit Hroch, M. (2000 [1985]) Social Preconditions of shqiptar: Lindja e një kombi me shumicë National Revival in Europe: A Comparative myslimane në Evropë. Tiranë: Përpjekja. Analysis of the Social Composition of Patriotic  14  ABC-ja e lëvizjes kombëtare shqiptare

Groups among the Smaller European Nations. Media(Prishtinë), 4:66-74. New York: Columbia University Press. Maxwell, A. (2010) “Typologies and Phases Hroch, M. (2010) “Comments”, Nationalities in Nationalism Studies: Hroch’s A-B-C Papers, 38 (6): 881-890. Schema as a Basis for Comparative Lekaj, F. (2010) “A është 28 Nëntori Terminology”, Nationalities Papers, 38 (6): 1912 datëlindje e kombit shqiptar?”, 865-880.

ABSTRACT

Taking its clue from the study Në fillimet e nacionalizmit shqiptar [In the Beginnings of Albanian Nationalism] by the French scholar Nathalie Clayer, this article examines the use of the ABC scheme of Czech historian Miroslav Hroch for the periodization of the Albanian nationalist movement, since the middle of the 19th century to the proclamation of the independence in 1912. Our argument supports the periodization of Clayer, but adds some tentative corrections to it. Key words: Hroch, Clayer, ABC scheme, Albanian National Awakening Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  15 

NDIKIMI I VUAJTJES SË DËNIMIT NË PSIKOLOGJINË E TË MITURIT NË KONFLIKT ME LIGJIN

Ardita PRENDI Universiteti i Tiranës. Fakulteti i Shkencave Sociale E-mail: [email protected];

Përmbledhje

Burgimi është i njohur mirë si një ngjarje stresuese jetësore dhe në veçanti hyrja në burg është në nivele të larta stresuese. Përshtatja me jetën institucionale tradicionalisht është operacionalizuar në literaturë nga dy modele teorike kompetitive: importimi dhe privimi. Këto dy teori kanë qënë përdorur më së shumti për të shpjeguar përshtatjen e vuajtësve adult por që janë zbatuar edhe tek adoleshentët. Ky studim është cilësor dhe është kryer në Institutin e të Miturve Kavajë. Grupi i të miturve të investiguar i përket moshës 14-18 vjeç. Qëllimi i këtij studimi është të eksplorojë procesin e përshtatjes në burg dhe ndikimin në psikologjinë e të miturit në konflikt me ligjin. Përdorimi i konceptit të mirëqënies psikologjike, numri i madh i ndryshimeve që ndodhin gjatë burgimit të tilla si:ankthi, tërheqja sociale dhe izolimi, sjelljet agresive e mohimi dhe stategjitë e përballimit janë elementë që vëzhgohen dhe analizohen. Ky studim i’u siguron të dhëna, bërësve të ligjit dhe administratorëve të burgjeve duke tregur që, shumë elementë duhen vlerësuar kur trajtohen çështje që lidhen me përshtatjen psikologjike brenda mjediseve korrektuese( burgjeve). Fjalë kyç:kriminalitet i të miturit, i mitur në konflikt me ligjin, përshtatje, mirëqënie psikologjike.

Ardita PRENDI është pedagoge pranë Fakultetit të Shkencave Sociale, Departamenti i Psikologjisë që nga viti 2002 e në vazhdim. Ka mbaruar studimet e larta, studimet mastër në psikologji klinike si dhe aktualisht është në përfundim të studimeve doktorale pranë Departamentit të Psikologisë-Pedegogjisë, Universiteti i Tiranës. Ka mbaruar studimet e larta për Drejtësi pranë Fakultetit të Drejtësisë në Universitetin e Tiranës. Ka kryer një sërë trajnimesh si dhe ka marrë pjesë në shumë konferenca të organizuara brenda dhe jashtë vendit. Nga botimet përmendim: 1. “Psychology of Juvenile Delinquency in Albania”; 2.”Psychological wellbeing of the minors in conflict with law”

Studime Sociale 2014, 2 (8): 15-22  16  Ndikimi i vuajtjes së dënimit në psikologjinë e të miturit në konflikt me ligjin

Hyrje Qëllimi i studimit

Sipas burimeve zyrtare (INSTAT, Qëllimi i këtij studimi është të 2012) kriminaliteti i të miturve është eksplorojë impaktin e burgimit në rritur gjatë njëzetë viteve të fundit. Ai psikologjinë e të miturit në konflikt me ka pësuar ndryshime qoftë në vëllim e ligjin. Në mënyrë specifike ky studim strukturë ashtu edhe në dinamikë, nivelin ka studiuar ndryshimet psikologjike e rrezikshmërisë dhe të mënyrës së kryerjes të të miturve para dhe gjatë procesit së veprave penale. Pra rezulton se në vitin gjyqësor dhe impaktit të tyre në sjellje dhe 2011, të dënuarit e mitur përbëjnë rreth mirëqënien psikologjike. 8.6 për qind të të dënuarve në tërësi. Së dyti struktura e krimeve të kryera nga të Pyetjet kërkimore miturit ndryshon nga ajo e të rriturve. Të miturit përfshihen kryesisht, në Ky kërkim është bazuar në disa kryerjen e vjedhjeve, rrahjeve, plagosjeve, pyetje kërkimore të rëndësishme, të cilat shpërndarjen e lëndëve narkotike, krime bëhen të domosdoshme në përpjekjen seksuale, armëmbajtje pa leje dhe pak në për të kuptuar proçesin social, kognitiv, kryerjen e vrasjeve. Vitet e fundit vihet emocional të të miturit. re se kriminaliteti i të miturve ka marrë 1. Cilat janë strategjitë e përballimit që format e kriminalitetit të të rriturve.Së të miturit përdorin gjatë burgimit? treti, numri i krimeve është rritur nga viti 2. Cilat janë reagimet psikologjike të në vit (Hysi, 2010). këtyre të miturve në mjediset e izolimit? 3. Cfarë ndodh me të miturin si individ? Operacionalizimi i terminologjisë Shqyrtim i literaturës

Në këtë studim, me kriminalitet të të Përfshirja e të miturve në aktivitete miturve do të kuptojmë tërësinë e veprave kriminale është e lidhur me faktorë penale të kryera nga persona që kanë individual (të brendshëm) dhe të jashtëm, mbushur moshën e përgjegjësisë penale të cilët krijojnë një mjedis për sjelljet (sipas Kodit Penal) ndërsa koncepti “i kriminale.Studime të shumta bashkëkohore mitur” nënkupton personin që nuk ka vënë në dukje se në jetën e një individi që mbushur ende moshën tetëmbëdhjetë ka qënë i burgosur nuk luajnë rol vetëm vjeç (sipas Konventës së të Drejtave të karakteristikat e personalitetit, eksperienca Fëmijës). e paraburgosjes (stili i jetesës, familja etj) Mirëqënia psikologjike është një por edhe mjedisi i burgut. Midis këtyre nocion relativisht kompleks, i konceptuar situatave ekziston një marrëdhënie ku të si“reflektim i perceptimeve të shkelësve dënuarit transportojnë elementë nga njëra të ligjit, stresi, depresioni, zemërimi, situatë në tjetrën. Sipas kriminologëve këto vetëvlerësimi i ulët dhe ndjenja e vetmisë dy situata përkthehen në dy modele : gjatë burgimit” Wooldredge (1999). Modeli i privimit, i cili i kushton vëmendje Nocioni i përshtatjes i referohet proceseve llojit të mjedisit të burgut, frustimit që ai psikologjike ndërmjet të cilave individi, në përcjell, në mënyrën e adaptimit përsa i rastin tonë i mituri menaxhon, përballet përket adaptimit psikologjik dhe atij sjellor me kërkesat dhe ndryshimet e jetës së të kësaj situate. Ky model argumenton përditshme të mjedisit të detyruar pra që të burgosurit përpiqen që të zbusin burgut. (Weiten et al, 2011) ”dhimbjen e burgut” (Sykes,1958) apo Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  17 

“shqetësimet mjedisore” (Toch, 1977) si nevojën imediate të ndërhyrjes, pasi të privimi nga liria, autonomia, shpërbimet miturit, pavarësisht llojit të aktit delinkuent, dhe shërbimet, sigurinë, marrëdhëniet pësojnë në ambientet e paraburgimit një lloj heteroseksuale, privacinë, strukturën, shoku apo transformimi psikologjik, shok mbështetjen dhe fidbekun emocional, ky, i cili nuk merr parasysh zhvillimin e aktivitetin, komunikimin (Keve, 1974) dhe mëtejshëm të individit pasi ka kryer dënimin. llojshmërinë (Cooke, Baldwin & Howison, 1990). Modeli importues në anën tjetër Matjet thekson që stili i jetesës së të burgosurit është Për kryerjen e studimit është përdorur përcaktuar fuqishëm nga karakteristikat dhe metodologji mikse: (a) studimi i literaturës backgroundi i tyre. Kjo qasje bën të ditur dhe material i dokumentar, (b) vëzhgimi që profili socio-demografik dhe kriminal i drejtpërdrejtë pjesëmarrës edhe jo i individëve influencon në vlerësimin dhe pjesëmarrës, grumbullim të dhënash dhe reagimin e tyre në mjedisin e detyruar. perceptimesh përmes bisedave te lira dhe Gjithashtu ky model përmend stresorët e (c) pyetësorë, ku janë përfshirë të mitur të jashtëm në mjedisin e burgut.Këto stresorë dënuar dhe të paraburgosur në Institutin e të jashtëm i atribuohen presioneve që të Miturve në Kavajë. burojnë nga mjedisi i gjërë (p.sh mungesa Pyetësori i mirëqënies psikologjike e transparencës së dnëimeve apo dënimeve është i organizuar në gjashtë bateri të padrejta të pretenduara këto nga të (vetëpranimin, marrëdhëniet pozitive me dënuarit, presioni dhe ankthi në mjediset të tjerët, autonominë, zotërimin e mjedisit, e policisë etj apo presionet që lidhen me të qëllimin e jetës, rritjen personale).Të shkuarën apo ardhmen e të miturit, siç janë gjithë këta faktorë mund të konsiderohen : ndjenjat e turpit që lidhen me krimin apo si komponentë çelës që nxjerrin në pah dhe dyshimet frika për të ardhmen, të cilat konceptin e mirëqënies psikologjike dhe janë theksuar në një model të tretë, atë të ndikimin e saj tek përshtatja dhe përballimi eksportimit. i izolimit (burgimit).

Metodologjia Procedura Pjesëmarrësve i’u është nevojitur rreth Popullata një orë për të plotësuar pyetësorin. Të gjithë Popullata përbëhet nga një grup shumë pjesëmarrësit kanë marrë pjesë vullnetarisht, specifik 40 të mitur nga mosha 14 gjer ku fillimisht i’u është bërë e ditur dhe i qartë në 18 vjeç në IMK. Numri i të miturve qëllimi i këtij pyetësori. Çdo pjesëmarrës është i ndryshueshëm për shkak të procesit ka nje kod të caktuar ç’ka bën të mundur dinamik, dënimeve afatshkurtra, lirimeve të që çdo e dhënë është konfidenciale dhe e shpeshta dhe hyrjeve të reja si dhe amnistive aksesueshme vetëm nga kërkuesi. të bëra në periudha të caktuara. Ky grup është zgjedhur sepse: Rezultate dhe diskutime fenomeni është i dukshëm dhe në rastin më të mirë i parandalueshëm, pasi individi A. Cfarë ndodh me të miturin kur ai i ri nuk ka hyrë në rrugën e kriminalitetit ndeshet fillimisht me mjediset e burgut? të mirëfilltë. Nuk ka dyshim që të qënit i burgosur nuk ka studime te mirëfillta në është një eksperiencë stresuese e cila është psikologjinë forensik dhe se numri i të e lidhur me një rrezik të lartë të vuajtjes së miturve të inkriminur vitet e fundit ka ardhur problemeve psikologjike, duke përfshirë gjithnjë e në rritje.(Vjetari statistikor 2012) ankthin dhe depresionin. (Zamble &  18  Ndikimi i vuajtjes së dënimit në psikologjinë e të miturit në konflikt me ligjin

Porporino, 1990). Nga vëzhgimet e Përshtatja në burg është e vështirë kryera vërehet se shëndeti psikologjik dhe ngandonjëherë krijon zakone në të është i varfër por që përmirësohet pas menduar dhe vepruar, e cila mund të jetë disa muajsh të të qënit në burg. Tek të disfunksionale në periudhën pas burgimit. dënuarit shfaqen defekte që përfshijnë Sigurisht jo çdo kush i cili është i burgosur problemet emocionale (apati, rigiditet), është jo i aftë apo i dëmtuar psikologjikisht. probleme në lidhje me të tjerët, ka raste Por pak njerëz janë të pandryshueshëm që shfaqin shenja të depresionit dhe të plotësisht ose të padëmtuar nga eksperienca tërheqjes emocionale. Përveç kësaj, ata të tilla . Atmosfera që shoqëron jetën e shfaqin zemërim dhe demoralizim nga individit në ambjentet e izolimit, ndjall tek ambjentet e burgut, shqetësime të gjumit, ai ndjesinë e të qënit i dobët në marrëdhenie humbje të oreksit, të cilat janë më shumë me ata që janë jashtë, ai pëson një proçes evidente tek shkelësit të cilët kanë pak kohë baltëzimi të statusit, emrit, të konsideratës që ndodhen në të tilla mjedise (Zamble & që ka ai për veten, duke e shtyrë atë në Porporino, 1988). perceptime fataliste, si një person i dështuar Ka shumë faktorë të cilët mund të në gjithë ekzistencën e tij. Në terma të kontribuojnë negativisht në mënyrën sesi përgjithshme, procesi i burgimit përfshin reagojnë të miturit në burg (Hayes and shkrirjen e normave të jetës së burgut në Blaau 1997). Ato përfshijnë: frikën nga mënyrën e të menduarit ,të ndjerit dhe e panjohura, mosbesim ndaj mjedisit të sjellurit. Është e rëndësishme për t’u autoritarian, mungesë e dukshme e theksuar që këto janë adaptime normale kontrollit mbi të ardhmen, izolimin nga dhe natyrale të bëra nga të burgosurit, të familja, turpimin e burgimit, stigma dhe miturit në konflikt me ligjin në përgjigjje efektet e dehumanizmit të burgimit të kushteve jo normale dhe jo natyrale të jetës së të burgosurve. B. Përshtatja me burgun Le të ndalojmë në atë se cfarë C. Përballimi ndodh gjatë adaptimit me jetën e burgut. Përveç kësaj, zgjatja e madhe e Termi”institutionalizim” është përdorur periudhës së privimeve dhe frustacionet për të përshkruar procesin në të cilin e jetës brenda burgut----njihen me termin vuajtësit janë formuar dhe transformuar “dhimbjet e burgut”--- sigurisht që mbajnë nga mjedisi institucional në të cilin ato një kosto psikologjike e cila më vonë jetojnë. Nganjëherë e thirrura ose të pasohet me fazën e përballimit. Më e quajturit të burgosur, gjë e cila ndodh rëndë për të miturin në kushtet e izolimit në burgje, krijon tek ato efekte negative është shkëputja morale e tij me atë që kishte psikologjike të burgimit(Mauer.et.al2004) jashtë dhe asaj që i diktohet e më pas i Proçesi i institucionalizimit është më i shoqërohet me forma të tjera aty brenda. lehtë në rastet, kur personat që hyjnë I mituri shpronësohet nga mënyra sesi në ambjente institucionale janë në një ndërtonte marrëdhëniet me të tjerët, dikur moshë të hershme, pra përpara se ato marrëdhëniet me të tjerët i vendoste vetë, kanë formuar një aftësi dhe pritshmëri tani i duhet të pranojë në hapësirën e tij për të kontrolluar zgjedhjet jetësore të personale (qelinë) dhe të panjohurit apo tyre sepse ka një tension më të pakët midis dhe të padëshiruarit pavarësisht origjinës kërkesave të institucionit dhe autonomisë besimit, ku shpesh herë një gjë e tillë bëhet të në adulti të pjekur.Sa më gjatë mbetet objekt për sjellje agresive me njëri –tjetrin. në institucion, aq më shumë mundësi ka Të burgosurit janë të privuar nga që procesi do ta transformojë atë. liria e tyre dhe të kufizuar në lëvizjet e Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  19  tyre, marrëdhëniet heteroseksuale dhe emocionale në marrëdhënie riskuese dhe marrëdhëniet me familjen dhe shokët, pra të pambrojtura. Të burgosurit zhvillojnë humbin jetën e tyre sociale, ndjejnë që jeta “maskën e burgut” që është e pazbulueshme e tyre është e hedhur kot, e shkuar dëm dhe e papërshkueshme nga të tjerët e cila (Zamble, 1992). mund të zhvillojnë një cekëtirë emocionale Shqetësime të mëdha për shkelësit e që bëhet kronike duke u dobësuar në ligjit sigurisht që janë humbja e një personi marrëdhëniet dhe ndërveprimet sociale. Pra të shtrenjtë vdekja e njërit nga prindërit ata kanë krijuar një distancë të qëndrueshme apo e një personi të afërt për ta, humbja e dhe të pakapercyeshme ndërmjet vetes së jetës sociale, shqetësimi sesi ato do t’i bëjnë tyre dhe njerëzve të tjerë që i shpie drejt ballë kur të lirohen, ndjesia që jetët e tyre tërheqjes sociale. kanë shkuar dëm dhe të ndjerit seksualisht të frustruar. (Flanagan, 1980). C. Tërheqja sociale dhe izolimi Pavarasisht gjërave që u përshkruan, Në mjedise të mbyllura i mituri procesi i institucionalizimit ose e thënë ndodhet në një situatë ku i ngjashmi i tij ndryshe “burgimi” pwrfshin disa ose të (pra një tjetër i izoluar) fare mirë mund gjitha adaptimet psikologjike të mëposhtme. ta tallë e poshtërojë gjë e cila shpeshherë shpie në tërheqje sociale. Shqetësuese është A. Va r ësia në strukturat institucionale izolimi total. I mituri kupton se nuk e lidh dhe rasteve të paparashikueshme. asgjë me institucionin ,ai pëson një lloj Karakteristikë e jetës së mbyllur regresi që e largon të miturin nga çdo lloj është dhe impakti i parë që i mituri ka me dëshire për aksion, për përfshirje në grupet institucionin ku ai kalon nje test bindjeje. sociale që krijohen brenda grupit, heq dorë Stafi i tregon rregullat që duhet të ndjekë prej interesave personale, pra i ndodh një dhe mënyrën sesi duhet, gjë nga e cila varet lloj depersonalizimi. dhe trajtimi që do të marrë.Sigurisht që të miturit janë të detyruar të përshtaten D.Shkrirja me normat institucionale të me një rutinë institucionale, shpesh rigide kulturës së burgut. dhe të ashpër, të privuar nga privatësia Sipas Goffman një formë adaptimi dhe liria, me një status të stigmatizuar është ajo që njihet si identifikim total i të dhe kushte fizike ekstremisht stresuese, të izoluarit me versionin zyrtar të institucionit pakëndshme dhe të vështira. (Schnittker njihet me termin i “izoluari shembullor”. and John, 2007). I izoluari shembullor kryen çdo aktivitet sapo bëhet pjesë e programeve reabilituese B. Mbikontrolli emocional, alienimi dhe që ndërmerr institucioni për të zbutur shkëputja psikologjike tensionin, stresin në gjendje të rutinizuar, Në momentin që i mituri në konflikt për të gjithë periudhën e shkëputjes nga me ligjin mbyllet në ambjente të izoluara, ambjenti familjar dhe të mbijetuait në të detyruara siç është burgu, tek ai këtë realitet të ri, aspak i ngjashëm me shkaktohet një prishje, keqësim i ekuilibrit ambjentin jashtë. Pra tashmë i mituri ka të personalitetit apo të gjendjes mendore, filluar të përshtatet me institucionin dhe mirëqënies emocionale dhe fizike të tij. atë çfarë gjen aty. Alienimi dhe distance sociale nga të tjerët është një lloj mbrojte jo vetëm kundër E. Hipervigjilenca, mosbesimi ndërpersonal shfrytëzimit por gjithashtu kundër realizimit dhe dyshimi. që mungesa e kontrollit ndërpersonale Gjatë plotësimit të pyetësorëve , në mjedisin e burgut që bën investime vizitave dhe bisedave te shpeshta të bëra  20  Ndikimi i vuajtjes së dënimit në psikologjinë e të miturit në konflikt me ligjin

Burimi : Vjetari Statistikor 2012 me to, u vu re se tek një pjesë e madhe e ndodh”vdekja civile”- pra humbet të tyre krijohej ideja se ajo çka ata pohonin, drejtat themelore, të trashëgojë, të kryejë raportohej diku mund të përdorej për akte juridike të rëndësishme, të arsimohet qëllime të tjera dhe në disa raste ata lirshëm. Pra të gjitha këto situata edhe nëse refuzonin të merrnin pjesë edhe në përsëriten me rregullsi mund të dëmtojnë plotësimin e pyetësorëve edhe pse iu bëhej simbolikën e vetëpërceptimit. e ditur qëllimi i plotësimit të tyre. Disa prej të miturve ishin dyshues sidomos me Konkluzione dhe rekomandime personat e rinj që kontaktonin. Fillimisht ishin mosbesues, mendonin se të dhënat Është shumë e rëndësishme të e marra nga bisedat e tyre mund të theksojmë se, mënyra e përjetimit të proçesit përdoreshin për arsye investigimi dhe gjyqësor dhe ndenjes në paraburgim, janë hetimi dhe kjo i bënte të kufizuar dhe përforcues pozitiv ose negativ të reagimit shpesh herë refuzues. Në kushtet e izolimit, të mëtejshëm psikologjik të individit të qënurit të kontrolluar e të monitoruar, (uniforma e policit, izolimi, vetë kushtet krijon tek të miturit tension, shtendosje e izolimit pra mjedisi i detyruar, marrja në ç’ka demostrohet edhe në sjelljet e tyre dhe pyetje, prania, prezenca e psikologut etj). në mënyrën e tyre të komunikimit Këto faktorë duhen studiuar sigurisht në një lidhje korrelacionale të G.Zvogëlimi i sensit të vetëvlerësimit dhe drejtpërdrejtë me backgraundin familjar të vlerave personale. individit, statusin psikologjik, mirëqënien I mituri në mjediset e e burgut vihet emocionale të tyre në mjedisin e izoluar, përpara sfidave të mëdha .Tek ai ndodh një faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm lloj akulturimi dhe asimilimi. Institucioni që e kanë shtyrë individin të kryejë aktin vë kriteret e tij, imponon ritmin e tij, delinkuent. dëmton itinerarin e tij kulturor që kishte Madje duhet përmendur, se edhe individi përpara se të hynte, pra i izoluari mjedisi i vuajtjes së dënimit i cili jo rrallëherë cënohet rëndë. Sipas Goffman tek individi bëhet një universitet për ta çka bën që i Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  21  mituri të sofistikojë veprën penale është një programe specifike integruese qoftë këto tjetër element që ka ndikim tek të miturit. në arsimimin e mëtëjshëm professional apo Studime të tilla do të bënin të mundur për dhe punësimin e tyre. Një tjetër element të kuptur sadopak arsyet se pse disa prej të jo më pak i rëndësishëm për tu studiuar miturve kthehen në recidivist. është marrja e vendimeve apo dhe njohja Pikërisht me këtë kontigjent duhen më e thellë e procesit gjyqësor nga ana e marrë masa parandaluese, të përfshihen në te miturve.

REFERENCAT

Cooke, D. J., Baldwin, P. J., & Howison, J. responses. In N. Parisi (Ed.), Coping with (1990). “Psychology in prisons”. London: imprisonment (pp. 9-26). Beverly Hills, Routledge. CA: Sage. (Cooper & Berwick, Cooper, H. H. A. (1974) Toch, H. (1977). Living in prison: The ecology ‘The All-Pervading Depression and of survival. New York: The Free Press. Violence of Prison Life’. International Schnittker, J. & John, A. (2007) ‘Enduring Journal of Offender Therapy and Comparative Stigma: The Long-Term Effects of Criminology 18 (3): 217-220. Incarceration on Health’. Journal of Health Flanagan, T. J. (1980). The pains of long- and Social Behavior 40, 115-130. term imprisonment. British Journal of Sykes, G. M. (1958). The society of captives: A Criminology, 148-156 . study of a maximum security prison (pp. 63- Goffman, E. (1968).Asylums.Essays on the 78). Princeton, NJ: Princeton University social situation of mental patiemts and Press. other inmates.Harmondsworth, UK: Wooldredge, J. D. (1999). Inmate experiences Penguin Books. and psychological well-being. Criminal Hayes, L. M. & Blauuw, E. (1997) ‘Prison Justiceand Behavior, 26, 235-250. Suicide: A Special Issue’. Crisis 18 (4): Weiten, W.; Dunn, D. S & Hammer, E. Y. 146-148. (2011) Psychology Applied to Modern Life: Hysi,V.(2010).Kriminologjia. Tirana:142-143 Adjustment in the 21st Century. Belmont: Keve,P.W.(1974). Prison life and human worth. Wadsworth Minneapolis, MN:University of Minnesota Zamble, E. (1992) ‘Behavior and Adaptation Press. in Long-Term Prison Inmates’. Criminal Mauer,M.(1995).”The Internacional Use of Justice and Behavior 19 (4): 409-425. Incarceration”. Prison Journal 75,113-123. Zamble, E. & Porporino, F. (1990) ‘Coping, Ministria e Drejtësisë. (Vjetari Statistikor 2010; Imprisonment, and Rehabilitation: Some Tiranë 2011) Data and Their Implications’. Criminal Parisi, N. (1982). The prisoner’s pressures and Justice and Behavior 17 (1): 53-70.

ABSTRACT

The impact of incarceration in psychology of the minor in conflict with the law Imprisonment is well known as a stressful life event and entry to prison in particular is highly stressful. Adjustment to institutional life traditionally has been operationalized in the literature by two competing theoretical models: importation and deprivation. These two theories have been used most often to explain adult inmates’ adjustment - but have  22  Ndikimi i vuajtjes së dënimit në psikologjinë e të miturit në konflikt me ligjin increasingly been applied to juveniles. The study is qualitative and was conducted at the premises of the Institute of Minors Kavaja. The group of minors investigated is of age 14-18 years. The purpose of this study is to explore the process of adjustment in the incarceration the impact of incarceration in psychology of the minor in conflict with law. Using the notion psychological wellbeing, number of other changes take place, such as anxiety, social withdraw and isolation, aggressive behavior, denied coping strategies are elements that analized in this article.This study’s results provide policy makers and correctional administrators with empirical research indicating that many elements should be assessed when treating issues related to psychological adjustment within correctional environment. Keywords: criminality of minor, minor in conflict with law, adaption, psychological wellbeing. Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  23 

ANALIZË SOCIOLOGJIKE E FENOMENIT TË EMIGRIMIT TË SHQIPTARËVE NË SHOQËRINË TURKE PAS VITIT 1990 DERI NË DITËT E SOTME

Matilda LIKAJ SHAQIRI Bedër University, Tirana-ALBANIA E-mail: [email protected];

Përmbledhje

Rënia e regjimit komunist, pas viteve 1990 i mundësoi Shqipërisë ‘hapjen e kufinjëve’ jo vetëm me vendet fqinje por edhe me shumë vende të tjera në botë. ‘Hapja e kufinjëve’ ishte një dukuri sociale tepër e re, e cila shumë shpejt formoi fenomenin e emigrimit në shoqërinë shqiptare. Ky fenomen reflektoi jo vetëm në rritjen e ekonomisë së shoqërisë tonë por reflektoi në çdo pjesë së strukturës sociale. Këto reflektime janë paraqitur shpesh herë me elemente anomie në institucionet sociale. Pra fenomeni i emigrimit ka ndikuar në mënyrë dinamike në shoqërinë shqiptare. Një tjetër element i rëndësishëm i fenomenit të emigrimit është edhe përzgjedhja e vendit për të emigruar. Megjithatë, edhe pse shumë prej emigrantëve prej vitit 1990 deri në ditët e sotme janë drejtuar drejt vendeve të evropës perëndimore dhe asaj lindore, një pjesë e shqiptarëve, sado i vogël në mumër ka zgjedhur të emigroi në shtetin Turk. Në këtë studim do të analizohet fenomeni i emigrimit shqiptar në shoqërinë turke. Gjithashtu një analizim i shkurtër sociologjik do të fokusohet te emigrimi

Matilda LIKAJ SHAQIRI Ka mbaruar studimet e ciklit të parë të nivelit universitar në departamentin e Sociologjisë, pranë universitetit të Selcukut, Konya/Turqi (2006). Gjithashtu ka përfunduar studimet e nivelit Master të Shkencave, në fushën e sociologjisë, pranë Institutit të Shkencave Sociale në Universitetin e Selcukut, Konya/Turqi (2008). Momentalisht është duke përfunduar studimet doktorale në departamentin e Sociologjisë, fakultetin e Shkencave Sociale, pranë Universitetit të Tiranës. Punimet akademike të ndryshme në revista shkencore si dhe kontributet në konferenca shkencore i ka të fokusuara në fushat si sociologjia e emigrimit, teoritë sociologjike, sociologjinë e kulturës dhe vlerave, sociologja e kapitalit social etj. Ajo ka punuar në Universitetin Epoka gjatë viteve 2008-2012. Gjithashtu prej vitit 2011 deri tani është duke punuar si lektore me kohë të pjesëshme në Universitetin Aleksander Moisiu Durres. Ka dhënë kontributin e saj sociologjik si lektore e ftuar edhe në Suleyman Demirel Univeristy dhe Sakarya University, në Turqi. Aktualisht prej vitit 2012 punon në Universitetin Hëna e Plotë Beder.

Social Studies 2014, 2 (8): 23-30  24  Analizë sociologjike e fenomenit të emigrimit të shqiptarëve në shoqërinë turke

shqiptar para viteve të 1990 dhe pas viteve 1990 në shoqërinë Turke. Gjithashtu për të kuptuar më mirë, pse numri i emigrantëve shqiptar është shumë i vogël do të analizohen politikat migratore të këtij vendi. Fjalët Kyç: Emigrimi shqiptar; Turqia; Politikat migratore

Hyrje Të tillë faktor janë mungesa e punës në vendin e origjinës, pagat e mira në Një mundësi dinamike e fenomenit vendet e tjera, lehtësia e gjetjes së punës të emigrimit është reflektimi dhe ndikimi në vendin ku emigrojnë, reklamimi i në mënyrë pozitive në rritjen e ekonomisë vendit nga emigrantët që kanë shkuar dhe prosperiteti nga dërgesat monetare më parë, etj. Është interesante dhe e (remitancat) e emigrantëve. Kjo bën të domosdoshme për tu theksuar se, edhe mundur zhvillimin e vendit dhe gjithashtu pse Turqi nuk ofron politika lehtësuese për paraqet ndikimet sociale dhe ekonomike. emigrantët e huaj shoqëria turke ka qenë Këto ndikime rimbëkëmbin ekonominë e hapur dhe i ka mirëpritur emigrantët. dhe ndikojnë në stabilitetin politik. Pra, Ndoshta kjo mund të jetë një ndër arsyet është e rëndësishme të theksojmë se këta pse emigrantët shqiptar kanë preferuar faktorë të emigrimit shqiptar, kanë ndikuar të zgjedhin edhe Turqinë për të jetuar. në mënyrë dinamike në vetë strukturën Vazhdimësia e këtij punimi do të zhvillohet e shoqërisë shqiptare. Një tjetër element me fokusimin në emigrimin e shqiptarëve i rëndësishëm i fenomenit të emigrimit në kohën e perandorisë Osmane, emigrimin është edhe përzgjedhja e vendit për të e shqiptarëve pas viteve 1990 si dhe emigruar. Vendet e perëndimit, sidomos analizimin e politikave emigratore të ato të Evropës Perëndimore ishin vende emigrantëve në shoqërinë turke. ‘utopike’ dhe tepër tërheqëse për shqiptarët. Ndalimi i dëgjimit të këngëve të huaja, ose Emigrantët shqiptar në kohën e shikimit të filmave të huaj sidomos ata të perandorisë osmane evropës perëndimore ishte faktor i rritjes së kureshtjes dhe fantazisë për të ditur më Zhvillimi i Perandorisë Osmane nga tepër për këto vende. Megjithatë, edhe pse ana, ekonomike, sociale, kulturore etj si shumë prej emigrantëve prej vitit 1990 deri dhe aplikimi i politikave për pranimin e në ditët e sotme janë drejtuar drejt vendeve diversiteteve, ofronin politika lehtësuese të Evropës perëndimore dhe asaj lindore, për pranimin e emigrantëve nga vende një pjesë e shqiptarëve, sado i vogël në te ndryshme të botës, sidomos ato të numër ka zgjedhur të emigroj në shtetin Ballkanit. Pra, pranimi i emigrantëve nuk Turk. Numri i emigrantëve shqiptar që shikohej thjeshtë si një lëvizje demografike kanë emigruar drejt Turqisë në fillimet e e individëve nga një vend në tjetrin, viteve 1990 nuk figuron nëpër statistika të por shikohej si një lëvizje e cila sjell ndryshme. Megjithatë në ditët e sotme në diversitet kulturor por edhe dinamik në Turqi jetojnë rreth 5000 emigrantë të cilat strukturën sociale të kësaj shoqërie. Gjatë kanë emigruar prej vitit 1990 deri në ditët kësaj periudhe, në perandorinë osmane e sotme (Isler Bakanligi; 2014) funksiononte Zyra e Regjistrimit dhe Shpeshherë, përzgjedhja e destinacionit të e Zgjidhjeve (settling) të problemeve për të emigruar është e lidhur ngusht me të emigrantëve e emërtuar si Iskan-i faktorët ‘tërheqës’ dhe ‘shtytës’ së situatës Muhacirin Memuri. Nëpërmjet kësaj aktuale në shoqërinë ku individët jetojnë. zyre përveç regjistrimeve të emigrantëve Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  25  që dëshironin të jetonin në Turqi, ata Turqi, sepse e ndjenin veten shumë afër nga mundësonin edhe sigurimin e vendbanimit ana e kulturës. Midis këtyre emigrantëve, si dhe ofrimin e mundësive për tu punësuar. ka pasur një numër të konisderueshëm Zakonisht vendet ose zonat ku emigrantët shqiptarësh, nga trojet Shqiptare por edhe strehoheshin nga kjo zyrë ishin të banuara një numër të vogël nga Shqipëria. Kjo është prej emigrantëve me të njëjtën origjinë. një ndër arsyet kryesore pse një në Turqi ‘Megjithatë emigrantët kishin të drejtën jeton një komunitet i madh me origjinë të zgjidhin edhe në mënyrë të pavaruar shqiptare, të cilët edhe pse jetojnë prej vendbanimet ku ata dëshironin vetë. Drejt kohësh në këtë shoqëri akoma i ruajnë disa vendit turk, ka pasur rryma migratore dhe elemente të kulturës shqiptare. eksode masive prej vendeve të ndryshme Një rrymë tjetër migratore drejt të Ballaknit’ (Ünal; 2014: 30). Sipas Turqisë u pasua si rrjedhojë e arratisjes prej Özlem, emigrantët nga Ballkani (sidomos vendosjes së regjimit komunist në shumë zonat që njihen si Rumeli, e cila përfshinë shtete të Ballaknit. ‘Që prej vitit 1952 edhe të gjitha trojet shqiptare) kanë deri në vitin 1967 emigrantët shqiptarë zgjedhur të jetojnë në zonat urbane dhe boshnjakë e kanë pasur numrin një perëndimore te Turqisë, sidomos në qytetet numër të lartë sic është 175,392 persona. e Bursës, Stambollit, Manisës, Kocaeli, Kjo shifër përmban emigrantët shqiptar Balikesir, Çanakkale, Edirne, Tekirdağ dhe jashtë trojeve të vendit shqiptar’ ve Kırklareli (Özlem; 2011: 1). ‘Pjesa (Cavusoglu; Yaz 2006: 145). më e madhe e emigrantëve nga zonat e Ballkanit zgjidhnin vendbaniment e Emigrantët shqiptarë pas viteve 1990 tyre, në Stamboll, Izmit, bilecik, Aydin, deri në ditët e sotme Izmir, manias, Bursa, Kutahya, Balikesir, Mugla, Afyon, Denizli dhe në zonat e ‘Gjatë viteve 1990, pas rënies së murit tyre përreth’(Oğuzoğlu; 2002: 15). I të Berlinit dhe regjimeve komuniste në njëjti aplikim për preferencat në zgjedhjen vendet e Evropës Lindore, si dhe më rritjen e këtyre është parë nga shqiptarët që e fenomenit të globalizimit në Turqi u emigruar gjatë kësaj periudhe (por edhe ata shfaqën lëvizje emigratore drejtë dhe jashtë që kanë emigruar pas viteve 1990). Turqisë (Kurşunlugil; 2010: 63). Me dobësimin e perandorisë Osmane, Pjesëmarrja e emigrantëve punëtor në në Turqinë e shekullit 19, pati rryma tregun e punë në Turqi ka pasur një rritje emigruese drejt Turqisë. Pas periudhës të dukshme pas vitit 1990. Megjithëse, së rënies së perandorisë osmane, është pjesëmarrja në tregun e punës e të emigrantëve rritur numri i emigrantëve të ardhur prej ka qenë e mundur edhe gjatë gjithë historisë Jugosllavisë, Shqipërisë dhe disa prej së Turqisë, mënyra e pjesëmarrjes dhe vendeve te tjera te Ballkanit (Cavusoglu; aplikimet e politikave emigruese kanë marrë Yaz 2006: 117). Shumë prej tyre edhe pse përmasa dhe forma të ndryshme. kanë ‘etnicitet’ të ndryshëm nga vendasit Sipas Koç, gjatë periudhës së perandorisë e kanë pasur shumë të përshtatëshme të osmane, ka pasur edhe një numër të madh bëhen pjesë e pranimit të procesit të njohjes emigrantësh të specializuar si në fushën e së socio-kulturës së Turqisë. Këta emigrantë teknologjisë së fabrikave, industrive ashtu ishin me prejardhje të huaj, turke ose edhe punëve në profesione të zanatit. emigrantë të lidhur ngushtë me mënyrën Politikat e tërheqjes së emigrantëve me e jetesës sipas kulturës turke.(Cavusoglu; status të lartë, nuk ka përjashtuar pranimin Yaz 2006: 140). Pikërisht këta emigrantë, e emigrantëve nga të gjitha shtresat sociale. nën identitetin ‘musliman’ emigruan në ‘Turqia ka përdorur politikat e strehimit dhe  26  Analizë sociologjike e fenomenit të emigrimit të shqiptarëve në shoqërinë turke mbrojtjes së refugjatëve dhe azilkërkuesve një vend ku emigrantët zenë një numër më tepër se cdo shtet tjetër në botë’ (Yakar& pjesërisht të madh, është e rëndësishme një Termurçin; 2013: 220). analizim i mirëfillt i atyre individëve që kanë Çdo shoqëri që pranon emigrantë emigruar në këtë vend. Megjithëse Turqia rezulton të formojë profile të ndryshme ka pranuar emigrantë prej kombësive të emigrimi, duke u bazuar në marrëdhëniet ndryshme, është vënë re që numri më i historike, ekonomike, politike dhe kulturore. madh i emigrantëve janë ata me origjinë Faktorë të tjerë të janë edhe lëvizjet turke, ose emigrantët nga vendet ‘Vllezër demografike të popullsisë si dhe tërheqja e me Turqinë’. ‘Emigrantëve që kanë ardhur emigrantëve nëpërmjet rrejteve emigratore në Turqi gjatë periudhës 1990-2000, 77.7% të mëparëshme. Të gjithë këta faktorë kanë të tyre janë me kombësi ose me origjinë ndikuar te profili i emigrimit në shoqërinë turke, 21.5% janë shtetas të huaj, dhe 0.8% turke, por në ndryshim nga shtetet e tjetra. nuk u njihet shtetësia (Yakar&Termurçin; Gjithashtu, në Turqinë e pas viteve 1990 deri 2013: 225). Emigrantët me origjinë turke në ditët e sotme, edhe pse ka pasur disa lloj ose nga vendet e lindjes së mesme që kategorish emigrantësh, politikat migratore kanë një ngjashmëri me turqinë, numri kanë mbështetur më tepër emigrantët që i lartë i tyre tërheq vëmëndjen, por edhe kërkojnë të investojnë nga ana ekonomike, emigrantët nga vendet e ballkanit kanë ata që arsimohen si dhe emigrantët me një numër jo shumë të vogël. ‘Emigrantët origjinë Truke. Emigrantët punëtor, edhe pse me origjinë të huaj janë kryesisht prej janë të shumtë në numërv (legal dhe jo legal) Iranit, Irakut, Ozbekistanit, Afganistanit, nuk kanë qenë të favorizuar prej politikave Greqisë, Gjeorgjisë, Shqipërisë, Kinës. sociale të këtij vendi. Ndërsa emigrantët me origjinë turke Sipas të dhënave të numrit të pjesa më e madhe emigrojnë kryesisht emigrantëve në shoqërinë turke (të prej Bullgarisë, Gjermanisë, Rusisë, mundësuar prej zyrës së emigracionit) në Kazakistanit, SHBA, Rumanisë, Ukrainës, periudha të ndryshme mund të realizohet Maqedonisë, Kërgëzistanit, Norvegjisë, një kronologji si më poshtë: Austrisë, Danimarkës etj. (Yakar& 1988: Fluksi i emigrantëve nga Iraku Termurçin; 2013: 230). (51.542 emigrantë) Ndërsa studjuesja e njohur në fushën e 1989: Fluksi i emigrantëve nga demografisë në Turqi, ka shprehur se gjatë Bullgaria (345.000 emigrantë) viteve 1991-2001 ka pasur rryma të shumta 1991: Pas luftës së gjirit, fluksi I në numër të emigrantëve prej vendeve të Ish emigrantëve nga Iraku (467.489 emigrantë) Jugosllavisë sidomos prej Bosnjes (25 mijë 1992-1998: Vazhdueshmëria e Boshnjak). Ndërsa rrymat e emigrantëve emigrantëve nga Bosnja (20.000 emigrantë) shqiptar kanë qenë më shumë në numër 1999: Emigrantë nga Kosova (17.746 në vitet 1999-2001 ku rreth 40 mijë emigantë) shqiptar prej Kosova dhe Shqipëria janë 2001: Emigrantët nga Maqedonia drejtuar drejt Turqisë (Danis; 2013: 12). (10.500 emigrantë) Emigrantët e rregullt shqiptar në shtetin Prill 2001-Shtator 2013: Emigrantë turk pas viteve 1990 deri në ditët e sotme, nga Siria (500.000 emigrantë) sipas statisitkave rezultojnë rreth 5000 në Gjithësej, numri i emigrantëve të numër (TUİK; 2005). Në këtë numër dokumentuar në Turqi për punësim dhe nuk përfshihen emigratët e parregullt, që shkollim, në trembëdhjet vitet e fundit mund të jenë të shumtë në numër dhe shkon 2.442.159 (Isler Bakanligi; 2014) as studentet. Numri i emigrantëve të Në qoftë se e analizojmë Turqinë si parregullt ka qenë i lartë gjatë periudhës Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  27 

1990 deri në mesin e viteve 2000. Midis Legjislacioni i emigrimit të vitit 1934, emigrantëve të shumtë nga vendet e lindjes numër 2510/3 Turqia ishte formuar një së mesme, listohen edhe emigratë nga politikë emigrimi mbi konceptin: Në Turqi evropa lindore, midis tyre edhe shqiptar pranohen të gjithë emigrantë me origjinë (İçduygu & Aksel; 2012: 29). Një veçori turke ose emigrantët që kanë lidhje me në historinë e emigrantëve shqiptar drejt kulturën turke’ (Dişisleri Bakanligi; Turqisë është se numri më i madh i tyre 1969:645). Emigrantët që drejtoheshin ka qenë pas viteve 1998 deri në vitet 2001 për tu regjistruar në bazë të identitetit dhe 2002 (TUİK; 2005). Megjithatë fetar i cili në këtë rast ishte Musliman, krahasuar me emigrantët e vendeve të tjera u jepej emërtimi si pjesëtar të ‘kombit’ të Ballkanit numri i emigrantëve shqiptar turk. Prandaj edhe deri në vitet 1965- është relativisht i ulët. Arsyet pse nuk 1970 emigrantët nga Ballkani, sidomos shqiptarët nuk emigrojnë në mas në Turqi shqiptarët dhe boshnjakët, njiheshin si është se sipas statistikave të Migration grupe emigratore të ardhur prej vendeve të and Remittances Factbook 2011, ëshët se tjera por që ishin pjesë e kulturës së tyre. Turqia kategorizohet ndër 10 vendet me të Ky konceptim, eleminonte paragjykimet ardhura mesatare në botë, ku vetëm 2 % të dhe mundësonte përshtatjen e emigrantëve popullsisë migratore në botë drejtohen drej akoma më lehtë me strukturën sociale të Turqisë (Factbook; 2011: 38). Në qoftë se vendit ku kishin emigruar. analizohet një shpërndarja e emigrantëve ‘Këto politika përmbajnë filozofinë shqiptar nëpër qytet të cilat ata jetojnë do bazë se fenomeni i emigracionit në këtë të vihet re se ata kanë preferuar të zgjedhin vend ndikon në mënyrë pozitive te zhvillimi qytetet e mëdha si Stambolli, Bursa, Izmiri, ekonomik, social dhe politik, si dhe me anë Ankara, Kocaeli, Antalya, Trabzon etj. të diversiteteve pasurohet struktura socio- Qytetet si Bursa, Stambolli dhe Izmiri kanë kulturore e kësaj shoqërie’. Këto reflektohen numrin më të madh të këtyre emigrantëve edhe te neni 6458 i Legjislacionit të (Yakar & Termurçin; 2013: 220). Mbrojtjes së të huajve dhe emigrantëve ndërkombëtar (Göç Politikaları Kurulu; Politikat emigratore në Turqi No:6458). Si dhe pas legjislacionit të sotëm, individët që emigrojnë në Turqi, Çdo shoqëri që pranon emigrantë vetëm ose në grup duhet të priten prej dhe mundëson formimin e fenoment të forcave dhe institucioneve kompetente dhe emigrimit, fillon të formuloj edhe strategji duhet të ndihmohen në marrjen e strehimit, politike, për të ruajtur qëndrueshmërinë lejes së qëndrimit dhe ofrimi të ndihmave e shoqërisë si dhe për të ofruar mundësi (Güler; 2013: 24). jo vetëm punësimi por edhe përshtatje Emigrantët, janë ndikuar por edhe të emigrantëve me vetë strukturën socio- kanë ndikuar strukturën social dhe kulturore të saj. Gjatë historisë së tij si shtet, kutlurore të shoqërisë turke ku ata kanë Turqia është njohur si një vend ku lëvizjet emigruar, prandaj dhe më vonë është demografike, fenomeni i emgracionit kanë formuar një kapital i përbashkët social, që qenë ndikuese dhe ka egzistuar për një kohë ka mundësuar përshtajten e emigrantëve të gjatë. Kjo vihet re, që prej perandorisë me mënyrën e jetesës së vendasve, por osmane ku me politikat e saj të pranimit të të edhe vendasit kanë formuar marrëdhënie gjithë individëve me racë, kombe, fe, gjuhë, (giving-taking) me emigrantët. Kolukırık; kulturë etj të ndryshme, ku kjo traditë pati (2006): 8). Pra kjo praktikë mundëson vazhdimësinë e saj edhe me themelimin e integrimin emigrantëve më lehtë në republikës së Turqisë deri në ditët e sotme. shoqërinë turke (Kurtoğlu, 2005).  28  Analizë sociologjike e fenomenit të emigrimit të shqiptarëve në shoqërinë turke

Emigrantët e huaj që kanë shkuar për të madhe fitimesh dhe të ardhurash monetare. punuar në mënyrë të ligjshme në Turqi dhe Pra emigrantët shqiptar, të dëshiruar jo kanë probleme me njohjen e sigurimeve vetëm për një jetë komode, por edhe sociale në vendin e lindjes janë shtetet për të fituar dhe grumbullar të ardhura e ishbllokut lindor siç është Rumania materiale. Pikërisht ky veprim, perceptohet Rumania, Shqipëria, Polonia dhe vendet si suksesi i emigrimit të këtyre individëve. Ruse. Prandaj edhe emigrantët e ardhur nga ‘Edhe pse mund të ketë vende të shumta këto vende preferojnë të zgjedhin punësimin pune për emigrantët, politikat e shteti u në mënyrë ilegale për të fituar të ardhura më japin prioritet atyre emigrantë që janë me të larta. Zakonisht, emigrantët preferojnë të origjinë turke, ose që kanë emigruar prej punojnë në fushat e tekstileve, ndërtimit, vendeve ‘kushurinj’ të Turqisë. Prandaj edhe turizmit, pastrimit ose shërbimet në familje emigrantët e huaj që zgjedhin Turqinë për të ndryshme, etj. Megjithatë pagat të cilat të punuar, shpeshherë janë të detyruar të marrin emigrantët punëtor janë më të larta punojnë në mënyrë ilegale’ (TUIK; 2007). se pagat që paguhen në mënyrë legale, por Gjithashtu, emigrantët e huaj nuk përsëri janë të ulta për mbarvajtjen e një gëzojnë të drejta për sistemin e sigurimeve jetese normale. (Keser, 2003: 2). shoqërore në Turqi. Për këtë arsye Sipas Legjislacionit te emigracionit, emigrantët aplikojnë praktikat e punësimit neni 1, të vitit 2007, emigrantët në ilegal dhe pa sigurime sociale në tregun Turqi nuk lejohen të punojnë në këto e punës. ‘Sipas statisitkave shumë pak profesione; shitës ambulant, instrumentist, emigratë (rreth 0.2%) fitojnë të drejtën e fotograf, berber, këpucar , aksioner në të punuarit në mënyrë legale gjatë një viti blerjen e shumëve në bursë, të punojnë (TUİK; 2006). Këtu duhet të theksojmë si kamarien në kafene, kaziono ose në se pasi e fitojnë këtë të drejtë emigrantët e bar, këngëtar ose argëtues në bare, shitës huaj gëzojnë të njëjtat të drejta sikurse edhe në kafenetë e institucioneve shtetëtore, vendasit, ashtu siç theksohet edhe në nenin shofer dhe fatorino, hamall, roje, etj. (Sayılı 506 të Legjislacionit të Sigurimeve Sociale, Türkiye’deki Türk Vatandaşlarına Tahsis se të gjithë punëtorët emigrant që janë të Edilen Sanat Ve Hizmetler Hakkında pajisur me dokumentacionin përkatës për të Kanun;2007: Neni 1). punuar nuk kanë asnjë ndryshim në trajtimin Në ligji numër 1219, të legjislacionit e sigurimeve sociale nga shtetasit turq. të emigrimit në Turqi, profesionet mjek, Një tjetër element shumë interesant te dentist, mami dhe infermjeri do të aplikohen politikat emigratore është se Turqia, aplikon vetëm nga individët me shtetësi Turkë. Por politika lehtësuses për individët që kanë ligji Themelor i Shërbimeve Shëndetësore dëshirë të investojnë në këtë vend, të blejnë numër 3359, neni 18, sipas nevojave të prona, ose të hapin biznese të ndryshme. Pra tregut të punës në fushën e mjeksisë mund këta individë nuk mund të bëhen aksionerë, të pranohen në punë emigrantët të cilët janë por mund të bëhen invesitor. Emigrantët të përgatitur nga ana profesionale, por nuk (sidomos ata nga evropa perëndimore) përfitojnë pagë (Keser; 2003:2). kanë pasur një numër të shumë të lartë Pavarsishtë se shoqëria turke nuk në Turqi, gjatë 20 viteve të fundit. Në i përjashton pakicat emigratore, arsyet gjuhën e përditëshme këta emigrantë pse emigrantët sidomos ata shqiptar njihen si ‘emigrantët që shëndrinë’ sepse preferojnë më tepër vendet e perëndimit ata kontribuojnë në rritjen e ekonomisë për të punuar, është se ata nuk janë të së vendit. Prandaj është e rëndësishme favorizuar nga politikat e emigrimit të të thuhet se Turqia aplikon politika për këtij vendi si dhe egziston një mungesë e tërheqjen e emigrantëve të cilët mund të Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  29  kontribuojnë në rritjen e mirëqënies së në këtë punim u realizua një analizim i vendit dhe aplikimi për politika emigratore literaturës rreth kësaj teme, të formuar prej dhe sociale të emigrantëve punëtor është sociologëve të huaj. Pavarsishtë se shoqëria shumë i bodët. Kjo është arsyeja pse turke nuk i përjashton pakicat emigratore, emigrantët shqiptar nuk preferojnë të arsyet pse emigrantët sidomos ata shqiptar emigrojnë në Turqi. preferojnë më tepër vendet e perëndimit për të punuar, është se ata nuk janë të Përfundim favorizuar nga politikat e emigrimit të këtij vendi si dhe egziston një mungesë e madhe Bashkëjetesa për një periudhë të gjatë fitimesh dhe të ardhurash monetare. Pra kohe, ka formuar një ndikim kulturor edhe emigrantët shqiptar, të dëshiruar jo vetëm një afërsi midis shoqërisë shqiptare dhe asaj për një jetë më komode, por edhe për të turke. Ky ndikim mund të listohet si një fituar dhe grumbullar të ardhura materiale. faktor i rëndësishëm në vendimmarrjen të Pikërisht ky veprim, perceptohet si suksesi shqiptarëve për të emigruar drejt vendit i emigrimit të këtyre individëve. turk. Siç vihet re edhe në këtë punim, Megjithatë është interesante dhe e numri i emigrantëve shqiptar në Turqi, domosdoshme për tu theksuar se, edhe edhe pse nuk është shumë i madh kur pse Turqi nuk ofron politika lehtësuese e krahason me numrin e emigrantëve për punësimin e emigrantëve të huaj, shqiptar në Itali dhe greqi, konsiderohet shoqëria turke ka qenë e hapur dhe i ka si një mjaftueshëm për tu analizuar. Në mirëpritur emigrantët. Ndoshta kjo mund arenën e sociologjisë së emigrimit vihet të jetë një ndër arsyet pse emigrantët re se nuk ka një studim të mirëfilltë rreth shqiptar kanë preferuar të zgjedhin edhe emigrimit shqiptar në Turqi. Për këtë arsye, Turqinë për të jetuar.

REFERENCAT

TUIK, 2007, Marmara Üniversitesi Çalışma Örgütü, Turkiye: Türkiye Yayınları Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü, Isler Bakanligi, 2014, Gocler sayisi, http://www. Bu çalışma Goethe-institut tarafından goc.gov.tr/icerik6/goc-tarihi_363_363_380_ düzenlenen “Türkiye’ye olan Uluslararası icerik,( marrw nw datwn 30 qeshor 2014) Göçün Yönleri: Toplumsal Şartlar ve Kişisel Keser, H., 2003,Yabancilarin calisma izinleri şartlar ” adlı sempozyuma 10 mart 2007 de hakkinda kanun tasarisi isiginda Turkiye’de sunulmuştur (http://mimoza.marmara.edu. yabancilarin calisma hakki ve yabanci kacak tr/~klordoglu/makaleleri.html) iscilik; Kamu-Is;C:7, S:2, Turkiye: Ic isler Cavusoglu, H .2006, Yugoslavya-Makedonyadan Bakanligin Yayinlari Turkiyeye 1952-67 ‘Kitlesesl’ Göç ve Bursadaki Kolukırık, S., 2006, “Bulgaristan’dan Göç Eden Göçmen Kesimi; Sayi 10, 107-147; Turkiye: Türk Göçmenlerin Dayanışma ve Örgütlenme Karadeniz Araştrimalari. Biçimleri: Izmir Örneği”, Cilt 30, No: 1, 1-13, Danis, D. 2013, Demografi: Nufus Meselerine Turkiye: C.Ü. Sosyal. Sosyolojik bir bakis; Turkiye: Ders Notlari Bilimler Dergisi, Kurşunlugil, İ. 2010, Türkiyeye Güler, M. 2013, İşçileri Bakanlığı İdaresi Genel Yaldızlı Göç: İstanbul’da Yaşayan Avrupa Müdürlüğü, Yayın no.4 Ankara: Göç İdaresi Vatandaşları; Ege Coğrafya Dergisi, VOL. Genel Müdürlüğü yayınları 19/1,49-65, Izmir: Aegean Geographical İçduygu, A. &Aksel, D. B. 2012, Türkiyede Journal. Düzensiz Göç, Ankara, Uluslararası Göç Kurtoğlu, A., 2005, “Mekânsal Bir Olgu  30  Analizë sociologjike e fenomenit të emigrimit të shqiptarëve në shoqërinë turke

Olarak Hemşehrilik ve Bir Hemşehrilik vergibilgi.do? th.id =38&ust_id=12 Mekanı Olarak Dernekler”, European TUİK, 2007,Sayılı Türkiye’deki Türk Vatandaşlarına Journal of Turkish Studies, Thematic Tahsis Edilen Sanat Ve Hizmetler Hakkında Issue No: 2, Hometown Organisations Kanun, www.tuik.gov.tr/vergibilgi.do?th. in Turkey, URL: http://www.ejts.org id=38&ust_id=11) World Bank, 2011, Migration and remittances TUİK, 2014, ‘Göç Politikaları Kurulu’ 6458 sayılı facbook, Second Editon; World Bank Kanunla kurulmuştur. http://www.goc.gov. Publication. tr/icerik/goc-politikalari_409_568 Oğuzoğlu, Y. 2002, Balkanlardaki Türk varlığının Ünal, S. 2014, Kimliğin Tarihsel Ve Kültürel tarihi içindeki gelişmesi, Balkanlardaki Türk Ortak İnşasi: Türkiye’de Balkan (Rumeli) Kültürünün Dünü, Bugünü,Yarını, Bursa: Göçmenleri; Milli Folklor, Sayi 94, 27-40: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Adnan Menderes Üniversitesi Özlem, K. 2011, Balkan Gocmenleri ve Turkiye’deki Yakar, M. & Termurçin, K. 2013, Yurtdışından Siyasi Secimler; www.tarihistan.org Türkiyeye kim, nereye göç ediyor? Zeitschriff für TUİK, 2005, Genel Nüfus Sayımı 2000 Göç die Welt der Türken, Vol 5. No.1, pg 217-231, İstatistikleri, Yayın noç 2976), Ankara: TUİK Journal of World of Turks Yayınları (http:// www.tuik.gov.tr/vergibilgi. Yakar, M. & Termurçin, K., 2013, Yurtdışından do?th.id=38&ust_id=11) Türkiyeye kim, nereye göç ediyor? Zeitschriff TUİK, 2006, Yurtdışında Gelen Göç, Ankara: für die Welt der Türken, Vol 5. No.1, 217- TUİK Yayınları: http://www.tuik.gov.tr/ 231, Türkiye: Jorunal of World of Turks.

ABSTRACT

The collapse of the communist regime after 1990 enabled Albania to ‘open border’ to neighbor and all other countries in the world. ‘The opening of borders’ phased as a much unknown social phenomenon, which implicated on formation of migration phenomenon in Albanian society. This phenomenon influenced the economical growth and every issues of social structure of Albanian society. The effects form migration phenomenon in these issues, most of the times reflected with social anomies of social institutions. For this reason it is very important to stress that the migration phenomenon impacted on society’s dynamism too. Another important element of the migration phenomenon is the selection of the country to migrate and push and pull factors that realize this process. However, even though many of the emigrants from 1990’s till today are geared towards western European countries and the eastern part of the Albanians,( however small the number of them) chose to emigrate in Turkey. In this study will be analyze the Albanian emigration phenomenon in Turkish society. Also a brief sociological analysis will focus on the Albanian emigration before the 1990’s and after 1990’s toward the Turkish society. Also to have a clear understanding about the small number of Albanian emigrants in Turkey, will be analyze the migratory policies of this country. Key Words: Albanian emigration; Turkey; Migration policies Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  31 

PRAKTIKIMI I RELIGJIONIT DHE RESPEKTIMI I LIRIVE FETARE NË KOSOVË

Besim GOLLOPENI Universiteti për Biznes dhe Teknologji - UBT E-mail: [email protected]

Ferdi KAMBERI Ministria e Administratës dhe Pushtetit Lokal - MAPL E-mail: [email protected]

Përmbledhje

Religjioni konsiderohet si forma më e vjetër e vetëdijes njerëzore e cila është e lashtë sa vet njeriu dhe e ka përcjellë njeriun hap pas hapi deri në ditët e sotme. Edhe pse sot ka shumë përkufizime mbi religjionin, megjithatë fjala religjion rrjedhë nga gjuha latine “religiare” që ka kuptimin e lidhjes së komunitetit apo grupit shoqëror dhe nga “shumica e studiuesve, veçmas studiuesve të sociologjisë së religjionit, konsiderohet si një lidhshmëri shpirtërore, emocionale, metafizike, por edhe fizike (e grupeve shoqërore) me një fuqi absolute që për secilin konfesion fetar ka një domethënie të veçantë” (Kamberi, 2014). Kjo do të thotë se religjioni si pjesë e njeriut është pjesë e identitetit të tij dhe pjesë e memories kolektive të

Besim GOLLOPENI, anëtarë i Institutit të Sociologjisë dhe kryetar i seksionit Popullsia dhe Migracioni, është N/kryetari Shoqatës së Sociologëve të Kosovës, pedagog në Universitetin për Biznes dhe Teknologji – UBT, dhe punonjës shumëvjeçar në Institutin për Planifikim Hapësinor. Është i diplomuar në Universitetin e Prishtinës, për sociologji dhe demografi. Më pas ka vijuar studimet për PhD, në fushën e emigrimeve, në Universitetin Shën Kirili dhe Metodi, Shkup. Është i specializuar për Planifikim dhe menaxhim urban (Holandë), Planifikim të integruar Urban (Suedi dhe Afrikë) dhe Revitalizim Rural (Izrael).

Ferdi KAMBERI, anëtar i Shoqatës së Sociologëve të Kosovës, ka punuar në Qendrës për Studime Ballkanike (QSB), kolumnist në gazetën Prishtina Post, ka punuar si menaxher i Institutit të Kosovës për Marrëdhënie me Publikun (IMP), ish - drejtor ekzekutiv i Institutit për Demokraci dhe Relacione Etnike i Kosovës (IDERK), ish pedagog në Kolegjit Universitar ILIRIA, aktualisht punonjës në Ministrinë e Administrimit të Pushtetit Lokal. Është autor i dhjetëra shkrimeve, analizave, publikimeve me karakter shkencor dhe publicistikë.

Studime Sociale 2014, 2 (8): 31-41  32  Praktikimi i religjionit dhe respektimi i lirive fetare në Kosovë

tij që ka për qëllim të orientojë atë (njeriun) kah veprat apo punët e mira. Në këtë drejtim, duke parë rolin, rëndësinë dhe funksionet e religjionit në shoqëri, sociologjia si shkencë i kushton rëndësi të veçantë kësaj fushe, për faktin se ndërlidhet me shoqërinë dhe është pjesë e saj. Sociologët e në veçanti Marksi, Weberi dhe funksionalistët në krye me Dyrkemin, një pjesë të madhe të studimeve ia kanë kushtuar çështjes së raportit në mes të grupeve shoqërore dhe religjionit. Sipas Dyrkemit, feja “nuk është imagjinare” dhe se fetë nuk janë vetëm çështje e besimit. Të gjitha fetë përfshijnë veprimtari ceremoniale dhe rituale të rregullta, të cilat një grup i besimtarëve i përjetojnë së bashku”(Gddens, 2004: 439). Ndërsa, për dallim nga Dyrkemi, Weberi fenë kryesisht e lidhë me ndryshimet sociale dhe në veprën e tij Etika protestante dhe Shpirti i Kapitalizmit, thekson se “nëpërmjet ideve fetare janë frymëzuar lëvizje që kanë çuar në transformime sociale dramatike. Kështu, Prostestantizmi – veçanërisht Puritanizmi ishte burimi i perspektivës kapitaliste të krijuar në Perëndimin modern” (Giddens, 2004: 440). Këto mendime të sociologëve por edhe mendime tjera të cilat edhe ashtu nuk do të mjaftoheshin që thureshin me pak fjalë kanë domethënie të veçantë, sepse me fjalë të tjera tregojnë dhe pasqyrojnë shumë dimensionalitetin e sociologjisë për studimin e religjionit. Ky studim, të cilin po e paraqesim, ka për qëllim që të trajtoj funksionet e religjionit dhe ndikimet e tyre tek masa, praktikumin e religjionit dhe liritë fetare me theks atë në Kosovë, përhapjen e sekteve fetare, pjesëmarrjen e kosovarëve në luftëra të huaja (Irak dhe Siri) dhe studimin e shkaqeve dhe pasojave për shoqërinë dhe vendin në përgjithësi. Fjalë kyçe: religjioni, praktikimi, liritë, sektet, fundamentalizmi.

1. Funksionet e religjionit përkatësi sociale dhe identitare në mes të dhe postmodernizmi besimtarëve, kjo për faktin se besimtarët duke u ndjerë të një identiteti fetar kanë Religjioni ka ndikim tek shoqëria dhe ndjenjat tjera grupore siç janë: solidariteti se ai ka disa funksione të cilat edhe më social, altruizmi dhe humanizmi në mes shumë e fuqizojnë atë si formë e kohezionit të njëri tjetrit. Rol të rëndësishëm në këtë social. Kur jemi tek funksionet e religjionit drejtim luan edhe mbrojtja ndaj sulmeve ato janë: forcimi i solidaritetit social dhe të feve tjera që kryesisht manifestohet ruajtja e kohezionit social, ndenja grupore, përmes konflikteve fetare. Madje, sipas kuptimi dhe përligjja fetare, kontrolli sociologut Ibën Haldun, “suksesi i islamit shoqëror dhe mobilizimi: 1.Forcimi i rrjedh prej aftësisë së tij për krijuar solidaritetit – religjioni “bashkon, unifikon ndjenjën grupore (el-asabijje) te popujt besimtarët në shumë rituale dhe ceremoni e shtetit arab” (Kamberi, 2012: 121), të përbashkëta duke iu ofruar atyre vlera që më së miri dëshmon studimin mbi dhe besime të njëjta dhe duke i lidhur ndjenjën grupore. 3. Kuptimi dhe Përligjja apo bashkuar ata në një komunitet. fetare – kuptimi i religjionit ka rëndësi për Ritualet fetare janë makina që prodhojnë grupin shoqëror sepse njeriu në kontekstin një vetëdije të njëjtë që rezulton në social kryesisht fenë e përjeton si diçka lidhje shoqërore. Rol tjetër me rëndësi subjektive (instrospeksionale) por edhe është qëndrimi i njëjtë i besimtarëve të metafizike, megjithëse ai ndikohet nga një feje drejt Zotit apo qenies supreme. kuptimet e formësuar nga shoqëria e cila Kjo i zgjon atyre ndjenja të vet sakrificës ia ka deleguar religjionin. Kurse, Përligjja dhe devocionit - nënshtrimit” (Lekaj, fetare “është formë e dhënë e shpjegimit 2004). 2. Ndjenja grupore – lidhemi si një me bazë shoqërore që e arsyeton rrjedhën Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  33  e sjelljeve. Përligjjet përfshijnë në vete Studimet sociologjike këtë fakt shpjegimet të praktikave sociale: Pse ne mundohen që të shtjellojnë përmes veprojmë në këtë apo atë formë? Pse analizimit të lëvizjeve fetare të cilat si duhet t’i respektojmë normat? Pse e reagim apo përgjigje ndaj ndryshimeve dhe kemi këtë pozitë në kuadër të shoqërisë? zhvillimeve sociale ato mund të prodhojnë Këto përligjje janë të rëndësishme për vet ndryshimet sociale. Karakteristikë e të ndërtuar autoritetin brenda grupit...” shoqërisë postmoderniste (bashkëkohore) (Mcguire & Meredith, 2007: 67). 4. janë mungesa e një kohezioni social të Kontrolli shoqëror – historia e fesë tregon mirëfilltë që ka ekzistuar në tradicionalen, se nuk janë të rralla rastet kur tipat niveli i lartë i mobilitetit social, migrimet, karizmatik dhe tradicional thënë kështu urbanizmi, si dhe mediat të cilat apriori në gjuhën Weberiane, kanë përdorur ndikojnë edhe në ndryshimet familjare dhe ideologjitë fetare si instrument psikologjik rënien e funksioneve të fesë në shoqëri. për të ndikuar tek turma, madje sipas Le Andaj, duke parë këto ndryshime në Bon-it“, turma e shpërblen në mënyrë shoqëri sidomos rënien e së shenjtës dhe të pavetëdijshme duke i veshur një fuqi ngritjen e profanes, lindin edhe lëvizjet, të fshehtë një doktrine politike apo një sektet dhe kultet e ndryshme fetare të cilat udhëheqës ushtarak fitimtar të cilët në si opozitë religjioze e organizatave fetare momentin e dhënë nxisin fanatizmin e saj” mundohen që përmes kanalizimeve legale (Le Bon, 2008: 181), që do të thotë se (indoktrinimeve, literaturës, shfrytëzimit perandoritë e ndryshme, monarkitë, fuqitë të demokracisë, mediave, sidomos rrjeteve e ndryshëm botërore, por edhe sistemet sociale) dhe kanalizimeve ilegale (duke tjera moniste kanë përdorur kontrollin përdorur këtu edhe forma të predikimeve shoqëror, përkatësisht religjionin si mjet fetare me frymë intolerante, nxitje të për të kontrolluar vetë shoqërinë. Me urrejtjes, apo edhe përdorimit të formave fjalë të tjera, këto funksione të religjionet tjera si atyre të dhunës dhe presionit kanë ndikim tek masa, sepse përveç psikologjik) të arrijnë që në ombrellën e tjerash ato ndikojnë edhe në psikologjinë tyre të kenë sa më shumë besimtar/ithtarë. e grupeve shoqërore në forma dhe Në këtë drejtim edhe lindin problemet në mënyra të ndryshme. Kurse, kur jemi shoqërinë bashkëkohore, duke bërë kështu tek postmodernizmi, duhet thënë se që si sfida të kësaj shoqërie pikërisht postmodernizmi kanë lindur si rezultat të jenë grupet fetare të cilat përdorin i modernes e cila ka kaluar në shekullin ideologjitë fetare drejt arritjes së qëllimeve XX-të, madje Giddens e quan moderniteti të tyre politike, ekonomike, kulturore dhe i lartë. Sido që të jetë, postmodernizmi shoqërore. Këto sfida dhe probleme janë ka lindur si “rezultat i modernizmit, duke i përcjellë edhe shqiptarët, duke bërë si rrjedhojë e modernizmit, si mbas- kështu që pasuria dhe begatia e madhe e lindje prej modernizmit, si zhvillim i dikurshme e bashkëjetesës fetare të merr modernizmit, si mohim i modernizmit, një anomi. si dhe hedhje poshtë e modernizmit” (Garratt, & Appignanesi, 2006: 4) dhe 2. Praktikimi i religjionit si sistem gjithë shoqëror ka ndërlidhje dhe liritë fetare të fuqishme me religjionin për faktin se pikërisht këto ndryshime shoqërore Shoqëria bashkëkohore edhe pse sot ndikojnë në mënyrë të drejtpërdrejt të karakterizohet me kalimin nga solidariteti kemi ringjallje fetare, fanatizëm fetar, mekanik në atë organik, prapë se prapë ekstremizëm, madje edhe terrorizëm fetar. është pro respektimit të religjionit dhe  34  Praktikimi i religjionit dhe respektimi i lirive fetare në Kosovë respektimit të drejtave dhe lirive fetare, mësimdhënie, praktikë dhe respektim të për faktin se religjioziteti konsiderohet si dukshme...” (EHRC, 2004: 3). një mozaik kulturor dhe shoqëror i vetë Këto dhe akte të tjera, garantojnë shoqërisë që buron nga ajo dhe jeton të drejtën e lirisë dhe praktikimit të me të. Praktikimi i religjionit, ritualeve, religjionit, duke e manifestuar atë edhe shfaqja publike e tij, respektimi i tij, janë publikisht deri në atë moment që nuk të garantuara me të drejta ndërkombëtare, e cenon lirinë dhe integritetin e tjetrit, por edhe më Kushtetuta e ligje të veçanta në të paktën ky është një nga definicionet shtetet amë ku praktikohen besimet fetare. logjike të demokracisë liberale. 2. Lloji i Bazuar në Konventën e mbrojtjes së të dytë i të drejtave qytetare ka të bëjë me të Drejtave të Njeriut dhe Lirive themelore drejtat politike, veçanërisht të drejtën për amandamenduar sipas Protokollit no. 11 - të marr pjesë në zgjedhje dhe në funksione Qeveritë nënshkruese, Anëtare të Këshillit shtetërore. 3. Të drejtat sociale, kanë të të Evropës, Neni 9 - Liria e mendimit, e bëjnë me të drejtat e çdo individi për të ndërgjegjes dhe e fesë. 1. çdo person ka të gëzuar një standard minimal të ndihmës drejtën e lirisë së mendimit, të ndërgjegjes ekonomike dhe të sigurisë” (Giddens, dhe të fesë; kjo e drejtë nënkupton lirinë 2004: 302-303). për të ndryshuar fenë ose bindjet, si Këto të drejta të cilat i identifikon edhe lirinë për të shfaqur fenë e tij ose T. H. Marshall sot në vendet të cilat e bindjet e tij individualisht ose kolektivisht, kanë përqafuar demokracinë liberale publikisht ose privatisht, nëpërmjet kultit, janë të zbërthyera në ligje vendore dhe arsimit, praktikave dhe kryerjes së riteve” respektohen në mënyrë rigoroze. Duke (KMDLTh, 1948, Nr. 11). Ndërsa, “Neni folur rreth këtyre të drejtave edhe në 9 i Konventës Evropiane për të Drejtat e vendet e Ballkanit Perëndimor, mozaiku i Njeriut ofron mbrojtje jo të kualifikuar për feve dhe kulturave i gëzojnë këto drejta. lirinë e mendimit, ndërgjegjes dhe fesë. Ai Ndonëse, në Kosovë komuniteti Islam e gjithashtu siguron mbrojtje për të drejtën për përbën shumicën 95.6%, Katolik 2.2%, të shprehur fenë apo besimin në adhurim, Ortodoks 1.48%, pa religjion 0.07%,

Burimi: QSH “Gani Bobi”, 2011, fq. 18). Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  35  të tjera 0.06% dhe raste të tjera (ASK, shumica (93%) e respodentëve mendojnë 2011: 62), të gjitha konfesionet gëzojnë se çdo njeri duhet të jetë i lirë të shpreh të drejta të barabarta. Këto të drejta janë mendimin dhe besimin e vet” (SHSK, të precizuara me Kushtetutën e saj dhe 2014: 19). Kurse, sa i përket ushtrimit të ligjet përkatëse” (Ligji Nr. 02/L-21, neni fesë në faltoret e tyre, sipas studimit të bërë 1). Prandaj, bazuar nga këto të dhëna nga Shoqata e Sociologëve të Kosovës, mund të shohim se legjislacioni kosovar del se një pjesë e madhe e shoqërisë është konform parimeve ndërkombëtare kosovare marrin pjesë në shërbesat fetare lidhur me respektimin e lirive të besimit (të premten komuniteti mysliman dhe të fetar. Por, shtrohet pyetja: Sa respektohet dielave komuniteti i krishterë). Më tej, në praktik liria e besimit në Kosovë? Kjo studimi thekson se: “Bazuar në rezultatet është një pyetja e cila meriton një analizë e hulumtimit del se një pjesë e shoqërisë më thellë ontologjike, ndaj raportet e kosovare praktikon ritualet fetare, të cilët ndryshme vendore dhe ndërkombëtare, si po ashtu ndikohen edhe nga përmbajtjet dhe studime të ndryshme rreth respektimit fetare sidomos përmes mediave. Andaj, të lirisë së besimit në Kosovë e kanë në pyetjen A merrni pjesë në lutjet fetare cilësuar si pjesërisht të mirë. Bazuar në në Kosovë?, kemi këto rezultate: “42% “Në raportin vjetor të Qeverisë amerikane e respodentëve janë përgjigjur se marrin lidhur me të drejtat dhe liritë fetare në pjesë në lutjet e së premtes të besimit islam, botë gjatë vitit 2013, në segmentin për 6% të besimit të krishterë kanë pohuar se Kosovën, thuhet se Qeveria, Kushtetuta marrin pjesë në lutjet e së dielës, 39% nuk dhe politika përgjithësisht kanë respektuar e di ose refuzon dhe 13% kanë përgjigje liritë fetare, mirëpo ka një rritje të gjuhës negative (jo)” (SHSK, 2014: 24). Nga së urrejtëse dhe anti-semite në mesin e këto të dhëna del se liritë fetare janë të predikuesve fetarë...” (Informatë, 2014). rregulluara me legjislacionin kosovar, të Në anën tjetër, studimet e realizuara së cilat janë të inkorporuara me ligjet, aktet, fundmi, theksojnë ka relativisht respektim deklaratat tjera ndërkombëtare. të lirisë së religjionit në Kosovë. Sipas Por, ajo që është e rëndësishme studimit të bërë nga Qendra për Studimet është edhe fakti se pjesa më e madhe e Humanistike “Gani Bobi”, kemi këto këtyre studimeve tregojnë se praktikimi rezultate. Shih trafikonin; i religjionit (fesë) konsiderohet si vlerë e Ndërsa, një hulumtim tjetër i realizuar veçantë e multikulturalizmit në Kosovë nga Shoqata e Sociologëve të Kosovës - dhe shumëllojshmërive të feve të cilat në SHSK1 lidhur me perceptimin e opinionit Kosovë ekzistojnë. Në anën tjetër, këto kosovar për religjionin të realizuar në studime medoemos theksojnë se liria e korrik të vitit 2014, del se pjesa dërmuese praktikimit të lirë të fesë është relativisht e shoqërisë kosovare mendojnë se askush e mirë, megjithatë në shumicën e rasteve nuk ka të drejtë t’ia imponojë fenë të kemi stigmatizimin e grupeve religjioze, tjerëve, çdo njeri duhet të jetë i lirë të sidomos kjo vërehet tek komuniteti islam, praktikojë besimin e tij. Rezultatet e ku njerëzit (besimtarët) paragjykohen, studimit tregojnë se 93% e respodentëve etiketohen, krijohen stereotipa për ta, në shprehen se askush nuk ka të drejt t’ia bazë të pantallonave të shkurtër, në bazë imponoj tjetërkujt gjykimin mbi fenë. I të mjekrës, si dhe elementeve tjera, gjë që njëjti studim (SHSK) nxjerr në pah se nënkupton një presion psikologjik dhe një

1 Sqarim: SHSK ka realizuar studimin në qershor – korrik 2014, në tërë territorin e Kosovës, me 1001 respondent. Bashkë-autor të aëtij hulumtimi (SHSK) ishin autorët e studimit të tanishëm (BG & FK).  36  Praktikimi i religjionit dhe respektimi i lirive fetare në Kosovë margjinalizim i kësaj kategorie të shoqërisë Karakteristikë kryesore e eklesisë është sonë dhe shihet si një diskriminim fetar. lidhshmëria e saj si organizatë fetare me shtetin (shoqërinë) në mënyrë zyrtare. Në 3. Përhapja e sekteve fetare në Kosovë Kosovë tipa të tilla të organizatave fetare dhe ndikimi i tyre tek masa konsiderohen Bashkësia Fetare Islame dhe Kisha Katolike e Kosovës- Ipeshkëvia. Në kuptimin logjik sekti ka Ato kanë status të definuar shoqëror, me domethënien e pasimit të parimeve të strukturë të besimtarëve dhe janë legjitime një grupi apo lideri fetar, sipas fjalorit në raport me shtetin. Eklezitë në praktikën sociologjik “sekti është organizim fetar fetare janë të karakterizuara me qëndrim që veçohet nga rrjedha e përgjithshme e konformist ndaj sistemit shoqëror. Mirëpo shoqërisë, por që rrënjët i ka në traditën edhe shteti ka qëndrim tepër favorizues fetare..., sekti zakonisht formohet nga ndaj eklezive duke i trajtuar si diçka që njerëz të shkëputur nga trungu fetar, të konsiderohet si pjesë përbërëse e jetës cilët pretendojnë se e përfaqësojnë të shoqërore në një shtet të caktuar. Siç vërtetën, një version të pastër të besimit është rasti me Vatikanin, Jerusalemin dhe nga i cili janë ndarë” (Pajaziti, 2010: Mekën. Denominacionet janë organizata 527), që me fjalë të tjera do të thotë se fetare që nuk kanë lidhje të drejtpërdrejta sektet janë opozitë religjioze të cilat kanë me shtetin. I karakterizon sjellja më ideologji, praktika, filozofi, metoda, e ndaj të tjerëve. Kjo nuk nënkupton edhe të tjera, cilat paraqiten para masës me indiferencën ndaj besimit fetar. Ajo që doktrinat e tyre fetare dhe me interpretime e karakterizon denominacionin është të të tyre dogmatike, ku objektivi i tyre pranuarit e pluralizmit fetar ose e drejta kryesor është arritja e qëllimeve sidomos e të tjerëve për të ndjekur e predikuar hierarki fetare. Sipas Weberit sektet fetare besime të ndryshme. Shembulli më tipik përbëjnë burime dinamike të ndryshimit për denominacionin sot janë organizatat shoqëror, kurse efektiviteti i tyre varet prej fetare të katolikëve, po ashtu edhe të disa organizimit të bashkësisë së ithtarëve” denominacioneve tek protestantët si: (Mcguire & Meredith, 2007: 242). luteranëve, metodistëve, etj. Po ashtu, në Historikisht, është dëshmuar se sektet Në Kosovë kemi grupacione sektare, të kanë pasur shumë ndikim në shtyrjen cilat veprojnë dhe për të cilat pothuajse e vetëvrasjeve dhe vrasjeve të shumë askush nuk është marr me ata deri në njerëzve, sidomos të rinjve në forma gjysmën e dytë të vitit 2014. Këto sektet dhe mënyra më barbare. Në Kosovë, pas janë prezent në kuadër të religjionit viti 2000 janë përhapur grupe sektare, islam dhe tek religjioni i krishterë, lëvizje dhe kulte të ndryshme të cilat sidomos tek denominacionet protestante. bien ndesh me normat demokratike Megjithëse, më shumë targeti orientohet dhe traditat fetare, madje bazuar nga tek religjioni islam sidomos me informatat disa të dhëna del se në Kosovë “kemi e ekzistimit të lëvizjes “Vehabiste”, e organizatat zyrtare fetare, kultin dhe njohur si “Selefizmi”, një lëvizje sipas sektet. Organizatat fetare zyrtare janë të dhënave e cila ekziston së fundi në bashkësi të besimtarëve të identifikuara Kosovë. Qytetarët e Kosovës shprehen të në mënyrë të qartë me qëndrueshmëri irrituar me ardhjen e lëvizjeve, sekteve të koherente shoqërore, status të definuar ndryshme në Kosovë, për faktin se kanë dhe njohje të legjitimitetit. Në praktikën ngjallë fundamentalizëm, panik dhe frik. shoqërore organizatat e tilla janë dy Në hulumtimin e bërë nga Shoqata e llojesh: Eklesia dhe Denominacioni. Sociologëve të Kosovë, përkatësisht në Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  37  pyetjen; Pas luftës në Kosovë sipas disa kundër Terrorizmit 2009 – 2012. Kjo do mediave është evident një vërshim i sekteve të thotë se pavarësisht faktit që institucionet nga të gjitha religjionet, a keni ndonjë e Kosovës kanë ngritur alarmin përballë qëndrim të prerë ndaj tyre? Rezultatet kërcënimeve të ndryshme, prapë se prapë tregojnë se “44% të respodentëve i ka nevojë për shumë progres, në mënyrë që kundërshtojnë pa rezervë, 28% as nuk i qytetarët e Kosovës të ndihen më të sigurt kundërshtoj as nuk i mbështesin, 13% i pavarësisht faktit a kanë të bëjnë këto grupe mbështesin por jo tërësisht, 5% i mbështesin religjione me këtë apo me atë religjion. pa rezervë, i kundërshtoj aty ku prekën interesat e mia dhe 5% nuk e di ose refuzon 4. Pjesëmarrja e të rinjve kosovar të përgjigjet” (SHSK, 2014: 21). në luftëra të huaja në emër të fesë, Këto rezultate po ashtu pasqyrojnë shkaqet dhe pasojat faktin se shoqëria kosovare është duke iu frikësuar një lloj tendence të Feja në përgjithësi luan rol fundamentalizmit fetar në Kosovë, kjo të rëndësishëm në shoqëri dhe sipas sidomos pas shkuarjes së të rinjve shqiptarë funksionalistëve ajo konsiderohet edhe si në konfliktet në Siri dhe Irak, bashkimit me mjet i integrimit shoqëror. Kurse, sipas organizatën ISIS dhe arrestimet e fundit të Ludwig Wittgenstein-it “feja është niveli 40 personave me tendencë xhihadiste. Sido më i thellë i detit që çdo herë mbetet i që të jetë, faktet sociologjike tregojnë se qetë, ndërsa në sipërfaqe të tij shihen valë ekzistojnë një sërë grupesh, lëvizjesh, apo të mëdha” (Mcguire & Meredith, 2007: sektesh në kuadër të të gjitha religjioneve 13). Në anën tjetër, studimet e shumta të cilat veprojnë në Kosovë dhe kanë flasin se feja ka qenë një ndër promotorët për qëllim ndikimin sa më të madh tek kryesor për ndalimin e dukurive negative masa, si dhe të arrijnë hierarkinë fetare të shoqërisë bashkëkohore dhe sjelljeve të cilën e gëzojnë bashkësitë/organizatat devijante të saj, sidomos ndikimi më i fetare zyrtare në Kosovë. Madje, kjo madh është vërejtur tek parandalimi i konsiderohet edhe një lloj anarkie ndaj vet vetëvrasjes. Sipas studimeve të Gallup-it. organizatave fetare në Kosovë, sidomos ndaj BIK-ut, ku një pjesë e imamëve Vendet të cilat kanë rritje të normave (hoxhallarëve) edhe janë deklaruar kundër religjioze kanë më pak vetëvrasje p.sh. përfaqësuesve të BIK-ut me akuza të Kuvajti ku shkalla e religjiozitetit është mbështetjes së lëvizjes selefiste. 83% shkalla e vetëvrasjeve është 1.95%, Duke marrë parasysh rrethanat Panamaja shkalla e religjiozitetit 69% - shoqërore, ekonomike dhe politike së shkalla e vetëvrasjes 6.25, Finlanda shkalla fundi në Kosovë, sidomos pas arrestimeve e religjiozitetit 36% - shkalla e vetëvrasjes të shumta lidhur me pretendimet rreth 20.55, Sllovenia shkalla e religjiozitetit ekstremizmit fetar, qasja institucionale 41% - shkalla e vetëvrasjes 25.50, etj. ka ndryshuar dukshëm. Kjo për faktin Studimi i realizuar nga Gallup, tregon se se këto arrestime kanë dhënë alarm se religjioni mund të jenë njëri ndër faktorët Kosova mund të jetë edhe strehë e një kryesor në parandalimin e vetëvrasjeve” lloj radikalizmi fetar dhe të shembet (Kamberi, 2014). bashkëjetesa fetare e cila ka traditë me shekuj. Madje, qasja institucionale karshi Pra, nga kjo del se feja ka dy përhapjes së ekstremizmit fetar, ka filluar role: së pari ajo ka rolin dhe ndikimin para disa viteve me hartimin të Strategjinë në shpjegimin e normave fetare tek Kombëtare të Republikës së Kosovës besimtarët (ithtarët) sesi duhet vepruar,  38  Praktikimi i religjionit dhe respektimi i lirive fetare në Kosovë kurse roli i dytë mund të jetë destruktiv sepse është çështje e brendshme e Sirisë, dhe sfidë për shoqërinë bashkëkohore, 24% mendojnë se është e drejtë e tyre sidomos kur predikuesit fetar dhe rrymat personale, 24% mendojnë se duhet e ndryshme (sektet fetare, lëvizjet, kultet) ndaluar me ligj shkuarjen e shqiptarëve në kanë ndikim social tek besimtarët dhe Siri, 3% mendojnë se lufta në Siri është përmes kanaleve fetare ndikojnë që (ata obligim fetar dhe 11% nuk e di ose kanë besimtarët) të shkojnë në konflikte e refuzuar të përgjigjen” (SHSK, 2014: 32). luftëra të ndryshme, kjo madje në gjuhën Këto rezultate njëheritë tregojnë se pjesa politike njihet edhe si “mercenarizëm”, më e madhe e respodentëve të cilët kanë që ka kuptimin “e personit i cili merr qenë target grup në këtë hulumtim janë pjesë në një konflikt të armatosur, i cili kundër shkuarjes së shqiptarëve në Siri dhe nuk është shtetas ose palë në konflikt, Irak dhe i dënojnë fuqishëm veprimet e por është i motivuar për të marrë pjesë tilla. Më tej, po ky hulumtim tregon edhe në luftime nga dëshira për përfitime faktin e imazhit të Kosovës në raport me personale” (PAGC, 12 August 1949). Nga vendet tjera, sidomos pas pjesëmarrjes kjo lë të kuptohet mercenarizmi (xhihadi së shqiptarëve në këto konflikte, ku në gjuhën myslimane), por edhe forma në pyetjen: A mund të thoni se çfarë tjera që njihen sot, ka për qëllim të luftoj pasqyre Kosovës mund t’i jap shkuarja e në luftëra tjera për qëllime ndryshme shqiptarëve në Siri?, rezultatet tregojnë se; ekonomike, sociale, politike, kulturore dhe 67% e respodentëve e shohin si pasqyrë religjioze. Megjithatë, ky merceranizëm negative për Kosovën, 15% pasqyrë nuk është i ri, historikisht ai daton qysh neutrale, sepse ka edhe shtetet tjera që herët dhe është bartur brez pas brezi deri shkojnë në Siri, 2% pasqyrë pozitive dhe në ditët e sotme tek shumë popuj, duke 16% nuk e di ose refuzon të përgjigjet” mos përjashtuar këtu edhe shqiptarët. (SHSK, 2014: 33). Shqiptarët edhe më herët kanë marr pjesë Megjithatë, në këtë drejtim shihet në luftëra të ndryshme si: Petro Marko, se preokupimi kryesor i qytetarëve dhe Asim Vokshi, Zenel Hajdini, etj, në luftën shqetësimi i tyre është se sa përbënë rrezik e Spanjës, pastaj një pjesë e madhe e kthimi i tyre nga Siria. Studimi nxjerr shqiptarëve kanë marr pjesë në konfliktet në pah se; 40% e respodentëve e shohin që janë zhvilluar në mes të Bosnjës vs kthimin e tyre me rrezik, 20% mesatarisht Serbisë dhe Kroacisë vs Serbisë, e kështu me rrezikshmëri, 13% pak, 8% aspak dhe me radhë. Mirëpo, së fundi shihet se 19% nuk e di” (SHSK, 2014: 33). Bazuar “efekti domino” i mercenarizmit ka filluar në këtë hulumtime, shohim se pjesa më e të shihet edhe tek shqiptarët sidomos me madhe e shoqërisë kosovare është kundër pjesëmarrjen e tyre në konfliktet e Sirisë shkuarjes së shqiptarëve në Siri dhe Irak për dhe të Irakut, gjë që ka ngjallë reagime të të luftuar, kurse një pjesë tjetër mendojnë mëdha në Kosovë dhe jashtë saj. se mbi të gjitha është çështje e tyre Sipas hulumtimit të bërë nga Shoqata personale, ndërsa një pjesë tjetër mendojnë e Sociologëve të Kosovës – SHSK lidhur se duhet ndaluar me ligj shkuarjen e me perceptimin e qytetarëve të Kosovës shqiptarëve në konfliktet e huaja ashtu lidhur me religjionin, përkatësisht sikurse vendet e Bashkimit Evropian. në pyetjet: Cili është mendimi i Juaj Në anën tjetër, shihet se pjesëmarrja në lidhur me pjesëmarrjen e shqiptarëve këto konflikte mund të dëmton imazhin në Siri?, rezultatet tregojnë se: 38% e e Kosovës në raport me perëndimin sepse respondentëve mendojnë se shqiptarët grupet si ISIS, Al- Nusra, e grupe tjera nuk kanë nevojë të shkojnë në luftë, tani më janë shpallur edhe si organizata Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  39  terroriste ndërkombëtare dhe se bashkimi vdekja”. Po ashtu, faktorë tjerë janë edhe me këto organizata padyshim se do t’i mungesa e mekanizmave të implementimit jepte Kosovës një konotacion negativ në të legjislacionit në praktikë, mungesa raport me marrëdhëniet ndërkombëtare. e kontrollit shoqëror nga institucionet Problemi kryesor qëndron në faktin se përkatëse lidhur me hyrjet dhe daljet në përbënë rrezik kthimi i tyre nga këto Kosovë dhe kontrolli financiar. konflikte, kur kihet parasysh fakti që Ndikimi i mediave si një mekanizëm traumat psikologjike dhe sociale kryesisht i fortë psikologjik dhe ndikim tek masa, shfaqen pas një periudhe afat gjate pas madje në disa raste edhe hiper-bolizimin kthimit nga konfliktet. Kjo do të thotë se e gjërave, etj. Këto janë disa nga shkaqet shoqërisë kosovare mund t’i kanoset rrezik kryesore që kanë shpie që shqiptarët të i madh me rastin e kthimit tyre, sidomos marrin pjesë në konfliktet e jashtme. kur kemi parasysh faktin se Kosova ka Ndërsa, pasojat mund të jenë shumë të mungesë të rehabilitimit të pjesëmarrësve mëdha dhe njëkohësisht të dëmshme për në luftëra, si dhe është shumë vështirë shoqërinë kosovare në përgjithësi. Së edhe integrimi shoqëror i tyre. pari, si rezultat i stresit post-traumatik pjesëmarrësit në këto konflikte mund të 5. Shkaqet dhe pasojat e pjesëmarrjes kenë çrregullime psikologjike dhe mund së kosovarëve në konfliktet e huaja të vjen deri tek vetëvrasja. Së dyti, me rastin e kthimit të tyre, ata mund të kenë Kur flasim për shkaqet e pjesëmarrjes probleme të mëdha në rehabilitimin dhe së shqiptarëve në konfliktet e huaja, integrimin shoqëror. Së treti, kemi parë normalisht që në këtë drejtim na ndërlidhen që shpeshherë fëmijët manipulohen, gjë shumë faktorë, si: së pari stagnimi i ngërçit që fëmijët konsiderohen e ardhmja e nga kalimi i solidaritetit mekanik në vendit dhe pasojat e tilla mund të bartën atë organik, që do të thotë se shoqëria tek fëmijët, sidomos ideologjitë fetare kosovare në përgjithësi ka ngec në mes të cilat më pastaj do të jenë kronike. Së të zëvendësimit të lidhjeve të vjetra me katërti, pasojat mund të zgjerohen edhe ato të reja, pastaj kriza e vlerave e cila të shndërrohen në konflikte fetare dhe të ka prodhuar krizë të identitetit dhe kjo e përmbysin pasurin e ndërtuar me shekuj fundit ka prodhuar krizën e personalitetit. që është bashkëjetesa fetare dhe të marrin Shkaqet tjera lidhen edhe me periudhën përmasa edhe më të mëdha. e tranzicionit e cila është stërzgjatur pothuajse më shumë në Kosovë sesa 6. Përfundim në vendet tjera. Shkaqe tjera janë edhe faktorët ekonomiko – social dhe nevoja Duke parë rëndësinë e kësaj tematike, për një jetë më të mirë, ku sipas të dhënave mund të themi se kjo temë është mjaftë shkalla e papunësisë dhe varfërisë ende e gjerë dhe komplekse dhe si e tillë nga mbetet shumë e lartë (papunësia mbi 30%, dioptria e një sociologu kërkon një qasje 2014). Faktor tjerë me rëndësi janë edhe më të hapur në mënyrë që të studiohet predikimet fetare nga disa klerikët fetar, fenomeni në fjalë. Prandaj, mund të sidomos ndikimi i tyre për pjesëmarrje nënvizojmë se studimet e bëra në Kosovë në konfliktet e huaja si pjesë xhihadit por edhe në Shqipëri e më gjerë, kanë (luftës së shenjtë), sepse xhihadistët nuk dëshmuar se ndikimi i faktorëve të shumtë i frikësohen vdekjes dhe përderisa ne ka bërë që të kemi rryma, lëvizje, grupe e kemi sloganin “rroftë jeta” për ta ky të ndryshme me karakter të ideologjive slogan është shndërruar në atë “rroftë fetare, të cilat më pastaj iu janë bashkuar  40  Praktikimi i religjionit dhe respektimi i lirive fetare në Kosovë grupacioneve terroriste me karakter fetar studimet e realizuara në Kosovë, kanë si ato në Siri dhe Irak. Gjatë, këtij studimi theksuar se pjesa më e madhe e qytetarëve u kuptua se legjislacioni aktual në Kosovë mbështetin manifestimin e lirisë së iu lejon qytetarëve t’i shprehin bindjet besimit, praktikimin e tij dhe e shohin si fetare apo orientimet konform parimeve të drejtë njerëzore, por ata janë kundër ndërkombëtare, megjithëse mungon pjesëmarrjes në konflikte të huaja, gjë që, një ligj i mirëfilltë që do të ndalonte jo vetëm e dëmton imazhin e shtetit të ri, pjesëmarrjen në konflikte të huaja. por paraqet edhe një rrezik potencial me Në anën tjetër, nga ajo që u tha më rastin e kthimit të tyre në vend, sidomos lartë, mund të arrijmë tek konstatimi me ekspozimin e stresit post- traumtatik se ndikimi i shkaqeve të ndryshme si: i cili mund të shfaqet më vonë. atyre ekonomiko – sociale dhe ligjëratave Në bazë të këtyre argumenteve ekstremiste, janë ndër shkaqet që njerëzit mund të përfundojmë se shqiptarët në i shtyjnë drejt veprimeve (pjesëmarrjen në përgjithësi kanë qenë urë lidhëse në mes të luftëra të huaja) të tilla të pa paramenduar diversiteteve fetare dhe asnjëherë nuk kanë mirë. Ndërsa, në anën tjetër kjo reflekton pasur probleme mes konflikteve fetare, gjë edhe në prishjen e trashëgimisë së që, në këtë drejtim mund të dëshmojnë se tolerancës dhe bashkëjetesës fetare të janë faktorë stabiliteti në Ballkan si dhe shqiptarëve. kanë mundësi të ruajnë kontunuitetin Feja si pjesë përbërëse e individit, fetar dhe kombëtar dhe t’i lënë dallimet pjesë e unit të tij dhe pjesë e identitetit, tjera kulturore me qëllim të vazhdimit të është një vlerë e madhe e cila mund të kohezionit social dhe ndërtimit të urave garantohet dhe mbrohet me ligj, por jo të tolerancës, duke bërë kështu që të jenë edhe propagandimi në emër të saj, ku shembull për bashkëjetesë, tolerancë dhe pasojat do të ishin të mëdha, të paktën paqe jo vetëm në Evropë por edhe më këto janë disa nga gjetjet. Në këtë drejtim, gjerë.

REFERENCAT

ASK (2011) Regjistrimi i popullsisë, ekonomive Konventa e mbrojtjes së të Drejtave të Njeriut dhe familjare dhe banesave në Kosovë, Prishtinë: Lirive themelore” Amanduar sipas Protokollit ASK. (1948) Nr. 11. Equality Human Rights Commission (2004) Shkencore Filozofike, Botimi I, Numri 1, fq. 121, “Reliogion or beliefin the workplace: An Prishtinë, shtator 2011. explanation of recent European Court of Garratt, Ch & Appignanesi, R,. (2006) Human Rights judgments”, EHRC. Postmodernizmi – Shkurt e Shqip, Prishtinë: Kamberi, F,. (2014) “Sa është e rrezikuar shoqëria Rrokullira. kosovare nga fenomeni i vetëvrasjes”, Shkup, Giddens, A., (2004) Sociologjia, Tiran`: Çabej - shih: http://www.yllpress.com/85178/ Fondacioni Soros. sa-eshte-e-rrezikuar-shoqeria-kosovare-nga- Informatë: SHBA (2014) “Në Kosovë më fenomeni-i-vetevrasjes-.html. pak tolerancë fetare”, Publikuar nga Kamberi, F., (2014) “Religjioni në mes të Radiotelevizioni i Kosovës në lajmet qendrore Dogmatizmit dhe Liberalizmit”, botuar në të datës 28.07.2014, marrë nga: http://www. Gazetën Tribuna, me dt. 19 gusht 2014. telegrafi.com/lajme/shba-ne-kosove-me-pak- Kamberi, Ferdi (2012) “Konflikti dhe Religjioni”, tolerance-fetare-2-48575.html Instituti Shkencor AVICENA, Revistë. Le Bon, G,. (2008) Psikologjia e Popujve dhe e Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  41 

Turmave, Tiran`: Fan Noli Protection of Victims of International Armed Lekaj, F,. (2004) “Funksionet e Religjionit në Conflicts (Protocol 1)”, Article 47. Shoqëri”, punim esestik, në: http://www. Qendra për Studime Humanistike “Gani Bobi” rruzull.net/article-print-274.html. (2011): “Interesi Publik dhe Religjioni”, Ligji Nr. 02/L-21: “Ligji për Lirinë Fetare në KFOS, Hulumtim i Opinionit realizuar në Kosovë”, Kuvendi i Kosovës, neni 1. shtator, Ferizaj. Meredith, B. Mcguire (2007) Religjioni në Shoqata e Sociologëve të Kosovës, (2014) Kontekstin Shoqëror, Shkup: Logos – A. “Raport mbi Hulumtimin e Perceptimit Pajaziti, A. (2010) Fjalor Sociologjik, Shkup: të Qytetarëve të Kosovës lidhur me Logos A Religjionin”, Prishtinë. Protocol Additional to the Geneva Conventions Tribuna, shih: http://www.gazetatribuna. of 12 August 1949, and relating to the com/?FaqeID=8&LajmID=79545.

ABSTRACT

Religion is considered as the oldest form of human consciousness which is ancient as man himself and followed the man step by step up to today. Even though there are many definitions on religion, however, the word religion derives from the Latin “religiare” which means the connection of community or social group and the “most researchers, especially researchers in the sociology of religion, considered a spiritual connection, emotional, metaphysical, but also physical (social groups) with absolute power for each religious confession has a special meaning “(Kamberi, F., 2014). This means that religion as part of the human is part of his identity and parts of collective memory it that is meant to guide him (man) towards good deeds or works. In this regard, seeing the role, importance and functions of religion in society, sociology as a science attaches special importance in this area, because it relates to society and is part of it. Sociologists in particular Marx, Weber and functionalist topped with Dyrkemy, a large proportion of studies have devoted to the issue of the relationship between social and religious groups. According Dyrkemy, religion “is not imaginary” and that religions are not just a matter of trust. All religions include ceremonial and ritual activities fair, which a group of believers experience together “(Gddens, 2004: 439). While, unlike Dyrkemy, Weber religion mainly connects with social changes and in his work “The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, states that “religious ideas are inspired by movements that have led to dramatic social transformations. Thus, Protestantism - especially Puritanism was the source of capitalist perspective to create the modern West “(Giddens, 2004: 440). These sociologists thoughts but also other thoughts which already will not only wanted to briefly elaborated have special significance, because in other words show and reflect more dimensionality study of sociology of religion. This study, which we present, is intended to treat religious functions and their impacts on measures practicing of religion and religious freedom with emphasis that in Kosovo, the spread of religious sects, Kosovo’s participation in foreign wars (Iraq and Syria) and the study of the causes and consequences for society and the place at large. Keywords: religion, practice, freedoms, sects, fundamentalism.  42  Praktikimi i religjionit dhe respektimi i lirive fetare në Kosovë Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  43 

NDIKIMI I REFORMËS TERRITORIALE NË RIDIMENSIONIMIN E BASTIONEVE POLITIKE NË SHQIPËRI

Erindi BEJKO Shërbimi Kombëtar i Punësimit; Universiteti “A. Moisiu”, Durrës E-mail: [email protected];

Kseanela SOTIROFSKI Universiteti “A. Moisiu”, Durrës E-mail: [email protected];

Përmbledhje

Përgatitjet dhe zhvillimi i Zgjedhjeve për Pushtetin Vendor në Shqipëri në vitet 2003, 2007 dhe 2011, treguan shumë pika të dobëta në Kodin Zgjedhor dhe në sistemin politik të Shqipërisë. Rekomandimet e OSBE-së për reforma në sistemin politik dhe sidomos, për zhvillimin e zgjedhjeve të ardhshme, u japin partive të mazhorancës qeverisëse, orientime të rëndësishme, për ta reformuar edhe më tej sistemin politik, për ta demokratizuar dhe modernizuar atë. Qëllimi i këtij studimi është të hedhë sadopak dritë mbi ndikimin që ndarja e re territoriale do ketë në ndryshimin dhe përmbysjen e disa bastioneve politike, për faktin se vota e zonave rurale është në numër më e madhe se vota e zonave urbane. Historia e zgjedhjeve për drejtuesit e pushtetit lokal në Shqipëri, dy dekadat e sistemit pluralist ka njohur rezultate të

Erindi BEJKO është drejtor i programeve dhe integrimit ne tregun e punës pranë shërbimit kombëtar të punësimit dhe pedagog në Universitetin `A. Moisiu`. Ai është duke përfunduar studimet doktorale në Fakultetin e Shkencave Sociale, Universitetin e Tiranës, departamenti i Shkencave Politike. Ka përfunduar studimet e ciklit të parë ne Shkenca Politike dhe Drejtësi dhe ciklin e dytë në të Drejtën Publike.

Kseanela SOTIROFSKI është pedagoge në Universitetin `A. Moisiu`, Fakulteti i Edukimit dhe aktualisht Dekane e këtij fakulteti. Është doktoruar në Shkenca Edukimi në universitetin `Gazi`, Ankara dhe mban titullin Profesore e Asociuar.

Studime Sociale 2014, 2 (8): 43-50  44  Ndikimi i Reformës Territoriale në Ridimensionimin e Bastioneve Politike

ndryshme në varësi të zonave të caktuara dhe si rrjedhojë zona të ndryshme janë identifikuar si bastione politike të majta ose të djathta. Por me ndryshimet e fundit në ligjin për ndarjen e re territoriale ku komunat shkrihen me bashkitë dhe ku kandidati i bashkisë i cili më parë mbulonte vetëm zonat urbane, tani do të mbulojë dhe zonat rurale ka komplikon akoma më shumë diktimin e sjelljes votuese të elektoratit. Zona rurale të ndryshme kanë preferencë politike të ndryshmë. Këto preferenca mund të ndikojnë deri në përmbysjen e bastioneve. Të dhënat e marra nga buletinet e KQZ, bashkimi mes votës së zonave rurale dhe urbane për vitet 2003, 2007, 2011 dhe intervistat e strukturuara me kryetarët e bashkive të Kavajës, Korçës dhe Shkodrës do të përdoren për realizimin e qëllimit të këtij studimi. Si rezultat, bastionet politike në zgjedhjet vendore të vitit 2015 do të ndikohen nga sjellja elektorale e banorëve që jetojnë në zona urbane

Hyrje Socialiste deri në katër herë, çka tregon se kanë qenë bastione të majta. Po ashtu, Përgatitjet dhe zhvillimi i zgjedhjeve në qytete si Kavaja dhe Shkodra është për pushtetin vendor në Shqipëri, treguan votuar pesë herë rresht për kandidatë të shumë pika të dobëta në Kodin Zgjedhor Partisë Demokratike. E njëjta situate është dhe në sistemin politik të Shqipërisë. edhe në komuna ku ka raste që i njëjti Rekomandimet e OSBE-së për reforma kandidat është votuar edhe deri në gjashtë të sistemit politik dhe sidomos, për herë rresht për të drejtuar institucionin zhvillimin e zgjedhjeve të ardhshme, e pushtetit lokal. Por, me ndryshimet e u japin partive të shumicës qeverisëse, fundit në ligjin për ndarjen e re territoriale orientime të rëndësishme, për ta reformuar ku komunat shkrihen me bashkitë dhe ku edhe më tej sistemin politik. Partive kandidati i bashkisë i cili më parë mbulonte politike dhe qeverisë së vendit u kërkohet vetëm zonat urbane, tani do të mbulojë të heqin dorë nga konfliktet permanente dhe zonat rurale çka komplikon akoma dhe të përfundojnë bojkotin e anasjelltë. më shumë diktimin e sjelljes votuese të Vetëm kur të ndërmerren reforma të elektoratit. Zona rurale të ndryshme kanë përbashkëta dhe nga Kuvendi të hartohen preference politike të ndryshme. Këto ligje të reja e që i shërbejnë vendit, do të preferenca mund të ndikojnë deri në mundësohet të bëhen hapa vendimtarë përmbysjen e bastioneve. në rrugën e Shqipërisë drejt demokracisë Megjithëse një vend me një histori (Frehner, 2011).1 shtet-formimi 102 vjeçar, Shqipëria nisi Qëllimi i këtij studimi është të hedhë konfigurimin e kuadrit institucional, dritë mbi ndikimin që ndarja e re elektorale nxitur nga parimet demokratike, pas rënies do ketë në ndryshimin dhe përmbysjen e së sistemit komunist. Deri në vitet 90, disa bastioneve, sepse vota e zonave rurale shqiptarët ishin qeverisur me një sistem te është në numër më e madhe se vota e centralizuar dhe koncepti decentralizim nuk zonave urbane. Historia e zgjedhjeve për njihej dhe aq më pak të ishte i përdorshëm drejtuesit e pushtetit lokal në Shqipëri për institucionet. Në fillim të sistemit dy dekadat e sistemit pluralist ka njohur pluralist-demokratik decentralizimi sërish rezultate të ndryshme në varësi të zonave nuk po gjente vendin që i takonte për të caktuara. Qytete si Kuçova, Erseka kanë sa i përket reformimit të shpërndarjes votuar për të njëjtin kandidat të Partisë së pushtetit nga pushteti qendror te ai

1 Zgjedhjet lokale ne Shqiperi, Raport mbi vendin, Willibold Frehner, Konrad-Adenauer-Stiftung, 2011. Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  45  vendor. Qeveritë dhe qeveritarë të nxitur parë dhe këshilli i qarkut si nivel më i lartë, dhe nga problematikat qe solli përmbysja por që funksionon si një agjent i pushtetit e menjëhershme e sistemit, kryesisht e qendror në terren. përqendruan vëmendjen tek, ristrukturimi Plotësimi i kuadrit ligjor dhe mbyllja i sistemit të bankave, ekonomia e tregut, e procesit të gjatë të tranzicionit i dha privatizimi, stabiliteti makro ekonomik, etj. mundësi vendit të fillonte të vepronte për (Stability Past Conference, 2006)2. ndërtimin e një strukture të decentralizuar Decentralizimi si proces filloi të fiskale dhe administrative (Raport Analitik merrte jetë në Shqipëri me miratimin e i Bankës Botërore, 2004)7. Kushtetutë së vitit 1998. Hyrja në fuqi e Por, pavarësisht progresit në fushën Kartës Evropiane të Vetëqeverisjes Vendore e decentralizimit të pushtetit vendor, (KEVV) më 1/08/2000 (Karta Evropiane nuk ishte arritur që ky proces te merrte e Vetëqeverisjes Vendore, 2000)3 si pjesë formën përfundimtare ndaj, lindi nevoja e e rëndësishme e legjislacionit shqiptar, e një ndarjeje të re territoriale e cila do ulte ndryshoi situatën në njësitë e qeverisjes ndjeshëm numrin e njësive të qeverisjes vendore. Ashtu sikurse edhe shtetet e tjera vendore. Kjo ndarje territoriale në themel të nënshkruese të KEVV, Shqipëria pranon, saj ka decentralizimin dhe rritje e eficencës edhe në Kushtetutë (KEVV)4, ekzistencën ekonomike për sa i përket përdorimit e bashkive/komunave si ndarje territoriale të fondeve publike, por në këtë studim, që zotërojnë disa kompetenca e pushtete që përtej efektit ekonomik dhe procesit te janë të përcaktuara ligjërisht: si shpërndarje decentralizimit, do studiohet efekti politik thelbësore e funksioneve të pushtetit që kjo reformë do sjellë për partitë politike qendror nën përgjegjësinë e tyre dhe që dhe rezultatet e tyre në zgjedhjet lokale. vihen në zbatim nga anëtarë/funksionarë Qëllimi i këtij studimi është kuptimi i të ardhur nga zgjedhje të lira (KEVV)5. efekteve reale që reforma territoriale do të Megjithatë, pavarësisht vullnetit, sjellë në jetën e partive politike në Shqipëri kuadrit disi të rregulluar ligjor dhe koha dhe aq më shumë, partive të cilat kanë që i kishte ardhur si proces, ishte fillim dominuar te njëjtën zonë për disa zgjedhje viti 2000 ai që i dha shtysën më të madhe rresht. Meqenëse reforma do ketë ndikim në këtij procesi. Kushtetuta e Republikës zgjedhjet lokale atëherë këto lloj zgjedhjesh së Shqipërisë e vitit 1998 përcaktoi se do të jenë objekt i këtij studimi. pushtetet vendore bazohen në parimin Gjithashtu, qëllimi i këtij studimi e decentralizimit dhe se marrëdhëniet është kuptimi i kahes politike që do midis pushtetit qendror dhe atij vendor ndjekin njësi të caktuara të qeverisjes bazohen tek autonomia, ligjshmëria vendore në momentin kur zonat rurale dhe bashkëpunimi (Ligji Nr.8417, bashkohen me zonat urbane. Debati nëse datë 21/10/1998)6. Sipas Kushtetutës, kjo reformë është territoriale apo reformë Shqipëria është një shtet me dy nivele të e bërë vetëm për shkaqe elektorale do të pushtetit vendor: bashki/komunë si nivel i vazhdojë derisa të vërehen rezultatet sesi

2 Stability Pact Conference, Fiscal Decentralization in SEE Countries, Case of Albania, 30 September 2006. 3 Karta Evropiane e Vetëqeverisjes Vendore u nënshkrua nga Shqipëria më 27/05/1998, u ratifikua më 4/04/2000 dhe hyri ne fuqi më 1/08/2000, Ligji Nr. 8548, datë 11/11/1999 “Për Ratifikimin e Kartës Evropiane të Autonomisë Vendore”. 4 Në zbatim të Nenit 2 të KEVV, baza ligjore dhe kushtetuese e vetëqeverisjes vendore. 5 Neni 3 i KEVV 6 Neni 13, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë (Ligji Nr.8417, datë 21/10/1998) 7 Shqipëria dhe Decentralizimi në Tranzicion, Raport Analitik i Bankës Botërore, Gusht 2004  46  Ndikimi i Reformës Territoriale në Ridimensionimin e Bastioneve Politike do ndahen zonat mes partive politike. (Council of European Municipality and Reforma territoriale është një eksperiencë Region, 2013).8 e provuar në shumë vende evropiane si Pothuajse shumica e vendeve evropiane Belgjika, Estonia, Danimarka, Sllovenia (Austria, Bosnja, Belgjika, Kroacia, Çekia, ndaj në qëllimet e studimit hyn edhe fakti Qipro, Estonia, Danimarka, Gjeorgjia, sesa e nevojshme është kjo reformë për Franca, Lituani, Letoni, Mata, Luksemburgu, vendin tone në këtë moment. Hollanda, Portugalia, Polonia, Sllovakia, Spanja, Zvicra Anglia) (Council of European Metodologjia Muncipality and Region, 2013)9, gjatë dekadave të fundit i janë në shtruar procesit Në këtë artikull do të përdoren burime te reformave të territorit. dhe të dhëna empirike kryesisht: raporte te Pyetja kryesore që bëhet shpesh kur Komisionit Qendror të zgjedhjeve të cilat ndodhin reforma themelore është, cili do na nevojiten për të analizuar rezultatet është impakti dhe përfitimi politik i partive ndër vite të zonave të cilat do të marrim (Dandoy, 2010).10 Në rastin e reformës në studim. Gjithashtu materialet dhe territoriale shtrohet pyetja në se kjo reformë raportet e vendeve perëndimore si Estonia, është vetëm për çështje decentralizimi Belgjika, Norvegjia të cilat e kanë aplikuar dhe përfitimi ekonomik apo është në disa procesin e reformës territoriale dhe i kanë elemente të saj edhe një reformë territoriale. kuptuar efektet që sjell për partitë politike Pyetja tjetër që mund të shtrohet është, cili bashkimi i zonave rurale me ato urbane. ishte roli i aktorëve politikë në hartimin Gjithashtu për të njohur procesin e e kësaj reforme dhe cilat janë interesat decentralizimit do të përdoren raportet e partive nga kjo reforme. Thellojnë ndërkombëtare dhe ligjet shqiptare të cilat rezultat apo humbasin? Gjithashtu pjese e çuan deri ne bërjen e kësaj reforme. debatit për sa i përket reformës territoriale është pyetja, partive politike i intereson Kuadri teorik më shumë procesi aq i domosdoshëm i decentralizimit, rritja e fuqisë së njësive të Reforma territoriale dhe autonomia qeverisjes vendore, apo ju intereson thjesht rajonale janë kthyer sot në çështje mjaft rezultati në votime i kandidatëve të tyre të diskutuara në arenën Evropiane. Në dhe qeverisja e territorit? (Dandoy, 2010)11 shumë vende, debati rreth riorganizimit Në vende si Polonia, partitë politike dhe krijimin të autonomisë nga kanë mbajtur një qëndrim pozitiv ndaj institucionet, ka arritur të zërë vend në hartimit të reformës nga specialiste të tryezat politike dhe të marrë vëmendjen e fushës, ndërkohë që e kundërta ka ndodhur medias dhe opinionit publik. Një numër i më Ukrainën, vend i cili pas eksperiencës konsiderueshëm i vendeve kanë formula të së sistemit diktatorial, paritë e patën të ngjashme me njëri tjetrin siç edhe shumë vështirë tëi përshtateshin më shpejt si vende kanë formula të ndryshme për sa i reformave themelore në ndarjen e territorit përket mënyrës se si riorganizohet territori (Romanovska, 2012).12

8 Territoral reforms in Europe in times of crisis, Council of European Municipality and Region, 2013. 9 Territoral reforms in Europe in times of crisic, Council of European Muncipality and Region, 2013. 10 Territorial reforms and party competition in Belgium, Régis Dandoy, University of Edinburgh, 2010. 11 Territorial reforms and party competition in Belgium, Régis Dandoy, University of Edinburgh, 2010. 12 Contrasting the administrative-territorial reforms in Poland and Ukrahine, Oleksandra Romanovska, Hungary 2012. Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  47 

Në rastin e vendit tonë, kjo reformë do territoriale i nevojitet vendit për disa arsye: ketë efekt afatgjatë që ndoshta mendohet rritja e efiçencës së përdorimit të fondeve të zgjasë disa dekada, ndaj dhe llogaritë publike, fuqizimit të njësive të qeverisjes e partive politike do dhe duhet të bëhen vendore, mbulimit të më shumë funksioneve mirë. Ishte kjo arsyeja që e çoi Partine nga këto njësi, fuqizimit ekonomik te këtyre Demokratike, drejt Gjykatës Kushtetuese, zonave (Swianiewicz, 2010).14 me pretendimin se kjo reformë ka probleme dhe nuk respekton disa nga parimet Analiza e të dhënave ligjore në kriterin e ndarjes së territorit, pavarësisht faktit se ekipi që ka bërë Për të kuptuar efektet politike të reformën e ka përpiluar në bashkëpunim reformës territoriale, në studim merren dhe diskutim me: deputetët, institucionet dy qytete të cilët kanë bashki të nivelit e pushtetit vendor dhe qendror, media, të dytë, Peshkopinë dhe Korçën. Të dy shoqëria civile, sektori privat dhe qytetarë këto dy qytete kanë votuar të njëjtën parti në zonat urbane dhe zonat rurale (Ministria për 3 zgjedhje lokale rresht, përkatësisht për Cështjet Vendore 2013).13 Peshkopia, Partine Demokratike dhe Kjo reformë do detyrojë partitë Korça 3 herë Partinë Socialiste, ndaj këto politike të ndryshojnë strukturat e tyre të zona duke qenë se kane votuar më shumë brendshme, qoftë nga zona që do mbulojë se tre herë të njëjtën forcë politike mund një kryetar partie qoftë edhe nga forumet ti konsiderojmë bastion (mbi konceptin bazë si ai i rinisë apo i gruas. Sepse, ndarja e bastion nuk ka një përcaktim të saktë ndaj re territoriale krijon 25 bashki të reja të cilat kriteri “mbi tre herë të votuar të njëtën deri para miratimit të reformës nuk ishin parti’’ është kriter I vendosur nga autori). rreth më vete si psh. në rrethin e Tepelenës Sigurisht që kur flitet për zgjedhje lokale, krijohet rrethi Memaliaj e cila më parë bënte një rëndësi të madhe ka dhe kandidati i cili pjesë në rrethin e Tepelenës. E njëjta gjë në shumicën e rasteve, një pjesë të votave ndodh me Rrogozhinën që shkëputet nga e ka të tijen nisur nga lidhjet farefisnore, Kavaja, Konispoli shkëputet nga Saranda, bizneset etj. Belshi dhe Cërriku shkëputen nga Elbasani Në qëllimin e këtij studimi nuk janë etj. Ndaj në zonat e shkëputura do lindë kandidatët, por partitë ndaj gjatë analizës nevoja e ridimensionimit të strukturave së te dhënave do të bazohemi vetëm në politike të partive politike të cilat do rezultatet e partive politike dhe specifikisht kujdesen për ruajtjen e bastioneve që kanë Partisë Demokratike dhe Partisë Socialiste pavarësisht faktit që zonat rurale votojnë në dy zgjedhjet e fundit vendore. bashkërisht më zonat urbane. Peshkopia është një njësi vendore e Pavarësisht komenteve të partive cila me reformën e re territoriale bashkohet politike, në raportet e Open Society me 13 komuna: Lurë, Zall-Rec, Zall- Institute, Shqipëria, Armenia, Azerbaxhani, Dardhë, Kalaja e Dodës, Sllovë, Fushë- Maqedonia, Mali i Zi, reforma territoriale Cidhen, Kastriot, Muhurr, Tomin, Melan, duhet të bëhet pavarësisht problemit që do Luzni, Selishtë, Maqellarë. Rezultatet haste në kosto, sepse këto vende kanë ndarje e qytetit në raport me zonat rurale dhe territoriale e cila nuk ndihmon në rritjen e diferencat mes dy partive të mëdha do të demokracisë dhe decentralizimit. Ndarja analizohen si më poshtë (tab. 1).

13 Report on consultation tour “Administrative And Territorial Reform In Albania”, Ministria per Ceshtjet Vendore 2013. 14 Territorial Consolidation Reforms in Europe, Pawel Swianiewicz, Open Society Institute, 2010.  48  Ndikimi i Reformës Territoriale në Ridimensionimin e Bastioneve Politike

Tabela 1: Rezultatet e zgjedhjeve lokale të Tabela 2: Rezultatet e zgjedhjeve lokale të vitit 2007 vitit 2011

PD PS PD PS

Fushë-Cidhën 333 83 Fushë-Cidhën 644 187 Kala e Dodës 283 113 Kala e Dodës 267 169 Kastriot 1,055 296 Kastriot 1,145 423 Lurë 47 52 Lurë 180 132 Luzni 149 167 Luzni 209 143 Maqellarë 1,941 858 Maqellarë 1,923 1,327 Melan 585 305 Melan 808 355 Muhur 136 194 Muhur 197 140

DIBËR Peshkopi 1,906 966 DIBËR Peshkopi 2,493 1,526 Qendër-Tomin 771 690 Qendër-Tomin 1,068 759 Selishtë 231 163 Selishtë 375 80 Sllovë 244 54 Sllovë 246 119 Zall-Dardhë 79 56 Zall-Dardhë 65 38 Zall-Reç 100 87 Zall-Reç 106 71

Në zgjedhjet e vitit 2007 në qytetin Partisë Socialiste. Ky rezultat tregon se e Peshkopisë, Partia Demokratike mori bastioni në qytet nuk lëviz pavarësisht faktit 1906 vota kundrejt 966 votave të Partisë që numri i personave që kanë votuar më Socialiste. Pra, vihet re një diference prej qytet është rritur më 1147 votues. Nga 940 940 votash. Pyetja është, a qëndron në votat diference te vitit 2007, ne keto zgjedhje këtë epërsi Partia Demokratike, thellon apo PD kryeson me 967 vota. Në 13 komunat ngushton rezultat edhe ne 13 komunat të që i bashkohen bashkise Peshkopi, rezultati cilat do ti bashkohen qytetit të Peshkopisë? në zgjedhjet e vitit 2011 është, për Partinë Ne qendrat e votimit të 13 komunave të Demokratike 7233 vota kundrjet 3943 cilat, në vitin 2015 do votojnë për bashkinë votave të Partisë Socialiste. Qartësisht në Peshkopi në zgjedhjet lokale të vitit 2007 këto zgjedhje, zona rurale në dallim nga zona Partia Demokratike ka marrë 5710 vota urbane, ka një rritje të rezultatit në favor të kundrejt 3118 votave të Partisë Socialiste. PD, nga 2592 vota diferencë në 2007, në Rezultati tregon se 13 komunat të cilat i 3290 vota diferencë ne 2011, çka tregon së bashkohen bashkisë Peshkopi, diferenca e kemi 682 vota më shumë në favor të PD. Kjo epërsisë së Partisë Demokratike prej 2592 e konsolidon me shumë bastionin e zonave votash të zonave rurale është një diferencë rurale. Edhe në këto zgjedhje kemi një epërsi 2.5 herë më e madhe. Ndërkohë që në të votuesve të zonës rurale (11 176 votues) këtë bashki kundrejt 2872 votave të zonës kundrejt zonës urbane (4019 votues). urbane qëndrojnë 8828 vota të zonave Korça është një njësi vendore e cila rurale. Afërsisht 4-fish më shumë individë me reformën e re territoriale bashkohet që votojnë nga zonat rurale në raport me me 7 komuna: Qendër Korçë, Voskopojë, zonën urbane. Voskop, Lekas, Drenovë, Mollaj, Vithkuq. Ne zgjedhjet lokale te vitit 2011, ne Rezultatet e qytetit në raport me zonat rurale qytetin e Peshkopisë, Partia Demokratike dhe diferencat mes dy partive të mëdha mori 2493 vota kundrejt 1526 votave të analizohen si më poshtë (tab. 3). Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  49 

Tabela 3: Rezultatet e zgjedhjeve lokale të Tabela 4: Rezultatet e zgjedhjeve lokale të vitin 2007 vitin 2011

PD PS PD PS

Korçë 5,526 8,328 Korçë 8,556 11,686 Voskop 822 532 Voskop 700 645 Voskopojë 234 93 Voskopojë 249 176 Mollaj 347 392 Mollaj 345 461 Vithkuq 146 204 Vithkuq 241 378 Lekas 69 77 Lekas 63 84 Drenovë 772 722 Drenovë 872 1,045 Qendër - Bulgarec 1,534 1,341 Qendër - Bulgarec 1,726 1,542

Në zgjedhjet e vitit 2007 në qytetin e rezultati në zgjedhjet e vitit 2011 është, për Korçës, Partia Demokratike mori 5526 vota Partinë Demokratike 4196 vota kundrejt kundrejt 8323 votave të Partisë Socialiste. 4331 votave të Partisë Socialiste. Qartësisht Pra, vihet re një diferencë prej 2797 votash në këto zgjedhje, zona rurale ka ndjekur në favor të Partisë Socialiste. Pyetja është, trendin e votës së qytetit duke dalë me një a qëndron në këtë epërsi Partia Socialiste diferencë prej 135 votash para PD. Edhe në edhe në 7 komunat të cilat do ti bashkohen këto zgjedhje kemi një epërsi të votuesve të qytetit te Korçës? Në qendrat e votimit të 7 zonës urbane (20242 votues) kundrejt zonës komunave të cilat, në vitin 2015 do votojnë rurale (8527 votues). për bashkinë Pogradec, në zgjedhjet lokale të vitit 2007 Partia Demokratike ka marrë Rezultate 3924 vota kundrejt 3372 votave të Partisë Socialiste. Rezultati tregon se 7 komunat Korça si bastion i Partisë Socialiste, të cilat i bashkohen bashkisë Korçë, në pavarësisht faktit se ka një epërsi votash në zgjedhjet e vitit 2007 kanë votuar PD-në qytet, ka një zonë rurale të pa pozicionuar me një diferencë prej 600 votash. Ndërkohë dhe me diferencë të vogël votash. Por fatin që në këtë bashki kundrejt 13849 votave e qytetit e vendosin vetë votuesit e qytetit të zonës urbane qëndrojnë 7296 vota të sepse janë në një epërsi të dukshme në raport zonave rurale. më votuesit e 7 komunave. Në zgjedhjet lokale të vitit 2011, në Peshkopia si bastion i Partisë Socialiste, qytetin e Korçës, Partia Demokratike mori nëse vazhdon në këtë trend votash, bashkimi 8556 vota kundrejt 11686 votave te Partisë me 13 komuna i thellon dukshëm rezultatin.. Socialiste. Ky rezultat tregon se bastioni Por, fatin e qytetit e vendos edhe vota ne konsolidohet duke thelluar rezultat nga PS. fshat se në dy zgjedhjet e fundit lokale, zonat Nga 2797 votat diferencë të vitit 2007, në rurale kanë një epërsi prej 5956 votuesish në këto zgjedhje PS kryeson me 3130 vota. Ne zgjedhjet e vitit 2007 dhe 7157 votuesish në 7 komunat që i bashkohen bashkisë Korçë, zgjedhjet e vitit 2011.  50  Ndikimi i Reformës Territoriale në Ridimensionimin e Bastioneve Politike

REFERENCAT

Dandoy, Régis. 2010. Territorial reforms and Romanovska, Oleksandra. 2012. Contrasting the party competition in Belgium. Edinburgh: administrative-territorial reforms in Poland University of Edinburgh. and Ukrahine, Hungary 2012 Karta Evropiane e Vetëqeverisjes Vendore u Stability Pact Conference, Fiscal Decentralization nënshkrua nga Shqipëria më 27/05/1998, u in SEE Countries. 2006. Case of Albania, ratifikua më 4/04/2000 dhe hyri ne fuqi më 30 September 1/08/2000, Ligji Nr. 8548, datë 11/11/1999 Swianiewicz, Pawel. 2010. Territorial Consolidation “Për Ratifikimin e Kartës Evropiane të Reforms in Europe. Warszawa: Open Society Autonomisë Vendore” Institute. Komisioni qendror i zgjedhjeve, Shqipëri (www. Shqipëria dhe Decentralizimi në Tranzicion, cec.org, parë më 13 shtator 2014). Raport Analitik i Bankës Botërore, Gusht Kuvendi i Shqipërisë. 1998. Kushtetuta e 2004. Republikës së Shqipërisë; (Ligji Nr. 8417, datë Willibold Frehner, Konrad-Adenauer-Stiftung. 21/10/1998). 2011. Zgjedhjet lokale në Shqipëri, Raport Report on consultation tour “Administrative And mbi vendin, Willibold Frehner, Konrad- Territorial Reform In Albania”, Ministria për Adenauer-Stiftung Çështjet Vendore 2013.

ABSTRACT

Local elections process in Albania in years 2003, 2007, 2011, has demonstrated weakness in elections code and in the political system in Albania. OSBE recommendations regarding reforms in political system and especially the recommendations for the next local elections force the majority governance to important orientations to reform and go ahead the political system. The main aim of this study is to identify the impact of the new territorial division on the political strongholds based on the fact that the vote in rural zones is greater than that in the urban zones. The local elections history in Albania, last two decades of the pluralist system has faced different results depended on specific zones and as a result different areas have been identified like right or left political strongholds. But, according to the last changes in the territorial division law, where the rural municipalities are counted together with the municipalities where the municipality major candidate who before used to be the major of the urban zones, now will be also the major of the rural zones where complicate more the voters’ behavior. These preferences may have impact to the putting down of political strongholds. According to the data taken by the Elections Central Commission of Albania for the 2003, 2007, 2011 elections, the coupling of the rural and urban vote and the structured interviews with the majors of Korca, Shkodra and Kavaja municipalities will be used for the aim of this study. As a result, the political strongholds in the local elections of 2015 year will be affected by the voters behavior of the citizens that live in the urban zones. Keywords: Stronghold, territorial division, voters’ behavior Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  51 

ARSIMI DHE ROLI I TIJ NË ZHVILLIMIN E SHOQËRISË

Ermioni HOXHA CEKANI Universiteti i Tiranës; Fakulteti i Shkencave Sociale (Doktorante) E-mail: [email protected];

“Bota ndriçohet nga dielli, njeriu nga dituria.” (Populli)

Përmbledhje

Me vlerësimin e shoqërisë njerëzore ndaj arsimit apo shkollimit njihemi qysh në shpërgenjtë e lindjes së qytetërimit europian, në Greqinë e lashtë, kur një nga filozofët më të spikatur të lashtësisë, Platoni, fliste për rëndësinë e edukimit në formimin e shtetit dhe shkruante në hyrjen e Akademisë: “Mos hyni brenda nëse nuk jeni gjeometër”. Falë nxitjes për zhvillimin e dijeve progresive, iluminizmi europian i dha atij një rëndësi të jashtëzakonshme duke e trajtuar jo si një luks vetëm për një pjesë të shoqërisë dhe vetëm për një kohë të shkurtër, por për të gjithë shoqërinë si dhe me një sens të pandërprerë e dialektik, ashtu si vetë jeta jonë njerëzore. Dhe pikërisht në kohën kur proceset social-ekonomike në vendin tonë kanë krijuar kushtet për përshpejtimin e ritmeve për integrimin në shoqërinë europiane, në fokus shfaqet arsimi, “hambari dhe burimi” i të gjitha fushave të dijeve. Meqenëse produktet e kësaj fushe kërkojnë një periudhë kohore të caktuar, të gjitha investimet dhe projektet që lidhen me të pritet të shfaqen dhjetëra vite më vonë. Tema për të cilën do të ndalemi më poshtë është e lidhur ngushtë me historinë dhe zhvillimin e shoqërisë njerëzore, atëherë natyrshëm shtrohen pyetjet: Si do të ishte shoqëria pa arsimin? Çfarë drejtimi do të merrte

Ermioni HOXHA CEKANI është, është diplomuar për mësuesi në vitin 1988. Më pas ka përfunduar studimet për Master dhe vazhdon studimet për doktoraturë, pranë Departamentit të Psikologjisë dhe Pedagogjisë, në Fakultetin e Shkencave Sociale në Universitetin e Tiranës. Ka punuar mësuese dhe drejtuese në arsim; po ashtu në sektorin e arsimit në Bashkinë e Tiranës dhe tani së fundmi si drejtuese e Zyrës Arsimore Kamëz. Pjesëmarrëse në konferenca dhe simpoziume brenda dhe jashtë vendit, në të cilat ka shkëmbyer eksperiencën e saj. Është autore librash për mësueset dhe fëmijët e arsimit parashkollor.

Studime Sociale 2014, 2 (8): 51-56  52  Arsimi dhe roli i tij në zhvillimin e shoqërisë

ajo? Të kushtëzuar nga roli iluminist i arsimit, të gjitha përgjigjet nuk mund ta kapërcejnë mbretërimin e një errësire të pafund që të gozhdon në rrethin e shoqërisë primitive. Në këtë kuadër, në temën tonë do të trajtojmë disa aspekte që kanë të bëjnë me arsimin, këtë trashëgimi të vyer të shoqërisë njerëzore. Në unitetin dialektik të njeriut me natyrën, në pafundësinë e kohës dhe të hapësirës, shtrihet dhe aftësia e njeriut për të prodhuar ide dhe mendime që i shërbejnë atij si një observator modern në udhëtimin e gjatë historik. Fjalët kyçe: Arsim, filozofi, pedagogji, edukim, zhvillim, modernizim.

Hyrje i kaluar trashëgoi një arsim të zhvilluar, por që u gërrye nga ideologjizimi si pasojë e Arsimi është mjeti më i përshtatshëm trysnisë së ideologjisë marksiste-leniniste i krijuar nga inteligjenca njerëzore për me kërkesën absurde që ta përshkonte atë si transformimin e njeriut, shoqërisë njerëzore një fill i kuq. Për mjaft shkaqe dhe faktorë të dhe të botës që na rrethon; një mjet i aftë njohur, vitet e tranzicionit çliruan një energji për ndryshimin e mendjes dhe vullnetit të dhe perspektivë të madhe në ndërmarrjen njeriut. Arsimi është integrimi i teorisë së e hapave të guximshme drejt një arsimi mësimit me praktikën e mësimit. Fusha bashkëkohor. Për më tepër, rrëzimi i në të cilën mishërohet dhe gjen zbatim mureve ideologjikë, hapja me Perëndimin, filozofia. Vetë filozofia është dashuria për vendosja e kontakteve bashkëpunuese dhe dijen, ndërsa arsimimi është mjeti me të cilin të drejtpërdrejta të inteligjencies shqiptare u transmetohet dituria brezave njerëzorë. me kulturën perëndimore dhe veçanërisht Ndryshimet e viteve të fundit treguan dëshira e shqiptarëve për t’u integruar se arsimi iu është përshtatur ndryshimeve gjithnjë e më shumë, gjithnjë e më shpejt sociale që kanë përfshirë vendin tonë, por me atë europiane, janë edhe promotorët e duke nxjerrë në pah edhe mjaft probleme të fuqishëm të ndryshimeve të pritshme. Duke trashëguara nga e kaluara, si dhe mangësi e konsideruar arsimin e lartë si majën e të kohës sonë, që kanë të bëjnë me vijimin piramidës dhe arsimin e ulët si dyshemenë e arsimit të lartë nga shtëpia, nëpërmjet e tij, pra, dy skaje me varësi dhe ndikim shfrytëzimit të arritjeve të elektronikës, reciprok ndaj njëri-tjetrit, do të tërhiqnim internetit, si dhe botimeve të librave vëmendjen për nevojën e ruajtjes së raportit elektronikë. Sigurisht, këto dukuri të bashkëveprues midis bazës dhe majës së perspektivës, jo vetëm që shënojnë nivelin kësaj piramide, përndryshe e gjithë “godina pararojë të arsimit modern, por pritet të e arsimit” do të përjetonte “lëkundje” me luajnë një rol progresiv edhe në fenomenet efekte përkeqësuese nga problemet e kohës. e frekuentimit të shkollës dhe rritjes së cilësisë së saj. Shkolla dhe progresi shoqëror Arsimi shqiptar nuk është lindur dhe rritur në një terren të izoluar dhe në boshllëk, Binomi i shkollës dhe i progresit pavarësisht sundimit pesëshekullor osman shoqëror kanë lidhje dhe ndërvarësi që preu lidhjet e tij të natyrshme me ekzistenciale, të gjallë dhe reciproke midis Perëndimin, por ka ecur krah për krah me tyre. Një shoqëri e zhvilluar ndikon në atë europian, herë duke u afruar e duke rritjen e nivelit të shkollës, sikurse kjo e lidhur ngushtë si dy enë komunikuese, fundit në ecjen përpara dhe vetë progresin e dhe herë është shtypur e përjashtuar shoqërisë. Nga ky këndvështrim, interesat e nga faktorët zhvillimorë për shkak të individit dhe të shoqërisë nuk mund të mos pushtimeve të huaja të vendit. Fundshekulli karakterizohen nga përputhja e interesave Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  53  të harmonishme midis tyre, sepse shkolla, zgjedhjen e rrugës dhe shtigjeve të jetës që aq sa sjell progres individual, po aq sjell e pret. Prania e mësuesit të kujton rolin e edhe progres shoqëror duke u shndërruar një kopshtari që kujdeset për rritjen e luleve. në faktor cilësor të edukimit. Kështu, shkolla, nxënësi dhe mësuesit Përparimi i shkollës, si njëra prej ndodhen në të njëjtën anije që udhëton kudhrave ku lindin dhe “rrihen” idetë që drejt brigjeve të së ardhmes. kanë të bëjnë me vizionet e një shoqërie Gjithsesi, po ndalemi në disa prej të ardhshme, nuk mund të shihet jashtë shkaqeve që ndikojnë në ecurinë e zhvillimit trekëndëshit: shkollë, nxënës dhe mësues. të arsimit, duke nënvizuar rëndësinë e Në mënyrë të figurshme rezultatet dhe tyre të veçantë, por jo si të vetmit faktorë rendimentin e arsimit në shkolla do ta përgjegjës të gjendjes së padëshiruar dhe të krahasonim me prodhimin bujqësor, i mbarsur me pasoja fatale për të ardhmen. cili varet nga pasuria e tokës, mënyra e punimit të saj dhe lloji i farës që mbillet. Varfëria e shtresave sociale Kështu, konceptimi modern kërkon një këndvështrim gjithëpërfshirës për shkollën Varfëria ekonomike është jo vetëm si një institucion i të gjithëve; edhe i një tregues vendimtar, por edhe një faktor nxënësit që e frekuenton atë çdo ditë, i rëndësishëm nga i cili varet zhvillimi edhe i prindërve, të cilët kujdesen për intelektual e kulturor i një vendi. Dhe, trashëgiminë e diturisë ndër breza, por edhe një popullsi e cila jeton dhe zhvillohet në i shoqërisë, e cila sheh tek ajo qytetarët e saj kufijtë e një varfërie të dukshme, problemi të ardhshëm, ligjvënësit dhe ligjzbatuesit. priroritar i së cilës mbetet sigurimi i Nisur nga ideja e mësipërme, duhet të mbijetesës, shtresa më e ekspozuar dhe sqarojmë edhe faktin se në mjaft raste shkolla më e privuar mbeten fëmijët. Gjithësesi, konsiderohet si vendi ku fëmijët edukohen si varfëria është dukuri komplekse me kahe e qytetarë të ardhshëm të shoqërisë. Në radhë dimensione të ndryshme ndërveprimi, ndër të parë shkolla është vendi ku realizohet të cilat, mungesa e mallrave dhe shërbimeve edukimi i tyre, pra një proces real dhe i që sigurojnë ekzistencën njerëzore është përditshëm dhe pastaj edhe një proces i nga më kryesorja e pasojave të këtij përgatitjes për të ardhmen. Ky konceptin fenomeni. Kështu, të jesh i varfër nuk do mishëron edhe kërkesat pragmatiste, por të thotë të jesh vetëm i uritur, por edhe edhe ato vizionare. Ndryshe do të përjetonim të jesh i pastrehë, i sëmurë e shëndetlig. një botë iluzore dhe fantastike, atë të së Është e vështirë të japësh një përkufizim ardhmes. Një edukim i tillë do të linte përfundimtar për varfërinë, sepse ajo pasoja në edukimin dhe formimin utopik të ndryshon nga një periudhë në tjetrën qytetarëve të shoqërisë së ardhshme. dhe nga një vend në tjetrin. Përveç kësaj, Ashtu sikurse zhvillimi i shoqërisë dhe varfëria mund të matet dhe të vlerësohet në i individit si dhe ndërtimi i demokracisë nuk mënyra të ndryshme. u bënë në një ditë, po ashtu për to kërkohet Baza ekonomike e një vendi dhe të punohet dhe të luftohet çdo ditë. Krahas populli krijon kushte për një kulturë shkollës si vendi ku realizohet një pjesë e dhe arsim të zhvilluar dhe një zinxhir madhe e edukimit të qytetarëve të saj të faktorësh me ndikim të drejtpërdrejtë ardhshëm, rol parësor luan edhe mësuesi. në rritjen e shkallës së inteligjencës së Në jetën si një lojë, mësuesi luan rolin e një përgjithshme. Një tregues i tillë mund trajneri, të një shoku dhe të një miku më të shihet në tërësinë e vet në shkallë të madh në moshë, me më shumë dituri vendi sikurse edhe në nivelin e familjeve dhe përvojë, i cili kujdeset për nxënësin për tipike. Kështu, familjet që trashëgojnë të  54  Arsimi dhe roli i tij në zhvillimin e shoqërisë ardhura ekonomike të mjaftueshme, për ndikim në jetën sociale. Kështu, pre e këtij rrjedhojë kanë edhe numrin më të lartë të mentaliteti janë edhe djemtë, por edhe anëtarëve të saj që frekuentojnë arsimin e vajzat që banojnë në këto zona kryesisht mesëm dhe të lartë. Ndërsa familjet me rurale të vendit. Në rastin e djemve, të ardhura ekonomike të pamjaftueshme prindërit priren nga koncepti se, duke dhe në kufijtë e varfërisë kanë një numër qenë trashëgimtarë të pasurisë familjare, të kufizuar anëtarësh që frekuentojnë këto shkolla për ata nuk është gjë tjetër veçse shkolla. Sigurimi i mjeteve të mbijetesës i “një humbje kohe” e panevojshme për të detyron ato që të përqendrohen kryesisht ardhmen e tyre. në sigurimin e mjeteve të jetesës. Ndërkaq, Në rastin e vajzave ky mentalitet vihet re se vështirësitë ekonomike ndikojnë mplekset edhe me konceptin e ruajtjes drejtpërdrejt jo vetëm në cilësinë e jetesës, së nderit dhe të krijimit të familjeve të por edhe në klimën e marrëdhënieve shëndosha. Arsimimi në shkollat e qytetit midis prindërve, prindërve dhe fëmijëve, shihet nga mjaft prej këtyre familjeve si një si dhe në gjendjen psikologjike të tyre. periudhë ku vajza “del” nga duart e familjes Natyrshëm, një mjedis jo i sigurt e negativ dhe bie viktimë e jetës së shthurur të qytetit dëmton gatishmërinë dhe motivimin e apo e veseve që i cënojnë asaj nderin. fëmijëve për të mësuar, çka sjell për pasojë Të dyja rastet e mësipërme, ndonëse rezultatet e dobëta në mësime, konflikte dhe vijnë duke u rrudhur në shoqërinë shqiptare, mosmarrëveshje si me prindërit, ashtu dhe kanë efekte me ndikim të dukshëm negativ, me mësuesit. Kjo dukuri demotivon më tej sepse djem të tillë, së shpejti bëhen prindër, nxënësit dhe shton prirjen për ta shndërruar të cilët shfaqin një vlerësim nënvlerësues braktisjen e shkollës si një rrugë zgjidhjeje. për arsimimin e fëmijëve të tyre, ndërsa Niveli i jetesës i detyron drejtuesit e në rastin e vajzave pa shkollë, do të kemi këtyre familjeve që të angazhojnë në punë në të ardhmen nëna të cilat kanë një nivel qysh në moshë të vogël edhe fëmijët e tyre. kulturor të pamjaftueshëm për rritjen dhe Zinxhiri i shkaqeve shkak-pasojë i shndërron edukimin e një brezi të aftë të përballojë ata në kontigjentë vunerabël ndaj sëmundjeve nivelin dhe kërkesat e kohës. dhe një brezi njerëzor jetë shkurtër me pasoja të gjithanshme; për nivelin e tyre ekonomik, Kushtet e pamjaftueshme dhe jo kulturor dhe shëndetësor. Për përmbysjen normale për vijimësinë e shkollës e një realiteti të tillë kërkohet një ndëryrje radikale dhe të zbatimit të një pakete masash Mungesa e pranisë së mësuesve në që duhet të synojnë në përmirësimin në radhë majft shkolla të vendit në raport me një të parë të gjendjes ekonomike të kësaj shtrese numër të konsiderueshëm nxenësish ka si edhe të kushteve lehtësuese e favorizuese shkatuar në jo pak raste mbylljen e klasave për arsimimin e saj. Përmirësimi i këtyre dy apo edhe të vetë shkollave në zona të faktorëve çon me siguri në përmirësimin largëta të vendit. Kështu, ndjekja e shkollës edhe të treguesve të drejtëprdrejtë të nivelit prej këtyre nxenësve, duke udhëtuar edhe kultural dhe frekuentimit të shkollës nga më shumë se një-dy orë nga zona e tyre e këto shtresa. banimit shkakton braktisjen e shkollës prej tyre. Gjithsesi, në raport me distancën në të Mentalitet i prapambetur ndaj arsimit cilën gjenden shkollat ku mësojnë nxënësit, ajo shndërrohet në të shumtën e rasteve Kjo dukuri është një “dhuratë” e në një burim problemesh e vështirësish trashëgimisë së kaluar e cila në mjaft zona fizike, kjo pasi ajo kushtëzon orarin e të vendit ende është e pranishme ose me zgjimit të nxënësve, sforcimin e tyre fizik Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  55  dhe lodhjen e tyre, veçanërisht kur bëhet të vendit edhe efekti i gjakmarrjes shfaqet fjalë për grup-moshat e ciklit fillor dhe, ku si një problem mjaft i madh në fëmijët e në sezone të caktuara, pothuajse bëhet e këtyre zonave. pamundur ndjekja e mësimit prej tyre. Më Sipas shtypit dhe mediave të vendit, e pakta, ndjekjen e shkollës në kushte mjaft në mjaft fshatra të malësisë së rrethit të të vështira të cilat zbehin edhe vetë sakrificat Shkodrës, gjakmarrja ka ngujuar në shtëpi dhe dashurinë e nxenësve për dijen. me dhjetëra fëmijë, që janë të detyruar të Mbetet një detyrë e rëndësishme qëndrojnë të mbyllur brenda mureve, duke studimi i shtrirjes së rrjetit të shkollave të mos arritur të marrin dot as edhe njohuritë niveleve të ndryshme në të gjitha zonat e më elementare mësimore. Një rast të tillë vendit dhe sigurimi i rugëve dhe mejteve paraqit fshati Bardhaj i rrethit të Shkodrës, të përshtatshme automobilistike, qoftë edhe në të cilin Drejtoria Arsimore e këtij rrethi, me kosto për shoqërinë sepse fusha dhe ka krijuar klasa në kullat e ngujimit. Në drejtimi i arsimimit të një brezi njerëzor kushtet dhe rethanat e masave mjaft të në një popullsi të vendit ka një efekt me limituara për zbehjen e këtij fenomeni dhe pasoja të pa riparueshme në vetë zhvillimin të rolit prej spektatori të shtetit, fëmijët e dhe dinamikën e jetës social-ekonomike të zonave të tilla rrezikohen seriozisht nga saj. Investimi në arsim i shoqërisë është një analfabetizmi. Për pasojë, edhe e ardhma investim i drejtëprrejtë dhe gjithpërfshirës e kësaj popullsie është e privuar edhe nga për vetë nivelin e ardhshëm të saj civilizimi bashkëkohor.

Fenomeni i gjakmarrjes Përfundime dhe rekomandime

Ky fenomen është nga fenomenet Në morinë e masave komplekse për me pasoja nga më të rëndat në jetën e një përmirësimin e gjendjes së arsimit të kombi. Është një dukuri me veçori tipike shtresave vunerabël një rëndësi të veçantë ajo që trashëgon kryesisht popullsia jonë. merr përmirësimi dhe kapja pas hallkës Çuditërisht, ky fenomen, ushqehet më tej kryesore që luan dhe ushtron një rol të edhe duke keqinterpretuar kanunin e Lekë rëndësishëm shkak-pasojë në përmirësimin Dukagjinit, bashkëluftëtarit legjendar të e hallkave të tjera. Dhe, padyshim, hallka Skëndërbeut. Është një akt i pamohueshëm kryesore me efekt “domino” i këtyre masave se, gjatë periudhës së dikaturës komuniste mbetet përmirësimi i gjendjes dhe kushteve ky fenomen erdhi duke u fashitur dhe me social ekonomike të këtyre shtresave. një efekt të kufizuar veprimi. Për fat të keq, Tashmë ka dalë në pah më shumë se ardhja e demokracisë nga e cila u kërkua kurrë se, integrimi në shoqërinë europiane realizimi i mjaft treguesve mungesore të nuk mund të behet vetëm nga shtresat një shoqërie demokratike, solli mungesën elitare, por nëpërmjet integrimit të të gjithë e shtetit ligjor dhe mjaft kekquptime për shoqërisë shqiptare, pjesë e së cilës janë lirinë, demokracinë dhe shtetin ligjor. romët dhe shtresat e varfëra qytetare dhe Ndërkaq, ëndrra për një pasurim të ato të zonave rurale. Këto masa duhet të shpejtë, përvetësim të pronës së tjetrit, shoqërohen me masat emergjente në fushën e përdorimit të dhunës dhe ushtrimit të arsimit, “thembra e Akilit” e të cilave mbetet ligjit të më të fortit, shkaktuan dhe nxitën përmirësimi dhe përshpejtimi i reformave fenomenin e vrasjeve e për pasojë edhe të arsimore që mpleksen e gërshetohen me gjakmarrjes. Duke qenë se efekti i kanunit probleme teknike, organizative si dhe të ka një shtrirje kryesisht në zonat veriore përmbajtjes së tij.  56  Arsimi dhe roli i tij në zhvillimin e shoqërisë

REFERENCAT

Fullan, Majkëll. 2002.Forca e ndryshimit,depërtimi Lushaj, Natasha. 2000. Komenti midis artit dhe në thellënëe reformës arsimore, Tiranë: shkencës, Tiranë: Albas Pegi Mellbye, Kval Tranoy. 2006. Politika dhe Lame, Perlat &Gjermeni, Eglantina. 2003. Demokracia, Tiranë: Onufri Menaxhimi i programeve sociale, Tiranë: Ruso, Zhan Zhak. 2008. Origjina e Pabarazisë Albpaper Sociale mes Njerëzve, Tiranë: Almera

ABSTRACT

The evaluation human society towards education or schooling are acquainted since the birth of Western civilization in ancient Greece, whereas one of the most prominent ancien philosophers, Plato, spoke about the importance of education in shaping state and wrote down at the entry Academy: “Do not enter if you’re not Geodesy”. Due to promotion of the progressive development of knowledge, European Enlightenment underlined an extraordinary importance by examining not only as a luxury for a short period of time and a part of the society but for the whole society and an unfailing sense the dialectic, as our human life itself. Thus at the moment when socio-economic processes in our country have created conditions for speeding up integration into European society, the focus appears is education, “Baggage and source” of all fields of knowledge. Since the products of this field require a period of time, all investments and related projects expected to appear decades later. Although, the paper is closely associated with the history and development of human thus, the following questions should be taken into consideration: How would society be without education? What direction will it take? Conditional on the role of education enlightened, all the answers can not overcome nurture an infinite darkness to nails in the district of primitive society. In this context, our paper will address several aspects related to education, this precious heritage of human society. In the dialectical unity of man with nature, in the vastness of time and space, and extends human ability to produce ideas and opinions that serve as a modern observatory during the historic journey. Keywords: Education, philosophy, pedagogy, development, and modernization. Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  57 

ROLI I LIGJIT PËR MBROJTJEN E KONKURRENCËS DHE NJË ANALIZË E VENDIMEVE KRYESORE TË AUTORITETIT TË KONKURRENCËS NË SHQIPËRI

Jonida LAMAJ Universiteti Marin Barleti, Tiranë E-mail: [email protected];

Përmbledhje

Ky punim trajton konceptet bazë që lidhen me lirinë e tregut, politikat ekonomike dhe të drejtën e konkurrencës në RSH. Për të kuptuar rolin dhe rëndësinë e mbrojtjes së konkurrencës në vend studjohet rrugëtimi historik i sistemeve politike dhe mënyrave të qeverisjes para dhe pas viteve ’90, ndikimi i traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare në hartimin e legjislacionit përkatës vendas dhe ndikimi i mbrojtjes së konkurrencës në zhvillimin social dhe ekonomik kombëtar. Në punim ndërthuren konceptet teorike më të rëndësishme në fushën e lirisë dhe ekonomisë së tregut me rastet praktike të shqyrtuara nga gjykatat vendase dhe Autoriteti i Konukurrencës (AK), si institucioni përgjegjës për garantimin e mbrojtjes së konkurrencës në vend. Për të identifikuar çështjet më të debatuara dhe më të rëndësishme për të përshkruar abuzimin me pozitën dominuese, marrëveshjet e ndaluara dhe përqendrimin e kompanive është bërë një analizë e detajuar e të gjitha vendimeve të AK për periudhën 2004 – 2014 dhe e çështjeve të shqyrtuara nga Gjykata e Lartë gjatë vitit 2014. Në përfundim të punimit janë paraqitur disa statistika të grumbulluara nga raportet vjetore të publikuara nga AK. Fjalë kyçe: Mbrojtja e konkurrencës, zhvillimi ekonomik, Autoriteti i Konkurrencës

Jonida LAMAJ ka mbaruar studimet e larta në Fakultetin e Drejtësisë dhe studimet Master në Fakultetin e Ekonomisë, UT. Aktualish është në proces doktorature pranë departamentit të së drejtës publike në Fakultetin e Drejtësisë, me temë: “Liritë dhe të drejtat ekonomike parë në këndvështrimin e të drejtës dhe mbrojtjes së konkurrencës në RSh». Ajo është lektore në lëndën “E drejta e konkurrencës” në Universitetin “Marin Barleti”

Studime Sociale 2014, 2 (8): 57-70  58  Roli i ligjit për mbrojtjen e konkurrencës

Hyrje rrjedhim, konkurrenca e fuqishme përbën nxitësin kryesor të rritjes së prodhimtarisë Në kushtet e tregut të lirë, biznesi dhe dhe siguron që tregu të mbetet konkurrues. individët drejtues duhet të konkurrojnë Objekti i autoriteteve anti-monopol për të qenë të suksesshëm. Konkurrenca është mbrojtja e konkurrencës së lirë dhe është një dukuri ekonomike, ku firmat në efektive në treg, duke përcaktuar rregullat e mënyrë të pavarur përpiqen të fitojnë sa sjelljes së ndërmarrjeve, si dhe institucionet më shumë blerës, për të arritur objektivat përgjegjëse. Ky mision paraqet vështirësi e tyre, siç janë: maksimizimi i fitimit, realizimi aty ku funksionimi i shtetit ligjor i shitjeve, ndarja e tregut etj. Shkurt, është i dobët dhe ku shkalla e korrupsionit konkurrenca është rivaliteti ndërmjet dy ose është e lartë. Pa zhvillimin e biznesit, më shumë bizneseve, që synojnë të bëjnë çdo strategji e rritjes së cilësisë së ecurisë për vete të njëjtët klientë. Konkurrenca ekonomike e sociale dhe çdo premtim për krijon një mjedis ekonomik, ku firmat rritjen reale të të ardhurave do të ishte e mund të veprojnë lirisht në arritjen e pamundur. Është e qartë edhe për vetë këtyre objektivave, ndërsa konsumatorët, biznesin, se aty ku cenohet konkurrenca nga ana e tyre, përfitojnë nga çmimet e e lirë, aty ku tolerohen dhe mbështeten vendosura në bazë të bashkëveprimit mes marrëveshje monopol, aty ku nxiten dhe forcave të kërkesës dhe atyre të ofertës. krijohen pozita dominuese në tregje të Konkurrenca nuk është qëllim në vetvete, veçanta apo në konkurrencën për fondet por një instrument i nevojshëm në arritjen publike, aty dëmtohet një pjesë e biznesit, e niveleve më të larta të mirëqenies që është në hapat e parë dhe në rritje. shoqërore, duke shpërblyer ndërmarrjet Sfidat e mbrojtjes së konkurrencës që ofrojnë çmime më të ulëta, cilësi më të nuk janë të lehta, por për të ndërtuar një mirë dhe mundësi më të madhe zgjedhjeje ekonomi sa më konkurruese, lipset zbatimi për konsumatorët. i ligjit të konkurrencës dhe i politikës së Nëpërmjet konkurrencës konsumatorët konkurrencës. përfitojnë nga mundësia e zgjedhjeve, nga cilësia, çmimet e drejta dhe prodhimet e Politika e konkurrencës reja. Konkurrenca përbën nxitësin kryesor të konkurrueshmërisë midis firmave dhe Politika e konkurrencës përfshin çon në rritjen ekonomike të një vendi. tërësinë e masave dhe të kuadrit ligjor brenda Ajo i detyron të dalin jashtë tregut firmat të cilit ndërmarrjet që veprojnë në sektorin joefikase dhe realizon rishpërndarjen e privat ose atë publik, mund të ushtrojnë burimeve prodhuese nga firmat e dështuara lirisht, mbi baza të një konkurrence të te konkurrentët më të fuqishëm. lirë, efektive e të ndershme, veprimtarinë Mungesa e konkurrencës mund të e tyre ekonomike. Politika e konkurrencës frenojë risitë dhe të pengojë përpjekjet bazohet në gjykimin se një treg konkurrues për kërkim dhe zhvillim. Ndërmarrjet që çon në arritjen e efikasitetit prodhues, janë pjesë e një tregu konkurrues, kërkojnë ndryshe nga monopolet, të cilat nuk japin risi për të sfiduar ndërmarrjet ekzistuese, këto rezultate dhe janë përgjithësisht të që të realizojnë sa më shumë fitim dhe t’i padëshirueshme për shoqërinë. përgjigjen më mirë kërkesës në rritje të Hartimi i politikës kombëtare tregut. Një mjedis konkurrues siguron se të konkurrencës bazohet në ligjin nr do të ketë më shumë se një hyrës potencial 9121, datë 28.7.2003 “Për mbrojtjen në “garën” për të prodhuar një produkt të ri e konkurrencës” dhe është detyrë e ose për të ofruar një shërbim më të mirë. Si Autoritetit të Konkurrencës. Misioni bazë i Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  59  politikës së konkurrencës është të korrigjojë që konkurrenca të funksionojë. Kjo gjë shtrembërimet e tregut, duke mbajtur vihet re më së miri në zbatimin e 4 lirive parasysh që një treg konkurrues gjeneron të lëvizjes: lëvizja e personave, e kapitalit, zhvillim dhe rrit mirëqenien e përgjithshme e shërbimeve dhe mallrave. të shoqërisë sonë. Pas viteve 90, me ndryshimet që Në tregjet konkurruese, firmat nxiten ndodhën në vendet e Evropës Lindore dhe për të përfituar fuqi tregu dhe kjo shpeshherë Juglindore, sidomos, me kalimin e tyre në çonë në kufizimin e konkurrencës. Në këtë ekonominë e tregut, u bë e domosdoshme rast, politika e konkurrencës synon të që edhe këto vende të zbatonin rregullat parandalojë abuzimin e aktorëve të tregut e konkurrencës, jo vetëm në sektorin me pozitën dominuese, që ata të lidhin privat të ekonomisë, që sapo kishte filluar marrëveshje që kanë si objekt ose si pasojë të krijohej, por edhe në atë shtetëror, që fiksimin e çmimeve ose krijimin e një duhej të përshtatej me rregullat e reja strukture tregu ku konkurrentët bashkohen të ekonomisë së tregut. Pas vitit 1990, (me anë të përqendrimit), duke penguar në ekonomitë në tranzicion u dekretuan konkurrencën në të ardhmen. Duke synuar dhe u realizuan pothuajse kudo ligje dhe rritjen e konkurrueshmërisë në ekonominë politika të formalizuara të konkurrencës. e vendit, politika e konkurrencës mund të Grupi i dhjetë vendeve në tranzicion, që japë një ndihmesë mjaft të rëndësishme në u pranuan në BE më 1 maj 2004, i kishin përmirësimin e treguesve makroekonomikë, dekretuar këto ligje që në periudhën 1990- si: në nivelin e përgjithshëm të çmimeve, në 1993, ndërsa në periudhën 1995-1999 ato punësimin dhe rritjen ekonomike. pësuan amendime të rëndësishme për t’u Nevoja e zbatimit të politikës së përafruar me legjislacionin e konkurrencës konkurrencës është shfaqur që me lindjen së Bashkimit Evropian. Tipar i rëndësishëm e ndërmarrjeve të mëdha në sektorë të i amendamenteve ishte përshtatja, në ndryshëm ekonomikë. Për herë të parë kjo mënyrë të veçantë me nenet 81 dhe 82 të është zbatuar në SHBA në vitin 1890, ku e Traktatit të Romës. Kujdes parësor u është drejta e konkurrencës njihet me emërtimin kushtuar procedurave administrative për untitrust law. drejtimin e investigimit dhe të sigurisë Në Evropë politika e konkurrencës ligjore, për pavarësinë dhe efektivitetin filloi të zbatohej menjëherë me krijimin institucional, duke i trajtuar ato në mënyrë e Evropës së Bashkuar dhe gjeti zbatim më të hollësishme. Pavarësisht nga veçoritë në Traktatin e Romës, sidomos në nenin specifike, politikat e konkurrencës në këto 81 (Mbrojtja kundër marrëveshjeve të vende kanë tre drejtime kryesore: fshehta, vendimeve dhe praktikave të - Zbatimi dhe detyrimi i ligjit. Për bashkërenduara), në nenin 82 (abuzimi me zbatimin e ligjit parashikohet vendosja e pozicionin monopol ose dominues), si dhe gjobave dhe e sanksioneve. në rregullat për kontrollin e përqendrimeve. - Avokatia e konkurrencës. Duke bërë Në mesin e viteve ‘50 shumica e vendeve të vlerësime, sugjerime e rekomandime ndaj BE nuk kishin legjislacionin dhe praktikën organeve të administratës publike dhe enteve e konkurrencës, kështu që SHBA i bëri rregullatore, autoritetet e konkurrencës presion të madh Gjermanisë të përshtasë kanë përdorur pushtetin e tyre zyrtar si ligjin antitrust dhe Gjermania bindi avokate të konkurrencës, për të përfshirë vendet e tjera evropiane, se konkurrenca dhe materializuar parimet e konkurrencës në ishte një gjë e domosdoshme. Bashkimi veprimtarinë legjislative dhe rregullatore, si Europian mbështet një ekonomi tregu të dhe për të edukuar të gjithë aktorët kyç që hapur dhe të lirë si dhe duhet të kujdeset të përfitojnë nga konkurrenca.  60  Roli i ligjit për mbrojtjen e konkurrencës

- Efektiviteti institucional. Ky drejtim iu kushtua privatizimit, derregullimit të kushtëzohet kryesisht nga shkalla e veprimtarive ekonomike, liberalizimit të pavarësisë së autoriteteve të konkurrencës, çmimeve dhe të tregtisë, të brendshme kapacitetet administrative, transparenca e dhe të jashtme, liberalizimit të kursit tyre, efektiviteti i procesit të apelimit në të këmbimit, lejimit dhe garantimit të gjykatat përkatëse etj. investimeve të huaja, reformimit të sistemit bankar dhe atij financiar, përcaktimit të Ligji dhe politika e konkurrencës normave të interesit nga tregu, vendosjes në Shqipëri së sistemit të tatim – taksave etj. Kështu filloi të krijohej ekonomia Referuar Raportit Global të e tregut, e cila nënkupton pavarësinë Konkurrueshmërisë për vitin 2012-2013, e agjentëve ekonomikë, aftësinë për të Shqipëria u rendit në vendin e 89 në raportin vendosur në mënyrë të pavarur mbi e konkurrueshmërisë globale 2012-2013, veprimtarinë e tyre ekonomike, pra publikuar së fundmi nga Forumi Ekonomik sipërmarrjen e lirë. Por, bashkë me lirinë Global, nga vendi i 78 që kishte qenë në ekonomike të ndërmarrjeve, filluan të raportin e mëparshëm të 2011-2012, nga shfaqen edhe rreziqet nga praktikat 144 vend që ishin këtë vit në renditje. Në antikonkurruese. renditjen rajonale, për herë të parë Shqipërisë Më 7 dhjetor 1995 u miratua ligji ia ka kaluar dhe Bosnjë-Hercegovina, shtet nr. 8044 “Për konkurrencën”, me të i cili njihet për burokracitë e shumta që cilin mbyllet faza e institucionalizimit të lidhen me bashkë ekzistencën e dy entiteteve. politikës së konkurrencës në Shqipëri. Ligji Bosnja ka zbritur nga vendi i 100 në atë të trajtonte çështjet që lidhen me monopolet 88, përpara Shqipërisë. Më mirë në rajon e pozicionin dominues, si dhe ato të pozicionohen Sllovenia, në vendin e 56, konkurrencës së pandershme. Bullgaria në atë të 62; Mali i Zi në të 72; Në kuadrin e forcimit institucional të Rumania 78; Maqedonia e 80-a. institucioneve të konkurrencës, si dhe në Sipas publikimit të Politikës Kombëtare bazë të rekomandimeve të ekspertëve të BE- të Konkurrencës, Miratuar nga Komisioni së për funksionimin më të mirë të strukturave i Konkurrencës, lindja dhe zhvillimi i në fushën e konkurrencës dhe mbrojtjes politikës së konkurrencës në vendin tonë së konsumatorit, u krijua Drejtoria e e ka zanafillën me lindjen e ekonomisë së Konkurrencës dhe njësia vendimmarrëse për tregut, kur, krahas saj, filloi të marrë jetë konkurrencën, Komisioni i Konkurrencës, konkurrenca dhe interesi i qeverisë për brenda Ministrisë së Ekonomisë. Zbatimi krijimin e kushteve për një konkurrencë i ligjit dhe zhvillimet institucionale filluan efektive. Shteti është aktor i rëndësishëm të japin efektet e veta si në përcaktimin e në krijimin dhe mbrojtjen e konkurrencës. synimeve dhe të objektivave të politikës së Ecuria e lindjes dhe e zhvillimit të politikës konkurrencës, ashtu dhe në bashkërendimin dhe ligjit të konkurrencës mund të ndahet me politikat e tjera ekonomike. Ndërkohë, në tri etapa: 1991-1995; 1995-2003; 2003 filluan të marrin jetë dhe masat përkatëse e në vazhdim. për zbatimin e ligjit. Pas vitit 2000 u bë Me vendosjen, në vitin 1991, të e qartë nevoja për ndryshime ligjore dhe pluralizmit politik dhe kalimin nga institucionale në fushën e konkurrencës. ekonomia e centralizuar në ekonominë e Me gjithë zhvillimet e politikës së tregut, në vendin tonë u ndërmorën një sërë konkurrencës, gjatë kësaj periudhe u vu re reformash strukturore për orientimin drejt se legjislacioni përkatës kishte mangësi dhe ekonomisë së tregut. Rëndësi e posaçme ishte larg legjislacionit, institucioneve dhe Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  61  politikave të konkurrencës të BE-së. U bë të ruajë ndershmërinë dhe korrektësinë në e dukshme, se legjislacioni kishte nevojë jo marrëdhëniet me biznesin. thjesht për amendimin e ligjit ekzistues, por Autoriteti i Konkurrencës mund të për hartimin e një ligji të ri për mbrojtjen japë ndihmesën e vet në këto procese, duke dhe nxitjen e konkurrencës, në të cilin mbështetur zgjidhje që përcaktohen nga rregullat antikonkurruese do të kishin rolin tregu, nëpërmjet pjesëmarrjes aktive në kyç dhe zbatimi i të cilit do të realizohej zhvillimin e politikave publike dhe dhënies së nga një autoritet i pavarur. Fakti, që ligji mendimeve si dhe ndërhyrjes në procedurat ekzistues përjashtonte hetimin e sektorëve e rregullimit. Kjo është e nevojshme të rëndësishëm të ekonomisë, si: shërbimet, sidomos, kur bëhet fjalë për rregullimin dhe telekomunikacionin, postën, transportin, privatizimin e monopoleve shtetërore apo të sigurimet, bujqësinë etj., e bënte të të ashtuquajturve “kampionë kombëtarë”, ku domosdoshëm ndryshimin e tij. Kështu, Autoriteti i Konkurrencës ndikon në zbatimin më 28.07.2003 u miratua ligji aktual nr. e politikave prokonkurruese. 9121 “Për mbrojtjen e konkurrencës”, një ligj bashkëkohor, që mundësoi ngritjen dhe Krijimi i Autoritetit të Konkurrencës funksionimin e Autoritetit të Konkurrencës. Me këtë mbaron etapa e dytë e zhvillimit Në përputhje me kërkesat e ligjit “Për të politikës kombëtare të konkurrencës dhe mbrojtjen e konkurrencës”, në shkurt të fillon një etapë e re. vitit 2004 përfunduan procedurat për Në tërësi, ligji ka një përqasje në zgjedhjen e anëtarëve dhe të kryetarit të shkallë të lartë me legjislacionin evropian Komisionit të Konkurrencës, bazuar në në këtë fushë, duke qartësuar në mënyrë propozimet e Kuvendit të Shqipërisë, të konsiderueshme veprimin e Autoritetit Këshillit të Ministrave dhe Presidentit. Me të Konkurrencës si një institucion publik i këtë akt, më 26.02.2004 filloi zyrtarisht pavarur në mbrojtje të konkurrencës në treg. veprimtarinë e tij Autoriteti i Konkurrencës, Ky ligj deri tani nuk ka pësuar amendime si institucion i pavarur publik, përgjegjës thelbësore. Amendimi i parë është bërë për kontrollin e zbatimit të rregullave të më 3.4.2006, me ligjin nr. 9499 «Për disa konkurrencës. Ai përbëhet nga Komisioni ndryshime në ligjin 9121, datë 28.07.2003 i Konkurrencës, si organ vendimmarrës “Për mbrojtjen e konkurrencës”. Sipas dhe nga Sekretariati, si organ ekzekutiv. këtij amendimi, ndryshimet prekin nenet Komisioni i Konkurrencës vepron si një që bëjnë fjalë për kushtet për t’u zgjedhur strukturë e përhershme dhe ka të gjitha anëtarë të komisionit dhe për lirimin e tyre kompetencat e nevojshme për marrjen nga detyra. Ndryshimet e radhës janë bërë e vendimit me nismën e tij për çështjet më 17.07.2006, me ligjin nr. 9584. Ligji që kufizojnë, pengojnë apo deformojnë për mbrojtjen e konkurrencës ka pësuar konkurrencën në treg, si për ndërmarrjet ndryshimet më të shumta në ligjin nr. private ashtu dhe për ato publike, si dhe të 10317, datë 16.09.2010. Pas kësaj date nuk propozojë masat e nevojshme për mbrojtjen ka patur amendime të tjera. e konkurrencës së lirë dhe efektive. Në thelb, ligji për mbrojtjen e Parimet udhëheqëse, mbi bazën e të konkurrencës synon: të mbojë lirinë e cilave realizohet ligji, politika kombëtare veprimtarisë ekonomike të pjesëmarrësve dhe veprimtaria e Autoritetit Shqiptar të në treg; të reduktojë barrierat e hyrjes në Konkurrencës, janë: treg, që të krijohet një mjedis i përshtatshëm - Barazia, Autoriteti nuk lejon për nxitjen e sipërmarrjes dhe rritjen e diskriminim të ndërmarrjeve ekonomike ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme dhe në rrethana të njëjta.  62  Roli i ligjit për mbrojtjen e konkurrencës

- Gjithëpërfshirja, një zbatim i gjerë i Marrëveshjet e ndaluara parimeve rregullatore dhe të konkurrencës në veprimtari ekonomike, ku hyjnë mallrat, Marrëveshjet midis ndërmarrjeve, të shërbimet, veprimtaritë e biznesit privat cilat mund të sjellin kufizim të konkurrencës dhe atij publik, njohja e përmasave të janë të ndaluara. Këtu përfshihen konkurrencës në politikat e zhvillimit dhe marrëveshjet, që fiksojnë çmimin e blerjes reformat që ndikojnë në funksionimin ose të shitjes, apo çdo kusht tjetër tregtimi; efikas të tregjeve, mbrojtja e procesit të marrëveshjet, që kufizojnë prodhimin, konkurrencës dhe krijimi dhe ruajtja e një tregjet, zhvillimin teknik ose investimet; mjedisi për konkurrencë të lirë dhe efektive. marrëveshjet që ndajnë tregjet ose burimet Gjithashtu, tregjet konkurruese kërkojnë e furnizimit midis konkurrentëve, etj. një kuadër të përgjithshëm ligjor të mirë, Autoriteti i Konkurrencës mund të të drejta të qarta të pronësisë dhe një mjedis urdhërojë ndalimin e marrëveshjeve të tilla jodiskriminues dhe efikas. dhe mund t’u vendosë gjoba ndërmarrjeve - Transparenca, Autoriteti përgjigjet për arritjen e këtyre marrëveshjeve. Ky para publikut nëpërmjet raportimit të rregull zbatohet si për marrëveshjet e përvitshëm në Kuvend, deklaratave dhe shkruara, ashtu edhe për ato të pashkruara. njoftimeve për shtyp e në faqen e internetit, Një formë e marrëveshjes së ndaluar konferencave të shtypit etj. është karteli, i cili është një grup ndërmarrjesh - Përgjegjshmëria, kërkohet përgjegjësi të ngjashme, të pavarura nga njëra-tjetra, e qartë e administratës për zbatimin e të cilat bien dakord që të kontrollojnë rregullave të konkurrencës dhe efektshmërisë çmimet, ndajnë tregjet apo sjellje të kësaj në zhvillimin e politikave dhe administrimin natyre, me qëllim kufizimin e konkurrencës. e tyre. Autoriteti i Konkurrencës do të Pjesëmarrësit në kartel veprojnë vetëm veprojë në përputhje e në harmoni me në pjesën e tregut për të cilën kanë rënë strategjitë kombëtare dhe ato sektoriale të dakord me të tjerët dhe nuk kanë nevojë që zhvillimit ekonomik e shoqëror, në funksion të sjellin produkte të reja apo shërbime më të rritjes së mirëqenies së qytetarëve. cilësore me çmime më konkurruese. Në këtë - Institucioni i besueshëm dhe me mënyrë, konsumatorët paguajnë më shumë integritet, Autoriteti i Konkurrencës për mallra apo shërbime më pak cilësore. shpjegon çdo vit para Kuvendit përdorimin Por jo të gjitha llojet e marrëveshjeve e burimeve financiare të akorduara nga midis ndërmarrjeve konsiderohen të nda- buxheti i shtetit, si dhe mban raporte të luara sipas ligjit. Përgjithësisht, marrëveshjet sakta financiare, të cilat kontrollohen nga që lidhen ndërmjet ndërmarrjeve jo- Kontrolli i Lartë i Shtetit konkurrente apo atyre me pjesë të vogla në - Institucioni bashkëpunues, puna treg, janë të lejueshme. Gjithashtu, mund e institucionit mbështetet në parimin të ketë marrëveshje ndërmjet ndërmarrjeve e bashkëpunimit me të gjithë aktorët rivale, të cilat synojnë përmirësimin e dhe faktorët e tregjeve, me institucionet produkteve apo shërbimeve, zhvillimin kushtetuese, qeverinë, entet rregullatore, e produkteve të reja, apo përmirësimin e me përfaqësuesit e konsumatorëve, me metodave të reja për prodhimin e tyre. Këto institucionet homologe rajonale, etj.. marrëveshje mund të lejohen, pasi kanë Format kryesore të praktikave antikonku- një efekt pozitiv për zhvillimin në favor të rruese janë: marrëveshjet që kufizojnë konsumatorit. konkurrencën, përqendrimi i ndërmarrjeve Marrëveshjet për kërkimin e zhvillimin dhe abuzimi me positën dominuese. si dhe marrëveshjet për transferimin e teknologjive, nuk e shkelin ligjin Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  63  për mbrojtjen e konkurrencës. Edhe sigurimit të detyrueshëm motorik për marrëveshje të tjera që kanë si qëllim përgjegjësitë nga palët e treta. Nga ky prodhimin e përbashkët, blerjen apo shitjen monitorim rezultoi, se nga data 1 nëntor e përbashkët ose standardizimin, mund 2013 të gjithë agjentët e shitjes i tregtonin të jenë të lejueshme, por duhet bërë një këto polica nëpërmjet një sistemi, që quhej analizë e plotë e rrethanave dhe përfitimeve MSHM dhe menaxhohej nga një subjekt, ekonomike nga këto marrëveshje. që është i licencuar nga Autoritetit i Mbikëqyrjes Financiare (AMF) si shoqëri Marrëveshjet e ndaluara në tregun e ndërmjetëse. Ky sistem në momentin e sigurimeve nisjes së veprimit të shitjes tek agjentët nuk të ofronte të gjitha kompanitë e licencuara Ndër hetimet e para që ka ndërmarrë për tregtimin e produktit përkatës, por një Autoriteti i Konkurrencës për sa u përket numër më të kufizuar, mesatarisht 4 ose 5 marrëveshjeve të ndaluara, është ai në shoqëri. Komisioni i Konkurrencës vendosi tregun e sigurimeve për shërbimin e të miratojë hapjen e hetimit paraprak në sigurimit të detyrueshëm të automjeteve. tregun e sigurimit të detyrueshëm motorik Hetimi u fokusua për tre produkte kryesore: ndaj palëve të treta, për të parë nëse ka ose për produktin e Përgjegjësive ndaj Palëve jo shenja të kufizimit, shtrembërimit apo të Tjera (TPL), Policë Kufitare dhe Karton pengimit të konkurrencës. Procedurat e Jeshil. Pas procedurave hetimore Komisioni hetimit paraprak në tregun e sigurimeve i Konkurrencës u shpreh me dy vendime, që përfunduan më 17 janar 2014. Gjatë (i) ndalonin zbatimin e marrëveshjes dhe periudhës monitoruese, në median e penalizonte me gjobë shoqëritë e sigurimit shkruar u shpreh shqetësimi publik dhe (ii) i rekomandonte Ministrisë së për rritjen e tarifave të sigurimeve të Financave marrjen e masave për liberalizimin makinave më datë 11 shkurt 2014. Nga e tregut të këtij produkti. monitorimi i tregut rezultoi, se primet Por, ajo çka është më e rëndësishme e aplikuara ishin rritur ndjeshëm, në në këtë rast lidhet me provën e një të njëjtën kohë nga të gjitha shoqëritë marrëveshjeje që fiksonte çmimet (në kufijtë e sigurimit dhe në një masë të përafërt tavan të lejuar nga udhëzimi i Ministrit të për kategoritë përkatëse. Në përfundim Financave) dhe ndante tregjet, duke cenuar të hetimit paraprak rezultoi, se sjellja e rëndë konkurrencën në treg dhe duke ndërmarrjeve ka kufizuar konkurrencën në penguar ndjeshëm hyrjet e reja në këtë treg. treg dhe Komisioni i Konkurrencës vendosi Marrëveshja binte në kundërshtim me Ligjin hapjen e procedurës së hetimit të thelluar “Për Mbrojtjen e Konkurrencës” dhe për në tregun e sigurimit të detyrueshëm këto arsye Komisioni i Konkurrencës vendosi të mjeteve motorike për përgjegjësitë të gjobisë të tetë shoqëritë e sigurimit që ndaj palëve të treta ndaj ndërmarrjeve ushtrojnë veprimtari në tregun e sigurimeve që ushtrojnë veprimtarinë në këtë treg: në masën 2% të xhiros së vitit 2005. SIGAL UNIQA Group AUSTRIA SHA, Tregu i sigurimit të detyrueshëm SIGMA VIENNA INSURANCE GROUP të mjeteve të transportit ka qenë objekt SHA, ATLANTIK SHA, INTERSIG i vazhdueshëm monitorimi dhe hetimi. VIENNA INSURANCE GROUP, Bazuar në disa sinjale të marra nga tregu INTERALBANIAN VIG SHA, ALB i sigurimeve, Sekretariati i Autoritetit të - SIGURACION SHA, INSTITUTI I Konkurrencës, me kërkesën e Komisionit SIGURIMEVE SHA, EUROSIG SHA, të Konkurrencës, në muain nëntor 2013 “ANSIG” SH.A. ka monitoruar tregtimin e policës së Për vlerësimin e ndarjes së tregut midis  64  Roli i ligjit për mbrojtjen e konkurrencës kompanive të sigurimit janë marrë në pjesët e tregut. Për të patur një efekt real konsideratë të dhënat e administruara nga në ndërhyrjen në këtë treg, Komisioni i ndërmarrjet dhe të dhënat e administruara Konkurrencës shprehet me kushte dhe nga inspektimi në shoqërinë “Star Broker”, detyrime për të gjitha ndërmarrjet objekt duke u bazuar në faturat e shitjes së hetimi, si instrument për rivendosjen e produktit MTPL. Vlerësimi është bërë konkurrencës së lirë dhe efektive në tregun duke krahasuar pjesët e tregut për çdo e sigurimit të detyrueshëm motorik. javë dhe muaj gjatëgjithë periudhës nën Për këto arsye, në vendimin nr. hetim, nga ku rezulton, se shpërndarja 325, datë 30.07.2014, Komisioni i Kon- e të ardhurave nga tregtimi i produktit kurrencës, vendosi: përkatës midis ndërmarrjeve objekt hetimi, T’i rekomandojë Autoritetit të gjatë periudhës objekt hetimi, orientohet Mbikëqyrjes Financiare marrjen e drejt një tendence të njëjtë të pjesës së masave rregullatore për vendosjen e tregut për produktin MTPL. tregut të sigurimit të detyrueshëm të Nga ana tjetër, AMF deri në përfundim mjeteve motorike për përgjegjësitë ndaj të këtij hetimi nuk ka arritur të marrë palëve të treta në kushtet e funksionimit masat rregullative efikase për të siguruar efikas duke siguruar konkurrencën mes funksionimin e tregut sipas parimeve të shoqërive të sigurimit. konkurrencës së lirë dhe efektive në tregun Të bëjë të zbatueshëm parashikimin e sigurimeve të detyrueshme, i cili mbetet ligjor për trajtimin e dëmit nga siguruesi ndër më të pazhvilluarit në rajon, sa i i drejtpërdrejtë sipas parashikimeve të përket pagesës së dëmeve dhe madhësisë ligjit nr.10076, datë 12.02.2009, «Për së tregut. Që nga viti 2007 madhësia e sigurimin e detyrueshëm në sektorin e tregut të sigurimit të detyrueshëm nuk transportit». ka ndryshuar, pasi primet e sigurimit të Të miratojë tabela të individualizuara detyurueshëm motorik ishin 3 miliardë të primit të riskut, mbështetur në e 865.3 milionë lekë dhe për vitin 2013 analizën e riskut sipas portofolit të ishin 3 miliardë e 885.8 milionë lekë, shoqërive të sigurimit, karakteristikave ndërkohë që tregu i sigurimeve në tërësi të produkteve dhe strukturës së ka patur dinamikë rritjeje nga 5.25 sigurimeve për çdo shoqëri sigurimi. miliardë lekë në 7.51 miliardë lekë nga Të informojë Autoritetin e pjesa e sigurimeve vullnetare. Konkurrencës në mënyrë periodike Nga të dhënat e depozituara në mbi vënien në funksionim të projektit Autoritetin e Konkurrencës, rezulton Bonus-Malus deri në realizimin e se ndërmarrja me peshën specifike më plotë të projektit për individualizimin të vogël të të ardhurave bruto (primeve e primit të riskut, sipas historikut të të shkruara bruto-1/20 e tregut -përveç dëmeve të të siguruiarit, moshës së ndërmarrjes që ka hyrë e re) ka dukshëm drejtuesit të automjeteve, vendbanimit nivelin më të lartë të fitimit. dhe fuqisë motorike të automjetit, etj. Si konkluzion, Komisoni i Konkurrencës Të bashkëpunojë me Autoritetin e gjykon se sjellja e ndërmarrjeve në treg bie Konkurrencës, në kuadër të projektit në kundërshtim me parimet e konkurrencës të asistencës me Bankën Botërore, për së lirë dhe efektive në treg, duke rritur rishikimin e kuadrit rregullator për në masë të njëjtë dhe fiksuar primet e produktet e sigurimit MTPL, me theks shitjes së produktit MTPL, si dhe duke të veçantë mbi teknikat e përllogaritjes përdorur sistemin e shitjeve të përqendruara së masave të dëmeve nga produktet e nëpërmjet Star Broker, për të ruajtur sigurimit MTPL. Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  65 

Përqendrimi etj., janë tregues pro-konkurrues, që tejkalojnë pasojat e buruara nga forcimi Përqendrimi ndodh, kur bashkohen i pozicionit në treg të BASh-së. Për dy ose më shumë ndërmarrje, të cilat më këto arsye, Komisioni i Konkurrencës e parë ishin të pavarura nga njëra-tjetra, autorizoi këtë përqendrim dhe tashmë ose kur një ndërmarrje fiton kontroll mbi banka vepron në treg e vetme dhe nën një ndërmarrje tjetër, ose kur krijohet emrin e ri Intesa San Paolo. një ndërmarrje e përbashkët, e cila kryen në mënyrë të përhershme të gjitha Abuzimi me pozitën dominuese funksionet e një subjekti ekonomik të pavarur. Për ta sqaruar më mirë konceptin Nëse një ndërmarrje (ose një grup e përqendrimit të kompanive, do të ndërmarrjesh) zotëron një pjesë të madhe trajtojmë bashkimin e Bankës Amerikane të tregut, mund të thuhet që ka/kanë një me Bankën Italo-Shqiptare. pozitë dominuese në treg. Ndërmarrjet me pozitë dominuese kanë fuqinë e Bashkimi i Bankës Amerikane me nevojshme ekonomike, që të veprojnë në Bankën Italo-Shqiptare atë treg pa qenë të kushtëzuar nga sjellja e konkurrentëve apo e konsumatorëve. Gjatë viteve të fundit ndryshimet Duke pasur këtë fuqi tregu, ndërmarrja më të mëdha në strukturën e tregut kanë mund të abuzojë me këtë fuqi, duke ndodhur te bankat dhe te kompanitë e sjellë përfitime të paligjshme, duke sigurimit. Hyrja në treg e grupeve të eliminuar konkurrencën, si dhe duke ulur rëndësishme financiare evropiane, si: mirëqenien e konsumatorit. Zotërimi i Raiffeisen Bank, Intesa SanPaolo, Societe tregut nga një ndërmarrje nuk është e General, ProCredit Holding etj, kanë ndaluar me ligjin shqiptar për mbrojtjen e krijuar një mjedis më konkurrues dhe një konkurrencës, por abuzimi me këtë pozitë zgjerim agresiv të degëve dhe shërbimeve është rreptësisht i ndaluar. bankare. Rasti më klasik i përqendrimeve Abuzimi mund të shfaqet në forma të ishte bashkimi nëpërmjet përthithjes ndryshme, si: i Bankës Amerikane të Shqipërisë me Vendosja e çmimeve shumë të larta, në Bankën Italo-Shqiptare. mënyrë të paarsyetuar, duke përfituar Kjo formë përqendrimi, si rezultat në dëm të konsumatorëve. i së cilës Banka Italo-Shqiptare pushoi Vendosja e çmimeve shumë të ulëta, së ekzistuari si person juridik, krijoi një nën kosto, që mund të çojnë në daljen bankë të re, me të njëjtin emër: Banka nga tregu të ndërmarrjeve konkurruese Amerikane e Shqipërisë, rriti fuqinë në apo duke penguar hyrjen në treg të treg të bankës së re, duke e renditur atë konkurrentëve të rinj. në vend të dytë, pas Raiffeisen. I parë në Diskriminimi i ndërmarrjeve të tjera, këndvështrimin e efektshmërisë së tregut, për shembull, duke refuzuar ofrimin forcimi i pozicionit në treg të bankës së e mallrave apo shërbimeve vetëm për re BASh pas përqendrimit, nuk e kufizon disa ndërmarrje. ndjeshëm konkurrencën në treg dhe sjell Vendosja e kushteve të padrejta të përfitime për klientët. Futja e shërbimeve/ tregtimit për ndërmarrje të ndryshme, produkteve të reja, përmirësimi i atyre p.sh., duke lidhur shitjen e një produkti ekzistuese, krijimi i sinergjive nga ulja e të caktuar, me kusht, që të blihet vetëm shpenzimeve dhe rritja e të ardhurave, së bashku me një produkt tjetër. zhvillimi i teknologjive të informacionit,  66  Roli i ligjit për mbrojtjen e konkurrencës

Abuzimi me pozitën dominuese në të shoqërive AMC dhe Vodafone, sipas tregun e telefonisë celulare kriterit të numrit mesatar të abonentëve dhe të të ardhurave, rezulton se bazuar Për të kuptuar më mirë pozitën në numrin mesatar të abonentëve në vitin dominuese, do të analizojmë një nga 2004, AMC sha zotëron përafërsisht 52 rastet më të rëndësishme të hetuar nga % dhe Vodafon 48 % të tregut dhe në Autoriteti i Konkurrencës, ai në tregun e vitin 2005 AMC sha 51% dhe Vodafon telefonisë celulare, ku dy shoqëritë AMC sha 49 % të tregut. Nga ndarja e tregut dhe Vodafone Albania, gjatë periudhës në tërësi, rezulton se shoqëritë AMC dhe së hetimit (2005-2007) kishin pozitë Vodafone gjatë periudhës objekt hetimi dominuese. Komisioni i Konkurrencës, zotërojnë 100% të tregut të telefonisë në shtator të vitit 2005 hapi hetimin në së lëvizshme. Institucioni i ngarkuar për sektorin e telefonisë së lëvizshme dhe për rregullimin e tregut të telekomunikacioneve të arritur në konkluzionin e abuzimit me në Republikën e Shqipërisë është Enti pozitën dominuese ka përdorur, ndër të Rregullator i Telekomunikacioneve (ERT). tjera, edhe tre testet e pranuar gjerësisht Pengesat administrative, teknike dhe në doktrinën ekonomike dhe vërtetimi të ekonomike janë faktorë, të cilët i pengojnë paktën i njërit prej tyre provonte abuzimin operatorët e rinj të hyjnë në një treg të me pozitën dominuese. Testet e “vendosjes caktuar. Në Shqipëri numri i licencave së çmimeve të larta pa lidhje të arsyeshme është kufizuar në bazë të akteve nënligjore me vlerën ekonomike të produktit”, të institucioneve përgjegjëse. “sigurimi i përfitimeve tregtare, të cilat nuk Spektri i radio-frekuencave është do të siguroheshin në një treg të prezumuar një burim natyror i kufizuar dhe plani konkurrues” dhe “krahasimi me tregje të kombëtar i radiofrekuencave ose ndryshimi tjera të ngjashme”, provuan abuzimin me i tij miratohet nga Këshilli i Ministrave. pozitën dominuese të të dy operatorëve. Për ushtrim normal të një veprimtarie Tregu i telefonisë celulare u hap në Maj teknike në këtë treg është e nevojshme, që të vitit 1996, me licencimin e kompanisë një shoqëri e licensuar në këtë treg të ketë AMC dhe në qershor 2001, kur licencohet në dispozicion mesatarisht 40-50 radio- Vodafone, si operator i dytë i shërbimit frekuenca në bandën 900Mhz dhe rreth celular në Shqipëri. Në mars të vitit 2004 80-100 radio-frekuenca në bandën 1800 u licencua operatori i tretë, Eagle Mobile, Mhz. Shqipërisë i janë lënë në dispozicion me 100% të aksioneve në zotërim të nga Rrjeti Evropian i Telekomunikacionit Albtelekom sh.a. Operatori i tretë nuk rreth 174 radio-frekuenca në bandën 900 ka patur veprimtari në treg gjatë gjithë Mhz dhe rreth 384 në bandën 1800 Mhz. periudhës së hetimit. Operatorët, për t’u futur në tregun e Shkak për fillimin e këtij hetimi u bë telefonisë së lëvizshme, duhet të kryejnë shqetësimi i opinionit publik për çmime investime të mëdha, si për blerjen e licensës, të larta në Tregun e Telefonisë Celulare, ashtu edhe për ndërtimin e rrjetit të tij të i prononcuar në median e shkruar dhe telefonisë celulare. Operatorët ekzistues, elektronike. Një nga kriteret kryesore, që AMC dhe Vodafone, kanë krijuar avantazhe përcaktojnë pozitën dominuese në treg, të konsiderueshme në tregun e telefonisë është pjesa e tregut që zënë ndërmarrjet në celulare. Ato kanë krijuar rrjetet e tyre, tregun e produktit. Pjesët e tregut llogariten klientët përkatës (abonentët), eksperiencë duke u bazuar në numrin e abonentëve ose në menaxhimin e tregut, emër nëpërmjet në të ardhurat e çdo ndërmarrjeje në treg. marketingut, si dhe fuqi të konsiderueshme Në bazë të vlerësimit të pjesëve të tregut ekonomike dhe financiare. Në këto kushte, Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  67  operatorëve të rinj do t’u duhet kohë dhe kanë zbatuar vendimin e ERT-së, me anë të mjete monetare të konsiderueshme, për të cilit ajo vendosi të rekomandojë tarifën t’u bërë pjesë efektive e këtij tregu. Numri e terminimit kombëtar për telefoninë e i abonentëve potencialë të mbetur në treg lëvizshme prej 22 lekë/minutë. Të dyja është relativisht i kufizuar. Për të siguruar shoqëritë, AMC dhe Vodafone, kanë një nivel konkurrues të pranueshëm, këta aplikuar tarifë terminimi kombëtar mbi operatorë të rinj do të duhet t’i marrin dy herë më të lartë, krahasimisht me përdoruesit e shërbimeve të tyre nga tarifën mesatare të terminimit të vendeve operatorët ekzistues, proces i vështirë, për të rajonit. Të dyja shoqëritë, AMC shkak të epërsive që kanë këta të fundit. Ky dhe Vodafone, kanë aplikuar tarifa për proces padyshim që përbën një barrierë të shërbimin me parapagim mesatarisht mbi konsiderueshme për operatorët e rinj, që dy herë më të larta se mesatarja respektive duan të futen në treg. e vendeve të rajonit. Për arsyet e lartëpërmendura, Konkurrenca potenciale Komisioni i Konkurrencës në përfundim të hetimit të thelluar vendosi aplikimin Qendrueshmëria dhe rritja e normave e gjobave në masën 2% të xhiros vjetore të fitimit të operatorëve AMC dhe Vodafone të produktit përkatës të vitit 2005, që çojnë në konkluzionin, që tregu nuk ka qenë e shprehur në vlerë për AMC është mjaftueshëm konkurrues, sepse tregjet 211552000 lekë dhe e shprehur në vlerë konkurrenciale karakterizohen nga ulja e për Vodafone është 242633000 lekë. normave të fitimit në kohë. Kompanitë Pas këtij vendimi, Komisioni i AMC dhe Vodafone janë dy ndërmarrje Konkurrencës, morri vendimin nr. 61, të mëdha, jo vetëm në tregun e telefonisë dt. 21.11.2007, ku rekomandon Këshillin së lëvizshme, por dhe në ekonominë e Ministrave dhe Entin Rregullator të shqiptare. Ato janë pjesë e grupeve Telekomunikacioneve për liberalizimin e ndërkombëtare të telekomunikacionit, tregut të telefonisë së lëvizshme, nëpërmjet Cosmote dhe Vodafone, të listuara në hyrjes në treg të operatorit të tretë, bursat ndërkombëtare. AMC dhe Vodafone “Eagle Mobile” brenda afatit ligjor të për periudhën e hetimit rezultojnë kompani parashikuar në kriteret e licencës dhe hapjen me xhiron vjetore më të lartë në Shqipëri. e procedurave për një licencë të katërt në Totali i xhiros së tyre për vitin 2004, prej tregun e Telefonisë së Lëvizshme, nisur nga 33 835 819 lekë, përbën rreth 4.45 % të radio-frekuencat e lëna në dispozicion në Produktit të Brendshëm Bruto. territorin e Shqipërisë. Këta tregues, por edhe tregues të Ndërsa në vendimin nr. 77 dt. tjerë, si numri i abonentëve, përqindja e 11.04.2008, i rekomandon ERT-së, lartë e mbulimit të territorit dhe mbulimit plotësimin e kuadrit nënligjor për tranzitimin të popullsisë me shërbime, evidentojnë e thirrjeve telefonike ndërkombëtare fuqinë e konsiderueshme ekonomike dhe si dhe miratimin e licencave tip për të financiare të shoqërive AMC dhe Vodafone. gjithë operatorët që veprojnë në tregun Në ndarjen e tregut sipas shërbimeve e komunikimeve elektronike dhe që rezulton se 97% janë abonentë të shërbimit ushtrojnë tranzitimin e thirrjeve telefonike me parapagim dhe 3% abonentë me ndërkombëtare duke pasur parasysh: kontratë. Shoqëritë kanë aplikuar tarifa angazhimet e Republikës së Shqipërisë në të përafërta, të qëndrueshme dhe pa kuadër të marrëveshjeve ndërkombëtare si fleksibilitet konkurrues, gjatë gjithë anëtare e OBT-së dhe angazhimet në kuadër periudhës objekt hetimi. Shoqëritë nuk të Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit.  68  Roli i ligjit për mbrojtjen e konkurrencës

Gjatë vitit 2013 në Autoritetin e nëpërmjet portabilitetit të numrit dhe Konkurrencës u depozituan 2 ankesa nga bonuset e ofruara ndaj distributorëve. ndërmarrjet “Plus Communication” sha Diferencimi i çmimeve brenda me dhe “Albanian Mobile Communication” jashtë rrjetit mund të përdoret si një sha, ndaj ndërmarrjes “Vodafone Albania” mekanizëm i mbylljes së tregut nga sha, me pretendimin se ka abuzuar me operatorët e mëdhenj për operatorët e pozitën dominuese në tregun e telefonisë vegjël, të cilët mund të rrezikojnë daljen celulare. Bazuar në këto shqetësime mbi nga tregu përkatës, dhe ky fakt përbën një nivelin e konkurrencës në tregun e telefonisë shqetësim për mirëfunksionimin e tregut celulare, Komisioni i Konkurrencës u në një periudhë afatgjatë. shpreh me anë të Vendimit nr. 261, datë Ndërmarrja Vodafone është angazhuar 11.01.2013 “Për hapjen e procedurës së publikisht që të barazojë tarifat brenda hetimit paraprak në tregun e telefonisë Vodafone Club dhe jashtë rrjetit të celulare me pakicë”, për të parë nëse ka ose Vodafone (drejt nr. fiks, AMC, Eagle jo shenja të kufizimit të konkurrencës. Nga dhe Plus), për të ulur drejt eliminimit hetimi paraprak rezultoi se ndërmarrja diferencimin e tarifave të thirrjeve brenda Vodafone, e cila ushtron veprimtari në me jashtë rrjetit. Në fillim të vitit 2014, tregun e telefonisë celulare, zotëronte pas shqyrtimit të raportit dhe dëgjimit të pozicionin dominues në tregun me pakicë palës në hetim, Komisioni i Konkurrencës dhe se ekzistonin shenja të abuzimit të konkludoi se kjo sjellje e Vodafone Albania mundshëm me pozitën e saj dominuese nuk përbën abuzim me pozitën dominuese në treg. Disa muaj më vonë Komisioni gjatë periudhës në hetim, por strategjia vendosi hapjen e hetimit të thelluar e ndjekur nga ndërmarrja sjell shqetësim ndaj ndërmarrjes “Vodafone Albania” për konkurrencën në periudhën afatgjatë, SHA. Nga analizat e kryera rezulton se prandaj i adresoi disa rekomandime ndërmarrja “Vodafone Albania” ka pozitë rregullatorit të tregut. dominuese në tregun e telefonisë celulare Më konkretisht: Komisioni i me pakicë, sipas treguesit të të ardhurave Konkurrencës vendosi t’i rekomandojë dhe numrit të kartave SIM aktive. Autoritetit të Komunikimeve Elektronike Gjithashtu, për përcaktimin e pozitës dhe Postare të marrë masat e ndërmjetme dominuese u analizuan jo vetëm pjesët e dhe të menjëhershme, përpara përfundimit tregut, por edhe fuqia e tregut, pengesat të analizës së tregut të pakicës së telefonisë në hyrje, konkurrenca potenciale, fuqia celulare, për të bërë të zbatueshme zgjidhjet ekonomike dhe financiare e konkurrentëve, e rregullimit të tregut, për të parandaluar fuqia kundërvepruese e konsumatorëve daljet nga tregu që do kishin pasoja afatgjatë dhe blerësve, konkurrentëve si dhe mbi konkurrencën. karakteristika të tjera të tregut me pakicë për vitet 2011-2012. Statistika Autoriteti i Konkurrencës ka vlerësuar sjelljen e ndërmarrjes objekt hetimi, gjatë Nga viti 2004-2013, Komisioni periudhës nën hetim kryesisht në sjelljen i Konkurrencës ka marrë në total 301 e saj ndaj çmimit dhe ndaj konkurrentëve vendime, ku viti 2012 mban numrin më të në tregun përkatës, në lidhje me planet lartë të vendimeve, 48. Vendimet e marra tarifore Vodafone Card dhe Vodafone nga Komisioni ndahen si më poshtë: 72 Club, që kjo ndërmarrje ofron, ofertat Përqendrime, 10 Abuzime me pozitën ditore, javore dhe mujore, ofertat që dominuese, 12 marrëveshje të ndaluara, lidhen me tërheqjen e abonentëve të rinj 21 vendime për vendosje gjobe. Nga Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  69  statistikat e publikuara prej raportit vjetor të SIGMA Vienna Insurance Group Sh.a, Autoritetit të Konkurrencës (dhjetor 2013) Shoqëria e Sigurimeve Atlantik Sh.a, rezulton se ky institucion gjatë 9 viteve të Shoqëria e Sigurimeve Intersig Vienna operimit të tij ka vendosur gjoba në shumën Insurance Group Sh.a, Shoqëria e 1.036.999.293 lekë. Sigurimeve Interalbanian Sh.a, Shoqëria Gjykata e Lartë e RSH gjatë vitit e Sigurimeve Eurosig Sh.a, Shoqëria 2013 ka shqyrtuar 11 çështje, që lidhen me e Sigurimeve Insig Sh.a, Shoqëria e të drejtën e konkurrencës. Ndër çështjet Sigurimeve Albsig Sh.a. Kundërshtimi i më të rëndësishme përmendim: padinë aktit administrativ vendimi i Autoritetit e ngritur nga SIGAL UNIQA Group të Konkurrencës, Paditës “ARMO” SHA AUSTRIA Sh.a, Shoqëria e Sigurimeve dhe të paditur Autoriteti i Konkurrencës.

REFERENCAT

Autoriteti i Konkurrencës. 2006. Politika Kombë- Kuvendi i Shqipërisë. 2003. Ligji 9121, datë 28.07 tare e Konkurrencës, Tiranë: Afërdita “Për mbrojtjen e konkurrencës”: www.ligjet. _____. 2008a. Buletini Zyrtar Nr. 2, 2007, Tiranë: org (25 shtator 2014) Afërdita: www.caa.gov.al (10 shtator 2014) Lindblom, Charles. 2001. The market system, New _____. 2008b. Buletini Zyrtar Nr. 3, 2008, Tiranë: Haven & London: Yale University Press Afërdita: www.caa.gov.al (12 shtator 2014) Luttwak, Edward. 2000. Turbo – Capitalism: _____. 2009. Buletini Zyrtar Nr. 5, 2009, Tiranë: Winners and Losers in the Global Economy, New Afërdita: www.caa.gov.al (13 shtator 2014) York: Haper Perennial. _____. 2011. Buletini Zyrtar Nr. 6, 2010, Tiranë: Marreveshja e Stabilizim Asociimit, Ndërmjet Afërdita: www.caa.gov.al (15 shtator 2014) komuniteteve Europiane e shteteve të tyre _____. 2012. Buletini Zyrtar Nr. 7, 2011, Tiranë: anëtare dhe Republikës së Shqipërisë: www. Afërdita: www.caa.gov.al (17 shtator 2014) dogana.gov.al (30 shtator 2014) _____. 2013. Raporti Vjtor 2012 dhe synimet Papajorgji, Endrit. 2013. E drejta ndërkombëtare dhe kryesore të punës për 2013, Tiranë: Afërdita: shqiptare e konkurrencës, Tiranë: ILAR www.caa.gov.al (17 shtator 2014) World Economic Forum. 2013. The Global _____. 2014. Raporti Vjtor 2013 dhe synimet Competitiveness Report, Switzerland: SRO- kryesore të punës për 2014, Tiranë: Afërdita: Kunding www.caa.gov.al (20 shtator 2014). Zajmi, Iva. 2006. E Drejta Europiane, Tiranë: EKD

ABSTRACT

The constitutional framework stipulates that the economic system in the Republic of Albania “…is based on the private and public property, as well as on a market economy and on freedom of economic activity.” The legal framework, which has been enacted pursuant to the Constitution, including Law no. 9121 of 28 July 2003 “On Competition Protection,” as amended, and the National Competition Policy, provides the tools to ensure the implementation of this constitutional principle. The Competition Authority is the responsible institution entrusted by the Law with free competition promotion and protection in the Albanian market. Ensuring real and fair market competition requires rigorous implementation of the entire legal framework on industrial property ownership rights, consumer protection, and unfair competition provisions in the Civil Code, tax and  70  Roli i ligjit për mbrojtjen e konkurrencës customs rules, etc., guaranteeing equal and non-discriminatory treatment of market players. Since the entry into force of the Competition Protection Law there has been an increase in the number of complaints of prohibited agreements because of increased understanding of competition mainly among businesses and in the markets where the Competition Authority has conducted monitoring and investigations. By this article I would like to make an analyze and gather some statistics of the main decisions made by the Competition Authority during 2004 – 2014. The most frequent cases monitored by the authority are: banks system, insurance companies and telecommunication market, etc.. Keywords: Competition protection law, trade market, competition policy, the competition authority. Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  71 

RILINDJA E PLANEVE PËR KRIJIMIN E FEDERATËS BALLKANIKE

Elisabeta LULI Ministria e Energjisë dhe Industrisë; Sektori i Burimeve Njerëzore E-mail: [email protected]; [email protected]

Përmbledhje

Federate Ballkanike është projekti politik i bashkimit shtetëror të gadishullit të Ballkanit. Arsyet kryesore për krijimin e Federatës Ballkanike zakonisht citohen: mundësia e madhe për zhvillim ekonomik, pavarësia politike nga Fuqitë e Mëdha dhe zgjidhja e problemeve nacionale. Në etapën përfundimtare të Luftës së Dytë Botërore, shtetet e Ballkanit, me përjashtim të Greqisë, u bënë sferë e kontrollit sovjetik dhe të vendosjes së pushtetit komunist. Domosdoshmëri e dorës së parë konsiderohej krijimi i shtetit të bashkuar për Jugosllavinë, Shqipërinë dhe Bullgarinë. Pas përjashtimit të Jugosllavisë nga blloku sovjetik, mundësia e bashkimit ballkanik në bazë të federimit pushoi së ekzistuari. Situata ndërkombëtare e asaj kohe nuk e lejoi Jugosllavinë të zgjidhë plotësisht në mënyrë të pavarur problemet e politikës së jashtme pa mbështjetjen e Moskës. Gjithashtu Kremlini nuk donte të hynte në konflikt me aleatët perëndimorë, prandaj pengoi Beogradin të realizojë pretendimet territoriale pothuajse me të gjithë fqinjët, duke patur parasysh shembullin e sjelljes së viteve të fundit të padronit të saj të madh. Gjithashtu komunistët jugosllavë e kuptonin shumë mirë pamundësinë e ndonjë bashkimi me Shqipërinë pa miratimin e Moskës. Moska e konsideronte të panevojshëm kontaktin e drejtpërdrejtë me partinë komuniste Shqiptare dhe sanksionoi patronatin politik të KQ të PKJ-së. Krijimi i Federatës Ballkanike më shumë u shndërrua në parullë politike – propagandistike, e shfrytëzuar aktivisht si nga njëri ashtu edhe nga tjetri regjim komunist, sesa një qëllim real i drejtpërdrejtë. Fjalë kyçe: Federata Ballkanike, Blloku sovjetik, manovrat teknike të BRSS, rivaliteti tradicional, planet federative të sllavëve të jugut

Elisabeta LULI është kandidate për doktore në fushën e historisë, Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, UT. Ka kryer studimet në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë si dhe studimet master në fushën Histori-Arkiv. Aktualisht punon si specialiste në Sektorin e Burimeve Njerëzore pranë Ministrisë së Energjisë dhe Industrisë.

Studime Sociale 2014, 2 (8): 71-79  72  Rilindja e planeve për krijimin e Federatës Ballkanike

Në vorbullën e Luftës së Dytë qeveritë në emigracion dhe në vëçanti Botërore pala pritëse, ajo britanike, nën drejtimin e së cilës u përgatit dhe u nënshkrua Lufta e Dytë Botërore do ti gjente traktati, llogariti se pas disfatës së boshtit, vendet e Ballkanit në një mozaik absurd, ky traktat do të bëhej baza e formimit të jo përkrah njëri-tjetrit por përkundrazi, Konfederatës Ballkanike me pjesmarrjen kundër njëri-tjetrit. Pati vende si Shqipëria, jo vetëm të Greqisë dhe të Jugosllavisë Greqia apo Jugosllavia që ishin viktimat e së çliruar nga pushtuesit, por edhe të para të agresionit fashist, ashtu siç pati Bullgarisë dhe Rumanisë, pas largimit nga edhe vende ballkanike, qeveritë e të cilave u pushteti të qeverive prohitleriane të tyre lidhën me fashizmin nëpërmjet hortizmit, (Macartney C.A dhe Palmer A. E. 1962). Gardës së Hekurt etj. Europa u nda në Jaltë në shkurt të vitit Në gjeopolitikën e luftës ndodhi 1945. Por fati i pasluftës i Ballkanit ishte edhe një dukuri interesante: qeveritë e vulosur kohë më parë. Me përkeqësimin e mundura nga agresioni fashist duke bërë vazhdueshëm të marrëdhënieve ndërmjet një qëndrësë parciale, por jo vendimtare, Bashkimit Sovjetik dhe Perëndimit në gjetën strehim në Londër në një nga mesin e viteve 1940-të, ndarja e Evropës kështjellat e antifashizimit. Interesant është u bë e pashmangshme (Glenny, 2000: fakti që këto qeveri në mërgim e rimorën 523). Më e errët qëndronte puna me idenë e Konfederatës Ballkanike, në interes përfshirjen në perspektivë të Shqipërisë të luftës antifashiste. Lufta e Dytë Botërore në këtë Konferdetatë Ballkanike, në lidhje ndihmoi rilindjen e planeve të bashkimit me të cilën, qeveria greke në emigracion ballkanik.Në rolin e inisiatorëve të rinj, të kërkonte plane të likuidimit të saj pas luftës parët dolën qeveritë në mërgim të Greqisë si dhe ndarjes së saj ndërmjet Greqisë dhe dhe të Jugosllavisë. Ato ishin të përkrahura Jugosllavisë (Barker, 1976: 130–131,173; nga vendi mikpritës, nga Britania e Madhe Petranoviç, 1991: 34-37). tek e cila gjetën strehë, pa harruar edhe Siç mund të shohim, në këto plane mbështetjen për vendin e tyre që në prill të përsëri ngrinin kokë pretendimet e Traktatit vitit 1941, pasi u pushtuan nga fashizmi. të fshehtë të Londrës, ku shovinizmi Projekti i diskutuar nga qeveria serb dhe grek, kërkonin të përmbushnin greke dhe ajo jugosllave në mërgim, sipas interesat me rrëmbimin e trojeve shqiptare, L.J.Gibianskit (Gibianskij, 2001: 38-56), pretendime të vjetra të pabaza këto. Ndaj në gjysmën e dytë të vitit 1941, i cili u që në fillim, në skicë-ide, gjithçka rezultoi legalizua më 15 janar të vitit 1942 në e dështuar, sepse megjithëse ata shpallnin formën e traktatit për aleancë ballkanike, një platformë çlirtimtare dhe antifashiste, përfaqësonte në vetvete një lloj simbioze kërkonin të vinin nën sundim një populll të ideve të përdorura më parë për Aleancën që po luftonte heroikisht kundër fashizmit. Ballkanike. Atij i ishte dhënë karakteristika Llogaritë po bëheshin pa hanxhinjtë. e Paktit të Aleancës në fushën ushtarake, Megjithëse oborri mbretëror shqiptar politikedheekonomike si dhe formimi i ishte në Londër, ai nuk u thirr në këtë bashkimit doganor dhe valutor, në interes projekt. Problemi për federimin, para së së mbrojtjes së përbashkët të vendeve gjithash në Evropën Qendrore dhe në pjesëmarrëse (Public Record Office, Ballkan, lindi në bisedimet sovjeto-angleze &V.Duretic, Beograd: 119). Traktati i në dhjetor të vitit 1941. Udhëheqja e 15 janarit të vitit 1942 u la i hapur për BRSS, që në atë moment të rëndë synonte bashkimin e mundshëm të mëtejshëmedhe rregullimin maksimal të marrëdhënieve të vendeve të tjera ballkanike. Të dy me aleatët dhe ishte tepër e interesuar Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  73  që në traktatin e planifikuar atëherë me në dorë fatet e veta duke prishur çdo plan Anglinë të sanksionohej rivendosja e për copëtimin e trojeve shqiptare. Dhe aq kufijve sovjetikë në Evropë, të caktuara në më shumë, siç thekson L.J. Gibianski në vitet 1939 – 1940, fillimisht e konsideroi muajt pasardhës, zhvillimi i mëtejshëm të nevojshme të shprehte, në formë të dhe situatat ushtarake politike i vunë përgjithshme, pëlqimin për mundësinë kryq përfundimisht këtyre planeve me e krijimit të federatave (Dok P. J, Ruse mbërritjen e ushtrisë sovjetike në Ballkan 2000: 480-505). dhe në Europën Qëndrore. Në të njëjtën Problemin për krijimin e konfederatave kohë përsa i përket Ballkanit, me çlirimin ose siç ishte formuluar me kujdes, e këtyre popujve nga fashizmi, këtu zotëroi bashkimin e shteteve, do ta shtronin monopoli komunist. Në këto kushte për shqyrtim në Konferencën e Moskës morën fund synimet e qeverive ballkanike të Ministrave të Jashtëm të Bashkimit në emigracion. Sovjetik, të Shteteve të Bashkuara të Aty ku e lanë qeveritë në emigracion Amerikës dhe të Britanisë së Madhe, në do ta vazhdonin disa forca të reja nga dukja, tetor 1943 (A. P. J., Moskë, 1978: 49-71). nga mjetet shprehëse propagandistike, Pala amerikane lidhur me këtë nga parullat dhe frazat, por të njëjta nga problem mbajti një qëndrim evaziv ndërsa synimet e tyre për hegjemoni dhe pushtime ministri i jashtëm i Bashkimit Sovjetik të reja. Propozimi për krijimin e komandës lexoi deklaratën e posaçme të qeverisë së bashkuar, komunistëve shqiptarë, sovjetike, se ishte e parakohshme të grekë dhe bullgarë, iu bë nga Svetozar shtronin dhe aq më shumë të zgjidhin këtë Vukmanoviç Tempo, i cili vendosi lidhjet problem, sepse qeveritë në emigracion të me ta. Mungesa e burimeve të nevojshme e cilat nuk mund të ishin shumë të lidhura vështirëson sqarimin e rrethanave konkrete me popujt e tyre, nuk zotëronin në këtë dhe llogarinë lidhur me planin e paraqitur mënyrë fuqi të plota kompetencash për nga udhëheqësit komunistë jugosllavë, për bashkimin, ndërsa vendet që kishin qënë krijimin e komandës së bashkuar partizane satelite të Gjermanisë, tani nuk mund të në Ballkan. konsideroheshin si anëtare të barabarta të Për shumë vjet sipas versionit zyrtar këtyre apo të atyre federatave.Përveç kësaj, jugosllav thuhej se Tempo veproi me në dokumentet theksohet posaçërisht inisiativën e vet, pa udhëzimet e Titos, i se disa projekte federative të kujtonin cili pasi mësoi në vjeshtë të vitit 1943 për “politikën e kordonit sanitar” të drejtuar planin e organizuar të shtabit ballkanik, kundër Bashkimit Sovjetik (A. P. J., e kritikoi atë. Këtë version e mbështeti Moskë, 1978: 174-195) edhe vetë Tempo. Vetëm shumë vite më Përpara këtij pozicioni sovjetik të vonë u bënë të njohura dokumentat nga shprehur shumë qartë dhe në mungesë të të cilat del se në të vërtetë, ai, Tempua, mbështetjes amerikane, anglezëve iu desh kishte direktivën e Titos. Tempo pranoi të tërhiqeshin. Përfytyrojmë tani fundin se këtë direktivë e mori në fund të vitit e vitit 1943 kur në malet e Shqipërisë 1942, kur atij i ishte dhënë detyra të ishin krijuar çeta, batalione dhe brigada shkonte në Maqedoni.Por sipas fjalëve të partizane antifashiste të luftëtarëve për tij, Titua e porositi atë që t’u propozonte liri.Madje edhe në aspektin dipllomatik, partive komuniste në Shqipëri, Greqi dhe Faik Konica dhe Fan Noli po përpiqeshin Bullagari që me cilësinë e shtabit ballkanik, që me Ahmet Zogun të krijonin një qeveri ata të pranonin Shtabin e Përgjithshëm të të ligjshme në emigracion. Populli vetë me partizanëve jugosllavë. Tempo nuk mundi luftën antifashiste në Shqipëri kishte marrë ta realizojë këtë plan.  74  Rilindja e planeve për krijimin e Federatës Ballkanike

Në mbledhjet e përmendura më lart pozitat e integritetit të Jugosllavisë e në të përfaqësuesve jugosllavë, shqiptarë dhe veçanti e shihnin lëvizjen e rezistencës në grekë të vitit 1943, u arrit marrëveshja, Maqedoninë e Vardarit si pjesë përbërëse sipas së cilës shtabi ballkanik, brenda të pandarë të lëvizjes së përgjithshme të cilit propozohej edhe pjesëmarrja e jugosllave nën udhëheqjen e tyre. Jugosllavisë, do të bazohej në parimin e Kjo mënyrë e të shtruarit të problemit paritetit dhe do të përbëhej përkatësisht ishte e mbarsur me komplikacione edhe nga katër komandantë dhe katër komisarë. me partitë komuniste të Greqisë dhe të Për këtë thuhej se krijimi i shtabit ballkanik Bullgarisë sepse në politikën e tyre, në këtë do të ndihmonte në koordinimin e apo në atë masë, pasqyroheshin orientimet luftës partizane por njëkohësisht do të e miratuara në Komintern për njohjen e hapte rrugën për sigurimin e pushtetit popullit maqedonas. Megjithatë, interesat demokratiko-popullor në secilin vend jetike të të dy partive ishin në kundërshtim dhe krijimin e konfederatës ballkanike me perspektivën e shkëputjes nga vendi i (D.P.Jashtme, Beograd, 1988: 347–363; tyre të pjesëve të trungut të paraluftës në Tempo, 1982: 113-132). favor të Jugosllavisë. Faktikisht kështu Prandaj edhe Tito sipas Tempos, në u shtrua problemi dhe në manifestin që vjeshtë të vitit 1943, nuk e pranoi idenë doli në tetor të vitit 1943, nga Shtabi e krijimit të shtabit ballkanik ndërsa i Përgjithshëm i forcave partizane në autorësia për këtë ide, për një kohë të gjatë territorin e Maqedonisë së Vardarit, iu atribua Tempos (Krivokapiç & Tempo, (Zbornik, 1964: 68-74) madje edhe në 1990: 20). Kosovë, e cila për më tepër përbënte një Zhvillimi i mëtejshëm i ngjarjeve nyje të ndërlikuar ku shumica dërrmuese tregoi se qëllimet ushtarake të lidhura me autoktone ishte shqiptare. Artistikisht krijimin e shtabit ballkanik ishin të pandara dhe historikisht këtë dramë e ka dhënë nga qëllimet politike të udhëheqjes së më së miri, Fadil Hoxha në librin e tij: komunistëve jugosllavë. Krahas Kosovës, “Pranvera erdhi me vonesë” i ekranizuar që mendohej të ishte një nga synimet nga “Kosovafilm”. Popullsia e shqiptarëve parësore jugosllave, e mprehtë ishte edhe të Kosovës i dëgjonte me dyshim përallat situata në Maqedoni, e ndarë në tre pjesë e komunistëve për “Bashkim - vëllazërim” si rezultat i luftrave ballkanike të viteve dhe koha do të tregonte se skepticizmi i 1912-1913 e më pas nga Lufta e Parë popullit kosovar ishte i drejtë. Botërore, ndërmjet Greqisë (Maqedonia Po kështu, Partia komuniste e e Egjeut), Jugosllavisë (Maqedonia e Shqipërisë, e cila në vendin e saj udhëhiqte Vardarit) dhe e Bullgarisë (Maqedonia e një lëvizje të fortë ushtarako-politike Pirinit). Rjedhimisht, në kundërshtim me kundër pushtuesve dhe regjimit kuisling, shtetin jugosllav të paraluftës, komunistët edhe pse ishte në disa faza e lidhur ngushtë jugosllavë në Luftën e Dytë Botërore me Partinë Komuniste Jugosllave, nuk dolën me parullën e çlirimit kombëtar të mundi të mos marrë parasysh qëllimet këtij populli bashkë me çlirimin kombëtar kombëtare shqiptare për bashkimin e të të gjithë popujve të Jugosllavisë. Por Kosovës me Shqipërinë. Udhëheqja tashmë vetëshpallja e qëllimit të çlirimit komuniste jugosllave me në krye Josif kombëtar të popullit maqedonas shtronte Broz Titon, i njohur si politikani i sfidave, domosdoshmërinë e përgjigjes për çështjen e kuptonte mirëfilli se në taktikat për të e perspektivës së bashkimit të tre pjesëve arritur strategjinë në zgjerim të territorit të Maqedonisë. Por në të njëjtën kohë jugosllav, duhet të bënte kujdes si ndaj komunistët jugosllavë qëndronin në Bashkimit Sovjetik, që ishte qendra e Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  75  lëvizjes komuniste ashtu edhe ndaj çdo për shkak të pretendimeve të Jugosllavisë hapi të pamenduar, i cili do të shkaktonte për të udhëhequr. jo vetëm habi dhe xhelozi, por edhe Veçanërisht kjo u shfaq në mes dyshime. Ata hoqën dorë përkohësisht por të komunistëve grekë e bullgarë, që jo përfundimisht. Sipas një dokumenti, trembeshin kryesisht lidhur me këtë, funksionarët e përmendur të partisë respektivisht për fatin e Maqedonisë komuniste Jugosllave, Vllahoviç dhe së Egjeut dhe të Pirinit. Si përfundim, Masllaviç, të cilët në kohën e luftës punonin pavarësisht nga miratimi fillestar me në Moskë, në fund të vitit 1943 dhe në organizatën e Shtabit Ballkanik, udhëheqja muajt e parë të vitit 1944, përmendin se e P.K Greke shpejt hoqi dorë nga realizimi megjithëse parulla e federimit të sllavëve i këtij plani. Ndërsa pak më vonë, qëndrim të jugut në këtë etapë të Jugosllavisë së re negativ ndaj kësaj çështjeje shprehu edhe tani për tani nuk mund të përmendej, ky KQ i P.K të Bullgarisë, i cili ndodhej në problem do të qëndronte në rendin e ditës ilegalitet në vend (Tempo, 1971: 332 – dhe ishte aktual (Tito 1-30-c/3,1.17). 341; Hoxha, 1982:146). Por partitë komuniste të Shqipërisë, Partia Komuniste Bullgare do të të Bullgarisë dhe të Greqisë, ndaj këtyre reagonte e para me anë të një deklarate projekteve të kolegëve të tyre jugosllavë, ku viheshin në dyshim haptazi qëllimet mbajtën qëndrimin e tyre. Njohja dhe e Partisë Komuniste Jugosllave, gjë të dyshimi reciprok ishin më të forta se cilën e bëri të njohur edhe në Moskë. Kjo dëshira për bashkëpunim. Ideja e Federatës shkaktoi reagimin e ashpër dhe negativ Ballkanike ishte po aq e njohur historikisht të Josif Broz Titos. Më 24 janar 1944, ai sa që gjithkush shihte qëllimet e vjetra dërgoi në Moskë radiogramin, sipas së të mbretërive ballkanike të vërshonin cilit pozicionin e shprehur në deklaratë, në fraza të majta të kohës. Aq e vërtetë e vlerësonte si “armiqësor për luftën është kjo, saqë historiani shqiptar Uran tonë nacional-çlirimtare”. Radiogrami Butka ka shkruar me të drejtë një libër i ishte adresuar Dimitrovit (Dimitrov, vetëm për masakrën e Tivarit. Lëvizjet për 1997:440). rezistencën e përbashkët antifashiste ishin Emri i Gjergj Dimitrovit ishte bërë joshëse, por pritshmëritë e diktuara nga një simbol për antifashizmin në Europë historia ishin për skeptikët dhe realistët. falë qëndrimit të tij heroik nga i akuzuar në akuzues kundër Geringut në proçesin e Qëndrimi i Dimitrovit; Kontradiktat njohur të Laipsingut. Djegia e Reichstag-ut dhe përpjekjet për zgjidhjen e tyre ishte një sinjal për ofensivën e përgjithshme të fashizmit mbi klasën punëtore. Kjo i Eshtë karakteristike marrëveshja tregoi kjartazi masave se deri ku i pruri e arritur në verën e vitit 1943 nga roli reaksionar përçarës i kryetarëve të Vukmanoviçi në mbledhjen me shqiptarët social-demokracisë gjermane, të cilët nuk dhe grekët lidhur me krijimin e Shtabit pranuan propozimet e komunistëve mbi Ballkanik dhe konfederatës së ardhshme. luftën e përbashkët kundra ofensivës së Nga ana tjetër, në kundërshtim me synimet fashizmit (Dimitrov, 1933: 23) e Titos, Vukmanoviçi nuk shtroi përpara Gjergj Dimitrovi ishte njëkohësisht partnerëve të tij problemin për bashkimin kryetar i Partisë Komuniste Bullgare si e thjeshtë me jugosllavët; fjala ishte dhe drejtues i Degës së Informacionit vetëm për bashkimin në parime pariteti. Ndërkombëtar. Gjergj Dimitrovi spikati Megjithatë, ndërmjet udhëheqësve të në proçesin e Laipsingut jo vetëm për partive komuniste ballkanike pati dyshime guximin, por edhe për njohjen e ligjeve  76  Rilindja e planeve për krijimin e Federatës Ballkanike ndërkombëtare dhe analizën e drejtë të hidheshin disa hapa konkretë: që nga tyre. Përgjigjja e Dimitrovit nuk do ta vera e vitit 1947, me inisiativën e Gjergj kënaqte Titon, sepse ai i jepte Jugosllavisë Dimitrovit, Beogradi dhe Sofja morën po aq të drejtë sa dhe shteteve të tjera në masa për lidhjen e Traktatit jugosllavo- Ballkan nëse ngrihej një Konfederatë. bullgar. Ky propozim i Dimitrovit ishte Përsai përket Shqipërisë, synimi i i pandarë nga pozicioni i udhëheqjes hapur i Jugosllavëve titistë ishte që ky vend sovjetike, e cila në strategjinë e saj politike të futej në përbërje të federatës Jugosllave, ishte aktive lidhur me Ballkanin. Ai i duke qenë se, siç pohojnë dokumentat në paraqiti gjithashtu një memorie shpjeguese një masë të konsiderueshme, Shqipëria Stalinit dhe Molotovit, ku paraqiste ishte lidhur me Jogosllavinë në aspektin dhe ekspozonte mendimet e tij, të cilat politik, ekonomik dhe ushtarak. Tito presupozonin krijimin e Maqedonisë së synonte që këto lidhje ti konsolidonte bashkuar me të gjitha pjesët e saj, me me futjen e Shqipërisë nëRepublikën kusht që ajo (Maqedonia) të bëhej një Federative të Jugosllavisë. Por kjo varej nga anëtaret e federatës me të drejta të edhe nga pozicioni i Bashkimit Sovjetik në barabarta (CDA, Sofie: 598; Kominternt, përgjithësi dhe nga vetë Stalini në veçanti. 1999: 101). Hë për hë, problemi ishte Prandaj në bisedën me Stalinin në fund mbyllur përsëri. Të gjitha këto bënë të të majit të vitit 1946, pyetjes së tij nëse mundur që në skenë të dilnin kontradiktat kreu i qeverisë dhe i Partisë Komuniste e para serbo-bullgare por edhe ato jo më Shqiptare, Enver Hoxha, ishte dakort të pakta shqiptaro-serbe.Veçanërisht të për përfshirjen e Shqipërisë në Jugosllavi, parat ishin më evidente dhe për këtë në Tito iu përgjigj pozitivisht. Pavarësisht Moskë në fund të janarit të vitit 1945 u kësaj, dokumentat flasin për të kundërtën. zhvillua takimi sovjeto-bullgaro-jugosllav. Ndaj Stalini duke miratuar idenë e U hartua urgjentisht me porosi nga lidhjes së Traktatit jugosllavo-shqiptar për udhëheqja sovjetike një Traktat Miqësie bashkëpunimin dhe ndihmën reciproke, midis Jugosllavisë dhe Bullgarisë. Në të deklaroi se ishte i parakohshëm bashkimi njëjtën kohë, me rekomandimin e Stalinit i së parës me të dytën. Këtë, Stalini e ishte vendosur që në ato momente të mos motivoi edhe me domosdoshmërinë për përcaktohej paraprakisht problemi, nësë Jugosllavinë, që në fillim të arrihej të do të kishim të bënim me një Federatë zgjidhej problemi i Triestes (Gibianskij & dualiste apo me një të tillë të përbërë Murin, 1993: 23-27). prej shtatë anëtarësh (Europa Lindore në dokumentet Ruse, 1997: 128-129). Takimi Hoxha - Tito Gjithashtu sovjetikët u dërguan edhe një notë anglezëve, të cilët ishin të Takimi i Enver Hoxhës me Josif interesuar për këtë problem duke deklaruar Broz Titon u zhvillua në Beograd, në më 29 janar të atij viti, se në ato momente qershor 1946. Ndryshe nga çmendonte nuk bëhej fjalë për krijimin e një federate. udhëheqësi jugosllav dhe veglat e tij, Bisedimet do të zhvilloheshin vetëm për udhëheqësi shqiptar ngriti problemin e lidhjen e Paktit bullgaro-jugosllav, për të Kosovës: Enver Hoxha sipas dokumentave cilin B.R.S.S mbante një qëndrim pozitiv. i kërkoi Titos që në një formë apo në një Por Britania e Madhe do të priste një kohë tjetër, të shënohej publikisht perspektiva e tjetër për t’u përgjigjur duke u pozicionuar bashkimit të Kosovës me Shqipërinë në të kundër kësaj ideje të mbështetur nga ardhmen. Për shembull, të përfshihej kjo në Bashkimi Sovjetik. Megjithatë filluan të Traktatin e miqësisë shqiptaro-jugosllave Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  77 

(Plasari & Malltezi, 1996: 49-54; Tito: Një takim i dytë u zhvillua në Moskë. Në 419). Përgjigjja e Titos ishte evazive. Ai e një mbledhje me bullgarët dhe jugosllavët siguroi Enver Hoxhën se ishte e drejtë e më 10 Shkurt 1948, Stalini dënoi përsëri popullit shqiptar të Kosovës për bashkimin ashpër idenë e Dimitrovit për federatën me Shqipërinë në të ardhmen, ndërsa nga e të gjithë vendeve të Europës Lindore. ana tjetër deklaroi për pamundësinë në ato Përsa i përket Jugosllavisë, Stalini së pari momente për ta shtruar në ndonjë formë ndaloi vendosjen e forcave jugosllave problemin për përfshirjen e kësaj krahine në Shqipëri dhe së dyti, ai iu kundërvu me Shqipërinë. Si argument u paraqit bashkimit të Shqipërisë me Jugosllavinë, situata ndërkombëtare jo e favorshme. gjë që ishte aq shumë e kërkuar nga Tito. Por përsëri Tito kërkonte të dilte i Kjo edhe përsa i përket idesë së krijimit të fituar në planin propagandistik dhe me Federatës jugosllave-bullgare, së cilës më një qëllim të largët: ai propozoi që të vonë do t’i bashkohej edhe Shqipëria, gjë merreshin masa për lehtësimin e lidhjeve që vuri në dyshim planet e Titos lidhur me të shqiptarëve të Kosovës me Shqipërinë Shqipërinë (Gibianskij & Vollkov, 1997: deri në hapjen plotësisht të kufijve (Kaba, 97-117 & 34-37; Hoxha, 1982: 424-445). 2007: 74-80; Hoxha, 1982: 247-272; Përpjekjet për krijimin e Federatës Hoxha, 1979:123). Ka autorë që kërkesën Ballkanike në vorbullën e Luftës së Dytë e Enver Hoxhës për të shënuar në traktatin Botërore, kishin stimujt dhe shkaqet e tyre e miqësisë të drejtën e Kosovës për tu të dështimit. Planet e inicuara nga qeveritë bashkuar me Shqipërinë, e pasqyrojnësi në emigracion, dolën të dështuara, si një akt të thjeshtë propagandistik. Por pasojë e faktit se në përfundim të Luftës vetë perspektiva e përfshirjes së kësaj së Dytë Botërore, shtetet e Ballkanit të fundit (Kosovës) në Jugosllavinë me përjashtim të Greqisë u bënë pjesë Federative mbeti mjaft e paqartë. Edhe e kontrollit sovjetik.Pas përjashtimit pse proçesi i integrimit u shpejtua në të Jugosllavisë nga blloku sovjetik, mënyrë të konsiderueshme, pas lidhjes së mundësitë për Federatën ballkanike u marrëveshjevetë vitit 1946, mundësia e bënë edhe më të pakta. Çdo gjë u vendos bashkimit të drejtpërdrejtë të Shqipërisë në rrjedhën e kohës nga vetë koha, si detyrë praktike nuk u shqyrtua para kushtet dhe rrethanat duke iu përshtatur Kremlinit, sepse ky problem nuk u ngrit fitimtarëve të mëdhenj të Luftës së Dytë nga jugosllavët. Në fakt ky problem do Botërore.Politika botërore përcaktoi të shqyrtohej në kohën e duhur dhe do edhe fatet e Ballkanit, këtij gadishulli të ndikonte tek vendimet përfundimtare problematik të Europës. të Stalinit. Bullgarja, Maria N.Todorova në librin Vajtja e Enver Hoxhës në Moskë në e saj të mirënjohur “Ballkani imagjinar”, ka korrik 1947, solli shqetësime në Beograd. ravijëzuar profilin e Ballkanit, përshkruar Preokupim solli tek jugosllavët edhe sjellja e në mënyrë shembullore, ku tregon ndonjë funksionari të lartë si Nako Spiro, i cili kryesisht mbi shkërmoqjen e regjimeve kishte sipas tyre kontakte të drejtpërdrejta të ndryshme komuniste në Europë. me sovjetikët dhe konsiderohej me Gjithashtu analizon personazhin e njohur pikëpamje antijugosllave (Plasari dhe të letërsisë bullgare, Baj Ganon, duke vënë Malltezi, 1996: 440-447; Hoxha, 1982: re me të drejtë se jashtë vendit ky individ 323-358). Një tentativë e Titos për të jo rrallë është simpatik, por kur kthehet vendosur në Shqipëri një regjiment në vendlindje bëhet një konservator i jugosllav me pretekstin e provokacioneve ashpër (Todorova, 2013, 15-19& 177- greke, solli reagime të ashpra në Moskë. 182). Kështu ndodh siç duket edhe me  78  Rilindja e planeve për krijimin e Federatës Ballkanike personazhet historike të Ballkanit. Tek e të guximshëm të fakteve histiorike, “Fushat e grurit, kodrat e gjakut”, një libër interpretimeve dhe sjelljes së përbashkët të tronditës për Ballkanin, studjuesja tanimë panteonit ballkanik, kur personazhet reale e njohur greke, Anastasia N. Karakasidi, kalojnë caqet e djepit kombëtar dhe bëhen tregon midis të tjerave se shpesh herë natyrshëm pronë e të gjithë Gadishullit. në Ballkan historia dhe personazhet e Këtë e ndjen edhe muza popullore saj mitizohen dhe kështu humbet sensi e çdo kombi ballkanas. Kështu kënga i realitetit. Ne po mundohemi në këtë popullore shqiptare për vdekjen heroike studim që t’iu largohemi miteve dhe të Themistokli Gërmenjit, këndon këto personazheve historike të Ballkanit, ti katër vargje: shikojmë të çmitizuara si njerëz, politikanë U tund vendi dhe Ballkani/ Qani dhe veprimtarë shoqërorë të kohës e të shokë me lot qani / Qani ju gjithë trimërinë botëkupimit të tyre. Këtyre autoreve / Trimin e madh Themistoklinë… ballkanike, që përmendëm më sipër, Janë të korrat e gjelbra të “Fushave u jam mirënjohëse për frymëzimin, të grurit dhe të kodrave të gjakut”, të këndvështrimin dhe perceptimin e qartë hapsirave tona ballkanike…

REFERENCAT

Arhiv Josipa Broza Tito. Beograd. (AJBT). Gibianskij, L. J. 2001. “Voprosyistorii. VPI-N0 .011”. F.KMJ, 1-30-c/3,1.17. Gibianskij, L.J dhe K.V.Vollkov, 1997: Arkivi Arkivi i Politikës së Jashtme të Federatës Ruse. historic Nr. 4. F. 0144, op. 30. Gibianskij. L.J dhe Murin, G.M. 1993. “Arkivi Arkivi i Politikës së Jashtme. 1978.Vol. I. historik”. Konferenca e Moskës e ministrave të punëve të Glenny, Misha. 2000. Historia e Ballkanit 1804- Jashtmetë BRSS, SHBA dhe Britanisësë Madhe 1999, Tiranë: Botimet Toena. (19-30 tetor 1943), Moskë. Hoxha, Enver. 1982. Titistët, Tiranë; Shtëpia Barker, Elisabeth. 1976. British Policy in South-East botuese “8 Nëntori”. Europe in the Second World War, Londër: Hoxha, Enver. 1979. Me Stalinin, Tiranë; Shtëpia Macmilan botuese “8 Nëntori”. Centralen derzhaven arhiv–Sofie (CDA - Arkivi Kaba, Hamit. 2007. Shqipëria në rrjedhën e Luftës Qëndror Shtetëror), f. 3 b, op. 4, a. e. 598; së Ftohtë, Tiranë: Botimepex. P.K.Bullgare, Kominternt, Vol. II. Dnevnik. Kaba, Hamit dhe Ethem, Ceku.2011. Shqipëria Dimitrov, George.1997. Ditari 9 mars 1933-6 dhe Kosova në arkivat Ruse 1946-1962, shkurt 1949, Sofie. Prishtinë: Shtëpia botuese Brezi” 81 Dimitrov, George. Fashizmi dhe klasa punëtore, Macartney C. A dhe Palmer A.W.1962. Tiranë: Botime “Bashkimi”. Independent Eastern Europe, London. Dokumente të politikës së Jashtme. 2000. Vol. Plasari, Ndreçi & Malltezi, Luan. 1996. XXIV, 22 qershor 1941 – 1 janar 1942, Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave, Tiranë Moskë. Petranoviç, Branko.1991. Balkanska federacija Dokumenti o spoljnoj politici Socialisticke 1943-1948, Beograd. Federativne Repulike Jugoslavije, Përmbledhje dokumentash Ruse. 1978, fq.174- (DSPSFRJ) Vol.I, 1988, Beograd. 175, 190-195. Europa Lindore në dokumentet e A.P.Jashtme Public Record Office London. 1982. “Foreign Ruse,1944-1953.Vol.I.Moskë,1997, Office Document” (PRO FO) 371/31500; fq.128–129. Traktati, V. Duretik, Beograd. Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  79 

Tempo, Vukmanoviç S. 1982. LuftapërBallkanin, Tito, J. B. Rrëfime autobiografike, marrëdhëniet me Shkup. fqinjët Ballkanikë, Vëllimi i parë. Tempo, Vukmanoviç S. 1971. Kujtime, Revolucioni Todorova, Maria. N. 2013. Ballkani imagjinar, që vazhdon, Beograd. Tiranë: Botime IDK.

ABSTRACT

The Balkan Federation is a political project for the unification of the Balkan Peninsula. The main rationale behind the creation of the Balkan Federation usually cited is: the possibility for economic development, political independence from the Great Powers and a solution to national problems. In the final stage of World War II, the Balkan countries, with the exception of Greece, came under Soviet control and its communist regime. A necessity of vital importance was the creation of the unified state for Yugoslavia, Albania and Bulgaria. After the expulsion of Yugoslavia from the Soviet bloc, the likelihood to create a unified Balkans under a federation ceased to exist. The international situation at the time didn’t allow for Yugoslavia to resolve completely in an independent manner its foreign policy issued without Moscow’s support. Kremlin was also not interested in entering into a conflict with its Western allies so it prevented Belgrade from fulfilling its territorial claims with all of its neighbours, by taking into consideration the example of its patron’s behaviour of the last years. Yugoslav communists clearly understood that there was no possibility to unite with Albania without Moscow’s consent. Moscow deemed the direct contact with the Albanian Communist Party unnecessary and put sanctions on the political patronage of the Central Bureau of the Yugoslav Communist Party. The creation of the Balkan Federation turned more into a propagandistic political slogan, actively exploited from either political regime, rather than its intended direct purpose. Key words: Balkan Federation; Soviet Bloc; USSR technical manoeuvres; traditional rivalry; federal plans of southern Slavs  80  Rilindja e planeve për krijimin e Federatës Ballkanike Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  81 

THELBI FILOZOFIK I KONFLIKTIT

Ferit BAÇA Universiteti i Tiranës; Fakulteti i Shkencave Sociale E-mail: [email protected]

Përmbledhje

Fenomeni i konflikteve vlerësohet si një prej dukurive më thelbësore të qenies njerëzore dhe pjesë integrale e ekzistencës së tij. Tek ky fenomen mund të kundrohen ashtu si dy gjinitë njerëzore në mitrën e nënës; edhe paqja edhe lufta, me një lidhje kauzale, sikurse nata mbars ditën dhe anasjelltas. Në horizontin e shekujve ka momente kur në këto mendime spikat qëndrimi biblik: “Konflitetet janë një e keqe e pashërueshme e jetës njerëzore; kështu ka qenë dhe kështu do të mbetet në jetë të jetëve!” Jeta dhe historia mijëravjeçare e njerëzimit na imponon një qasje dialektike ndaj konflikti; njësoj si ndaj vdekjes, si një ligj objektiv, ndaj të cilit jemi pajisur me arsye për ta kuptuar natyrën e tij të përjetshme, me një gjykim dhe një forcë për ta trajtuar atë si bashkëudhëtarë të jetës tonë dhe për ta menaxhuar me kujdes në dobi të ekzistencës dhe zhvillimit të jetës njerëzore. Studimi “Thelbi filozofik i konfliktit” është një përpjekje modeste mbi një fushë komplekse dhe të hershme sa vetë jeta njerëzore. Mjaft studiues, filozofë, shkrimtarë, gjeneralë e diplomatë i kanë kushtuar jetën zgjidhjes së këtij raporti të ndërlikuar të shoqërisë njerëzore. Lufta dhe paqja kanë qenë dhe mbeten burime të pashtershme për vepra të mirëfillta historike dhe letrare. Në disa prej ideve dhe pikëpamjeve të këtyre mendimtarëve vihet në dukje dëshpërimisht se Konflikti nuk është gjë tjetër veçse një shpërdorim dhe humbje e aftësive dhe energjive të individit dhe e shoqërisë njerëzore. Fjalë kyçe: Konflikti, lufta dhe paqja, ligji objektiv, menaxhimi i konfliktit.

Ferit BAÇA, është diplomuar për Shkenca Politike gjatë viteve 1995-2000, në specialitetin Marrëdhënie Ndërkombëtare në Malajzi. Në vitin 2007 ka përfunduar Masterin për Studime mbi Konfliktet dhe Paqen në Austri dhe ka mbrojtur disertacionin me temën: “Mbikqyerja e Kombeve të Bashkuara në Kosovë, Rruga drejt pavarsisë”. Në vitin 2013 ka përfunduar doktoraturën pranë Departamentit të Filozofisë, Fakulteti i Shkencave Sociale në Universitetit e Tiranës. Ka punuar në Bashkinë Tiranës nga viti 2001 deri më 2007. Aktualisht është pedagog pranë Departamentit të Filozofisë në Fakultetin e Shkencave Sociale, si dhe ka marrë pjesë në një numër simpoziumesh brenda dhe jashtë vendit, në të cilat ka shkëmbyer eksperiencën e tij.

Studime Sociale 2014, 2 (8): 81-87  82  Thelbi filozofik i konfliktit

Hyrje siç është morali, ajo ka pikëpamje të ndryshme. Edhe qasjet ndaj zgjidhjes së Konfliktet janë pjesë e natyrshme dhe konflikteve janë po kaq të ndryshme, sikurse e pashmangshme e jetës dhe veprimtarisë edhe metodat për zgjidhjen e tyre. Në së çdo individi dhe shoqërisë në tërësi. teorinë e tij mbi moralin Niçe theksonte se Njerëzit, duke qenë në marrëdhënie njerëzit janë të ndryshëm dhe ta konceptosh dhe bashkëveprim të vazhdueshëm, moralin si universal do të thotë të mos ballafaqohen në çdo moment me konflikte marrësh parasysh ndryshimet themelore dhe mosmarrëveshje të llojeve të ndryshme. midis individëve. Ashtu sikurse ujërat e një Jeta njerëzore ushqen mundësi të pareshtura lumi që zbresin nga malet dhe para se të të konfliktit. Sipas rasteve, fillimi i konfliktit derdhen në det, bashkohen me përrrenjtë paraqitet si një pjesëmarrje pa dëshirë edhe konfliktet, gjatë gjithë historisë e individit apo shoqërisë, të zemëruar, njerëzore, kanë ardhur duke u shtuar. nervozë, të frikësuar ose në të kundërtën; Zhvillimi i shkencës dhe teknologjisë nuk e me një mobilizim gjithpërfshirës, me një ka stimuluar aspak zvogëlimin e konfliteve. moral të lartë, të përgatitur fizikisht dhe Konflikteve tradicionalë sot u janë ushtarakisht. Ashtu sikurse edhe përfundimi shtuar edhe një numër situatash të reja i konfliktit ose dalja prej tij, mund të na konfliktuale, nga mënyra e zgjidhjes të cilave rezervojë situata pakënaqësie, dëshpërimi mund të shkohet ose mund të frenohet një apo disfatiste, sikurse e kundërta e tyre; konflikti i ri e kështu me rradhë. Epoka e situata kënaqësie, sigurie dhe euforije. sotme vazhdon të sfidohet nga problemet Shoqëria njerëzore është dëshmi e e konkurrencës së monopoleve të vjetra gjallë e një lufte të vazhdueshme ndërmjet dhe të reja, nga grumbullimi i pasurisë prej palësh me interesa të ndryshme. Thelbi i disa grupeve dhe varfërimi i mëtejshëm i konfliktit mbetet ekzistenca e pabarazisë shtresave të “ulta” si dhe demagogjia për më sociale. Marksi e lidhte shfaqjen e konflitit shumë të drejta civile dhe sociale ndaj tyre. me ekzistencën e klasave të ndryshme Në thelb e saj, shoqëria njerëzore mbetet një dhe luftës midis tyre. Ja si shprehet ai: histori konfliktesh qytetare që kërcënohet “Historia e të gjitha shoqërive, që kanë vazhdimisht nga “shpata e demokleut”, ekzistuar deri më sot, është histori e luftës nga një mori qëndrimesh demagogjike që midis klasave.”1. Nevoja për përvetësimin e synojnë të sjellin në skenë “diktaturën e re të mirave materiale të natyrës dhe produktit moderne”, të sheqerosur e cila kërkon të shoqëror, si dhe konkurrenca, i shtyjnë paralizojë fitoret e arrituara në fushën e forcat shoqërore për t’u ndeshur midis tyre demokracisë dhe të mpijë e mashtrojë me për vendosjen e hegjemonisë dhe sundimit forma të stërholluara ndërgjegjen e masave mbi të tjerët. Sigurisht, forcat shoqërore dhe të shtresave të varfëra. që zotërojnë nivelin më të lartë në fushën e teknologjisë shkencore të kohës arrijnë të Ide dhe koncepte mbi konfliktin triumfojnë ndaj palës tjetër. Duke qenë se shoqëria njerëzore Filozofi francez Zhan Zhak Ruso përbëhet nga qenie të ndryshme nga publikoi pikëpamjen e ekzistencës së pikëpamja natyrore dhe sociale, për pabarazisë sociale dhe të padrejtësisë rrjedhojë, edhe për një problem kardinal shoqërore si fenomene jo të barasvlefshme

1 Samuel Enoch Stumpf . “Filozofia Historia dhe Problemet”. Përk. Kastriot Myftiu & Paqsor Shehu. Shtëpia Botuese Toena”. Tiranë. F. 405”. Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  83  në shkaqe dhe pasoja, por që kanë nevojë Psikatri Vienez, Zigmund Frojd, në për një zbërthim të mëtejshëm të dinamikës studimet e tij nënvizon se: “Turma është së tyre ligjore për të parë se si ndikojnë një kope e bindur që nuk mund të jetojë ato në shoqërinë njerëzore, dmth, lidhjet dot kurrë pa zotëri. Ajo ka aq etje për t’u që ato kanë me këtë botë dhe sa ato varen nënshtruar saqë i nënshtrohet kujtdo që do nga Nëna jonë Natyrë. Konceptet filozofike ta quante veten zotin e saj”3. Ai konkludoi të Rusoit mbi pabarazinë sociale kanë se e gjithë sjellja njerëzore drejtohej prej gjetur një jehonë të gjërë dhe veçanërisht impulseve ose instinkteve, të cilat nga ana argumentet rreth të vërtetës mbi barazinë tjetër janë përfaqësime neurologjike të materiale në dy momente kyçe të jetës së nevojave fizike. njeriut (pika absolute): në pikën e lindjes Teoria vetëm për luftë, ashtu si dhe dhe në atë të vdekjes së tij. Në momentin teoria vetëm për paqe, pranon rolin e e lindjes gjërat kalojnë nga barazia në moralit në luftë. Megjithatë, teoricinë pabarazi dhe, në momentin e vdekjes, të ndryshëm, në ndryshim nga pacifistët nga pabarazia në barazi (gjithmonë sipas mendojnë se, është e mundur që një mënyrës empirike të njohjes). luftë të jetë moralisht e justifikueshme. Në studimin e tij “Filozofia Politike”, Koncepti i një lufte të justifikueshme Imanuel Kanti nënvizon se: “Njeriu e do nga pikëpamja morale, përfshin shumë harmoninë, por natyra e di më mirë se çfarë pikëpamje të filozofit të lashtë, Aristotelit, është më e mirë për gjininë e tij; ajo do të Ciceronit, të Augustinit, Akuinasit dhe mosmarrveshjen”. Më tej ai vijon: Hugo Grotius, të cilët janë ndër filozofët, që përkrahin këtë filozofi si dhe të ligjit Mjeti që natyra përdor për të realizuar ndërkombëtar të Konventës së Gjenevës. zhvillimin e të gjitha dhuntive të saj është Sipas konceptit të tyre, lufta është e antagonizmi i dhuntive në shoqëri, kaq justifikueshme vetëm në se: shumë, sa ky, tek e fundit, bëhet shkaku i një rendi të ligjshëm në shoqëri”2. Paguhet për të vetëm për vetëmbrojtje apo mbrojtje kombëtare. Duke thelluar studimet e tij, shumë Paguhet për të vetëm nëse ka dhunime shpejt ai do t’i paraqiste qarqeve shkencore të rënda të të drejtave të njeriut e filozofike të kohës veprën “Drejt Paqes së Përhershme”, që duket sikur është Aspirata e popujve dhe shteteve për një frymëzuar nga teoria binjake e fizikanëve për paqe të qëndrueshme dhe të përhershme si zbulimin e lëvizjes së përjetshme. Studimi dhe ekzistenca e luftrave dhe konflikteve përshkruan hapat që duhet të merren për të rajonale e botërore në epoka të ndryshme shkuar drejt një paqeje të përhershme mes ka shtruar përpara tryezave të punës sheteve, si dhe disa rekomandime, për një së filozofëve, diplomatëve dhe burrave ndërprerje të armiqësive dhe për themelin të shtetit nevojën e angazhimeve me mbi të cilin do të ndërtohet paqja midis karakter teorik, politik, juridik dhe shteteve. Idetë e këtij filozofi të ndritur praktik. Paradoksin e funksionimit do të shërbenin si parime të organizatave vrastar të mekanizmit të saj djallëzor e ndërkombëtare për vendosjen dhe ruajtjen e ka vënë në dukje me mjaft inteligjencë Paqes midis kombeve në shekujt pasardhës. profesori i Harvardit Pitirim Sorokov,

2 Kant, Emanuel. Ese në Filozofinë Historike dhe Politike. Përk. Gaqo Karakashi. Tiranë: Shp. “Fan Noli”. F. 9. 3 Frojd, Zigmund. Psikologjia e Turmave. Përk. Rexhep Hida. Tiranë: Shtëpia Botuese “Fan Noli”. F. 16.  84  Thelbi filozofik i konfliktit në studimin e tij “Të korrat e hidhura triumfin e paqes, sërish lufta ka shpërthyer të marsit” argumenton me një qartësi të dhe është shfaqur në jetën e shoqërisë jashtëzakonshme një të vërtetë lakuriqe njerërëzore, si dje, në epokat e kaluara, që nuk pranohet lehtë, për “inteligjencën” ashtu edhe në ato modernet, me të njëjtën e kobshme dhe misionin e veçantë të rol, duke i qëndruar kërcënueshëm mbi luftës, për zhdukjen e njerëzve më të mirë. kokë shoqërisë njerëzore, si shpata e “Në krahasim me pakësimin sasior të Demokleut. Një realiteti i hidhur e tragjik popullsisë, shkruan ai, ndryshimet cilësore nga i cili duket sikur njerëzimi, pavarësisht të shkaktuara nga lufta në përbërjen e organizmave që ka krijuar, ligjeve që ka popullsisë, janë shumë të rëndësishme. Nga hartuar për ta frenuar, penguar apo për kjo pikëpamje, lufta ka qenë dhe mbetet një t’i shmangur e zgjidhur problemet që mjet negativ përzgjedhjeje që shkakton një shkakton ajo, është zënë në kurthin e saj veçim “në kah të kundërt”, domethënë që të kobshëm pa mundësi shpëtimi. merr “më të mirët” e popullsisë. Me gjithë shpjegimet, hulëmtimet Me më të mirët, vijon ai, unë kuptoj dhe rekomandimet e mendimtarëve të elementët e popullsisë: shumtë të të gjitha kohërave, që kanë rrahur të shpjegojnë shkaqet e luftës dhe Biologjikisht, më të shëndoshë, triumfin e paqes, sërish lufta ka shpërthyer Energjikisht, më të aftë për punë, dhe është shfaqur në jetën e shoqërisë Shoqërisht, me një moral më të lartë, njerërëzore, si dje, në epokat e kaluara, Psikologjikisht, të pajisur me një ashtu edhe në ato modernet, me të njëjtën vullnet më të madh, më të plotësuar rol, duke i qëndruar kërcënueshëm mbi dhe zhvilluar intelektualisht. kokë shoqërisë njerëzore, si shpata e Demokleut. Një realiteti i hidhur e tragjik Në luftë, nga ana tjetër, duke qenë të nga i cili duket sikur njerëzimi, pavarësisht gjitha kushtet e tjera të barabarta, njerëzit që organizmave që ka krijuar, ligjeve që ka kanë një ndjenjë të thellë të detyrës kundrejt hartuar për ta frenuar, penguar apo për vendit, Atdheut, vriten më shumë se ata që t’i shmangur e zgjidhur problemet që nuk e kanë këtë ndjenjë të detyrës. Të parët, shkakton ajo, është zënë në kurthin e saj për shkak të shtytjeve të thella morale, nuk të kobshëm pa mundësi shpëtimi. mënjanohen nga rreziku, nuk kërkojnë të Ekzistenca e konflikteve dëshmon tërhiqen në prapavijë, t’i shmangen vajtjes për praninë e të kundërtave në fushën e në front, për të zënë një vend të sigurtë. ideve dhe të marrëdhënieve shoqërore Jo! Ata vrapojnë drejt rrezikut, në qoftë si dhe mundësinë e lindjes, acarimit dhe se kërkohet. Ata shkojnë drejt vdekjes, në të shfaqjes së tyre në fusha të ndryshme qoftë se është e domosdoshm. të jetës. Një prej shtysave më serioze të Dhe në të vërtetë, një argumentim lindjes dhe gjenerimit të konflikteve është i tillë është vështirë të kundërshtohet. ekzistenca e diversitetit të mendimeve për Përfundimi shihet qartë si drita e diellit: botën që na rrethon. Një fenomen i tillë Lufta merr me të vërtetë më të mirët e jetik që i jep larmi, kuptim dhe zhvillim kombit. Me gjithë shpjegimet, hulumtimet jetës shoqërore, mund të shndërrohet në dhe rekomandimet e mendimtarëve të situata të caktuara në një konflikt të ashpër shumtë të të gjitha kohërave, që kanë midis palëve në përpjekje për vendosjen e rrahur të shpjegojnë shkaqet e luftës dhe sundimit apo drejtimit të shoqërisë.

4 Ruso, Zhan Zhak. “Origjina e Pabarazisë Sociale mes Njerëzve”. Përk. Qemal Velia. Tiranë: Botimet “Almera”. F. 132 Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  85 

Filozofi Zhan Zhak Ruso vëren Konflikti mund të jetë i heshtur dhe i se: “Fryma e shoqërisë dhe barazia që pashprehur. Kjo nënkupton që palët janë përftohet prej saj janë ato që ndryshojnë në opozitë. dhe tjetërsojnë në këtë mënyrë të gjitha Konflikti lind për arsye nga më të prirjet tona natyrore”.4 Duke qënë se ndryshmet; nga rastet më të rëndomta brenda një njeriu të vetëm ekzistojnë një e deri tek ato më të ndërlikuarat për sërë kontraditash, për rrjedhojë, është e t’u menaxhuar. Nëse kemi një objekt pamundur edhe shmangia e konflikteve të nevojshëm për dy pale, duhet të brenda një tërësie. Duke njohur vdekjen ofrojmë kompromisin për zotërimin njeriu dhe duke u ndërgjegjësuar për e tij, në rrethanat kur fondet janë të fundin e tij, brënda qënies së arsyeshme kufizuara, përballë programeve të shumta njerëzore lind konflikti brenda vetes. e konkurruese, nëse ekziston vetëm një Përmes një qëndrimi konfliktual, ai gradim midis tre personave që pretendojnë përpiqet të mos pajtohet me realitetin se e kanë merituar, kemi premisa për objektiv për fatin e tij të përcaktuar. lindjen e konfliktit. E njëjta gjë vlen Njëherësh, njeriu kupton se, mbi të për dhunimin e pronës së njëri-tjetrit, gjitha, është një qënie sociale që kërkon pasurive, famës apo hapësirës. të plotësojë veten në marrëdhëniet me të tjerët. Ndërkaq, krijimi i këtij raporti, Qëndrimi ndaj konfliktit midis vetes dhe të tjerëve, paraqet një konflikt tjetër. Ky raport qëndron në Ka një përputhje të çuditshme midis stadin e duhur dhe realizon pritshmëritë pafundësisë së kohës dhe hapësirës dhe në tiparet e përgjithshme të njeriut, por sa zgjidhjes relative të çdo konflikti. Ndaj më tepër afrohemi drejt individualitetit të mund të themi se, për probleme të ndryshme secilit, aq më shumë lindin dhe përplasjet kemi reagime të ndryshme. Zgjidhja e që shkaktohen nga ekzistenca e dallimeve konflikteve mbetet një ekuacion që prodhon rreth faktit se, çfarë jam “unë” dhe çfarë kryesisht tre zgjidhje; marrëveshjen, është ai “tjetri”. Problemi real qëndron fitoren ose humbjen. Përvoja dëshmon në mungesën e koherencës, në njohjen faktin se, ndoënse është zgjidhja më e e vetvetes dhe të kapaciteteve reale. Në padëshirueshme, shoqëria njerëzor, por mungesën e përcaktimit të limiteve që edhe individi, nxjerr mësime më shumë nga mund të arrijmë përpara “vdekjes” krijohet humbja se sa nga marrëveshjet dhe fitoret. një ide false për natyrën tonë të vërtetë Kjo sepse është e lidhur ngushtë me koston e cila fillon si një qënie instinktive dhe e lartë që ajo shkakton. vazhdon si një qënie e arsyeshme. Atëherë, Komunikimi në menaxhimin e mungon ajo pjesë e arsyes që do ta bënte konfliktit vlerësohet si një faktor kyç për njeriun më solidar ndaj pritshmërisë së zgjidhjen e tij. Ai u jep palëve mundësi vet dhe etapave që duhet të kalojë për të të tregohen të hapur, të sinqertë dhe realizuar këtë pritshmëri. të drejtpërdrejtë me nëjri-tjetrin. Por Për konfliktin si fenomen ekzistojnë komunikimi nuk është i vetmi “faktor përcaktime me nuanca të ndryshme magjik” në menaxhimin e konfliktit. por që në thelb shprehin një situatë në Kombinimi i tij me krijimin e një klime të të cilën dy ose më shumë individë ose besueshme letëson arritjen e marrëveshjeve grupe sociale me qëllime jo të ngjashme, dhe mirëkuptimit midis palëve konfliktuale. shfaqin mosmarrëveshje të papajtueshme Kur kemi ndonjë mospajtim me dikë, nuk ndërmjet tyre. Por fjala “konflikt” jo është i këshillueshëm përshkallëzimi i domosdoshmërisht do të thotë betejë! mosmarrëveshjeve.  86  Thelbi filozofik i konfliktit

Duke qenë se, jeta e njerëzore nuk është ajo rrezikohet nga shpërbërja e diellit, nga “kimi” por alkimi dhe për rrjedhojë, nuk ka poshtë, nga temperaturat e vullkaneve. Si formula të gatshme shkollareske, zgjidhja të mos mjaftonin këto burime universale e konflikteve ka selektuar një rradhë pune të rreziqeve të përjetëshme, vetë shoqëria për menaxhimin efektiv të konflikteve. njerëzore prodhon nëpërmjet qeverisjeve të Qysh në krye të herës apo në shfaqjen e popujve të ndryshëm rrisqe të tjera, sepse shenjave të para të një konflikti është e qeverisja në thelb mbështetet në ushtrimin udhës të përcaktohet natyra e problemit, e sundimit nga pushtetmbajtësit. Siç dëgjimi i të dy palëve konfliktuese dhe shihet, as natyra, por as shoqëria njerëzore krijimi i kontakteve për shkëmbimin e nuk ofrojnë përsosmëri. Shoqëria njerëzore pikëpamjeve të ndryshme. Në tryezën e nëpërmjet përpunimit të pikpamjeve të bisedimeve hidhen të gjtha alternativat veta filozofike për problemet e saj më për zgjedhjen e problemit. Shkëmbimi kardinale, si, lirinë, barazinë, moralin, i mendimeve dhe i pikëpamjeve zgjeron të drejtën, sistemin ligjor, rregullat e alternativat e përshtatshme në përuthje qeverrisjes, tenton gjithmonë e më shumë me realitetin e krijuar për shmangien e të ndërtojë një botë të drejtë dhe t’i afrohet konfliktit midis palëve. më shumë përsosmërisë. Mbetet prioritare mosshkëputja e komunikimit dhe zhvillimi i dialogut për Perfundime kufizimin e përshkallëzimit të konfliktit. Për të kuptuar rrezikun e ndërprerjes Duke mishëruar në vet vete një së komunikimit dhe rolin e besimit karakter përmbajtësor universal, zgjidhja në komunikim mund të marrim rastet e konfliktit lidhet ngushtë si me rrethanat kur personat e tretë, që luajnë rolin e e brendshme të një vendi ashtu edhe me ndërmjetësit, mbajnë qëndrime subjektive ato ndërkombëtare. Duke e shqyrtuar “nga dhe oportunistë, qëndrime këto, që i afër dhe nga larg” problemin e konfliktit, shtyjnë palët konfliktuese të mos kenë nuk mund të mos ndalemi në cënimin besim në gjykimin dhe mendimet e tyre. dhe shkeljen e të drejtave të njeriut, të Në lidhje me qëndrimin ndaj konfliktit cilat mbeten probleme të patolerueshme është i dobishëm paralelizmi i qëndrimit për një shoqëri demokratike. Lufta të Niçes ndaj ekzistencës së Zotit. Pak a për një progres të shpejtë të shoqërisë shumë ai shprehej se, në se ka zot dhe ai tonë ka ndeshur në pengesa të shumta, nuk na pyet për vendimet që merr ndaj jetës origjina e të cilave lidhet me qëndrimet tonë, ashtu edhe kur nuk ka, përse duhet dhe zgjidhjen e problemit të pronës, të merremi me një problem që nuk na e cila në mjaft raste është përvetësuar hyn në punë? Duke rekomanduar kriterin padrejëtsisht nga pushtetarë të rinj, gjë e utilitaritetit ose dobinë e përfitimit që ka prodhuar burime të reja konflikti. nga veprimtaria njerëzore. Për analogji, Ushtrimi i fuqisë së pushtetit dhe i shtetit duke qenë se konflikti ka lindur para jo si rregullatorë, por si faktorë ndarës jetës njerëzore dhe është bashkudhëtar i dhe abuzivë kanë shënuar një burim të saj (kujto filozofët e lashtë grek: Bota ka pashembullt korrupsioni, me ndikime të lindur nga kaosi) na mbetet për detyrë mëdha në ekonominë e vendit. që, këtë “zjarr të shenjtë” të dimë ta Nga ana tjetër, me gjithë kujdesin menaxhojmë me kujdesin që meriton në dhe vemendjen e treguar, politika dobi të zhvillimit të shoqërisë njerëzore. ndërkombëtare karakteriozohet ende Zgjidhja e konflikteve është i ngjashëm nga një numër i madh konfliktesh të cilat me vetë fatin e jetës njerëzore. Nga lart, përbëjnë një kërcënim të vërtetë për paqen Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  87  në botë. Rekomandimet e Kantit mbeten e Kantit për paqen e përhershme i kalojnë “gardianë” të fuqishëm në ruajtjen e paqes caqet e parashtuara si ide filozofike, duke së përhershme edhe në ditët e sotme. Edhe u shndërruar në parakushte dhe detyrë në kushtet e një zhvillimi të sofistikuar praktike që përfshijnë fushat filozofike, teknik e shkencor të industrisë së luftës dhe politike, juridike, diplomatike, ekonomike teknologjisë së armatimit bërthamor, idetë dhe ushtarake.

REFERENCAT

Frojd, Zigmund. 2011. Psikologjia e Turmave, Ruso, Zhan Zhak. 2008. Origjina e Pabarazisë Tiranë: Shtëpia Botuese “Fan Noli” Sociale mes Njerëzve, Tiranë: Botimet Kant, Emanuel. 2004. Ese në Filozofinë Historike dhe “Almera”. Politike, Tiranë: Shtëpia Botuese “Fan Noli”. Samuel Enoch Stumpf. 2000. Filozofia Historia dhe Ruso, Zhan Zhak. 2007. Kontrata Sociale; Botimi Problemet, Tiranë: Shtëpia Botuese Toena”. i IV, Tiranë: Luarasi University Press.

ABSTRACT

The phenomenon of conflicts is regarded as one of the most fundamental phenomena of the human being and as an integral part of his existence. Thus, at the phenomenon of conflict can be analyzed as both genders of human sexes in the womb; even peace and war, as a causal relation, as conceived day night and vice versa. Moreover, in the centurial horizon appear moments whereas above all thoughts prevails the Biblical attitude “Conflicts are an incurable evil of human life; thus they will be and remain so forever and ever!” The thousands historical life of mankind imposes us a dialectical approach to the conflict; same as death, as an objective law, where as we are endowed with reason to understand the eternal nature, with a judgment and strength to handle it as our fellow life and to manage carefully the benefits of existence and development of human life. The paper “Philosophical essence of the conflict” is a modest effort over a field as complex and early human life. Even though, many scholars, philosophers, writers, generals and diplomats have dedicated their lives to solving this complex ratio of human society. War and peace have been and will remain inexhaustible sources for authentic works of historic and literary. In some of the ideas and views of these thinkers desperately noted that conflict is waste and loss of skills and energies of the individual and of human society. Keywords: Conflict, war and peace, objective law, conflict management, etc.  88  Thelbi filozofik i konfliktit Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  89 

DEMOKRATIZIMI I SHKOLLËS DHE NEVOJA E SAJ PËR RIDIMENSIONIMIN E MARRËDHËNIEVE ME GRUPET E INTERESIT

Ledia KASHAHU (XHELILAJ) University “Aleksander Moisiu” Durrës, Fakulteti i Edukimi; Departmenti i Pedagogjisë E mail: [email protected];

Përmbledhje

Rruga drejt demokratizimit të vendit është e lidhur ngushtësisht me demokratizimin e shkollës, pasi shkolla është pikërisht vendi ku projektohet e ardhja e brezave të rinj. Ndryshimi i sistemeve shoqërore në Shqipëri, solli me vete edhe nevojën për ndryshimin e shkollës nga një shkollë e centralizuar e tipit socialist, në një shkollë të hapur për të gjithë. Në këtë artikull trajtohet nevoja e ridimensionimit të marrëdhënieve të grupeve të interesit për shkak të nevojës së bashkëqeverisjes si kusht i nevojshëm për demokratizimin e shkollës si dhe të rritjes së cilësisë së sistemit arsimor. Autorja shqyrton dy modele të trajtimit të prindit në marrëdhënien me shkollën, roli tradicional, ku prindi trajtohet si klient i shërbimit arsimor të ofruar dhe modeli negociues, i cili e vendos prindin në kushtet e bashkëpunimit të ndërsjellët. Gjithashtu, analizohet kuadri ligjor, ku parashikohen marrëdhëniet midis grupeve të interesit. Autorja arrin në përfundimin pavarësisht përpjekjeve për të realizuar një kuadër ligjor modern për arsimin parauniversitar, demokratizimi i vërtetë i shkollës kërkon angazhim politik për të mbështetur rritjen e kapaciteteve njerëzore dhe veçanërisht të mësuesve të arsimit parauniversitar, të cilët i vlerëson si faktorin më esencial për realizimin e reformës në arsim dhe demokratizimin e vërtetë të shkollës. Fjalë kyçe: drejtimi në arsim, bashkëpunimi me komunitetin, angazhimi prindëror, bashkëqeverisje.

Ledia KASHAHU (XHELILAJ) është lektore me kohë të plotë në Fakulteti i Edukimi të Universitetit “Aleksander Moisiu” Durrës, që prej vitit 2008. Interesat e saj akademike lidhen me kërkimet në fushën e edukimit dhe saktësisht me bashkëpunimin e shkollës, familjes, dhe komunitetit. Ajo është autore e shumë artikujve shkencor të botuar brenda dhe jashtë vendit që kanë në fokus familjen, shkollën dhe arritjet e nxënësve si dhe e moduleve të trajnimit mbi shkollën dhe komunitetin. Gjithashtu, ajo është anëtare e bordi botues ndërkombëtar të Revistës “Studime Sociale”.

Studime Sociale 2014, 2 (8): 89-96  90  Demokratizimi i shkollës

1. Hyrje prindërit e kishin të kufizuar bashkëpunimin pasi nga ata kërkohej thjesht të tërhiqnin Me marrjen e statusit shtet kandidat vazhdimisht vëmendjen e fëmijëve për për anëtarësim në BE, Shqipëria po i realizimin e detyrave që përcaktoheshin në afrohet edhe më shumë realizimit të ëndrrës shkollë. Është pikërisht kjo pjesëmarrje e së qytetarëve shqiptarë për tu ndjerë të ulët në jetën shkollore si të komunitetit lokal barabartë me qytetarët e vendeve evropiane. dhe atij të prindërve që e zvogëlon ndjenjën Sfida kryesore e kohës sonë në fushën e përgjegjësisë për zhvillimin dhe rritjen e e arsimit lidhet me demokratizimin në cilësisë së shërbimeve që ofron shkolla. vazhdim të sistemit arsimor në tërësi dhe në Nga ana tjetër, mësuesi është çelësi për veçanti të shkollës. Kalimi nga një shoqëri realizimin e çdo politike të ndërmarrë në totalitare në një shoqëri demokratike të procesin arsimor, çka do të thotë se vërtet nivelit europian sigurisht që kërkon kohen e koha shtron nevojën për demokratizimit vet, ku shkolla ka një rol tepër të rëndësishëm e shkollës si pikënisja e formimit dhe për të luajtur. Shkollat janë institucione që edukimit qytetar të isntitucionalizuar, por mbahen me kontributet e taksapaguesve me që të kryejnë këtë detyrë kaq të rendësishme qëllim që ti shërbejnë zhvillimit shoqëror. mësuesit duhet të përgatitet në shumë Ajo duhet të jetë shembulli i përmbushjes aspekte dhe kjo përbën një sfidë më vetë së idealeve demokratike si liria drejtësia jo vetëm për mësuesit dhe drejtuesit e dhe barazia për çdo individ. Në strategjitë shkollave, por edhe për politikëberësit e arsimit gjatë këtyre dy dekadave janë të cilët duhet të mbështëtin zhvillimin e bërë përpjekje të shumta për të realizuar vazhdueshëm profësional të mësuesit. Për decentralizimi në sektorin e arsimit me më tepër, nga nxënësi sot pritet jo vetëm qëllim që të sigurohet jo vetëm zgjerimi i zhvillimi i plotë i tij (në aspektin etik, pjesëmarrjes, por edhe rritja e efiçencës së intelektual, fizik, social dhe estetik), por grupeve të interesuara për arsimin. Pikërisht edhe të jetë i aftë mirekuptojë diversitetit, kjo qe edhe arsyeja e ndarjes së përgjegjësive të zhvillojë tolerancën, të mendojë në funksionale në sektorin e arsimit ndërmjet mënyrë të pavarur, kritike e krijuese, niveleve të ndryshme të qeverisjes. në mënyrë që të ketë mundësi që përmes Sot shkollat përballet në punën e shpirtit bashkëpunimit të jetë i gatshëm të tyre me vështirësi të konsiderueshme ofrojë ndihmesën e tij për mirëqenien dhe edhe pse ato gëzojnë një lloj autonomie përparimin e vendit, lirinë e demokracinë. dhe kanë rritur nivelin e përgjegjësisë në Këto qëllime kaq të larta, mësuesit duhet planifikim, menaxhim, si dhe kanë rritur t’i realizojnë në kushtet kur segmente të gradualisht cilësinë e shërbimit arsimor. caktuara të shoqerisë janë rezitentë ndaj të Një nga arsyet është se ne trashëgojmë nga qenit ndryshe, shpesh tregojnë intolerancë e kaluara komunitete lokale dhe komunitete dhe mungesë bashkepunimi si dhe kanë prindërish, të cilat janë përfshirë shumë pak qendrime autokratike me fëmijët. Kjo është në planifikimin e veprimtarive shkollore një arye më shumë që mësuesit të jenë syqelët dhe zgjidhjen e problemeve që shoqërojnë në shkolla për të evidentuar të gjitha të procesin mësimor pasi modeli i edukimit drejtat themelore të fëmijëve, duke mos në sistemin socialist, e maste rezultatin lejuar neglizimin e asnjërës prej tyre, pasi e edukimit me slogane ideologjike si ai në shkolla nis rruga e përceptimit të se drejtës i “edukimit të njeriut të ri me moralin dhe e demokracicë për fëmijën, që do të jetë komunist” çka zbehte rolin e prindit dhe i rrituri i se nësërmes. përcaktonte si detyrë të shtetit edukimin Demokratizimi i shkollës është i e fëmijëve dhe të rinjve. Në këto kushte, lidhur ngushtësisht me ridimensionimi Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  91  e marrëdhënieve me grupet e interesit, të rëndësishme të shkollës dhe me gjerë. Kjo ku kemi parasysh nxënësit, prindërit, formë e organizimit të nxënësve i vendos personelin arsimor dhe atë mbështetës, nxënësit në një pozicion të ndryshëm nga ai aktorë të tjerë të qeverisjes vendore dhe që ishin mësuar të kishin para tyre mësuesit lokale si dhe organizata që kanë në fokus dhe drejtuesit e institucioneve arsimore arsimin dhe individë të tjerë të interesuar. para viteve 90. Tashmë, nxënësit janë të Sidoqoftë, ky proces së pari është i lidhur pozicionuar si bashkëpunëtorë në proceset me legjislacionin. Ligji “Për sistemin arsimor e vendimmarrjes në shkollë dhe zgjidhjen parauniversitar në Republikën e Shqipërisë” e problemeve të ndryshme, pasi Qeveria Nr. 69/2012, datë 21.06.2012, ka hedhur e nxënësve bashkëvepron punën e saj me baza të qëndrueshme për decentralizimin e organet kolegjiale të shkollës. shkollës dhe demokratizimin e saj. E them Konkretisht, nxënës përfaqësues të ketë, duke u bazuar së pari në qëndrimin zgjedhur nga qeveria e nxënësve, janë që mbahet dhe pozicionin që i përcaktohet pjesëmarrës në grupet për hartimin e prindërve. Konkretisht në nenin 62 pika 1, të planeve vjetore të shkollave, në “Këshillin këtij ligji, prindërit përcaktohen si “partneri e etikës” apo edhe në grupin për hartimin kryesor i institucionit arsimor në mbarëvajtjen e raportit vjetor të saj. Gjithashtu, ata janë e fëmijës dhe të institucionit. Së dyti, në pjesëmarrës në “Këshillin e prindërve të nenin 6 ku përcaktohen edhe parimet e shkollës”, në “Komisionin e shëndetit, pergjithshme, dhe ku vihet re se ato janë të sigurisë mirëmbajtjes e mjedisit”. Për bazuara në dokumente themeltarë jo vetëm me tepër, në rastet kur shkolla planifikon kombëtare si p.sh Kushtetura e Republikës kryerjen e ekskursioneve, përveç “Bordit të së Shqipërisë, por edhe ato nderkombëtarë si shkollës” shpenzimet për kryerjen e këtyre Karta e të Drejtave të Njeriu dhe në mënyrë veprimtarive duhet të miratohen edhe nga të vecantë Konventën Ndërkombëtare të të “Qeveria e nxënësve”. Kjo është një pamje e Drejtave të Fëmijëve. Së treti, ndërveveprimi re dhe akoma e pa konsoliduar për arsimin i shkollave me të gjitha nivelet e qeverisje dhe tonë, pasi tashmë shkollat po përpiqen në mënyrë të vecantë dhe më të drejpërdrejt të funksionojnë mbi bazën e principeve me pushtetin lokal, i cili parashkohet i demokratike, në të cilat jo vetëm nxënësit, detajuar në Nenin 28 (Njësia bazë e qeverisjes por padyshim edhe prindërit e tyre kanë vendore) duke përcaktuar edhe detyrimet e pjesën e tyre të punës për të kryer në këtë e qeverisjes vendore për shkollat, por edhe bashkëpunim. në Nenin 30 (Njësitë arsimore vendore), Kështu, shkollat duhet të sigurojnë dhe Nenin 31 (Këshilli vendor i arsimit mundësinë e prindërve për shprehjen parauniversitar). e pikëpamjeve të tyre dhe marrjen në Demokratizim i shkollës do të thotë konsideratë të këtyre pikëpamjeve në bashkëqeverisje. Sigurisht që nxënësit në këtë politikat dhe çështjet praktike që kanë kontekst kanë një rol rëndësishëm. Qeveria të bëjnë me edukimin e fëmijëve të tyre. e nxënësve është një formë organizimi Në të njëjtën kohë drejtuesit e shkollave të nxënësve të shkollave e sanksionuar janë të angazhuara për të mbështetur me ligj (Ligji Nr. 69/2012 “Për sistemin organizimin prindëror brenda shkollave si arsimor parauniversitar në Republikën e dhe anëtarësimin e prindërve në Forumet Shqipërisë”:Neni 36/ Dispozitat normative, Prindërore. Duke u kthyer dhe njëherë tek 2013: Neni 92) që ka si qëllim përfaqësimin pjesëmarrja prindërore në procesin edukativ e interesave të të komunitetit të tyre për na lind pyetja se çfarë pritshmërish kemi ushtrimin e të drejtës, marrjen përsipër të nga përfshirja e prindërve në qeverisjen e përgjegjësive, pjesëmarrjen në vendimmarrje shkollës? Termin “qeverisje” këtu e përdorim  92  Demokratizimi i shkollës për çdo veprimtari në të cilën prindërit fokus lidhjen ndërmjet angazhimit prindëror kanë mundësinë të jenë pjesë e marrjes së në vendim-marrje dhe arritjeve të nxënësve, vendimeve rreth programeve shkollore. nuk jemi në gjendje të gjejmë asnjë provë Kjo mund të përfshijë gjithashtu të qenit empirike se që të na dëshmojë marrëdhënie anëtar i bordit të shkollës, pjesëmarrës pozitive midis angazhimit prindëror dhe në këshillat e prindërve ose në këshillat e përparimit shkollor të fëmijëve. Megjithatë, përmirësimit lokal të shkollave. Fushat në të disa studiues duket se besojnë se kjo lloj cilat prindërit mund të jenë të dobishëm për lidhjeje ekziston (Epstein 2011). Mungesa e të programuar veprimtari duke përfshirë evidencave që lidh angazhimin prindëror në dhe realizimin e objektivave, janë zhvillimi vendim-marrje dhe arritjet e nxënësve nuk dhe zbatimi i programit të veprimtarive, mund të nënkuptojë gjithsesi që prindërit emërimet, vendimet e personelit dhe nuk duhet të jenë të angazhuar në disa lëvrimi i fondeve. Kjo fushë e angazhimit aspekte të vendim-marrjes. prindëror është një nga më të debatuarat. Studimet tregojnë se shumë prindër 2. Prindi si klient apo bashkëpunëtor dëshirojnë që të luajnë një rol më aktiv në (partner) këtë lloj përfshirje (Sanders, 2006). Gjithmonë e më shumë drejtuesit e Sipas Lambert (2003), prindërit në shkollave dhe mësuesit tregojnë një dëshirë marrëdhëniet me mësuesit mund të trajtohen të madhe për të nxitur prindërit që të edhe si klientë, por edhe si bashkëpunëtorë bëhen bashkëpunëtorë në vendim-marrje. (partnerë). Roli tradicional e trajton prindin Literatura e shfletuar për këtë lloj përfshirje si klient të shërbimit arsimor, ku ka shumë tregon që drejtuesit e shkollave janë dakord pak komunikim midis shkollës dhe familjes që prindërit duhet të jenë më shumë të dhe ku familja me shkollën punojnë bashkë angazhuar brenda shkollave në mënyra vetëm në raste veprimtarish të veçanta. nga më të ndryshmet dhe që personeli Kurse modeli negociues e trajton prindin mësimor duhet të shpenzojë më shumë si bashkëpunëtor (partner) me detyrime kohë në nxitjen dhe trajnimin e prindërve dhe të drejta të barabarta. Prindi përfshihet për të qenë të përfshirë. Hoover-Dempsey, në diskutime rreth çështjeve me të cilat Whitaker, dhe Ice, 2009; Sanders, 2006). përballet shkolla. Ata inkurajohen të tregojnë Megjithatë, ata nuk janë dakord që prindërit zotësitë e tyre dhe të vendosin se për çfarë të angazhohen në fusha si vlerësimi dhe informacioni kanë nevojë në mënyrë që të zgjedhja e drejtuesve dhe e mësuesve dhe jenë më të përfshirë në procesin e edukimit. janë më pak entuziast se prindërit për sa i Prindërit ndërmarrin disa hapa për të përket nevojës së pjesëmarrjes prindërore vendosur se në cilin grup mund të japin dhe në veprimtari të tjera si përzgjedhja e të marrin dhe se si grupet mund të punojnë teksteve dhe materialeve të tjera mësimore si bashkëpunëtorë (partnerë). apo vendosjes së përparësive për buxhetin e shkollës. Ata gjithashtu, përdorin justifikimin 2.1. Roli Tradicional ( Prindi si klient) se prindërit nuk kanë formimin e duhur për Shumë pak prindër japin kontribut në të marrë vendimet në shkollë. Por vëzhgimet planifikimet e shkollës dhe në proceset e kujdesshme mbi kapacitetet e prindërve e të nxënit. tregojnë që një numër i konsiderueshëm i Kontributi i prindërve është më së tyre, janë në gjendje për të marrë vendime të shumti që ata të sigurohen se fëmija i rëndësishme (Price-Mitchell, 2009; Pushor, tyre po merr nga shkolla, pikërisht atë dhe Ruitenberg, 2005). që ata duan. Për sa i përket studimeve që kanë në Më së shumti prindërit janë të përfshirë Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  93 

vetëm kur kërkohen të marrin pjesë në prindërve me shkollën, prindi parashikohet takimet me prindër. të jetë partneri kryesor i saj. Në këtë Prindërit thirren që ti shërbejnë shkollës kontekst, bashkëpunimi i familje-shkollë vetëm për të grumbulluar fonde, për merr një rëndësi të veçantë. të punuar në klasë dhe në kohën e donacioneve. 3. Ligji i arsimit parauniversitare, Shkollat mund të kenë plane në lidhje organizimi prindëror dhe standardet e me komunitetin, por vetëm kur këto mësuesve dhe drejtuesve të shkollave plane përputhen me qëllimet e shkollës. Prindërit mbështesin fëmijët dhe Tashmë është e qartë që shkolla jonë ndjekin udhëzimet dhe vlerësimet ka zgjedhur të këtë shkolla të hapura tradicionale. për komunitetin, të bazuara në Modelin Biznesi thirret që ti shërbejë shkollës si negociues të roleve reciproke. Shembulli një funksion në punën e saj bamirëse. konkret është i materializuar në Nenin 34 të Ligji Nr. 69/2012 “Për sistemin 2.1. Modeli negociues i roleve reciproke arsimor parauniversitar në Republikën e (Prindi si bashkëpunëtor/partner) Shqipërisë”, i cili parashikon ndërtimin e Komunikimi midis shkollës dhe prindit bordeve të shkollave, të cilat kontribuojnë funksionon në mënyrë të tillë që shkolla për mbarëvajtjen e institucioneve arsimore të bëjë të qartë se çfarë pret nga prindi për mes realizimit të një serë detyrash në dhe si do ti përfshijë prindërit. mënyrë vullnetare si dhe të informimit të Komunikimi prindëror është zgjeruar punës së bërë nga shkolla dhe vetë ata, te si ide, duke përfshirë në vetvete dhe këshillat e prindërve të shkollave, dhe këta qëllimet jetësore për fëmijët e tyre, të fundit te këshillat e prindërve të klasave. shpresat për edukimin në të ardhmen Një faktor shumë i rëndësishëm i këtij si dhe mënyrën se si ata dhe shkolla do bashkëpunimi është vetë prindi. Pra nga të përfitojnë nga këto. njëra anë kemi mësuesit profesionist në Klasat janë të hapura për vizitorët. fushën e arsimit, dhe nga ana tjetër prindërit Puna e nxënësve është e dukshme dhe si njohësit më të mirë të fëmijës së tyre por e hapur për diskutim. edhe edukatorë e bashkudhëtarë të edukimin Mësuesit dhe prindërit diskutojnë për joformal, që nga lindja e gjer në rritje. Të dy sjelljen e nxënësve kundrejt të nxënit në palët kanë qëllim të përbashkët, zhvillimin shtëpi dhe në shkollë dhe se si këto të sa me të plotë të fëmijës dhe kjo, përbën dyja mund të përmirësohen. edhe thelbin e këtij bashkëpunimi. Pikërisht Është përcaktuar një sistem që të për këtë arsye është e domosdoshme të mbledhë opinionet e prindërve, të ndahen detyrat dhe përgjegjësitë e punës së shpërndajë informacion rreth metodave përbashkët midis mësuesit dhe prindërve. të reja të të nxënit dhe të edukojë Kjo ndarje përgjegjësish është e parashikuar prindërit për çështjet që ata shfaqin edhe në nenin 62, të po këtij ligji, ku interes. njihen disa të drejta dhe detyra prindërore. Kështu p.sh në pikën 2, përcaktohen të Sipas Henderson, dhe Mapp, “Bashkë- drejtat prindërore si: a) prindi ka të drejtë të punimi midis shkollës, familjes dhe komunitetit informohet nga institucioni arsimor përkatës për nuk është një luks, por një domosdoshmëri” legjislacionin arsimor në fuqi, për rregulloren e (2001:1). Në ligjin e ri të Arsimit institucionit dhe për kurrikulën që institucioni Parauniversitar të dt 21.6.2012, në Nenin i ofron fëmijës së tij; b) të informohet për 62 ku sanksionohet edhe marrëdhënia e kushtet e sigurisë, të shëndetit dhe të mjedisit  94  Demokratizimi i shkollës të institucionit dhe të kërkojë përmbushjen Ndërsa në Standardi e 3-të, komunikimi, e tyre sipas standardeve të përcaktuara nga puna në grup dhe bashkëpunimi, ndër të legjislacioni shqiptar; c) të informohet për tjera cilësohet nevoja për bashkëpunim e veprimtarinë e fëmijës së tij në institucion dhe mësuesit me prindërit, për të mbështetur të japë pëlqim për veprimtaritë plotësuese dhe procesin e të nxënit. Ndërsa në kompetencat jashtëshkollore që organizon shkolla; ç) të vihet dhe demonstrimet që lidhen me standardin në dijeni për drejtimet kryesore të veprimtarisë e mësuesit renditen: a)vendos qëllime së institucionit dhe arritjet e institucionit të përbashkëta si elemente thelbësore për në krahasim me institucione të ngjashme. bashkëpunimin, b)bën marrëveshje për të Po kështu në pikën 3, të po këtij neni, arritur qëllimet, c) komunikon në mënyrë parashikohen edhe detyrimet: a) prindi ka efektive me prindërit dhe kujdestarët e nxënësve, për detyrë të kujdeset që fëmija i tij të ndjekë duke përcjellë në kohën e duhur informacionet rregullisht institucionin arsimor dhe të mësojë e nevojshme, d)nxit prindërit dhe kujdestarët rregullisht; b) të njoftojë për ndryshime të që të marrin pjesë në diskutime rreth ecurisë shëndetit dhe të sjelljes së fëmijës së tij; c) të dhe mbarëvajtjes së nxënësve, e)përfshihet marrë pjesë në takimet për çështje që kanë të në bashkëpunimet dhe bashkëveprimet, kudo bëjnë me fëmijën e tij; ç) të kontribuojë në që ia kërkon puna, f) kërkon mundësi të mbarëvajtjen e institucionit. vazhdueshme për të ndërtuar një partnership të Në standardet e përgjithshme të fortë me prindërit dhe anëtarët e komunitetit, mësuesit (IZHA, 2010), bashkëpunimi g)mbështet veprimtari dhe programe të cilat i mësuesve me prindërit, janë pjesë e inkurajojnë prindërit të marrin pjesë aktivisht performancës së mësuesit. Në përshkimin në veprimtaritë e organizuara në shkollë,si e Standardit të 10-të të mësuesit, vlerësimi, dhe i) krijon linja të hapura dhe aktive të monitorimi, dhe rezultatet, evidentohet fakti komunikimit me prindërit dhe me të tjerët se mësuesi duhet t’u sigurojë prindërve në (IZHA, 2010: 6-7). kohën e duhur informacionet e nevojshme për arritjet e nxënësve. Në kompetencat 4. Shtatë fushat e vlerësimit të shkollës që lidhen me standardin, midis të tjerash dhe detyrimet e personelit shkollor mësuesi: a) u siguron nxënësve, kolegëve, prindërve dhe kujdestarëve në kohën e duhur Siç edhe u parashtrua mësipër, vlerësimi dhe vazhdimisht rezultatet e sakta të arritjeve i performancës së mësuesit, por edhe të nxënësve, të ecurisë së tyre si dhe propozon institucionit arsimor, është shume i lidhur aspektet që duhen përmirësuar, duke përcaktuar me bashkëpunimin e shkollës me familjen si më parë nevojat e nxënësve, b)u bën të njohura dhe komunitetin. Në Manualin e inspektimit nxënësve dhe prindërve, si dhe zbaton vlerësimet dhe vlerësimit të brendshëm të shkollës mbi bazën e objektivave, standardeve dhe (IKAP, 2011), shkollat janë parashikuar kritereve” (IZHA, 2010: 14). të inspektohen, të monitorohen dhe të Në Standardin e 11-të, Reflektimi ndaj vlerësohen në bazë të një serë treguesish, mësimdhënies dhe nxënies, midis të tjerash të grupuar sipas shtatë fushave, të cilat shkruhet që mësuesi në demonstrime: a)është përcaktojnë dhe cilësinë e një institucioni i hapur për bashkëpunim dhe vlerësim të punës arsimor dhe që kanë si synim përmirësimin që bën, b) Është vazhdimisht i vëmendshëm e cilësisë së shkollimit për të maksimalizuar ndaj progresit të nxënësve, si dhe c) fton dhe mundësitë e nxënësve për të arritur suksesin. vëzhgon në mënyrë të ndërsjellë kolegë, prindër Lidhja e shkollës me prindërit dhe dhe anëtarë të komunitetit për të demonstruar komunitetin është Nënfusha e 4-ërt e vlerësimit, shprehitë personale të mësimdhënies dhe arritjet të Fushës së III-të, Klima dhe Etika në shkollë. e nxënësve (IZHA, 2010: 15). Në këtë nënfushë thuhet: “Është shumë e Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  95  rëndësishme për shkollën që prindërit të kenë ndarjes së pergjegjesive. Në shumë raste si një përshtypje sa më të mirë dhe të ndihen të prindërit ashtu edhe komuniteti shprehin përfshirë në jetën e shkollës. Ajo duhet të bëjë gatishmërinë për t’ju përgjigjur thirrjes maksimumin në përfshirjen e prindërve në së shkollës për bashkëpunim, por po kaq shkollë nëpërmjet informacionit që u jep në shpesh ata kanë nevojë për orientimin e takimet me prindërit. Prindërit informohen profesionisteve të të kuptuar më mirë nevojat në mënyrë të qartë për të gjithë punën e shkollës dhe nxënësve si dhe mënyrat se si e shkollës dhe ecurinë e fëmijëve të tyre. ata vertetë mund te punojnë për të qenë të Shkolla gjithashtu kontribuon efektivisht në dobishëm. jetën e komunitetit dhe punon me të duke marrë pjesë në ngjarje e veprimtari lokale. 5. Përfundime Ajo realizon veprimtari në të cilat merr pjesë edhe komuniteti. Kur është e nevojshme, Demokratizimi i shkollës është shkolla realizon veprimtari për të aftësuar një nevojë e kohës që duhet plotësuar anëtarët e komunitet për t’u angazhuar në domosdoshmërish, pasi edukimi me parime punët e tyre” (IKAP, 2011: 49). demokratike sot në shkolla për fëmijët dhe Po kështu, edhe në Fushën e V-të, të rinjtë, do të përgatisë brezin e ri për Menaxhimi i shkollës në nënfushën e 7-të të të qenë qytetarë të denjë për një shoqëri saj, planifikohet arritja e gjithpërfshirjes, demokratike. Në këto kushte, shkollat dhe ku një prej qëllimeve është të përfshihen veçanërisht mësuesit kanë shumë detyrime në jetën e shkollës midis të tjerëve edhe për të përmbushur. Realizimi i tyre kërkon prindërit, përmes organizimit të tyre si jo vetëm vullnet të mirë, por edhe investime këshilli i prindërve, apo si pjesëtarë të bordit personale profesionale. Një faktorët që të shkollës (IKAP, 2011: 69). Edhe në vështirëson punën e të gjithë grupeve të Fushën e IV-ërt ,Zhvillimi i burimeve njerëzorë, interesit, është fakti se nga kaluara nuk në nënfushën e 4-ërt Marrëdhëniet e shkollës me ekzistojnë modele dhe përvoja të kësaj të tretët midis të tjerave thuhet: “Studimet natyre. Vërtet që ne aspektin ligjor janë kanë provuar se shkollat veprojnë më mirë hedhur hapat e duhur për realizimin e këtij nëse komuniteti, prindërit në veçanti, janë të qëllimi, ato sigurisht që janë të nevojshme, përfshirë në funksionimin e shkollës. Nëpërmjet por jo të mjaftueshme. Mirëfunksionimi bashkëpunimit me prindërit gjenerohen i shkollës dhe rritja e cilësisë së shërbimit përfitime që vlerësohen nga të gjithë” (IKAP, arsimor është një e mirë publike dhe si e 2011: 87). Pra, permiresimet e cilësisë tillë duhet të jetë akoma dhe më e investuar së sherbimeve në fushën arsimit behet e edhe nga pikëpamja ekonomike. Për këtë qartë se mësuesit nuk mundet ti arrijnë arsye duhen rritur investimet per ngritjen ti realizojën dot të vetëm. Para shkollës e kapaciteteve njerëzore për të çuar përpara dhe personelit që sherben në të, shtrohen bashkëpunimi dhe bashkëqeverisjen sidomos detyra të konkrete dhe te prekshme. Së pari nga pushteti lokal. Gjithashtu, gjykoj që shkollës i shtohet detyrimi për të informuar politikat për mbështetjen për zhvillimin e prindërit jo vetëm për arritjet e fëmijeve, mëtejshëm profesional të mësuesit, duhet të por edhe për aspektet të tjera si organizimi jenë akoma me nxitëse dhe favorizuese. Ka i prindërve, puna e shkollës etj. Së dyti, ardhur koha që mësuesit si faktor kryesor për shkolla duhet të angazhohet seriozisht realizimin me sukses të reformës në arsim, për të ngritur nivelin e prindërve dhe të vlerësohen sipas performances së tyre dhe komunitetit për të ndihmuar shkollës sepse kjo të mos mbetet më një vizion që i përket vetëm në këtë mënyrë mund të krijohet së ardhmes, por të gjendet vullneti politik realisht mundësia e bashkëpunimit dhe e për ta kthyer në realitet.  96  Demokratizimi i shkollës

REFERENCAT

Epstein, J. L. (2011). School, family, and community Lambert, L. (2003). Leadership capacity for lasting partnerships: Preparing educators and improving school improvement. Alexandria, VA: ASCD. schools (2nd ed.). Philadelphia, PA: Westview Ligji Nr. 69 (2012). Për sistemin arsimor Press. parauniversitar në Republikën e Shqipërisë Henderson, A. T. & Mapp, K. L. (2002). A new MASH. (2013). Dispozitat Normative për sistemin wave of evidence: The impact of school, family, and arsimor parauniversitar në Republikën e community connections on student achievement. Shqipërisë Austin, TX: Southwest Educational Price-Mitchell, M., (2009) Boundary Dynamics: Development Laboratory Implications for Building Parent-School Hoover-Dempsey, K.V., Whitaker, M.C, & Ice, Partnerships. The School Community Journal, C.L. (2009). Motivation and commitment 2009, Vol. 19, No. 2. pp 9-26 to family-school partnerships. In S.L. Pushor, D. & Ruitenberg, C. (2005). Parent Christenson & A.L. Reschly (Eds.). Handbook engagement and leadership. Research Report No. of school-family partnerships (pp.30-60). New 134. Saskatoon, Canada: Dr. Stirling McDowell York: Routledge. Foundation for Research into Teaching. IKAP., (2011) Metodologjia e inspektimit dhe Gjendet në URL: http://www.emeraldinsight. e vlerësimit të brendshëm të institucioneve com/books.htm?chapterid=1911549 arsimore parauniversitare. Sanders, M. G. (2006). Building school–community IZHA (2010). Standardet e përgjithshme bazë për partnerships: Collaboration for student success. mësuesin. Tiranë Thousand Oaks, CA: Corwin.

ABSTRACT

The democratization of the school and its needs for dimensioning relationships with interest groups Path towards the democratization of the country is closely linked to the democratization of school, as school is designed precisely for the arrival of new generations. The changes of social systems in Albania, brought with them the need to change the school from a school of centralized socialist type, to a school opened to all. This article concerns the need for the modification of interest groups’ relations due to the need of co-governance as a necessary condition for democratization of the school as well as increasing the quality of the education system. The author examines two models of treatment parenting relationship with the school, traditional role, where the parent is treated as a customer service education and negotiating model, which sets the parent in terms of mutual cooperation. Also, it is analyzed the legal framework, which includes the relationship between interest groups. The author concludes that despite the efforts to realize a modern legal framework for pre-university education, the real democratization of the school actually requires political commitment to support the development of human resources and particularly pre-university education teacher, who considers the most essential factor to achieve education reform and the real democratization of the school . Key words: management in aducation, partnership with the community, parental engagement, co-governance Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  97 

EPOSI SHQIPTAR NGA KËNDVËSHTRIMI I SOCIOLOGJISË BASHKËKOHORE1

Lekë SOKOLI Instituti Shqiptar i Sociologjisë, Tiranë Universiteti Aleksander Moisiu, Durrës E-mail: [email protected]; [email protected];

Përmbledhje

Qasja sociologjike e këtij punimi mbi Eposin e Kreshnikëve ka të bëjë me disa elemente konceptuale dhe metodologjike. Së pari, me raportin midis kësaj gjinie të krijimtarisë dhe sociologjisë - sidomos të sociologjisë historike e asaj të letërsisë - në evidentimin e infrastrukturës shoqërore të kësaj krijimtarie, të gjenezës shoqërore të saj. Eposi është pasqyrim artistik dhe estetik i ngjarjeve historike, por njëherësh edhe shprehje e një tradite të mendimit shqiptar, pasqyrim i tipareve, dëshirave, interesave, aspiratave, virtyteve dhe mekanizmit të funksionimit të shoqërisë shqiptare, pra mekanizmit të vetëqeverisjes dhe mbijetesës së saj. Është pranuar se midis të gjitha arteve, letërsia dhe sidomos krijimtaria epike, është objekti më i përshtatshëm për sociologjinë. Eposi qëndron mbi të gjitha artet e tjera të traditës shqiptare jo vetëm për epërsinë “fizike” (të zhvillimit, si vëllim, në raport me artet figurative, pikturën, skulpturën), por edhe për shkak të polivalencës, të faktit se kjo krijimtari arriti të përfshinte të gjitha anët e përvojës shoqërore-historike të shqiptarëve e të natyrës shqiptare. Por, kush e nxiti artistin-popull për ta pasqyruar botën shqiptare në mënyrë kaq të përkryer, kaq të “theksuar” dhe ekspresive? Talenti, siç thuhet zakonisht për veprat e artit, pra një aftësi e jashtëzakonshme e bashkëlindur? Ky shpjegim është i pamjaftueshëm, sepse të gjitha veprat e kulturës materiale dhe intelektuale janë prodhim i talentit. Atë nuk e nxitën, aq më pak, shkaqe të jashtme, si etja për t’u bërë i njohur, për të fituar famë ose pará, siç ndodh shpesh me veprat e artin, sidomos në kohën tonë. Eposi ynë u gatua në një laborator social specifik, u krijua si formë e vetëdijes (ideologjike - term kaq i shpërdoruar sot), si “vizion i botës” shqiptare. Ky është një interpretim funksionalist, siç thuhet në sociologji. Por eposi ishte, në fakt, shprehje e “patosit kombëtar”, një krijimtari

1 Ky punim është referuar së pari në Konferencën shkencore ndërkombëtare “Eposi i Kreshnikëve – monument i trashëgimisë kulturore shqiptare”, Prishtinë, 28-30 gusht 2010, organizuar nga Instituti Albanologjik i Prishtinës dhe Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë.

Studime Sociale 2014, 2 (8): 97-110  98  Eposi shqiptar nga këndvështrimi i sociologjisë bashkëkohore

që frymëzoi vetëdije kombëtare, një instrument që udhëhoqi në betejat për mbijetesë. Së dyti, në këtë punim shqyrtohet, i marrë si studim, rasti (metodikë e njohur e studimeve sociologjike dhe jo vetëm) dhe përvoja jetësore e autorit, raporti i tij me eposin, metamorfoza gjysmëshekullore e këtij raporti në “udhëtimin” nga vendlindja e tij në një “amfiteatër epik” (Shala – Dukagjini, teatri i gjallë i eposit, kanunit e xhubletës – tre nga katër monumentet etno-kulturore të shqiptarëve) për në qytete e deri metropole të mëdha. Kjo, e përgjithësuar, në amplitudën e saj me ulje-ngritje në raport me rrethanat dhe vëmendjen publike e institucionale, pra e përgjithësuar me domethëniet përkatëse. Së treti, trashëgimtari i eposit është bota e sotme shqiptare në ndryshim. Por, çfarë kushtesh duhet të plotësojë ajo për ta merituar vazhdimësinë, për të bërë që Eposi i Kreshnikëve të mos jetë vetëm një thesar potencial? Dh sa i denjë është trashëgimtari për këtë thesar të lënë trashëgim? Këtu autori i referohet edhe një sondazhi mbi eposin, organizuar me studentë dhe pedagogë të rinj të universiteteve të Tiranës. Fjalë kyçe: qasja sociologjike mbi eposin; sociologji e letërsisë; pasqyrim artistik; mendimi shqiptar; instrument vetëqeverisjeje; formë e vetëdijes; vizion i botës shqiptare; interpretim funksionalist; studim rasti; amfiteatër epik.

Hyrje kush e nxiti artistin-popull për ta pasqyruar botën shqiptare në mënyrë kaq të përkryer, Qasja sociologjike e këtij punimi mbi kaq të “theksuar” dhe ekspresive? Talenti, Eposin e Kreshnikëve ka të bëjë me tre siç thuhet zakonisht për veprat e artit, pra elemente konceptuale dhe metodologjike. një aftësi e jashtëzakonshme e bashkëlindur? Së pari, në raportin midis kësaj gjinie të Ky shpjegim është i pamjaftueshëm, sepse krijimtarisë dhe sociologjisë - sidomos të të gjitha veprat e kulturës materiale dhe sociologjisë historike e asaj të letërsisë - në intelektuale janë prodhim i talentit. Atë nuk evidentimin e infrastrukturës shoqërore e nxitën, aq më pak, shkaqe të jashtme, si të kësaj krijimtarie, të gjenezës shoqërore etja për t’u bërë i njohur, për të fituar famë të saj. Eposi është pasqyrim artistik dhe ose pará, siç ndodh shpesh me veprat e artin, estetik i ngjarjeve historike, por njëherësh sidomos në kohën tonë. Eposi shqiptar u edhe shprehje e një tradite të mendimit gatua në një laborator social specifik, u shqiptar, pasqyrim i tipareve, dëshirave, krijua si formë e vetëdijes (ideologjike - interesave, aspiratave, virtyteve dhe term kaq i shpërdoruar sot), si “vizion i mekanizmit të funksionimit të shoqërisë botës” shqiptare. Ky është një interpretim shqiptare, pra mekanizmit të vetëqeverisjes funksionalist, siç thuhet në sociologji. Por dhe mbijetesës së saj. Është pranuar se eposi ishte, në fakt, shprehje e “patosit midis të gjitha arteve, letërsia dhe sidomos kombëtar”, një krijimtari që frymëzoi krijimtaria epike, është objekti më i vetëdije kombëtare, një instrument që përshtatshëm për sociologjinë. udhëhoqi në betejat për mbijetesë. Eposi qëndron mbi të gjitha artet e tjera Së dyti, në këtë punim shqyrtohet, i të traditës shqiptare jo vetëm për epërsinë marrë si studim, rasti (metodikë e njohur “fizike” (të zhvillimit, si vëllim, në raport e studimeve sociologjike dhe jo vetëm) dhe me artet figurative, pikturën, skulpturën), përvoja jetësore e autorit, raporti i tij me por edhe për shkak të polivalencës, të eposin, metamorfoza gjysmëshekullore e faktit se kjo krijimtari arriti të përfshinte të këtij raporti në “udhëtimin” nga vendlindja gjitha anët e përvojës shoqërore-historike e tij në një “amfiteatër epik” (Dukagjini, të shqiptarëve e të natyrës shqiptare. Por, teatri i gjallë i eposit, kanunit e xhubletës – Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  99  tre nga katër monumentet etno-kulturore për të analizuar realitetin social bazuar në të shqiptarëve) për në metropolet e mëdha. “të dhënat” që jep letërsia, që në pikënisje Kjo, e përgjithësuar, në amplitudën e saj duket si një “mision i pamundur”. me ulje-ngritje në raport me rrethanat dhe Por nuk është plotësisht kështu. Në vëmendjen publike e institucionale, pra e artikullin “Letërsia dhe sociologjia”, G. përgjithësuar me domethëniet përkatëse. N. Pospjellov (2004: 89), ish-profesor i Së treti, trashëgimtari i eposit është Universitetit të Moskës, shtron çështjen: bota e sotme shqiptare në ndryshim. Por, çfarë kushtesh duhet të plotësojë Çfarë lidhjeje ekziston midis letërsisë dhe ajo për ta merituar vazhdimësinë, për të sociologjisë? E para është art që zhvillohet bërë që Eposi i Kreshnikëve të mos jetë në shoqëri, jashtë çdo sociologjie. E dyta vetëm një thesar potencial? Dhe, sa i është shkencë që ka për detyrë të njohë denjë është trashëgimtari për këtë thesar ligjet objektive të jetës së shoqërisë në të të lënë trashëgim? Këtu autori i referohet gjitha shfaqjet e saj, në mënyrë të veçantë edhe një sondazhi mbi eposin, organizuar në krijimtarinë letrare. me studentë dhe pedagogë të rinj të universiteteve të Tiranës. Dhe vijon:

Eposi dhe sociologjia bashkëkohore Duhet pranuar se midis të gjitha arteve, letërsia është objekti më i përshtatshëm për Qasja shkencore e një prodhimi sociologjinë, sigurisht jo për çdo sociologji, kulturor nuk është një çështje e lehtë. por vetëm për atë që është e aftë të studiojë Ajo është një ndërmarrje tejet delikate. problemet e artit dhe të rrokë veçoritë e ligjet Por, derisa kultura është forma bazë e e zhvillimit të tij. shfaqjes së jetës sonë, logjikisht rrjedh se edhe ndikimet e saj në jetën sociale Pra: të njerëzve dhe më gjerë janë të mëdha Së pari, marrim si të mirëqenë pohimin (Jashari, 2010). Për këtë arsye “Sociologjia se, midis arteve, letërsia është objekti më i e kulturës” përfaqëson një ndër degët më të përshtatshëm për sociologjinë. Kjo sepse rëndësishme të sociologjisë. letërsia është arti i të shprehurit nëpërmjet Në pretendimin për ta analizuar eposin fjalës, nëpërmjet ligjërimit. Vetëm ajo shqiptar nga këndvështrimi i sociologjisë mund ta përfshijë të gjithë objektin e së sotme, duhet të vëmë disa piketa njohjes, të gjitha anët e shumta të përvojës fillnisëse. Së pari, eposi përfaqëson një shoqërore-historike të njerëzimit, si segment shumë të veçantë të krijimtarisë rrjedhim dhe të natyrës. Artet e tjera nuk dhe trashëgimisë kulturore shqiptare. Kur mund të paraqesin veçse disa aspekte të rrekemi të analizojmë këtë lloj krijimtarie, këtij objekti të marrë në tërësi. duhet të mbajmë parasysh se eposi është Së dyti, nëse i referohemi përvojës pjesë e fondit të letërsisë dhe se letërsia, shqiptare, sërish na duhet të bëjmë të si gjini, është një pasqyrim jo objektiv i njëjtin pohim: midis arteve, letërsia është realitetit. Ajo është një pasqyrim i bazuar objekti më i përshtatshëm për sociologjinë. në fantazinë e krijuesit, pra një pasqyrim Por, në realitetin historik shqiptar, letërsia i deformuar i realitetit social. Përderisa u zhvillua si letërsi gojore, e pashkruar. “fakti sociologjik” është një element i Bazuar në veçoritë e qytetërimit iliro- domosdoshëm i analizës sociologjike dhe shqiptar (shih, për shembull, Frashëri, derisa “fakti letrar” është larg së qeni një 2002), sidomos në raport me qytetërimin fakt sociologjik, atëherë edhe pretendimi grek dhe romak, rezulton gjithashtu se  100  Eposi shqiptar nga këndvështrimi i sociologjisë bashkëkohore letërsia (gojore) ka pasur një epërsi “fizike”, shembull, mitet. Ndonëse eposi shqiptar domethënë të zhvillimit, si vëllim, në raport nuk identifikohet tërësisht me mitet me artet figurative, pikturën, skulpturën. (mitologjinë), sërish ato zënë në një vend Eposi shqiptar, si pjesë e letërsisë të rëndësishëm në epos. gojore (sikurse edhe gjëzat, proverbat, Si një term sociologjik, përdorimi i përrallat, poemat etj.), qëndron mbi të konceptit “mit” ka qenë mjaft i vonshëm gjitha artet e tjera të traditës shqiptare dhe thuajse i rastësishëm. Autorët e jo vetëm për shkak të epërsisë “fizike” krijimtarisë sociologjike janë prirë për kundrejt gjinive të tjera të artit, por t’iu referuar, për shembull, “mitit” të kryesisht për shkak të polivalencës së tij, të mashkullorësisë, “mitit” të vetëbesimit, faktit se kjo krijimtari mundi të përfshijë të “mitit” të rolit “mommy” (Pleck, 1981; gjitha anët e përvojës shoqërore-historike të Hewitt, 1997; Douglas & Michaels, 2006, shqiptarëve e të natyrës shqiptare. Cit Massay, 2005) amësia e devotshme, Le ta zgjerojmë pak objektin e kësaj si ajo e eposit shqiptar etj. Aktualisht, analize. Sociologjia lindi dhe u zhvillua si sociologjisë thuajse i mungon një koncept një disiplinë akademike me një bërthamë të qartë i mitit, ndërkohë që ai është i qartë të qartë teorike e metodologjike, por me në antropologji apo në studimet kulturore një perimetër tërësisht të papërcaktuar (Levi-Strauss. [1964], 1981). Por, një (Marshall, 1994; Smelser, 1996; Sokoli, vepër e Gerald Massey (2005) titullohet: 2009: 16). Kjo do të thotë se ajo e ka zgjeruar “Mitologjia, pasqyra e sociologjisë sferën tematike të saj duke u shndërruar prehistorike” (Mythology - the Mirror of gati-gati në një multidisiplinë. Në fokus të Prehistoric Sociology). Sipas këtij autori, sociologjisë bashkëkohore janë tanimë edhe çështje të epikës historike legjendare dhe Miti është histori me një strukturë paralele, historike. Natyrisht, sociologjia studion të që lidh të kaluarën me të tashmen dhe tashmen, shumë-shumë të shkuarën e afërt. sugjeron drejtimet e zhvillimeve të ardhshme. Por, në kohën tonë është vështirë - në mos e pamundur - të trajtohen çështjet sociale Pra, autori në fjalë e shikon mitin në (të së tashmes) pa iu referuar edhe zanafillës një vështrim funksionalist (domethënë së tyre, sfondit parahistorik dhe historik, mirëfilltas sociologjik) derisa ai “lidh të zhvillimit dhe evoluimit të tyre. kaluarën me të tashmen dhe sugjeron Mund të përmendim faktin se shumë drejtimet e zhvillimeve të ardhshme”. vepra sociologjike nuk u referohen vetëm Mitet heroike - që karakterizojnë mendimtarëve socialë të epokave të Eposin e Kreshnikëve – kanë, në thelb, ndryshme paraociologjike2, siç janë, të po ato funksione sociale sikurse dhe themi “Gabimet sociologjike të Platonit” mitet paralajmëruese. Të tilla janë, për (Gellner, 2002), “Sistemet sociologjike të shembull, mitet urbane, si ato që u tregojnë Aristotelit”, për të ardhur te “Mendimi adoleshentëve rreziqet eventuale në rrugët sociologjik i Monteskjé-s`” (Aron, [1995] e errëta; apo sikurse mitet me funksione 1996) etj. Ato i referohen gjithnjë e të karakterit moral, ato që ndikojnë në më shumë edhe krijimtarisë letrare, modifikimin e sjelljes etj. Pra, mitet heroike veprave të Homerit, Dantes, Shekspirit kanë pasur funksionin e vendosjes së disa etj., apo edhe “mendimit sociologjik” standardeve të sjelljes sociale. Iu referuam të epikës, legjendave etj. Marrim, për “mitit”, pasi ai duket mjaft i huaj për

2 Para vitit 1839, kur u artikulua për herë të parë në një vepër shkencore (“Kursi i filozofisë pozitive” i O. Kontit) hibridi latino-grek sociologji. Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  101  sociologjinë dhe thuajse gjithçka që ka eposi krijohet një kalendar historik ngjarjesh, ynë është, gjithsesi, më e afërt me të. sado i përafërt. Kjo sepse në të nuk shihet Në traditën shqiptare, analizat dhe ndonjë lidhje organike apo ndonjë vijë refleksionet sociologjike të krijimeve letrare kronologjike në shtjellimin e ngjarjeve (Sako janë të rralla. Madje, thuajse gjithnjë aspektet & Haxhihasani, 1966: 13). Çdo këngë apo sociologjike të analizave të bazuara në veprat rapsodi përfaqëson një krijim të pavarur letrare janë konsideruar thjesht dhe vetëm nga të tjerat që, si të thuash, mbyll ciklin në si kritikë letrare. Por, midis shkencëtarëve vetvete. Në eposin shqiptar, si në çdo epos socialë dhe kulturologëve shqiptarë, tjetër, koha vjen e shkon sipas një kalendari mund të veçojmë Fan Nolin - studiuesin të ndryshëm nga kalendari njerëzor. Siç poliglot, njohësin e jashtëzakonshëm shkruan studiuesi Sh. Sinani (2000), jo vetëm të letërsisë e të historisë, por edhe të filozofisë e sociologjisë (shih, për heronjtë mitologjikë të eposit shqiptar shembull, Buda, 2007; Jorgaqi, 1988). mbeten të vdekur në mejdan për njëqind Introduktat që shoqëruan (krye)veprat vjet dhe kur zgjohen thonë: “Paskam marrë letrare të përkthyera prej tij në periudhën nji sy gjumë”. Kur Muji mendohet, “sheh 1916-1932, i tejkalojnë kufijtë e letërsisë barin kah rritet”. Në epos ka vetëm të dhe kritikës letrare. Ato janë edhe analiza shkuar të largët dhe të papërcaktuar. Koha të mirëfillta sociologjike të veprave letrare në përfytyrimin mitologjik nuk i bindet të Shekspirit (Otello, Makbethi dhe Jul orës njerëzore. Cezari), të Ibsenit (Armiku i popullit), të O. Khajamit (Rubairat) apo Servantesit Por mund të themi se kjo karakteristikë (Don Kishoti). Në të gjitha analizat e e eposit shqiptar, aq sa “huton” historianët, këtyre veprave letrare, Noli ka hulumtuar po aq krijon një premisë qartësie të hollësisht dhe ka parashtruar sfondin social analizës sociologjike. Kjo sepse sociologjia në të cilin ato u krijuan dhe problemet i referohet një “thelbi të pandryshuar”, sociale të shtjelluara në to. Madje Noli i krejt ndryshe nga historia, që i referohet ka përzgjedhur, përkthyer dhe analizuar më shumë ndryshimit kronologjik. Nga këto vepra me një qëllim praktik: për të ky këndvështrim mund të themi se në reflektuar mbi realitetin shoqëror shqiptar eposin shqiptar dalin në pah pikërisht “të të gjysmës së parë të shekullit XX, për përbashkëtat” e botës shqiptare, tiparet emancipimin e shoqërisë shqiptare, për identifikuese të saj, pra vetë identiteti frymëzimin dhe nxitjen e lëvizjeve sociale shqiptar, që nuk është çështje e letërsisë e politike për progres shoqëror. apo e kritikës letrare, por e historisë, Rasti i analizës së Eposit të Kreshnikëve sociologjisë dhe shkencave të tjera sociale është, në thelb, një rast i analizës sociologjike (Frashëri, 2006). të krijimtarisë letrare, ndonëse nuk kemi Nëse i referohemi sociologjisë si të bëjmë me një vepër të vetme. Fakti “studim i marrëdhënieve shoqërore, i që eposi është krijuar dhe transmetuar si institucioneve shoqërore, i shoqërisë” letërsi gojore, parimisht nuk krijon ndonjë (Smelser, 1994; Gallino, 1996), mund të problem. Kjo sepse ne – analistët e sotëm – themi se në eposin shqiptar janë trajtuar e kemi atë të shkruar, ashtu siç e mblodhën - në mënyra të ndryshme - thuajse të Kurti e Palaj në Visaret e Kombit (1937, gjitha temat e sociologjisë tradicionale. shih), siç na e kanë dhënë në përmbledhjet Të tilla janë ato mbi sfondin social në të e mëvonshme hulumtuesi të tjerë. cilën kanë jetuar shqiptarët; mbi rendin Është pohuar se duke u bazuar në shoqëror, marrëdhëniet shoqërore dhe eposin shqiptar është e pamundur të kompleksitetin e tyre; mbi mënyrën e  102  Eposi shqiptar nga këndvështrimi i sociologjisë bashkëkohore jetesës, fshatin, banesën tradicionale, janë karakteristikat e tij kryesore, cili është pasurinë; mbi familjen - si institucioni bazë njeriu i eposit shqiptar? i shoqërisë, mbi tiparet, rolin, funksionet dhe kompleksin e marrëdhënieve familjare Sfondi social dhe “njeriu sociologjik” siç janë: marrëdhëniet midis brezave, në eposin shqiptar bashkëshortëve, vëllezërve etj.; mbi marrëdhëniet dhe problematikat gjinore e, Eposi u referohet bashkësive të lira të në mënyrë të veçantë, mbi vendim e femrës malësorëve shqiptarë. Kuadri social në të dhe trajtimin e saj, mbi gruan si nënë3- cilën punonin dhe jetonin njerëzit ishte i motër-bashkëshorte, mbi gruan tradhtare, thjeshtë, rural, relativisht i qëndrueshëm. Në të tradhtuar, të rrëmbyer apo të flijuar eposin shqiptar kemi një shoqëri pak a shumë (sakrifikuar); mbi martesën si institucion, monolite, mjaft homogjene, pa shumë mbi veçoritë dhe llojet e saj, mbi dasmën diferencime jo vetëm në të drejta, por edhe si fenomen social; mbi gjithë mekanizmin në pasuri, një shoqëri ku individi gëzonte e funksionimit të jetës tradicionale, ligjet e një respekt të dhënë, sillej sipas normave të së drejtës (zakonore), mbi botën morale- pranuara, i bindej pa kushte vetëm vetëdijes zakonore tipike shqiptare; komunikimin kolektive të komunitetit dhe asnjë autoriteti dhe marrëdhëniet midis njerëzve; mbi tjetër, kryente një punë rutinë e, njëherësh, besën, trimërinë, krenarinë; mbi luftën, kryente edhe role të caktuara sociale. armëpushimin e paqen; mbi mjetet e Për nga “forma e regjimit” (ose punës e të luftës (armët); mbi opinionin qenia në krye), në eposin shqiptar kemi shoqëror, vlerat, moralin dhe rolin e tij si një demokraci fisnore patriarkale. Ndërsa rregullator i marrëdhënieve njerëzore; mbi “parimi qeverisës”, ndjesia dominuese e kulturën, artin, krijimtarinë, këngën dhe njerëzve, mekanizmi që e vë qeverisjen në funksionet e tyre etj., etj. Pra, thuajse mbi lëvizje dhe e bën atë të funksionojë është gjithë elementet e jetës shoqërore. virtyti (nëse flasim në gjuhën e Montesjkè, Ndaj, krahas studimit të kompleksitetit autorit të veprës klasike Mbi frymën e poetik dhe etno-kulturor të eposit, janë të ligjeve ([1748], 2000). Virtyti i eposit legjitimuara e madje të domosdoshme shqiptar, i marrë si një ndjesi “politike”, edhe studimet e kompleksitetit të tij pra si instrument vetëqeverisës, shprehet sociologjik, filozofik, juridik, estetik, para së gjithash në barazinë e njerëzve para socio-linguistik etj. Heronjtë e letërsisë ligjit të së drejtës vendore, të shndërruar epike shqiptare jo vetëm lëvizin, veprojnë në zakon. Në eposin shqiptar pasqyrohet dhe bëjnë gjeste në një mjedis të caktuar, mekanizmi i vetëqeverisjes, falë të cilit por ata flasin duke i shprehur me fjalë shqiptarët mbijetuan.4 marrëdhëniet reciproke dhe lidhjen e tyre Njeriu i eposit është malësori shqiptar, me botën e jashtme, duke zbuluar, me një njeri fizikisht i pashëm, pa naze, pa anë të fjalëve, të ligjërimit, botën e tyre pretendime, i gjatë, i thatë, i skalitur, të brendshme dhe mënyrën e tyre të të me tipare të ashpra, burrëror në të gjitha menduarit. Por cili është ky mjedis, cilat shprehjet e tij, i vetvetishëm, me instinkte

3 Nëna që vdes nga gëzimi kur sheh bashkë dy djemtë - vëllezërit e ndarë që në vogli (Bejlegu ndërmjet dy vëllezërve të panjohur); “Për të gjetur nënën nisën letra në shtatë mbretëri dhe kur e gjetën atë, mblodhën shokë e miq dhe festuan tri javë rresht me këngë e me valle” (Siran Tin Alia dhe Arnaut Osmani). 4 Sipas studiuesve klasikë socialë, asnjë popull nuk mund të mbijetojë pa u qeverisur. Popujt që nuk kanë arritur një nivel të mjaftueshëm qeverisjeje janë asimiluar. Në të kundërt, shqiptarët mbijetuan dhe ky fakt, në vetvete, është dëshmi e nivelit të vetëqeverisjes. Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  103  shumë të zhvilluara, i fortë (njeri prej nuk është zhongleri i parasë, si në traditën shkëmbi) si vetë flora dhe fauna që e hebraike, madje është mjaft indiferent ndaj rrethonin. Nga profesioni është bari, saj. Aq sa për pará njeriu i eposit shqiptar nga natyra dhe temperamenti është i nuk i vërsulet askujt. Për më tepër ai për heshtur. Ai është shumë i varfër dhe, pará nuk kryen asnjë shërbim (rasti i Mujit, njëherësh, shumë i pasur: i varfër në pasuri në këngën “Basho Jona”). dhe shumë i pasur në virtyte e krenari. Më tej, njeriu i eposit shqiptar nuk Shqetësimi i tij i parë është t’i mjaftojë është as “njeriu psikologjik” (psychological vetvetes. Siç theksonte italiani i famshëm man), njeriu i motiveve të nëndheshme i Idro Montanelli në vitet ’20 të shekullit të Frojdit e Co. Ai nuk është njeriu tekanjoz, kaluar (shih, [1937], 2004: 28-30), që thotë vetëm “dua, dua...” Ai është njeriu që i përmbahet në mënyrë strikte asaj që ky shqiptar i Veriut, ky bari i mjerë, në “duhet”, pra asaj që është (para)vendosur mjerimin e tij është një zotëri i vërtetë; nga rendi shoqëror. Madje, ndryshe nga është një estet, jo tregtar, që nuk e kupton mitologjia greke, romake etj., në eposin paranë, që nuk shet, por dhuron... një jetë shqiptar nuk figuron as erosi. e tillë, e vetmuar dhe e ashpër, e zhvillon Më tej akoma, njeriu i eposit shqiptar tej mase personalitetin individual të këtyre nuk është as “njeriu politik” (Homo Politicus) njerëzve. Çdo njeri ka një botë dhe në këtë të themi i Makiavelit, apo edhe njeriu botë është despot absolut. i sotëm elektoral. Në këtë plan, eposi, nga shumë pikëpamje, është parapolitik, Por cili është njeriu shqiptar i eposit, derisa askush nuk rend ndaj pushtetit në nëse flasim në gjuhën e shkencave sociale vetvete. “Politik” atë e bën vetëm mënyra bashkëkohore? Për t’i qëndruar besnikë e vetëqeverisjes tradicionale. qasjes sociologjike, jemi të detyruar t’i Njeriu në epos është, pra, “njeriu referohemi sidomos të ashtuquajturit “rol sociologjik”, njeriu bartës i roleve sociale. social”. Ashtu si atomi është elementi bazë Le të huazojmë edhe ne metaforën e lojës i analizës fizike (nga Demokriti e këtej), roli teatrore, sikurse Dahrendorf (2006: 30) e është elementi bazë i analizës sociologjike huazoi atë nga Shekspiri ([1597], 2007: (Dahrendorf, 2006: 30). Bazuar vetëm në 80-81). Bota shqiptare paraqitet si një “rolet” e eposit, mund të ndërtojmë një teatër epik, me përmasa gjigante, në të godinë të tërë sociologjike. cilën individit i bie të luajë një apo disa Njeriu shqiptar në epos është në role njëherësh apo varg njëri pas tjetrit. Kjo radhë të parë dhe mbi të gjitha një “njeri botë është një “skenë” në të cilën individi sociologjik”. Ai është pikërisht njeriu në rol, shfaqet, luan rolin (rolet) dhe largohet njeriu si bartës i roleve sociale, i roleve të sërish, pikërisht siç shkruante Shekspiri më paraformuara në mënyrë sociale. se katër shekuj më parë5. Ai nuk është ende një “njeri ekonomik” Marrim, për shembull, kryekreshnikun, (Homo Oeconomicus), siç e ka përshkruar Mujin. Ai është dhënë në 10-15 role i famshmi Adam Smith, apo shkenca e sociale. Ai është anëtar i Çetës së Jutbinës ekonomisë së kohës së re. Ai nuk është (në raport me anëtarët e tjerë) dhe sipërmarrësi, as tregtari, as konsumatori komandanti i saj (në raport me anëtarët – në kuptimin klasik të këtyre fjalëve. Ai dhe “palët e treta”), është pjesëtar i

5 Referenca është ndaj komedisë “Si ta doni” (As You Like It) të William Shekspir (1598-1599), i cili ka vënë në gojën e Zhakut vetë konceptin e rolit: “E tërë bota është një teatër/ Dhe gjithë gratë dhe burrat janë aktorë...”  104  Eposi shqiptar nga këndvështrimi i sociologjisë bashkëkohore një kombësie (shqiptare), pjesëtar i një “të bukurën e dheut” (të kësaj toke) në traditën komuniteti, siç është burrë, bashkëshort etnofolklorike të vendit dalin e bëhen bashkë (në raport me gruan), besëkërkues apo figura të tilla, si shtojzovallet (aglutinim besëdhënës, dyluftues, sikurse edhe banor i “shtojua zot vallet”), shtojzorreshtat i një kulle, çoban apo bujk, kumbarë apo (“shtojua zot rreshtat”), “ato të lumet”, shita probatin etj., etj. (Sinani, 2000). Këto janë, në fakt, rolet sociale të Po liria e individit në epos? Ajo është çdo malësori. Ai kishte “orët” e tij (Zanat, kryefjala e eposit, por si liri individuale ajo fuqia e epërme). Kjo e diferencon atë me lidhet kryesisht me zgjedhjen e një apo të njeriun e zakonshëm. Por a nuk besonin të disa roleve. Veçse rolet e marra, të pranuara, gjithë tek orët? Kujtojmë, për shembull, duhen luajtur. Analiza e njeriut sociologjik mallkimin “Të dekt ora” apo “T’u thaftë të eposit vërteton kështu paradoksin ora”, që ndeshet edhe në ditët tona. Ose, dialektik midis lirisë dhe domosdoshmërisë. më tej: a nuk besojnë në forca mbinjerëzore Njeriu përgatitet, edukohet, mësohet, të gjithë besimtarët e kohës sonë? instruktohet, indoktrinohet etj. për të kryer Çdo rol impononte një mënyrë sjelljeje. role sociale. Por gjithnjë është shoqëria ajo Pra kemi sjellje në përputhje me rolin, cilësi/ që dikton, gjykon, vlerëson. qëndrime në përputhje me rolin etj. Kur Pra, sociologjikisht (domethënë flasim për role sociale, atëherë është fjala cilësisht), mund të themi se personazhet për sjellje të pritshme, brenda kornizave e eposit shqiptar (pra vetë kreshnikët) janë të një roli. Rolet sociale janë pozicione, si bartës dhe interpretues të të njëjtave role të thuash, objektive. Përmbajtja e tyre nuk sociale, sikurse edhe njerëzit e zakonshëm. caktohet dhe nuk ndryshohet nga individi, E ndryshme është vetëm përmasa (sasia - e “interpretues” i tij, por nga shoqëria. As bëmave apo fuqisë), por jo cilësia. Çdonjëri Muji, as Halili, as Gjergj Elez Alia etj., nuk (madje në rast kushtrimi nga mosha 7-70 mund t’u shmangen sjelljeve të imponuara vjeç), bëhej anëtar i një çete apo formacioni, nga roli, pa pasur pasoja të caktuara. çdonjëri ishte pjesëtar i një komuniteti, siç Pra, rolet sociale në eposin shqiptar ishte bashkëshort (në raport me gruan), janë shtrëngime për të gjithë, pa përjashtim. besëkërkues apo besëdhënës, dyluftues (në Shoqëria shqiptare ka krijuar sanksione: rast nevoje), çoban apo bujk, kumbar apo kush luan rolin, shpërblehet (sanksione probatin etj., etj. Madje edhe mënyra e pozitive, si stimujt që nxisin, stimulojnë jetesës nuk ndryshonte cilësisht: kreshniku realizimin e rolit), kush nuk e luan rolin dhe malësori i zakonshëm jetonin në kullë, social, ndëshkohet (sanksione negative, rrinin në stola druri, ushqimi i tyre kishte të ndëshkimet, dënimet). njëjtën strukturë etj. Por, në rastin e eposit, dominojnë Eposi ynë u gatua në një laborator stimujt dhe sanksionet e karakterit social specifik, u formua si formë e vetëdijes moral. Ata nuk kanë lidhje me politikën (ideologjike - term kaq i shpërdoruar (kushtetuta, ligje, rregullore), me ndonjë sot), si “vizion i botës” shqiptare. Ky hierarki ushtarake, administrative etj. Ndaj është një interpretim funksionalist, siç dhe rolet në epos janë më “sociale” se rolet thuhet në sociologji. Por eposi ishte, në sociale të kohës sonë. fakt, shprehje e “patosit kombëtar”, një Edhe figurat mitologjike të botës krijimtari që frymëzoi vetëdije kombëtare, shqiptare janë tokësore. Këtej buron edhe një instrument që udhëhoqi në betejat për karakteri ktonik i eposit shqiptar. Në folklorin mbijetesë. Por idealizimi epik, paraqitja rrëfimtar, duke përfshirë epin dhe përrallat, fantastike e ngjarjeve - një ndër tiparet nuk ekziston “e bukura e qiellit”. Krahas me themelore të eposit shqiptar - e mjegullojnë Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  105  aq shumë realitetin sa është e vështirë fakteve dhe personazheve të jetuara”, ai ta shkoqësh atë prej legjendës (Sako & vazhdon: Haxhihasani, 1966: 13). Sidoqoftë, eposi shqiptar është bazuar Ndër krijimet epike popullore shqiptare, mbi një realitet socio-historik. Faktori një vend tepër të rëndësishëm zë Cikli i themelor në lindjen e tij kanë qenë ngjarjet Kreshnikëve... Protagonistët kryesorë janë apo realitetet e jetuara. Shqiptarët u kanë dy vëllezër, Muji dhe Halili, të cilët, së bashku kënduar ndeshjeve me barbarët, me sllavët, me një grup trimash të tjerë, luftojnë me me bizantinët, me anzhuinët6, më vonë edhe çetat e tyre kundër krajlit serb, i cili synonte me turqit osmanë.7 Nëse ky cikël ka arritur të pushtonte viset shqiptare. Episodet, herë deri në ditët tona, kjo lidhet me faktin se me fitore e herë me humbje, herë me grabitje ndeshja me sllavët ka qenë më “totalja”, bagëtish, herë me rrëmbime robinjash, janë më dramatikja. Ajo nuk ishte thjesht për të gjitha me veshje legjendare, por siç dihet, taksa – si me bizantinët dhe anzhuinët – por edhe në eposin heroik realiteti historik për truallin, për gjuhën, për kulturën, për gatuhet nëpërmjet fakteve dhe personazheve ekzistencën (ashtu siç qe ndeshja e gotëve të jetuara, pavarësisht se ato idealizohen, me avarët, apo e frankëve me arabët). legjendarizohen, shpërfytyrohen dhe Në veprën Historia e qytetërimit zëvendësohen aq sa humbasin lidhjen me shqiptar, akademiku Kristo Frashëri (2008, fillimet e tyre historike. pjesa “Letërsia gojore mesjetare”), shkruan: Arti, siç thuhet përgjithësisht, është Ndonëse nuk kishte ende një letërsi të përfytyrim i një bote të dhënë. Por, në shkruar në gjuhën shqipe, shqiptarët kishin të njëjtën kohë, ai ka një forcë të madhe një letërsi të pasur gojore. Letërsia gojore e botëkrijuese. Eposi shqiptar është pasqyrim shqiptarëve përbëhej nga: ritet e stinëve dhe i botës shqiptare. Por ai ndikoi edhe në ritet familjare, gjëzat dhe proverbat, përrallat formësimin dhe qëndrueshmërinë e tipareve dhe legjendat, këngët lirike dhe shoqërore, të kësaj bote, në kushtet e tmerrshme në të baladat dhe poemat, më në fund ciklet e cilat një popull i vogël dhe i dobët (për kreshnikëve. Institucioni ku lëvrohej dhe nga potenciali fizik) mbijetoi dhe nuk u transmetohej kjo letërsi e pasur e pashkruar asimilua falë potencialit shpirtëror. Këngët ishte kryesisht vatra familjare, ku nipërit epike mbijetuan ndër shqiptarët e viseve mësonin nga gjyshërit thesarin e letërsisë veriore të Shqipërisë, në Kosovë dhe më popullore. Në përgjithësi, këto krijime tej në Veri, në Sanxhak, jo vetëm për hir letrare rrallë ishin gërshetuar me tematikë të bukurisë së tyre artistike, por për hir të fetare. Në pjesën më të madhe ato kishin mesazhit të tyre historik. tematikë laike (fq. 93). Ato mbijetuan, por nuk qëndruan në gjendje statike. Mbi to veproi ligji Dhe, më pas, duke iu referuar një i zhvillimit në dy drejtime kryesore: “realiteti historik që gatuhet nëpërmjet në legjendarizimin e ngjarjeve dhe në

6 Edhe legjenda e Gjergj Elez Alisë, shkruan prof. Kristo Frashëri (2008: 95), ka si qëllim kryesor mbrojtjen deri në vdekje të nderit të familjes. Legjenda na kujton shekullin IX, kur arabët saraçenë pushtuan për disa kohë disa pika në brigjet shqiptare dhe u kërkonin vendasve nga një tribut, përfshirë edhe femra. Një nga këto pika, në shekullin XV, quhej Saraçinopoli (qyteti i saraçenëve) – sot Sereq, afër Shkodrës. 7 Për fat të keq, ne nuk kemi asnjë përmbledhje të kësaj pasurie letrare e artistike që lulëzoi në viset shqiptare gjatë shekujve paraosmanë. Por ekzistencën e legjendave dikur të shkruara, më pas të humbura, e pohon edhe Barleti në “Mbi mbrojtjen e Shkodrës”, kur flet për ndërtimin e kalasë së Rozafatit, kur thotë: “Më patën rënë në dorë disa shkrime...” (Cit, Frashëri, 2008: 93)  106  Eposi shqiptar nga këndvështrimi i sociologjisë bashkëkohore mimetizimin e emrave, të leksikut, të Unë pata fatin të lindja në Dukagjin armëve, të mentalitetit, të moralit, të (Lotaj, Shalë) i cili, bashkë me Nikaj- terminologjisë, të sistemit shoqëror apo Mërturin, përbën një trevë tipike për të vlerave artistike. Të gjitha pësuan lëvrimin e eposit shqiptar (shih, Sako & evolucion – vetëm mesazhi historik mbet Haxhihasani, 1966: 7). Meriton të theksohet po ai: mesazhi i mbijetesës, porosia për të se kjo zonë shumë përfaqësuese e eposit mbrojtur trojet amtare, gjithçka përfaqëson, shqiptar është tërësisht katolike. Kjo do të në thelb, identiteti shqiptar. Këtij motivi, që thotë se eposi shqiptar ka “bashkëjetuar” përbën boshtin kurrizor të poemës së Gjergj pa kurrfarë konflikti në enklavat katolike Elez Alisë dhe të Ciklit të Kreshnikëve, dhe se emrat e islamizuar të kreshnikëve i nënshtrohen të gjithë elementët e tjerë nuk kanë kurrfarë domethënieje. Ose, siç me të cilët është thurur eposi: himnizimi theksuan Palaj & Kurti në parathënien i heroizmit, i vendosmërisë, i trimërisë, i e përmbledhjes së vitit 1937, “emrat nderit, i optimizmit dhe i besimit në fitore. myslimanë që ndeshim nëpër këngë, nuk Ashtu si në eposin e popujve të tjerë, kanë aspak rëndësi”. edhe në Ciklin tonë të Kreshnikëve, gjenden Unë hapa së pari sytë në një kullë huazime ngjarjesh nga mjedise të tjera malësore, në një amfiteatër natyror epik, gjeografike. Por kjo nuk do të thotë aspak teatri i gjallë i eposit, kanunit e xhubletës – se cikli shqiptar është një epos i huazuar. tre nga katër monumentet etno-kulturore Zakonisht, në eposet mesjetare protagonistët të shqiptarëve. Hapa sytë pikërisht në luftojnë për mbrojtjen e trojeve, por në të luginën e Shalës, në një kështjellë natyrore, njëjtën kohë, të frymëzuar edhe nga motive para Grykës së Shalës dhe në një sfond epik fetare. Në Digenis Akritas kufitarët bizantinë që fillon me Alpet përballë dhe vijon me luftojnë për të mbrojtur truallin dhe kryqin; vargmalet nga Thethi, Rragami e deri në Rolandi i eposit frëng lufton jo vetëm për Qafën e Agrit, në të djathtë të faqes ballore mbrojtjen e trojeve amtare, por dhe për të kullës ku unë linda e me vargmalet që fenë e krishterë, madje edhe për besnikërinë përfshijnë Bigën e Gimajve, Sukën e Kurorës ndaj sovranit të vet. Kreshnikët shqiptarë etj., në të majtë të saj. Kalova vitet e para të nuk luftojnë as për fe, as për mbret. Por jetës me eposin, mësova përmendësh thuajse vetëm për trojet, për zakonet, për nderin, për gjithçka dhe e mora atë me vete. Pra këngët gjuhën, për kanunet, për lirinë, për dinjitetin epike jo vetëm këndoheshin me lahutë nga (Frashëri, 2008: 96). lahutarë të shquar, në raste, ceremoni e ngjarje të veçanta. Por ato edhe mësoheshin Eposi dhe ne - trashëgimtarët e tij përmendësh, këndoheshin individualisht edhe pa asnjë instrument (qoftë edhe nën Duke i qëndruar besnik qasjes zë), transmetoheshin gojë më gojë sikurse sociologjike mbi eposin shqiptar, po i çdo pjesë e folklorit, “përtypeshin” në referohem, fare shkurt, edhe një studimi vijimësi, shndërroheshin në pjesë të vetëdijes rasti, siç praktikohet në kërkimin sociologjik së njerëzve të lirë të atyre anëve. Në moshën dhe jo vetëm. Këtë herë, duke i kërkuar shkollore, në konviktet e Shkodrës e më pas paraprakisht ndjesë lexuesit, do të më duhet të Tiranës, na zinte gjumë me eposin, me të flas në vetën e parë. Do t’i referohem balada e përralla. Më pas harrova thuajse përvojës sime jetësore, raportit me eposin, gjithçka, për t’iu rikthyer vetëm së fundi, metamorfozës gjysmëshekullore të këtij nga pozitat e një studiuesi social. raporti në “udhëtimin” nga vendlindja Problemi i “largimit” tim nga eposi për në metropolet e mëdha të Shqipërisë nuk besoj se është i imi si individ, por dhe të Europës. më shumë i institucioneve kombëtare, i Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  107  shkollës dhe rrjetit të institucioneve të bëhet në shqip dhe sipas programeve kulturës. Pra, si ta mbajmë gjallë këtë zyrtare të Shqipërisë apo Kosovës, bazuar trashëgimi? Kjo është çështja. Zakonisht në tekstet e letërsisë, të antologjive të vlerat kulturore mbahen gjallë kur ato kanë letërsisë, të folklorit apo edhe botime të një mision konkret, një funksion të rendit veçanta. Në mjaft raste ato janë përgatitur praktik. Sfidat e sotme të shqiptarëve me shumë pasaktësi. janë të një rendi krejt tjetër në raport Pra, lind nevoja e hartimit të botimeve me atë tradicional. Nga ana tjetër, eposi më bashkëkohore, të tilla që të përhapen është kultivuar në malësitë shqiptare, në edhe në trajtë elektronike, në site të kullën tradicionale. Idro Montaneli (shih: internetit etj. Çështja shtrohet që iniciativa [1937], 2004) shkruante, rreth një shekull të tilla të mos u lihen individëve, por të jenë më parë se “një kullë malësore përfaqëson pjesë e projekteve shtetërore. identitetin e shqiptarëve më shumë se Referuar kulturave dhe vendeve të gjithë bulevardet e kryeqytetit”. ndryshme, del se gjuha e tyre e përditshme Por malësitë janë shpopulluar dhe kullat është mbushur me ngjarje, personazhe kanë mbetur pa malësorë. Nga ana tjetër, dhe koncepte të trashëguar, siç është për shqiptarët popullojnë Shqipërinë, Kosovën shembull referenca ndaj miteve të lashtësisë (në mbi 90 për qind) dhe janë shpërndarë (Gudrich, 2006). Në gjuhën tonë të në mbi 30 shtete në të gjitha kontinentet. përditshme ka pak fjalë, figura, shprehje Kanë ndryshuar, gjithashtu, mendësitë apo koncepte që lidhen me eposin shqiptar, tradicionale. Marrim qëndrimin ndaj parasë, siç ka shumë pak vende, sheshe, rrugë për shembull. Në këngën “Basho Jona” ka qytetesh apo institucione që lidhen me një episod kur Mujit i kërkohet ndihmë dhe këtë trashëgimi. Mbetet që, në mënyrë të ai, në gjendje të dehur, pranon të ndihmojë organizuar, të përdoren një tërësi formash, duke kërkuar shpërblim në të holla. Kur, veç letërsisë, për të mbajtur gjallë traditën të nesërmen, i doli pija, ai turpërohet tonë epike, siç janë: ikonografia, filatelia, dhe ia kthen paret plakut. Po sot, kur një filmi vizatimor apo ai artistik etj. pjesë e konsiderueshme e shqiptarëve janë Në eposin shqiptar është çimentuar dehur pas parasë, ndoshta në mënyrë të qëndresa, lufta për mbijetesë, heroizmi pakthyeshme, thënë figurshëm, për të mos për mbijetesë. Por mbijetesa e sotme u dalë ndonjëherë pija? lidhet me sfida të tjera. Por eposi është Pra, trashëgimtari i eposit është bota edhe bartës e përçues i vlerave universale e sotme shqiptare në ndryshim. Por, çfarë njerëzore, të cilat nuk vlerësohen, nuk kushtesh duhet të plotësojë ajo për të analizohen, nuk transmetohen. merituar vazhdimësinë, për të bërë që Eposi Së fundi, po u referohem teksteve i Kreshnikëve të mos jetë vetëm një thesar universitare apo të niveleve të tjera, të i harruar? Në kuadrin e përgatitjes për shkencave sociale, të filozofisë, sociologjisë, konferencën mbi eposin (gusht 2010) kam psikologjisë, shkencave politike, shkencave kryer një sondazh mbi nivelin e njohurive juridike etj. Në to ka fare pak referenca të mësuesve dhe pedagogëve të shkencave ndaj jetës tradicionale të shqiptarëve. sociale, si dhe mbi ndjesitë e tyre për Eposin Madje, në shumë raste, konstatohet njëfarë e Kreshnikëve. Një pjesë e madhe kanë përçmimi ndaj tyre. Vetë eposi, për të mos njohuri sipërfaqësore mbi eposin. Për më iu referuar traditës në përgjithësi, ofron tepër, është zbehur deri-diku perceptimi një lëndë të pasur për të ilustruar tekstet e dhe krenaria për eposin dhe trashëgiminë filozofisë, për shembull, siç janë: materia, tonë, marrë përgjithësisht. Pjesë të veçanta lëvizja, kontradiktat, hapësira dhe koha, me të eposit studiohen në shkollat ku mësimi veçoritë e tyre në epos etj.  108  Eposi shqiptar nga këndvështrimi i sociologjisë bashkëkohore

Të njëjtën gjë mund të themi për të mira dhe ta lëvdoj këtë popull të shquar. tekstet e sociologjisë. Në epos, siç është Tek ai gjeta cilësitë më të rralla në Ballkan, thënë edhe më sipër, trajtohen tema të mospërfilljen për paranë, respektin për mëdha sociologjike, si roli i nënës, raportet nderin e për mbajtjen e fjalës së dhënë. Dhe midis brezave (raporti nënë - fëmijë, për këto te shqiptarët bashkohen me guximin, shembull), morali dhe vendi i tij në shoqëri, trimërinë, veprimtarinë dhe shpirtin e marrëdhëniet me paranë, meritokracia8, gjallë e të hedhur... Shqiptarët i përkasin marrëdhëniet familjare, martesa dhe format një race ndër më të bukurat në Europë dhe e saj9, institucioni i besës dhe besëprerjes10, virtytet e tyre morale, ndër më të rrallat në qëndresa dhe përballimi me stoicizëm i Lindje, janë të denja për bukurinë e tyre vështirësive dhe provave të jetës11 etj. fizike... Në asnjë nga popujt e Gadishullit Eposit, si burim, mund t’i referohen Ballkanik ne nuk ndeshemi me virtyte edhe shkencat psikologjike (psikologjia të tilla aq burrërore, si ato që vërejmë te sociale e shqiptarëve, me format e shqiptarët. Fshatari, malësori apo ushtari shfaqjes së saj); shkencat politike (modeli shqiptar, me të cilët unë jetova e hëngra i vetëqeverisjes, rendi shoqëror në epos bukë, në shtëpinë e të cilëve banova, duket etj.); shkencat juridike (e drejta, të drejtat si një zotëri i madh, po ta krahasojmë me natyrore, ligjet e së drejtës zakonore, fqinjët e tij ballkanikë... Ajo çka na preku dimensioni social i ligjeve tradicionale) etj. më shumë ne francezët, ishte atdhedashuria Por cili është njeriu shqiptar, pasardhës e flaktë e tërë shqiptarëve që njohëm. Dhe të kujt jemi? Eposi shqiptar u lëvrua në kur vihej në lojë tërësia e tokave shqiptare, Veriun e Shqipërisë. Po shqiptari i Jugut të atëherë zhdukeshin të gjitha dasitë, saj? Zhak Burkari, autori i librit Shqipëria fashiteshin interesat e veçanta, armiqësitë dhe shqiptarët, studimet e tij i përqendroi midis familjeve e klaneve, dallimet dhe në Shqipërinë Juglindore.12 Ja ç’shkruan ai kundërshtitë kulturore, partiake ose fetare... për Shqipërinë dhe shqiptarët: Sigurisht, vlerësime të tilla janë Për historianin, etnografin ose sociologun idealizuese. Por këta janë, në thelb, edhe Shqipëria është një vend i banuar nga njëri shqiptarët e eposit tonë, kësaj pasurie prej popujve më të vjetër të Europës, i cili kulturore, shkencore, morale. Këta janë për mrekulli ka ruajtur gjuhën dhe doket shqiptarët përgjithësisht. Tej të gjitha e tij, që janë të njëkohshme me lashtësinë diskutimeve edhe për veset e shqiptarëve, greke... Unë mund të them vetëm fjalët më sikurse të ballkanasve të tjerë, nuk mund

8 Prova e Halilit për të merituar vendin në Çetën e Jutbinës (Fuqia e Halilit); Mujit nuk i duket e hijshme të marrë mëzin pa bërë ndonjë trimëri... (Gjogu i Mujit). 9 Sidomos martesa me rrëmbim, sepse edhe martesa duhej merituar (martesa me rrëmbim te “Martesa e Halilit”); Muji... rrëmben edhe dy nuse e kthehet në Jutbinë (Gjogu i Mujit); Siran Tin Alia, djalë i pamartuar, një ditë rrëmben gruan e Arnaut Osmanit (Siran Tin Alia dhe Arnaut Osmani). 10 Muji ndeshet me Radin nga Krajlia. Ky i kërkon besë dhe trimat nuk e vrasin... (Basho Jona); “Musa e fal, por Krajleviqi e pret në besë dhe e vret” (Musa Qesexhiu). 11 Krajli bën disa prova me Arnaut Osmanin: i vë në gjoks nëntë gjarpërinj që e pickojnë, por kreshniku nuk dridhet fare; e mban midis dy zjarresh, derisa i skuqet dhe i pëlcet lëkura nga nxehtësia, por trimi nuk pipëtin; i ngul njëzet gozhdë në thonj, e sërish Arnauti nuk jep shenjë jete... (në Arnaut Osmani). 12 Ai përpiloi të parën hartë gjeologjike të kësaj treve, si dhe punimin e tij, tanimë klasik, mbi gjeologjinë dhe gjeografinë e Shqipërisë se Mesme dhe Jugore (Boucart J., 1922). Zhak Burkari dha një ndihmesë të madhe edhe në studimin e tektonikës së Shqipërisë. Në një punim mjaft të njohur (Bourcart J., 1925), ai përpiloi të parën skemë të plotë tektonike, të vlefshme edhe sot e kësaj ditë, që përfshin tërë territorin e sotëm shqiptar, duke shquar aty pesë zona tektonike kryesore. Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  109  të vihet në dyshim fakti se shqiptarët qenit shqiptar. Pra, kush është shqiptari, kanë një trashëgimi moralo-psikologjike çfarë e karakterizon atë nga pikëpamja e shumë të veçantë. vlerave, çfarë vlerash kolektive mund të Nga studimi i problemeve të botës bartim e të përçojmë në këtë botë, gjithsesi së sotme shqiptare, na rezulton se, në një problematike? Kjo është një çështje e ditës... masë të konsiderueshme, ato lidhen edhe Eposi shqiptar është, siç kanë me shkaqe të karakterit moral, me njëfarë shkruar mbledhësit e tij të parë, Palaj lack of pride (rënie të krenarisë), me rënien dhe Kurti ([1937], 2005: 9), “visari ma i e nivelit të vlerësimit për vetveten, me çmueshëm i gjuhës, shprehja ma e gjallë mungesën e një qëllimi kolektiv, të një e shumë ndjesive bujare, përfytyrimi tipik ëndrre të përbashkët (kombëtare), tek e cila i fizionomisë së kombit tonë.” të gjithë mund të besonin (Sokoli, 2002; Eposi është, para së gjithash, dëshmia Sokoli, 2009). Çfarë kemi humbur pra, apo e mekanizmit të mbijetesës së shqiptarëve, çfarë na mungon, çfarë na bën që shpesh dëshmia e faktit se me lirinë dhe të drejtat të jemi problematikë? Mungon një besim, legjitime nuk bëhen kompromise. Liria një frymëzim pozitiv, një model pozitiv, dhe të drejtat e njeriut janë njëherësh një nxitje për të çliruar energji pozitive. vlerat universale të botës së sotme. Ndoshta asnjë program zhvillimi, trajnimi Eposi, i kuptuar në frymë e kohës dhe i apo formimi nuk mund të na shkundë më transmetuar me mjete bashkëkohore, do shumë se një program i rilindjes morale, të ndihmojë sërish për identitetin, imazhin i rivlerësimit të vetvetes, i vlerësimit të të dhe kohezionin e shqiptarëve.

REFERENCAT

Aron, Raymond. [1995] 1996. Le tappe del Tiranë: Akademia e Shkencave. pensiero sociologico (Etapat e mendimit Jorgaqi, Nasho. 1988. “Hyrje në mendimin letrar sociologjik), Milano: AM. Editore. dhe estetik të Fan S. Nolit”, në Fan Noli, Buda, Aleks. 1987. “Hyrje”; Fan Noli, Vepra 1, Vepra 5, Tiranë: 8 nëntori. Tiranë: 8 nëntori. Levi-Strauss, Claude. [1964], 1981. Introduction Dahrendorf, Ralf. 2006. Njeriu sociologjik. Tiranë: to a science of mythology, London: Cape. Plejad. Marshall, Gordon. 1994. Concise Oxford Dictionary Frashëri, Kristo. 2008. Historia e qytetërimit of Sociology’ Oxford UP, Oxford. shqiptar, Tiranë: Akademia e Shkencave e Massey, Gerald. 2005. Mythology The Mirror of Shqipërisë. Prehistoric Sociology. Kessinger Publishing. _____. 2006. Identiteti kombëtar shqiptar dhe çështje Montesjkjè, Sharl. 2000. Mbi frymën e ligjeve. të tjera, Tiranë: Edisud. Tiranë: Fondacioni “Soros” – Luarasi. Gellner, Ernest. 2002. Struktura e shoqërisë Montanelli, Idro. [1937], 2004. Shqipëria një dhe njerëzore, Tiranë: Botimet Përpjekja & njëmijë, Tiranë: Uegen. Shtëpia e Librit. Noli, Fan S. 1987. Vepra, Vëllimi I, Tiranë: 8 Gudrich, Dommermuth Gerold. 2006. Mitet më nëntori. të famshëm të lashtësisë, Tiranë: Botimet Max. _____. 1988. Vepra, Vëllimi V, Tiranë: 8 nëntori. Instituti i Folklorit. 1966. Folklori shqiptar II, Palaj, At Berndardin & At Donart Kurti. [1937], Epika legjendare (Cikli i kreshnikëve), 2005. Eposi i Kreshnikëve dhe Legjenda; Vëllimi I, Tiranë: Instituti i Folklorit. Visaret e Kombit, Vëllimi II, Tiranë: Plejad. Instituti i Kulturës popullore. 1983. Epika Papa, Asti. 2004. “Zhak Burkari, Shqipëria dhe legjendare (Cikli i kreshnikëve), Vëllimi II, shqiptarët” në Politika & Shoqëria, Vëll. 7,  110  Eposi shqiptar nga këndvështrimi i sociologjisë bashkëkohore

Nr. 2(14), fq. 136- 138. Smelser, J. Neil. 1996. La Sociologia. Roma: Pospjellov, G. N. 2004. “Letërsia dhe sociologjia”, Universale Laterza. revista “Politika & Shoqëria”, Vëll. 7, Nr. Sokoli, Lekë. 2010. Hyrje në Sociologji, Tiranë: 1(13), fq. 89-101. Instituti i Sociologjisë. Qemal Haxhihasani, Qemal. 1983. Parathënie _____. 2008. “Komunitarizmi dhe realiteti e Epika legjendare (Cikli i kreshnikëve), shqiptar”, në Studime sociale, Vëll. 2, Nr. Vëllimi II, Tiranë: Akademia e Shkencave. 2, fq. 35-49. Ritzer, George (ed). 2007. Blackwell Encyclopedia _____. 2002. Demokracia dhe problemet sociale, of Sociology. Blackwell Publishing. Tiranë: ISPS & Rinia. Sako, Zihni & Qemal Haxhihasani. 1966. Stipçeviq, Aleksandër. 2002. Ilirët - Historia, jeta, Parathënie e Folklori shqiptar II, Epika kultura, simbolet e kultet. Tiranë: Toena. legjendare (Cikli i kreshnikëve), Vëllimi I, Shekspir, William. [1597], 2007. As you like it (Si Tiranë: Instituti i Folklorit. ta doni), Tiranë: Onufri. Sinani, Shaban. 2000. Mitologji në eposin e Zoto, Vladimir. 2006. Eposi i Kreshnikëve, Tiranë: kreshnikëve; studim monografik, Tiranë: Star. Dasara. Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  111 

BENEFITS AND CHALLENGES OF PROBLEM- BASED LEARNING IN LANGUAGE ACQUISITION

Veneranda HAJRULLA University “Ismail Qemali” of Vlora, Albania Department of Foreign Languages E-mail: [email protected]

Marsela HARIZAJ University “Ismail Qemali” of Vlora, Albania Department of Foreign Languages E-mail: [email protected]

Abstract

Language acquisition has recognized the value of classroom interactions among learners, between learners and teachers, and between learners and texts, for promoting language acquisition, particularly when these interactions involve negotiation of meaning (Moss & Ross-Feldman, 2003). Problem Based Learning is a model, which moves from the isolated, teacher centered, teaching practices within the class, to the learning activities focused on

Veneranda HAJRULLA is lecturer at University “Ismail Qemali” of Vlora, Department of Foreign Languages / Albania. She is specialized in English Language Teaching and Pre service Teacher Education. In 1992, completed her graduation studies at the University of Tirana/Faculty of Foreign Languages/English branch. 2006-2013, followed the postgraduate studies (Master of Science / PhD. Dissertation) in Linguistics; in the field of Didactics of English Language Teaching, at the University of Tirana/Faculty of Foreign Languages. She has attended too many national and international conferences, activities, workshops on education and is the author of many publications on Foreign Language Teaching, here and abroad.

Marsela HARIZAJ is Lecturer at University “Ismail Qemali” of Vlora, Department of Foreign Languages/Albania from 1999. She is specialized in English Language Teaching and Pre service Teacher Education. In 1999, completed her graduation studies at the University of Vlora/English branch. 2006-2013, followed the postgraduate studies (Master of Science / PhD. Dissertation) in Linguistics/Didactics of English Language Teaching, at the University of Tirana/Faculty of Foreign Languages. Study and research areas include methodology and didactics of English language. She has attended seminars, workshops, national and international conferences and has published different articles on this research field in Albania and abroad.

Social Studies 2014, 2 (8): 111-117  112  Benefits and Challenges of Problem-Based Learning in Language Acquisition

the student. These activities are long-term, interdisciplinary and integrated with real world issues and practices. One of the immediate benefits of this method is the high participation and motivation of students, achieved through their involvement in the process of direct and independent learning. PBL is useful in connecting knowledge to life outside the classroom, addressing real world problems and developing the characteristics needed to adapt to this life. Many of the skills acquired during this multidisciplinary learning process, are precisely those required to be owned today by every foreign language teacher. This paper presents an overview of this model of learning within the Albanian context, in teaching the crucial elements of language acquisition. It’s a long and challenging undertaking, but we (teachers) should move forward and try these new experiences out, however demanding they appear. Key Words: assessment, pedagogy, problem based learning (PBL), skills development, multidisciplinary.

Introduction 1. The process of Problem Based Learning Problem-based learning is an approach that has been practiced since the late 1960s Occasionally, lecture is boring for (Neufeld & Barrows, 1974) and engages English language students to follow language students in learning how to learn coherently. They might get tired and lost while they also learn language and content. in long speech lines, thus having few Approaches based on similar principles possibilities for language skills reinforcement. include: Opposingly in problem-based learning classrooms, the responsibilities and roles project-based learning, of both teachers and students are different task-based learning, from those in traditional kinds of class content-based learning -based learning. Clearly in problem-based classrooms, the teacher: What makes problem-based learning special is its focus on learning through solving behaves as a facilitator of activities that real, open-ended problems to which there are no students carry through independently readymade solutions, and its multidisciplinary not only presents information or directly characteristics. Students work alone or in surveys the progression of work groups first to understand a particular provides students with well chosen problem and then to find possible solutions scenarios to work upon to it. This paper describes how: assists them in identifying and obtaining materials and information necessary to problem-based learning is presented in solve the problem/scenario. language acquisition provides feedback and assistance suggests guidelines for teachers, during the problem-solving cycle administrators and practitioners on assesses students’ interaction and implementing problem-based learning outcomes in classes or programs of learning English as a second language (ESL) Students are required to: outlines the benefits and drawbacks of using a problem-based learning make connections as group communi- strategy in language classrooms. cation is moving forward Social Studies  Vol. 8  No. 2  113 

Figure 1: Student and Teacher Roles in Problem-Based Learning

Process for Role of the Teacher Students

Pre teach Make sure students understand the goals and benefits of a problem‑ based approach for language learning. Emphasize the importance of using English in problem-solving activities.

Meet the Introduce Problem and Vocabulary problem Introduce students to the problem using pictures, video, and texts. Introduce vocabulary related to the problem. Ask students about previous personal experiences with the problem. Provide pre reading exercises about the problem.

Explore Group Students, Provide Resources knowns and Make sure that students understand the problem and the unknowns Expectations of them. Emphasize that there is no single answer or solution, and that they need to choose what appears to be the most viable solution to them and be prepared to explain why they chose that solution. Give students access to resources such as the Internet, books, magazines, brochures, newspapers, television, and telephones. Make sure that students are aware of the range of resources available and know how to use them. Group students, preferably in groups with different language backgrounds and proficiency levels.

Generate Observe and Support possible Observe students and provide support as needed, but do not solutions attempt to direct their efforts or control their activity in solving the problem. Observe, take notes, and provide feedback on student participation in the activity and on language used during the activity.

Consider Follow Up and Assess Progress consequences Provide students with opportunities to present and share the and choose results of their work. the most Provide follow-up activities based on your observations; e.g. viable form‑ focused instruction on grammar, pronunciation, or solution pragmatic issues. Assess students’ participation and success in the activity.  114  Benefits and Challenges of Problem-Based Learning in Language Acquisition

learn to analyze problems and issues using problem-based strategy to language specify the necessary information by learning. That’s really indispensable ,for submitting and answering questions students who are accustomed to a more share and participate in research results, traditional, teacher-centered classroom and formulate possible solutions setting, it is critical that they know they apply language skills to the workplace. will be given direct instructions, but that during the problem-solving phase, the 1.1 Four Steps in Implementing Problem teacher’s role is to observe, monitor and - Based Learning support. Students also need to realize that Researchers have described the process their objective is to work together to solve of problem-based learning from the students a problem, and in doing that, they must point of view (e.g., Albion & Gibson, 1998; use only English in their groups, to benefit Boud, 1985; Butler, 2003). This process their language learning. generally includes four main steps, which are illustrated in Figure 1 under “Process for Introduce the problem and the vocabulary Students”: (1) face the problem, (2) find out needed to work upon it what do they know do and what is needed to Teachers need to prepare students for approach the problem, (3) produce possible the language demands of the problem- solutions to the problem, (4) considering solving activity. Activities to prepare the results of each solution and selecting the students vary according to their proficiency most applicable solution. levels. These may include: This model is considered, ideal for novice users of PBL. But, there exists little pre reading or pre writing exercises information about, what actions each of discussions to connect the problem these steps require from the teacher, like with the students’ previous knowledge what is the teacher’s responsibility when and experiences students are bringing about different pre teaching vocabulary and structural solutions and trying to select among them? items that will be useful in finding Figure 1 highlights some guidelines to solutions to the problem address these questions. For teachers, selecting problems for 1.2 Considerations for Teachers students to work on may be the most The teacher’s role in problem-based difficult part of problem-based learning. learning moves from pre teaching through Ideally, problems should: assessing students’ performance throughout the project, and includes the following steps: be related to the students’ lives to increase motivation, interest and self- Pre teach esteem. Present the problem and the vocabulary require students to come to desirable needed to work on it decisions and judgments (the problem Group students and provide resources they working on should be an actual Observe and support problem, not just an information- Follow up and assess progress gathering activity) involve a question or set of questions Pre teach that are open-ended and apt to produce The teacher’s first responsibility is to various opinions. make students aware of the rationale of Social Studies  Vol. 8  No. 2  115 

Below is a problem that students at the Observe and Support above levels might work on. Although it is While the students are working in their teacher created, it reflects the problems many group (gathering information, discussing it, citizens or students face when they move to considering and choosing the best solution for Tirana or abroad and need to support their the problem) the teacher’s role is to observe, families while learning English. monitor and support. In particular, teachers should take notes on the language used, on Problem scenario the vocabulary practiced, language problems “You are a family of four looking for a faced, and individual students’ involvement place to live in (Tirana). The father has a job in the activity. If asked, the teacher may at (AMC-Mobile Comunications) and earns provide linguistic or technical assistance (65.000L). The mother has a job at (“Asim to a group but should avoid directing the Vokshi” High School) and earns (43.000L). group’s efforts or in any way controlling their You have a 13-year-old daughter and a 6-year- activities to solve the problem. old son who need to start school next week. You haven’t got a car. Where would you settle? To Follow Up and Assess Progress come to a desired decision, you might need to Teachers need to provide “language- check for information about local schools, costs appropriate opportunities” for students to of possible housing, public transportation, and share the results of their work and follow- shopping centers, to emphasize your needs for up language activities that constructed that making the best choice possible” work. Depending on the proficiency levels of the students, sharing their outcomes could Group students include oral presentations or debates (with Teachers should group students intermediate or advanced students), filling carefully to increase their language learning simple questionnaires about the process opportunities in a problem-based activity. If (with intermediate or high beginners), or possible, teachers should group students from creating posters that show the steps followed different language backgrounds together to in finding a solution to the scenario(with guarantee that students communicate and beginners). Follow-up activities should be interact in the target language within group. focused on the teacher’s observations and Teachers should make available a notes taken during the problem-solving variety of resources to help students process. While students are working to work on the given scenario. In the sample solve the problem, teachers should monitor problem above, for example, information whether students are facing difficulties with about local schools can be gathered from particular grammar points, pronunciation, the schools themselves, or from Internet vocabulary, reading strategies. Finally, sites that rate public schools across Tirana assessment should be realized. Teachers area. Helpful ads on Internet and in local can assess students on the basis of their newspapers can be looked for housing participation in the activity, and the activity possibilities. Bus schedules and maps itself can be assessed for its effectiveness. can usually be taken from transportation agencies or local information centers. 2. Information for Practitioners Once the students are provided with and Administrators resources, teachers should ensure that they understand how to use them and how Administrators can help a lot in these resources might be helpful in finding initiating problem-based learning in a solution to the problem. language programs. They can:  116  Benefits and Challenges of Problem-Based Learning in Language Acquisition

Get accessible information about Is the teacher including the observations problem-based learning and consider gathered, into later language lessons? the possibilities for including it into their curriculum design 3. Benefits and Drawbacks Involve teachers in problem-based of Problem-Based Learning in learning sessions Language Acquisition Provide training and resources for teachers Benefits Help teachers find resources and Problem-based learning is considered suitable scenarios for students to be as one of the means to promote genuine used in solving problems communication in the language classroom. Regularly monitor and evaluate the If the focus is on real-world concerns work in problem-based learning and problems, the communication is classrooms. more meaningful and authentic than the Set the place of Problem-Based communication shown during activities Learning in a syllabus like appointed role plays or dialogue Include teachers in Problem-Based repetitions, and the hopeful result is that Learning such kind of communication facilitates Provide training and resources for language acquisition. teachers As problem-based learning directs Assist teachers in identifying resources the emphasis from teachers to students, Assess Problem-Based Learning it might also help students to become independent learners that will transfer the An essential component of this process skills and ideas practiced in the classroom is ongoing assessment. However, regular to their reality outside the classroom. evaluation should not be interpreted as an assessment of the teachers’ or students’ Drawbacks performances, but rather as a means for One drawback is that students who checking whether this approach is meeting have got the same native language may the students’ needs and is fitting well within use that language, and not English when the program. Practitioners might use the working in groups on the given problem. following questions to help evaluation of This difficulty might be over passed by problem-based learning in their syllabus: putting students of various language backgrounds in the similar group. Are students communicating with Another concern is that problem- each other and sharing the common based learning may not be appropriate information? for beginners or law level students whose Are they working together in groups English oral and reading skills are very poor. rather than counting on teacher This concern might be addressed by placing survey? students with stronger and poor language Are students using English in their skills in the same group. interactions? Teachers may face another difficulty Are all students involved? when they let students guess meaning and Is the teacher carefully monitoring the solve the issue among themselves, without process and giving students significant teacher supervision. Research suggests that feedback after the activities have been when teachers check students working in completed? groups, the nature of students’ interaction is Social Studies  Vol. 8  No. 2  117  detracted. Students might stop talking, ask raise student awareness about the principles the teacher to help in solving the problem, of problem-based learning approach, or begin communicating with the teacher make sure that they are participating in about vague and unclear issues. This change an effective learning process, though a bit in communication prevents students from unfamiliar to them. Teachers need support finding out linguistic tools in approaching from curriculum designers, from initial the problem independently. training in how to conduct problem-based learning to help with making resources Conclusion available to students. Finally, administrators and curriculum Problem-based learning has a lot designers must consider the role that to provide in language classrooms. As problem-based learning will play in the a teaching strategy it has both linguistic teaching program. Will it occupy the main advantages, as shown in the above paper pedagogical thrust of the syllabus, or will it and written literature and affective priorities serve as a supplement activity for teachers to in uplifting student motivation, promoting use in their classrooms? Careful review of self directed learning and conveying these issues will raise the probability that learning outside the classroom. problem-based learning will be successfully To reach these amazing benefits, involved into an EFL syllabus with positive teachers, educators, and administrators must aftereffects.

RFERENCES

Alan, B., & Stoller, F. L. (2005). “Maximizing Moss, D., & Van Duzer, C. (1998). “Project-based the benefits of project work in foreign language learning for adult English language learners”, classrooms”, English Teaching Forum, 43(4), Washington, DC: National Center for ESL 10‘. Literacy Education. Retrieved December 22, Albion, P. R., & Gibson, I. W. (1998). “Designing 2006, from www.cal.org/caela/esl_resources/ multimedia materials using a problem-based digests/ProjBase.html learning design”, Retrieved February 16, Moss, D.,& Ross Feldman, L. (2003). Second 2007, from www.usq.edu.au/users/albion/ Language Acquisition in Adults: Washington, papers/ascilite98.html. DC: National Center for ESL Literacy Boud, D. (1985). “Problem-based learning in Education. perspective”, In D. Boud (Ed.) Problem-based Neufeld, V. R. & Barrows, H. S. (1974). “The learning in education for the professions, Sydney, McMaster philosophy: An approach to medical Australia: Higher Education Research education”, Journal of Medical Education, 49 Society of Australasia. (11): pp. 1040–1050. Brumfit, C., & Johnson, K. (Eds). (1979). The Nakahama, Y., Tyler, A., & Van Lier, L. (2001). communicative approach to language teaching “Negotiation of meaning in conversational Oxford: Oxford University Press. and information gap activities: A comparative Ellis, R. (2003). Task-based language learning and discourse analysis”, TESOL Quarterly, 35(3), teaching, Oxford: Oxford University Press. pp. 377–405. James, M. A. (2006). “Teaching for transfer in ELT”, Skehan, P. (1998). “Task-based instruction”, Annual ELT Journal, 60(2), pp. 151–159. Review of Applied Linguistics, 18, pp. 268-176.  118  Eposi shqiptar nga këndvështrimi i sociologjisë bashkëkohore Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  119 

EXPLAINING THE NATURE OF FORENSIC/CRIMINAL BEHAVIOR IN ACCORDANCE TO PSYCHOLOGICAL THEORY

Armela XHAHO Central European University, Budapest, Hungary (MA, Gender Studies) E-mail [email protected];

Alma LLESHI University of Tirana, Albania; Faculty of Social Sciences, (PhD student) E-mail: [email protected];

Abstract

Criminal motivation is a product of complex numbers of factors and none of the theories of crime can explain with complete accuracy the real causes. Several theories such as biological, psychological, environmental and social theories shed some light on the factors that impute criminal motivation and behavior. According to biological theories criminal tendencies of children whose parents are involved in crime are more likely to engage in criminal behavior. Several studies have shown a link between the genetic make-up and a predisposition to criminality. A growing body of research has evidence for a link between neurological abnormalities and aggression as well. Learning theories are another explanation for criminal’s lack of moral development. Criminal’s moral judgment as a children and adults are not motivated by respect toward authorities as well as toward other peers. Social and environment theories can explain how poor socioeconomic status and lower social class of criminal’s family contribute to criminal behavior. Finally, in psychological terms, a criminal person has not created a conscious ego balance. In reference to Freud’s psychoanalytic theory, this means the person does not operates in accordance to the reality principles. They developed a conflict between id (which operates according to gratification principle) and superego ( which operates according to moral judgments principles. Therefore, this continues conflict is never, resolved by ego- the sense of the self. Such criminal minds remain in the primitive stage of need and gratification. The whole set of these factors might have a great impact on factors that perpetuated and enhance

Social Studies 2014, 2 (8): 119-122  120  Explaining the nature of forensing/criminal behavior in accordance to psychological theory

deviant behaviors of criminals. Finally, in order to better explain, address and investigate the criminal’s mind, a criminal psychologist is necessary to provide a clinical assessment and judgment along with a short and long-term rehabilitation program. Key Words: criminal behavior/motivation, superego, id , ego, psychology, self-control

Psychological explanation of This counterbalance between these systems criminal’s self -control increases the tendency toward criminal behavior. An individual that operates only As Gottfredson and Hirschi have with the “id” principles will never stop his mentioned (1990: 89), there is a difference need for immediate gratification. He/she will between the criminal act and criminology. seek everlasting pleasure, by breaking the Criminal acts require no special capabilities, rules and hurting the others (Freud, 1996). motivation or needs. Criminals are Another characteristic that Gottfredson available to everyone and are conscience and Hirschi (1990) mentioned was to self –control. In contrast, the concept immediate or simple gratification of desires. of criminality is inconsistent with the self- Criminals will find the easy way to have control. In this case the criminal act requires sex without courtship, revenge without special people for their performance and court delays, and will earn money without enjoyment. Despite lots of differences working. Therefore, these individuals have between all kinds of criminals, low- self difficulties engaging in a permanent task. control is somehow a major characteristic They are somehow sluggish and will choose of all delinquents. Criminals tend to have the easiest and the fastest way, to achieve immediate gratification of their desires. something whatever it is, career position, All these points help us understand that money, sex or goods. These individuals Freud’s theory of personality could be used have lost confidence in themselves and they to better explain in psychological terms function and think unconsciously to attain criminal’s low self- control. According to easily something. However, this does not Freud theory, personality consists of three mean that they are not aware of doing the major systems: id, ego and superego. criminal act. The difference is that they Humans must resolve the tensions and choose to behave unconsciously. conflicts, between the interactions of these Another characteristic that Gottfredson three systems. Id contains inherited psychic and Hirschi (1990) chose to describe low energy particular sexual and aggressive self-control in criminals, is adventurous spirit. instincts. Ego represents reason, good Criminal tasks are risky, thrilling, exciting sense, rational and self-control. Superego and they require physical force, speed, agility, represents conscious, morality, norms and deception and power. It is also interesting to social standard and id operates in accordance point out that these characteristics describe to gratification principles (Freud, 1962). In better the burglars and thefts. Instead, for this context, we can somehow argue that someone that commits a crime physical “id” is the dominant element of criminal’s strength and power are not necessary personality. There is never a balance between characteristics. A gun is enough to take their self-interest, tendencies and moral someone’s life without the need of force. attitudes, their self-ego or individualism Instead, criminals tend to have unstable and society needs and between their endless marriages, friendships and job profiles. As it pleasure (hedonism) and repression of was mentioned before, these individuals are their instincts and desires (Nye, 2000). afraid of long-lasting commitment. Social Studies  Vol. 8  No. 2  121 

In the light of the previous discussion, studying crime and criminal behavior. In the lack of pain or discomfort for the victim order to become professionally involved is in another characteristic of criminals. in criminal behavior, the psychologist may People with low self-control tend to be perform the four roles in this process. self-centered, indifferent or insensitive to Professor Lionel Howard one of the the suffering of others. It seems that those founding fathers of criminal psychology, persons have little or no tolerance toward (cited in Bull et.al, 2006 p. 3) mentioned others. They will tend to respond to others that psychologists could be involved in the through physical force rather than verbal clinical assessment of an individual, in order communication. The major benefit of to provide a clinical judgment. They can many crimes is not pleasure but relief from use interviews and different psychometric momentary irritation. tests to gather information. Secondly, the The studies on this issue show that psychologist can include experiments and the major cause of self control tends to research in order to be well informed. be ineffective child-rearing techniques Thirdly, the psychologist can engage the (Gottfredson and Hirschi, 2001). It is actuarial or the use of statistic in order to reported that discipline, supervision, and inform the case. Criminologists interest in affection lack in the families of delinquents. statistics, are to measure the amount and Moreover, the criminal records of the trends of the criminal behavior, how often parents himself /herself tend to increase the it occurs, who commits etc. The discovery risk for criminal behavior (Sue, et.al,2006) of statistical index between some factors and Lack of parental supervision could be one the occurrence of particular crime can be of major characteristic for most criminals such particular interests for psychologists (Davey as: sex abusers, young delinquents and & Goodnough, 2007). Criminologists with violent delinquents. As the first agents of a profile in psychology can also provide even socialization parents and children should an advisory role to help the police how to create a particular bond to understand proceed in an investigation. It is important each other. If they fail, none of them will to consider that criminal psychologist be satisfied. A growing body of research should be concerned about assessment and suggests that men are more prone than rehabilitation of the offenders. As Bull et.al women to engage in criminal behavior. pointed out (2006) the psychological help Women have the same opportunity as should be given depending on the kind men to assault and homicide (Siegel, of the crimes that have been done, on the 2001). In fact, women spend more time in effects of the crime they committed and on unsupervised interaction with children. The the environment in which they are held (Bull amount of time they spend in interaction et. al, 2006: 15). with other people is larger than that of men (Goddfredson & Hirschi 1990: 147). Discussion and Conclusion

The importance of criminal Criminal motivation is a product of psychologist complex numbers of factors and none of the theories of crime can explain with complete Regardless to their background of accuracy the real causes. The criminal can training, criminal psychologist can be be a victim of poverty, divorce, racism specialized in one of branches of crime within and a society that denies him opportunity. the jurisdiction system. Although they can Moreover, social institutions, peer pressure, take many routes, their primary interest is newspaper, television and movies have been  122  Explaining the nature of forensing/criminal behavior in accordance to psychological theory blamed for contributing to crime (Samenow, fall in response to different external and 2004: 70). In regard to this argument it is internal factors. It is not surprising that necessary to emphasize that all the factors public tolerance of law breaking increases above mentioned are certainly of most the rates of crime. Primary prevention of the importance. However, identifying the crime such as parenting and family support, causes and the root of crime is nevertheless adequate employment and housing should be complicated. Different circumstances accessible before any difficulties and deviant and experiences can shape the criminal behavior are identified. Law enforcement personality. People with low self-control tend especially for the situation in Albania should to be self-centered, indifferent or insensitive be at particular interest accompanied with to the suffering of others. Crimes rise and stronger public awareness.

REFERENCES

Bull, R (2006). Criminal Psychology: A beginner’s Basic Rights guide. Oxford: Oneword. Nye, R.D. (2000). Three Psychologists: Courtroom Television Network LLC ( 2007) Dr. Perspectives from Freud, Skinner,and Rogers. Shipman, the world’s most prolific serial Canada: Wdsworth/ Thomson Learning. killer. Retrieved 3.7.2007; Gottfredson, M.R & Hirschi, T (1990). A General http://www.crimelibrary.com/serial_killers/ Theory of Crime, California: Standford notorious/shipman /trail. California Press. Davey, M & Goodnough, A (2007). Doubts Rise Samenow, S .E ( 2004) Inside The Criminal Mind. as States Hold Sex Offenders After Prison. New York : Crown Publishers. The New York Times, No.53,873. Sue, D & Sue, W.D & Sue, S.( 2006) Understanding Freud, S. (1996). “On Femininity.” In Psychoanalysis Abnormal Behavior. Boston and New York: and Gender: An IntroductoryReader. Houghton Mifflin Company. London: Routledge, 215-235. Siegel, J.L (2001). Criminology: Theories, Patterns Freud, S.(1962). Three Essays On The Theory and Typologies. United States of Amerika: Of Sexuality: The Differentiation between Wadswaorth. Men and Women. United Sates of America: Social Studies  Vol. 8  No. 2  123 

OPORTUNITIES OF EXERCISING THE FUNCTION OF THE WORLD GOVERNMENT BY THE UNITED NATIONS ORGANIZATION

Armend PODVORICA University of Prishtina, ”Hasan Prishtina” FATS Branch, University of Prizren “Ukshin Hoti“ & Ministry of Environment and Spatial Planning, Kosovo E-mail: [email protected];

Abstract

Following the establishment of the first states, the entire humanity was facing various wars among the established states for different purposes, namely for expanding their territories, for the use of material goods and human resources – manpower. In order to ensure or avoid such situations, states signed various cooperation agreements among themselves and they established different alliances to facilitate the possibility of their territorial entirely and state sovereignty. Taking into consideration the past, the ideas of creating a permanent international organization were increasingly presented with the aim of maintaining the peace and the world security. Therefore, after the Second World War, under the influence of these ideas the League of Nations was established, as the first general political organization having a permanent character with the aim of maintaining the international peace. However, the League of Nations, as of its commence to its end,

Armend PODVORICA was born in Podujeva, wherein he finished his primary and secondary school. He currently lives and works in Prishtina. He concluded his studies in the Faculty of Law at the University of Prishtina; he finished his post-graduate studies in the Legal Criminal field at the University of Prishtina, whereas, he is currently attending PhD studies in the field of law in the Law Faculty at the Public University of Tirana. He attended numerous trainings in the field of law in the country and abroad. He is a Director in the Ministry of Environment and Spatial Planning/ Government of Kosovo; he exercises the function of the Director of the Procurement Department in the Institutions of Ombudsperson; since 2010, he has been a Lecturer at the University of Prizren “Ukshin Hoti“; since 2014, he has been a Lecturer at the University of Prishtina, its Branch in Ferizaj, the FATS; since 2012, he has been working as a trainer in the National Institute for Public Administration. He attended several international scientific conferences in the country and abroad, wherein he published several professional and scientific papers, etc.

Social Studies 2014, 2 (8): 123-128  124  Oportunities of exercising the function of the world government by the united nations organization

did not manage to become a universal organization, as a fundamental assumption for collective security. This was considered after the Second World War when establishing the United Nations Organization (UNO). The great commitment of the UNO on increasing international cooperation to resolve economic, social, intellectual and human problems, and interpreting the content of the Charter of the United Nations Organization, its purposes and comparing its work and practical activities as well as the process of establishment and functioning of other organizations, conclusions can be drawn in regards to the assumptions whether the United Nations Organization can exercise the functions of the Government at world level in the future, respectively whether it can be a world government?. Key words: UNO, international, functioning, governmental.

1. Historic background when history started to change, having acquired Constantinople by the Ottomans Over the centuries, the history of in 1453, the Mediterranean and western human society organization has been countries presented the necessity for the transformed from one form to another, until so-called leagues PAX ROMANA. This the establishment of first states occurred, league was established, mainly by the and it was followed by various actions German deriving states and established and events. Following the establishment the type of Christian Empire (Riza, A., of the first states, the entire humanity 2012, p. 16). was facing various wars among the Even in the new era, there were established states for different purposes, consequent congresses and conferences namely for expanding their territories, held that resulted in the establishment for the use of material goods and human of important organizations, such as resources – manpower. In order to ensure the System of New Era Alliances of or avoid such situations, states signed 1686/88, established among the Kings various cooperation agreements among of Spain, Sweden, England, Netherlands themselves and they established different and Savoia, against Luigi XIV and the alliances to facilitate the possibility of their Leagues among the three parties: the territorial entirely and state sovereignty. As Empire of Germany, Austro-Hungary and of the early times, there were presented Italy (Verosta, 1971: 30). Whereas, with ideas of organizing the community among regard to collective system of security, the the state in order to maintain peace, such German League or Federation Deutche as the Greek League. However, at the Bund cab ne mentioned after the Congress time of concluding such agreements, the of Vienna in 1815. However, the First stakeholders were not aware that they had World War indicated the best way that established an international organization such efforts respectively agreements and and they did not have such intention. At various inter-state or regional alliances the pre-classic period, it is known the were not able to maintain the equilibrium Kadesh Convention of 1266 BC, between of powers and the status quo and to Egypt, the Pharaoh, Ramsses II, and the avoid conflicts – wars. On the contrary, King Hattusili III, which had the aim of the number of victims and destructions preserving governmental communities exceeded all of the wars in the previous 150 (Köeck & Fisher, 199: 69). In the middle years; therefore, concepts in relation to ages, during the Eastern Roman period, peace and security began to change, which Social Studies  Vol. 8  No. 2  125  should not have sought for establishing The establishment of organization various inter-state alliances, but for a more did not stop, but it continued by the general league of the countries. Taking establishment of the RIO Pact of 1947, into account the past, the ideas of creating whereas in 1948, by the Charter of a permanent international organization Prosperity the Organization of American were increasingly presented with the aim States was established (OAS), etc. of maintaining the peace and the world Therefore, by interpreting the content of security. Therefore, after the Second World the United Nations Charter, its purposes War, under the influence of these ideas and having compared its work and practical the League of Nations was established, actions as well as the process of establishing as the first general political organization and functioning of other organizations, having a permanent character with the conclusions may be drawn in relation to the aim of maintaining the international assumptions whether the United Nations peace. It can be noted that the League Organization can exercise the functions of Nations functioned from 10 January of the Government at world level in the 1920 until the beginning of the Second future, respectively whether it can be a World War, while it legally existed from world government? 10 January 1920 until 18 April 1946 (Riza, 2012: 148). However, the League 2. Creation of the United Nations of Nations, as of its establishment until Organization its end, did not manage to become a universal organization, as a fundamental United Nations Organization was assumption for collective security. This created under the influence of a powerful was accomplished after the Second World stance against World War II, on which War following the establishment of the occasion human rights were brutally United Nation Organization, whose scope violated, and as a consequence, millions is quite wide and it expresses a very serious of people had lost their lives and unseen commitment in regards to fulfilling the destruction took place. Thus on “October Article I of the United Nations Charter 30, 1943 representatives of the Soviet (Gruda, 2007: 323): Union, Great Britain, United States and China expressed the need to establish a a) To maintain international peace and common international organization as security; b) To develop friendly relations soon as possible in order to maintain peace among nations based on respect for and international security, which would be the principle of equal rights and self- based on the principle of sovereign equality determination of peoples, and to take of all peace-abiding states and would be other appropriate measures to strengthen open to all states, be it large or small” universal peace; c) To achieve international (Gruda, 2007: 209). After several meetings co-operation in solving international and discussions at the international level, problems of an economic, social, cultural, a common international organization was or humanitarian character, and in promoting established in 1951 in San Francisco named and encouraging respect for human rights United Nations Organization comprising and for fundamental freedoms for all of 51 member states. Pursuant to Article without any distinction; d) To be a center 7, paragraph 1 of the Statute, the main for harmonizing the actions of nations in the bodies of the United Nations Organization attainment of these common ends. are: General Assembly; Security Council; Economic-Social Council; Custodian  126  Oportunities of exercising the function of the world government by the united nations organization

Council; International Court and 3. Some of the challenges in the Secretariat headed by the General Secretary. functioning of the United Nations According to the Charter, the main bodies Organization can establish subsidiary bodies, or auxiliary bodies, such as peacekeeping bodies for In order to reach the above-mentioned different missions such as the one in goals, the United Nations Organization, Kosovo, KFOR, the International Tribunal as a whole and its individual member for former Yugoslavia and Rwanda, etc. states, should act in accordance with (Riza, 2012: 167). UN is the successor to certain principles, including the principle the League of Nations, which practically of cooperation, according to which failed to oppose the aggression in 1930. states should cooperate with each other The United Nations Organization was regardless of differences in their political established to strengthen the international systems, economic and social, to maintain order and the rule of law, striving to international peace and security, to ensure prevent another war. Despite the fact respect for fundamental human rights and that the United Nations Organization is freedoms, for economic progress, in general a relatively new institution with some 55 to establish friendly relations among years of existence, its role in international nations-states; principle of equality and security issue has been highlighted during self-determination, all member countries and after the Cold War, but during this of the United Nations Organization, period the United Nations Organization regardless of the differences they have, has had little success in international as far as the territory is concerned, the security, because the conflict between the number of inhabitants, etc. are legally USA and the Soviet Union did not allow equal. This principle was not promptly a consensus to be reached. respected in the Security Council, where great powers (USA, Russia, Great Britain, Nevertheless, after the Cold War, the China and France), due to their merits they bi-polar world order was replaced with had in the World War II, their military another, in which multilateral action power and are responsible to maintain gained importance. The US President security, they have secured a privileged Bush announced his hope for a new world position, with the right to veto the order, for a vision of partnership of nations decisions of the Security Council, on the to overcome the cold war. A partnership basis of each of all peoples have the right based on consultations, cooperation and to determine their political status, freely joint action, especially through international and without the outside interference, and and regional organizations (Kissinger, to continue their economic development, 1999: 804). In such circumstances, the cultural, etc. and the principle of good United Nations Organization was moving faith (bona fide) for all obligations they towards a central scale of development on have taken over. The United Nations issues of international security (Goldstein, Organization commitment to enhance 2003: 291). international cooperation in solving economic problems, social, intellectual, In recent decades, the United Nations human, can be seen in the activities of Organization achieved some major success, the General Assembly, where a variety of putting an end to violent regional conflicts programs are being coordinated for the (in Central America, Iraq, Africa, Bosnia development of the third world, through and Herzegovina, Kosovo, etc.). Economic and Social Council (ECOSOC). Social Studies  Vol. 8  No. 2  127 

International economic cooperation aimed states do not give away their sovereignty to at the economic development of poor anyone. Its members are sovereign states countries is one of the main factors which which have not empowered the United push national governments to participate Nations Organization to enforce its will in conferences, different projects within (as a characteristic of Governments), the ECOSOC of the United Nations within the territories of the states, except Organization. Undoubtedly, it is evident with the consent of the governments of that the success of the United Nations these countries. Yet, the United Nations Organization in enhancing economic Organization contribute to strengthening development, in undertaking preventive global order, especially in recent decades measures to suppress various diseases, in when the role and respect for state different scientific researches, issues of sovereignty has been minimized in relation environment protection, etc. thus, creating to issues such as the protection of human an equal legal international infrastructure. rights and freedoms, the acts and actions Member States benefit from the United of the United Nations Organization are Nations Organization, however, most increasingly becoming obligatory for state importantly they gain international governments. stability in the sphere of security and these It is undisputable that the United countries receive benefits from trade and Nations Organization is the closest body other forms of cooperation. It is also a to any government in the world that has forum where member states can bring ever existed, but currently it cannot play on their views and present the disputes the role of a world government. Based on they have. This constitutes a mechanism the history of the creation of the United for the resolution of conflicts in various Nations Organization and its activities, international issues. as well as the overall changes that have happened in the most powerful countries 4. Conclusion in the world, the change in the relations of economic and military power, and The United Nations Organization, as in the creation of a world superpower a universal and permanent organization (USA), compared to powerful states in has its strengths and weaknesses in the world, the existence of several types the organization and its functioning of government systems, with adverse in this anarchic international system. economic interests, as well as, possible Stances regarding the preservation of state changes in the organization of the United sovereignty restrict the power of the United Nations Organization bodies, yet, the Nations Organization, thus contributed United Nations Organization cannot to preserving the state of anarchy in the and will not be identified in the future international scene, meaning that member functioning as a world government.

REFERENCES

Arifaj R., (2012) E Drejta e Organizatave Ndërko- Heribert Franz K. & Fisher P, (1997), Das Recht mbëtare dhe Organizatat Ndërkombëtare”, der Internationalen Organisationen, Wien: Prishtinë: Vertigo Auflage. Gruda Z, (2007), E Drejta Ndërkombëtare Publike, Joshua S. G. ( 2003), International Relations, Prishtinë: Kgt. Tiran`: Dituria  128  Oportunities of exercising the function of the world government by the united nations organization

Kissinger H. (1999), Diplomacy, Tiranë: Shtëpia Bündnissen, Heinrich Lammasch, Karl Renner Botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, LAERT und der Zweibund 1897- 1914”, Wien: Verosta S, (1971), Theori und realität von Europa Verlag. Social Studies  Vol. 8  No. 2  129 

IMPACT OF CHANGING EDUCATIONAL POLICIES IN FOREIGN LANGUAGE TEACHING IN ALBANIA

Marsela HARIZAJ University of Vlora “Ismail Qemali”, Department of Foreign Languages E-mail: [email protected],

Veneranda HAJRULLA University of Vlora “Ismail Qemali”, Department of Foreign Languages E-mail: [email protected]

Abstract

In this world of globalization education plays a major role despite age. In Albania foreign language learning shifted from learning to know, to learning to speak a foreign language so from socialism to democracy education about foreign language teaching and learning has gone through different processes. For this reason we have a shift in foreign language teaching as well, from teacher- centered classes to student -centered classes. The need for

Marsela HARIZAJ is Lecturer at University “Ismail Qemali” of Vlora, Department of Foreign Languages/Albania from 1999. She is specialized in English Language Teaching and Pre service Teacher Education. In 1999, completed her graduation studies at the University of Vlora/English branch. 2006-2013, followed the postgraduate studies (Master of Science / PhD. Dissertation) in Linguistics/Didactics of English Language Teaching, at the University of Tirana/Faculty of Foreign Languages. Study and research areas include methodology and didactics of English language. She has attended seminars, workshops, national and international conferences and has published different articles on this research field in Albania and abroad.

Veneranda HAJRULLA is lecturer at University “Ismail Qemali” of Vlora, Department of Foreign Languages / Albania. She is specialized in English Language Teaching and Pre service Teacher Education. In 1992, completed her graduation studies at the University of Tirana/Faculty of Foreign Languages/English branch. 2006-2013, followed the postgraduate studies (Master of Science / PhD. Dissertation) in Linguistics; in the field of Didactics of English Language Teaching, at the University of Tirana/Faculty of Foreign Languages. She has attended too many national and international conferences, activities, workshops on education and is the author of many publications on Foreign Language Teaching, here and abroad.

Social Studies 2014, 2 (8): 129-134  130  Impact of Changing Educational Policies in Foreign Language Teaching in Albania

intercultural communication has brought different policies and aims on how should foreign language taught in our classes and defines clear goals to teachers and students. But what is the perception of teachers and students to these new policies. In this paper it is tried to give answer to these and some other questions to show how foreign language is a taught in Albania. The need to acquire, without losing intercultural communication, language training of teachers and tasks for qualitative education. Key words: Intercultural communication, language training, qualitative education.

1. Intercultural communication in Secondly, they must demonstrate foreign language classes positive cultural behavior and high levels of self-evaluation. The need for better education and If we have a look at the English text living has made people all over the world or even French ones, there is cultural to focus in foreign language learning. information included in these texts but Language is culture, and culture is a limited one. There is a need to extend education. By studying a foreign language this cultural information. The foreign people study customs, traditions, habits language text used in Albania, which are and all cultural content of that country. approved by the Ministry of education According to the studies cultural exchanges belong to the same publishing house are important for everyone. According to and authors “Express Publishing”, so the Cook (1996) there is discussion of what organization of the text follows the same students understand with these terms line from levels A1 to B1,2. Albanian or those, then what do they understand pupils rather studying English, French or with different styles, content of a joke in another language face the same facilities an ordinary conversation when they are or problems. Albanian language structures exposed to a cultural information. Cook help students to understand the structure (1996). Many students like discussions of foreign language; it depends on the because they feel motivated. These strategies and methods that teachers use. discussions are cultural and educational. If in socialism period we had teacher- For classes where students and teachers centered classes now we find a shift to come from the same culture, the situation student-centered classes, for this reason is more difficult and they must rely on the it makes a big difference to why Albanian teacher and his knowledge to understand students and pupils studied a foreign the language and culture that this or language (learning to know) and why now that teacher is teaching to them. Larsen they study a foreign language (learning (2000). So we have to say that when the to speak). Treating different issues from English teacher teaches foreign languages the simple to more complex ones it gives to his students he teaches them not only great opportunity to talk, to interact, knowledge but also culture. So a good to exchange experience and experience teacher should not only be competent, something new. An interaction between but he/she also must be intelligent and students should be facilitated by using communicative above all. According to strategies such as learning in cooperation. Larsen the reason why students study a Lindholm K. J. (1990) foreign language is clear: As it was mentioned above that First, students need to develop high language is culture; text or teachers levels of priority in English. should offer more strategies to incorporate Social Studies  Vol. 8  No. 2  131  intercultural communication. There teacher, because he plays just a part of this are several components that can help process, the rest is played by the student incorporate culture into our classes. Delija & Tabaku (2009). Like strategies, materials have their own Murphy (2000) emphasizes that importance. Selection of materials based students should actively participate in on students’ linguistic level helps many activities that require problem solving different age groups to tackle various through cooperative learning. Richards issues. A good teacher should possess all and Rodgers describe some elements, the skills and knowledge needed to address equally important, including efforts to students’ language and culture. make tasks, coordinating the work of a group of students to analyze the real 2. Efficiency of the contemporary situation, the use of authentic language, teaching process creating a pleasant situation in the class by the teacher to have efficiency in the Before 1991 the textbooks used whole teaching and learning process. The by teachers in foreign language classes teacher generally shouldn’t focus himself/ in elementary and high education were herself in putting order in the classroom, textbooks prepared in Albania by English but trying to get all the students involved professors (Albanian ones). With different in discussions Musai (1997). changes that our country faced itself In the contemporary EFL class the through democracy even textbooks aim of the teacher is to make students changed. We can mention Essential English not only understand the language but a textbook of four levels that students speaking it. Learning the language for studied in private English courses. Later communication purposes takes the form we have other textbooks that changed not of pair-work, group work, involving just the way English was taught based on students in different issues concerning real Grammar translation method but even life. Communication includes language the perception of people who studied it and social skills of people. In addition like white collar workers, students who to what is said, is more important than wanted to work and study abroad. The how it is said. way English teachers were exposed to Richards & Rogers (1986) argue that such changes made them understand the successful learning will only take place if difference of teacher-centered classes to there is a kind of communicative purpose, student- centered classes. which includes the form and meaning. The stress nowadays is put in the For this purpose, a foreign or a second efficiency of it where much depends on language student is expected to practice the ability of the teacher to handle the skills productively quite often in a class classes. For this reason the use of functional through communicative tasks. Another activities and interactive social activities are evidence of effective teaching lies in the important which according to Littlewood application of communicative activities (1981) should be selected according to in classrooms even with large numbers how learners engage in authentic language of students. Effective communication of use. The use of interpretative and cognitive foreign language comes from combination activities supervised by the teacher but of techniques through communicative with a free choice by the students makes activities. them actively involved in this process. According to Musai (2003) a Teaching is not just an action by the successful teacher is that one who is able to  132  Impact of Changing Educational Policies in Foreign Language Teaching in Albania accomplish the goals and objectives of the perception of high school and university program. A teacher is an instructor that students about these changing laws when uses different strategies and techniques to English has become a priority? What kind help students learn. In student-centered of impact do these changes have in the classes where the goal is communication curriculum of schools? in foreign language, this concept remains Communicative activities are the same. Littlewood (1981) highlights performed better if classroom atmosphere the fact that a good teacher should be created by the teacher is pleasant. The included in communicative activities along time that students must communicate with students. in English is very important because we There are equal opinions and need to adopt language usage outside perceptions about the role and the tasks classroom’s walls. In this context, the for qualitative education. One of the teacher plans and try to speak as little most important features of a qualitative as possible, leaving time for students to education is self-consciousness of teachers speak. As it was mentioned previously that include the ability of the teacher teachers should be qualified enough and to reflect upon his/her own teaching trained enough to have success in their Didaktika (2008). These roles and tasks own teaching. But what is done about this are interactive with the whole teaching in the Albanian context? process beginning from explanation, Teachers of different subjects questioning, evaluation. Qualitative generally every five years of their teaching education begins with the teacher who experience give a qualification exam that should be trained enough and experienced consists of questions within the subject to the changes demanded in the teaching that is to say questions around the topics process. According to Sotto (1994) a treated. This is not a real qualification teacher is trained enough if he/she masters because the teacher learns by heart the the subject, appreciate the concept of topics. Studies on methodologies of teaching and have clear ideas about what training reveal that teachers should be to teach. trained through seminars, workshops about improving their own teaching. 4. Impact of changes To give an answer to the questions in the curriculum of Schools highlighted there was done an observation and language training of teachers of how trained and qualified are English language teachers. Are they ready for the During these last years, English new policies demanded by new laws? Let curricula has undergone through many us have a look at it. changes beginning with the stress to At first it was thought to obtain student-centered classes up to fluency general data on English language teachers in speaking. The need for intercultural and teaching concept, the importance for communication has brought different the progress of students and training in policies and aims on how should foreign teaching methodology. All the teachers language be taught in our classes and that were interviewed and observed are defines clear goal of students. But what teachers that have a degree in English is the perception of teachers and students teaching and teach in elementary and high to these new policies. Are teachers trained school. But their teaching methodology enough and qualified enough to prepare used in the class is based only on the students for the real world? What is the knowledge that they have got from Social Studies  Vol. 8  No. 2  133  the studies at the university. Teachers’ Comments about goals of teaching experience is more or less similar, it ranges • To get good results. from 2 years experience when there is • Help students have fluency. a considerable number of teachers with • Help students acquire and 25 years experience. As far as it concerns communicate in English language. university degrees, most part of teachers • Help students have good results at the own a bachelor degree; some has got a end of the 12th class at state exams. 4 years diploma and very few a master • Help students be accurate and fluent. degree. Teachers admit that there is a Comments about qualities of a teacher significant lack of training on teaching • Communicative. methods, strategies and techniques. From • Well trained and qualified. interviews, teachers responded that they • Collaborative, motivator, impartial, participate in qualification tests. Only a interactive. small fraction of teachers try to participate • To change teaching according to in training seminars or conferences needs of students, to use different organized by ELTA Albania but there techniques and strategies. are not any other qualifications. As far as it belongs to open English teaching Conclusion classes or changing experience with other language teachers as well, teachers admit Foreign language teaching in our that these open classes are made within the country through the decades had undergone curricula and they do it just for the routine to different changes through the changing control by the Directory of education. But policies demanded by government issues. even in such a case they do not perform it Communicative language teaching willingly. They admit that another thing nowadays in Albania finds itself in French, influencing their teaching is even the text Italian, German and English language that contains more grammar than practical classes. Learning the language through English. Just 15 teachers from 40 are Communication, offers the opportunity to involved in open teaching classes. As we speak. The relationship between language can see from the tables and interviews and culture is inseparable that’s why the teachers share same opinions as far as it teaching of culture should constitute an belongs to the teaching concept. Training integral part of the English language of teachers is quite inexistent and it doesn’t curriculum. There is a need from the help in having efficient teaching. government policies to make the outmost for keeping teachers up to date to the Comments about efficient teaching changes of this contemporary society. Teachers have their comments about The Directories of Education should teacher’s experience, training, qualification create more facilities to teachers to and efficiency. As they are almost the same be qualified. There should be more here are highlighted some of them. From workshops or seminars for teachers to take what can be judged English teachers have part. A qualitative education begins with their own perceptions that are almost the a qualitative teacher. Training teachers to same. Teachers have clear goals about up to date methods and communicative teaching, so there is a need to help them methodologies help teachers and students fulfill these goals. fulfill their aims in foreign language teaching and acquisition.  134  Impact of Changing Educational Policies in Foreign Language Teaching in Albania

REFERENCES

Cook. G. 1996. Discourse, Oxford: Oxford Bilingual Education: Issues and strategies. University Press. Newbury Park CA: Sage. pp. 91-105. Delija, Shpresa & Tabaku, Elida, Th. 2009. Littlewood, William. 1981. Communicative Language Teaching Methodology, Tiranë: Geer. language teaching, Cambridge: C.U Press. Haloçi, A & Delija,Sh & Tabaku,E & Sula,A. Murphy, G.L. 2000. “Explanatory concepts”. In R. 2008. “Didaktika e Gjuhëve të Huaja”. A. Wilson & F. C. Keil (Eds.), Explanation Shtëpia botuese e librit Universitar. and cognition Cambridge, MA: MIT Press. Musai, Bardhyl. 1997. Kualida. Program për pp. 361-392. kualifikimin në distancë te arsimtarëve (Anglisht), Musai, Bardhyl. 2003. “Metodologjia e Aspekte të mësimdhënies’’, Tiranë: Pegi. mësimdhënies”. Tiranë. Larsen, F. D. 2000. Techniques and Principles Richards, J.C. & Rogers, T.S .1986. Approaches and in Language Teaching, Oxford: Oxford methods in language teaching: A description and University Press. analysis, Cambridge: Cambridge University Lindholm, K.J. 1990. “Bilingual immersion Press. education: Criteria for program development”. Sotto, E. 1994. When teaching becomes learning, In A. Padilla, H. Fairchild & C Valadez London: Cassell. Social Studies  Vol. 8  No. 2  135 

NDRYSHIMI I QËNDRIMEVE DHE SJELLJEVE TË TË RINJVE NDAJ SHËNDETIT RIPRODHUES DHE SEKSUAL NË VENDIN TONË, FAKTOR PËR TË SHMANGUR VULNERABILITETIN E GRUPIT

Anisa SUBASHI Universiteti Europian i Tiranës, Fakulteti i Shkencave Sociale [email protected]

Përmbledhje

Shëndeti seksual dhe riprodhues i adoleshentëve ka qenë një nga shqetësimet më të mëdha ndërkombëtare dhe kjo është treguar më qartë në Konferencën Ndërkombëtare mbi Popullsinë dhe Zhvillimin, të mbajtur në Kajro në vitin 1994. Ky studim synon të identifikojë faktorët socio-kulturorë kryesorë që ndikojnë në qëndrimet seksuale dhe riprodhuese dhe praktikat e adoleshëntëve në gjimnaze dhe universitete dhe të vlerësojë se fillimi i ndryshimive të qëndrimeve dhe sjelljeve të të rinjve ndaj shëndetit riprodhues dhe seksual në vendin tonë, do të jëtë një faktor i rëndësishëm për të shmangur vulnerabilitetin e grupit të rinjve. Studimi është si sasior ashtu edhe cilësor. Gjatë vitit 2011- 2013 u kryen shqyrtime sistematike bazuar në literaturën në dispozicion dhe u plotësua një pyetësor me 500 të rinj të moshave nga 14 deri 24 vjeç në katër qytete te vendit, Tirane, Elbasan, Fier dhe Shkodër. Ata nuk i identifikojnë qendrat e planifikimit familjar si vënde ku mund të gjenden prezervativët por në shumicën e rasteve ata i drejtohen farmacive. Pra është e rëndësishme që të fuqizohen disa qëndra rinore për ti kthyer ato në qëndra që ofrojnë një mjedis të sigurt, mbështëtës dhe miqësor ku të rinjtë të kenë akses ndaj këshillimit, kontraceptivëve, shërbimve klinike informuese, parandaluese dhe trajtuese. Fjalë Kyçe: Shëndet Seksual Riprodhues, Edukim Bashkëmoshatar, IST, Qëndrim, Sjellje, Njohuri

Anisa SUBASHI, e lindur në Tiranë, ka përfunduar studimet universitare në vitin 2004 në degën Punë Sociale, me mesatare 9.4 dhe Studimet e Thelluara Pasuniversitare (Master) në vitin 2008 në degën Punë Sociale, me mesatare 9.8. Gjatë këtyre viteve, ajo ka punuar pranë Drejtorise Arsimore Rajonale Tirane, UNFPA si dhe ka dhënë mësim si pedagoge në Departamentin e Punës Sociale të FSHS. Që prej vitit 2013 e në vazhdim Znj Anisa Subashi është pedagoge e brendshme dhe dekane e studentëve pranë Universitetit Europian të Tiranës

Studime Sociale 2014, 2 (8): 135-141  136  Ndryshimi i qëndrimeve të të rinjve ndaj shëndetit riprodhues dhe seksual

Hyrje Parandalimin dhe trajtimin për sëmundjet seksualisht të transmetueshme, HIV/ Shëndeti riprodhues i të rinjve është AIDS, e infeksioneve dhe sëmundjeve kthyer në një problem të madh shëndetësor të traktit riprodhues; gjatë dekadave të fundit. Ritmet e shpejta Abortin e sigurt dhe menaxhimin e të përhapjes gjatë kohëve të fundit të komplikacioneve lidhur me abortin; virusit (HIV) tregojnë nevojën urgjente Informim, edukim dhe këshillim mbi gjithnjë e në rritje për ndërhyrjet për seksualitetin dhe shëndetin riprodhues; parandalimin e Infeksioneve Seksualisht të Shërbime referimi për planifikimin Transmetueshme (IST) dhe të HIV-it, në familjar, komplikacionet e shtatzanisë, Shqipëri. Përkufizimi i shëndetit riprodhues abortin, infertilitetin, infeksionet e është adoptuar në programin e veprimit traktit riprodhues, kanceret e gjirit të Konferencës Ndërkombëtare mbi dhe kanceret e sistemit riprodhues, Popullsinë dhe Zhvillimin (CIDP, 1994) menopauzën, sëmundjet seksualisht të Shëndeti riprodhues është mirëqënia e transmetueshme, përfshirë HIV/AIDS; pergjithshme fizike, mendore dhe sociale e Parandalimin dhe trajtimin e lidhur me aparatin gjenital, funksionet dhe përshtatshëm të infertilitetit. funksionimin e tij dhe jo vetëm mungesa e sëmundjeve dhe paaftesive. Programi kombëtar i SHR do të “Shëndeti riprodhues nënkupton mundësonte koordinimin e projekteve me mirëqenien e përgjithshme fizike, objektiva të orientuara ne SHR dhe është mendore, në tërësi, me mungesën e i aftë të integrojë të gjithë komponentet e sëmundjeve e paaftësive problematike, si tij në strukturat e këtij shërbimi. dhe çdo kushtëzim tjetër bazë që i nevojitet Në vëndet në zhvillim, mbi 40% sistemit të riprodhimit për funksionet, e popullsisë është nën moshën 15 vjeç. proceset si dhe aftësinë e një jete seksuale Edhe Shqipëria karakterizohet nga një të kënaqshme e të sigurt. popullatë në moshë relativisht të re, edhe Shëndeti riprodhues nënkupton atë pse numri total i popullatës ka rënë për që njërëzit të bëjnë një jetë seksuale të shkak të emigracionit të dy dekadave të kënaqshme dhe të sigurt, të kenë aftësi fundit. (Investimi në këtë gjeneratë të re të riprodhojnë dhe të jenë të lirë për të dhe dhënia e suportit të përshtatshëm, vendosur për kohën dhe numrin e fëmijëve. është një nga prioritetet kryesore të çdo Kujdesi për shëndetin riprodhues vendi, për të arritur Objektivat e Zhvillimit përfshin një tërësi metodash, teknikash të Mijëvjeçarit. Për më tepër, injorimi i dhe shërbimesh shëndetësore që ndikojnë nevojave të të rinjëve mbart me vehte rrisqe mbi shëndetin riprodhues të njerëzve, duke të mëdha, jo vetëm për jetët e tyre por edhe parandaluar dhe zgjidhur problemet e tyre, për stabilitetin kombëtar e global, sigurinë si më poshtë: dhe zhvillimet social ekonomike). Shërbime dhe këshillim, informim, E drejta për edukim shëndetësor edukim, komunikim për planifikimin përfshin mundësinë për t’u informuar në familjar; mënyrë të përshtatshme dhe edukimin Shërbime dhe edukim për kujdesin në fushën e të drejtave riprodhuese dhe para lindjes, lindjen e sigurt dhe seksuale. Liria për shëndetin riprodhues kujdesin pas lindjes: e seksual nuk duhet të kufizohet nga Shërbime dhe edukim për fëmijët, influenca e fesë, e filozofisë ose e kulturës adoleshentët dhe kujdes shëndetësor dhe ideologjisë. Çdo individ ka të drejtën për gruan; për edukim shëndetësor. Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  137 

Shumë studime kanë treguar se akoma Tendenca e martesave në një moshë ka një mungesë të theksuar të informacionit të rritur, por fillimi i marrëdhënieve si dhe keqkuptime lidhur me çështjet e seksuale në një moshë më të re janë shëndetit seksual e riprodhues sidomos të karakteristika të periudhës së sotme. Të të rinjëve të zonave rurale, si dhe përdorim dhënat tregojnë që numri i martesave të sjelljeve me rrisk të cilat kontribojnë në nën moshën 19 vjec për vajzat në vitin treguesit jo të mirë lidhur me shëndetin 2005, është ulur me 6% krahasuar me seksual e riprodhues të të rinjve. vitin 1990 dhe 31% krahasuar me vitin Në Shqipëri, shëndeti seksual e 2002 ndërsa për djemtë numri i martesave riprodhues i të rinjve është konsideruar nën moshën 19 vjeç është shumë i vogël si një problem madhor i shëndetit publik. dhe si rrjedhim nuk ka vend për diskutim Edukimi mbi shëndetin seksual e riprodhues tendenca në vite. Megjithëse një tendencë është një kulturë e munguar dhe vetëm në ulje të martesave nën moshën 19 vjeç, mbas vitit 1992 ka filluar të diskutohet në shifra 26.2% e numrit të përgjithshëm të publik për këto çështje. martesave nën këtë moshë është një shifër Një ligj kombëtar mbi shëndetin e lartë. Kultura shqiptare nënkupton që riprodhues u aprovua në parlament në martesa sjell lindjen e fëmijëve. qërshor 2001 i cili rregullon menaxhimin, Studimi i shëndetit riprodhues i kryer administrimin, funksionimin dhe mbikqyrjen ne Shqiperi në 2002 tregoi se përqindja e e të gjitha shërbimeve të shëndetit riprodhues femrave të reja që kishin kryer marrëdhenie dhe aktiviteteve në institucione shëndetsore seksuale përpara moshës 18 vjeç ishte rritur private dhe publike. Ky ligj mbron të drejtat nga 12.4% ndermjet atyre që në momentin riprodhuese të individëve dhe cifteve në e anketimit i perkisnin grupmoshes 25- përputhje me politikat dhe ligjet kombëtare 29 ne 16.3 % per grupmoshën 20-24 në si dhe me parime të njohura dhe pranuara në momentin e anketimit (3.9% rritje). Duke shkallë ndërkombëtare. Sipas ligjit qëllimet bere te njejtin krahasim te grupmoshave e përgjithshme të shërbimeve të kujdesit 20-24 dhe 25-29 si tek femrat, rritja për shëndetsor riprodhues janë të ofrojnë akses meshkujt kuotohet në shifrën 5.2%. dhe kujdes shëndetsor riprodhues cilësor, të Zona urbane paraqet një shkalle më përmirësojë gjëndjen shëndetsore të grave të lartë të marrëdhenies së parë seksuale gjatë viteve riprodhuese të tyre, sidomos paramartesore se zona rurale. Një perqindje gjatë shtatzanisë dhe lindjes, foshnjeve dhe me e larte e lindjeve para moshës 18 vjeç fëmijëve, dhe të përmirësojë shëndetin e rezulton nga marredhënia e pare seksuale adoleshentëve dhe të rinjve. në mosha shume te reja. Studimi i kryer nga UNFPA me 400 te Gratë e reja 15-24 vjeç raportuan rinj tw shkollave tw mesme nw vitin 2006 njohuri më të pakta mbi metodat specifike tregoi se mosha mesatare për eksperiencën kontraceptive se sa gratë më të mëdha në e parë seksuale është 16 vjeç për vajzat dhe moshë. Niveli i përdorimit të metodave 17 për djemtë. kontraceptive moderne është nga më të Sipas të dhënave megjithëse treguesit ultat në rajon vetëm 8%. Rreth 81% e e fertilitetit janë ulur ndjeshëm për gratë femrave të reja raportuan se kishin përdorur e moshës 19-24, në pesë vitet e fundit, një metodë kontraceptive ato vetë ose fertiliteti për grupmoshën 15-19 nuk ka partneri në marrëdhënien e parë seksuale. ndryshime të mëdha. Kjo për shkak se Por, pothuajse të gjitha gratë që raportuan mosha mesatare e martesave për femrat përdorimin e një metode kontraceptive ështe 23.8 dhe kemi një shkallë të lartë të veçuan metodën e tërheqjes të përdorur nga emigracionit të moshës riprodhuese partneri i tyre gjatë përvojës së parë seksuale  138  Ndryshimi i qëndrimeve të të rinjve ndaj shëndetit riprodhues dhe seksual

Të rinjtë në Shqipëri vazhdojnë të kenë shëndetin riprodhues dhe seksual janë më një informacion të ulët për efektivitetin të sakta në ata të rinj ku ka ndikuar edukimi e metodave moderne kontraceptive, ka bashkëmoshatar. mjaft shtatzani të padëshiruara dhe një Programet me cilesi të larte të edukimit numur të lartë abortesh. Pavarësisht seksual mund të çojnë në nivele me të larta nga një tendencë uljeje, aborti vazhdon të abstinences, një fillim më të vonshëm të mbetet një nga metodat më të të aktivitetit seksual, rritje të përdorimit të përdorshme të kontrollit të lindjeve. kontracepsionit dhe më pak partner seksuale. Megjithëse Shqipëria konsiderohet si një vend me “prevalencë të ulët” për sa i përket Metodologjia infektimit me HIV, të dhënat e fundit tregojnë së infektimet me HIV/SST kanë Studimi është si sasior ashtu edhe patur një rritje të ndjeshme gjatë 5 viteve të cilësor, u kryen shqyrtime sistematike fundit, gjë që i atribuohet tregëtisë aktive bazuar në literaturën në dispozicion. Gjatë të seksit, nivelit të ulët të përdorimit të vitit 2011-2013 janë kryer studime për të prezervativëve, numrit gjithnjë e në rritje vlerësuar njohuritë, qëndrimet dhe sjelljet të përdoruesëve të drogave intravenoze të e të rinjve ndaj Infeksioneve seksualisht të infektuar me HIV dhe migrimit të madh të transmetueshme (SST) dhe HIV/AIDS, forcës punëtore mashkullore, dhe gjithashtu praktikës së seksit të sigurtë dhe edukatës ka një shqetësim gjithnjë e në rritje për sa i seksuale. Pyetësori u plotësua nga 500 të përket të rinjve lidhur me HIV dhe AIDS. rinj të moshave nga 14 deri 24 vjeç nga në Dëshmitë tregojnë gjithashtu se shumë të katër qytete te vendit, Tirane, Elbasan, Fier rinj në Shqipëri përfshihen në aktivitete dhe Shkodër. Dy jane arsyet e përzgjedhjes seksuale me rrezik të lartë. së këtyre qyteteve. E para, është që të Sipas të dhënave epidemiologjike të kishim informacion sa më të gjërë nga ana rasteve të raportuara me HIV/AIDS ne gjeografike veri- jug, shqipëri e mesme dhe Shqipëri më shumë se dy të tretat e tyre kryeqytet. Dhe e dyta, është për të bërë një i përkasin grupmoshës deri në 34 vjec. krahasim të njohurive, qëndrimeve dhe Gjithashtu, gjatë viteve te fundit shihet sjelljeve të adoleshentëve për shëndetin nje prirje e rritjve të numrit të rasteve riprodhues dhe seksual dhe rolin që luan me hiv te moshes 15- 24 vjec. Pavarsisht edukimi bashkëmoshatar në këto aspekte. numrit të vogël te rasteve të raportuara Në dy nga këto qytete ështe zhvilluar të dhëna nga studime të ndryshme flasin programi i edukimit bashkëmoshatar për një rritje të numrit të rasteve me IST për shëndetin riprodhues dhe seksual në Shqipëri. Deri në fund të vitit 2003, (Tiranë dhe Fier) dhe dy qytetet e tjera në Shqipëri janë identifikuar 138 raste me nuk janë përfshirë në programin edukimit sifiliz. Studimi i survejancës biologjike dhe bashkëmoshatar (Shkodër dhe Elbasan). te sjelljeve i vitit 2005 tregoi per nje prani U zgjodhën katër gjimnaze me te infeksionit sifiliz dhe hepatit B midis te numrin më të madh të studentëve. Në rinjve MSM, romeve dhe perdoruesve te secilin prej qyteteve u zgjodh dhe nje drogave intravenozë. universitet me numrin më të madh të Objektivi kryesor është të vlerësohen nxenesve dhe studentëve; në Tiranë u ndryshimet në njohuri, qëndrime dhe zgjodh Universiteti i Tiranës ku studentët praktika rreth shëndetit riprodhues duke e zgjedhur studionin në Fakultetin e u bazuar nga zona, mosha dhe përkatësinë Ekonomikut, të Gjuhëve të Huaja dhe të gjinore. Juridikut, ndërsa në Durrës, Universitetin Hipoteza: Njohuritë e të rinjve për Aleksandër Moisiu u zgjodhën studentë që Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  139  studionin në Fakultetin e Shkencave Sociale, pyetjet e hapura edhe për ato të mbyllura. Informatikës dhe Inxhinierisë. Kampioni i Disa nga pyetjet nuk janë analizuar në këtë zgjedhur është caktimi i shtresëzuar ose skemë për shkak të karakterit cilësor të tyre. stratifikuar (stratefied sampling) ku bëhet Pas hedhjes së të dhënave, baza e të dhënave ndarja e kampionit në grupe homogjene, e krijuar në formatin Excel, është importuar ku cdo grup ka karakteristika që e dallojnë në formatin SPSS vs 12.0. Është dekoduar atë nga një grup tjetër, p.sh. popullata e dhe është përgatitur formati për nxjerrjen gjimnazistëve ndahet në djem dhe vajza e të dhënave statistikore. dhe ndarja sipas viteve, duke filluar nga viti I, II, III, IV. Të dhënat mbi numrin Rezultatet e nxënësve dhe studentëve u nxorrën nga listat emërore të shkollave të rrethit Përfundimet treguan se shumica e prej Drejtorive Arsimore të rretheve dhe të rinjve që plotësuan formularin kishin MASH dhe në fund u zbatua caktimi i njohuri të përgjithshme mbi këto sëmundje rastit ( random sampling) ku cdo subjekt dhe njohuritë varionin nga 70% në 92%. brënda një popullate të caktuar ka shanse Me sa duket njohuritë ndryshojnë në bazë të barabarta për tu zgjedhur. Në mënyrë të arsimimit, gjinisë dhe zonës se ku jetojnë. të rastësishme u përzgjodhën klasat, dhe Janë gjetur lidhje të forta midis nivelit të në mënyrë sistematike e të rastësishme u arsimimit dhe njohurive mbi HIV.Shumica përzgjodhën nxënësit për çdo klasë prej e të rinjve shprehen se në shkollë është folur regjistrit të klasës. për seksualitetitn 77%. Kjo lidhet edhe me Instrumenti i përdorur për mbledhjen faktin që lënda e edukimit seksual është e të dhënave ishte një pyetësor i strukturuar përfshirë në programin e sistemit 9-vjecarë. i cili u pretestua paraprakisht me një grup Djemtë adoleshëntë raportojnë nivele më të ngjashëm prej 50 të rinjsh. të ulta të edukimit seksual në shkollë se sa Pyetsori përmban 42 pyetje. Është i vajzat.Duhet theksuar që shkollat përbëjnë ndarë ne katër sesione të rëndësishme. një burim të rëndësishmë informacioni për Në sesionin e parë janë karakteristikat shendetin riprodhues në mënyre torike e përgjithshme, në të dytin njohuritë, në dhe të lirë. Ata janë vënde ku të rinjtë të tretin qëndrimet dhe në të fundit sjelljet mblidhen dhe bëjne biseda dhe diskutime e adoleshëntëve ndaj shëndetit riprodhues serioze. Në klasat më mesues të përgatitur dhe seksual. Pyetsori përbëhet nga 5 mirë dhe me njohuri në fushën e shëndetin variabla: rrethi, vendbanimi, mosha, seksi riprodhues, nxënesve ju jepet mundësia dhe shkolla në të cilën ndodhen nxenesit. të marrin información themelor dhe si ta 11 pyetje janë të hapura. Këto pyetje janë përdorin këtë información për të përsosur bërë me qëllim që të rinjt të shprehen sa shendetin e tyre seksual. më lirshëm dhe në këtë mënyrë mund të Shumica e të rinjve shprehen se kanë marrim sa më shumë informacion. folur në shkollë për IST dhe për HIV/ Meqënëse pyetjet ishin shumë AIDS. Megjithatë kjo nuk tregon sesa sensitive mbasi përmbanin informacion cilësisht iu kanë folur dhe cili është niveli tepër personal për shëndetin seksual të të i njohurive dhe qëndrimeve në lidhje me intervistuarve, plotësimi i pyetësorit u bë IST/HIV/AIDS. Me popullatën më të re me vetadministrim. Kjo mbart në vetvete në Europë, vëndi ynë paraqitet ne rrezik rrezikun e ndonjë pasaktësie të mundshme per perhapjen e infeksionit HIV/AIDS, që lidhet me kuptimin dhe përgjigjen e saktë vecanrisht në prani të shumë faktorëvë në lidhje me ndonjë pyetje. Hedhja e të sociale, ekonomikë dhe kulturorë që i bejnë dhënave është bërë në formatin Excel si për të rinjtë vulnerabël ndaj këtyre infeksioneve.  140  Ndryshimi i qëndrimeve të të rinjve ndaj shëndetit riprodhues dhe seksual

33% e të rinjve shprehen se nuk ju në Shqipëri. Përparësi duhet të jetë rritja e është folur në shkollë për planifikimin nivelit të aftësive parandaluese nëpërmjet familjar/kontracepsionin, gjë që tregon për uljes së sjelljeve të rrezikshme mes të një nivel më të ulët të informacionit në këtë rinjve, aksesit dhe perdorimit të metodave fushë krahasuar me informacionin që ata kontraceprive. Rëndesi të vecante do të kanë për HIV/AIDS dhe IST. Pavarësisht luajë krijimi i një mjedisi mbështetës pë të se shumica e të rinjve shprehen se kanë rinjtë, si dhe përshirja e tyre drejpërderjetë marrë informacion rreth HIV/AIDS dhe në planifikimin e politikave rinore për IST dhe planifikimit familjar, vetëm 39 % shendetin riprodhuesRreth 54% e janë shprehur se ky informacion është i pjesëmarrësve identifikojnë AIDS si një mjaftueshëm. Edhe pse të rinjtë raportojnë infeksion seksualisht i transmetueshëm, se në shkollë ju është folur shumë për ndërkohë që IST e tjera njhen më pak, HIV/AIDS/IST dhe seksualitetin, ky vetëm 23% e tyre njohin sifilisin si IST, informacion është i pamjaftueshëm 15% Hepatitin B, 7% njohin klamidian duke identifikuar si shkak kryesor orët e dhe 1% njohin gonorrean dhe 0,3% pamjaftueshme mësimore qe zhvillohen njohin herpes. ne shkolle rreth këtyre temave, ose mos Një pjesë e konsiderueshme e të zhvillimi i temave të caktuara si rezultat rinjve kanë informacione të gabuara i mungesës së njohurive të nevojshme për kontracepsionin. Ata mendojnë se nga mësuesit e lëndës. 68 % identifikojne pilulat të mbrojnë nga IST.Diskutimet prezervativin si mjetin që të mbron nga IST në familje lidhur me cështje të SHSR dhe shtatzania, nderkohë që 32% nuk kanë janë shumë sipërfaqësore ose mungojnë njohuri për ndonjë metodë kontraceptive fare. Studimi evidentoi nivel të ulët që të mbron nga shtatzania dhe IST. Kjo ndërgjegjësimi dhe të njohurive bazë në mungesë njohurish vihet re më shumë drejtim të shfaqjes së shenjave klinike të tek grupmosha e 14 – 16 vjecarëve, IST dhe mënyrave të diagnostifikimit të femra dhe nga qyteti i Elbasanit.Gjetjet hershëm. Sidomos këto të dhëna vihen përforcohen edhe nga përgjigjet e pyetjes re në qytetin e Shkodrës dhe Elbasanit. së mësiperme ku rreth 40% e pjesëmarrësve Ndërkohë që të të rinjtë mendojnë që mendojnë se prezervativi është metoda burimi më i mirë i marrjes së informacionit kontraceptive që të mbron nga shtatzania, është Tv dhe interneti .Shumica e të dhe ndërkohë që përkatësisht 34% dhe rinjve nuk kanë qëndrime stigmatizuese 13% mendojnë që pilulat dhe postinori ndaj personave të infektuar me HIV/ janë metoda kontraceptive që të mbrojnë AIDS. Bashkëmoshatarët identifikohen si nga shtatzania. Ndërkohë që diafragma burimi kryesor i informacionit për të rinjtë nuk njihet si metodë kontraceptive për ndërkohë që prindërit dhe familja nuk mbrojtjen nga shtatzania. Bie në sy që në raportohen si burim infromacioni përgjithësi të rinjtë kanë informacion për rolin e prezervativit si mbrojtës i dyfishtë Përmbledhje për shtatzaninë dhe IST/HIV/AIDS, por përsëri ky nivel është i ulët. Nga Shëndeti seksual dhe mirqënia e të ana tjetër niveli i njohurive dhe saktësia rinjve është një shqetësim në rritje për e tyre për metodat moderne pilulat apo shëndetin publik në Shqipëri. Megjithëse kontracepsioni i emergjencës është i ulët. niveli i njohurive mbi SST/HIV/AIDS Mendojmë që niveli i ulët i njohurive për duket i lartë, përfshirja e rregullt e tyre diafragmën shpjegohet me faktin se kjo në praktika seksuale të pasigurta tregon metodë nuk është praktikuar apo ofruar se vetëm zotërimi i njohurive nuk mund Studime Sociale  Vëll. 8  Nr. 2  141  të ndryshojë sjelljet përsonale. Mungesa të transmetimit të tij. Përfundimet e këtij e të kuptuarit dhe padituria mbi pasojat shqyrtimi tregojnë se çështjet e shëndetit e sjelljeve të rrezikshme të tyre bën që të seksual dhe riprodhues të të rinjve duhet rinjtë të jenë gjithmonë të parët që preken të shqyrtohen me tej dhe duhet të vihen në nga sjelljet seksuale të rrezikshme. Ata nuk zbatim ndërhyrje të bazuara në fakte për të janë thjesht të rrezikuar ndaj infektimit, por promovuar sjellje seksuale dhe riprodhuese gjithashtu bëhen edhe burime potenciale të sigurta dhe të përgjegjshme.

REFERENCA

Dragoti, E.(2005). Kap 5: A ështe seksual Strategjia e OBSH-se. Shëndet për të gjithë në adoleshenti. Adoleshenti, (fq113-135). Tiranë. shekullin 21. International Children Center. (2004). Adolescence Strategjia Kombetare per Parandalimin dhe and adolescent reproductive Health. Ankara, Kontrollin e Perhapjes se HIV/AIDS në Turqi Shqiperi (2003). Ta mbajme shqiperine nje Legrain, G., & Delvoye, P.(2009) Shëndeti vend me prevalence te ulet te HIV/AIDS” (2004 Riprodhues. praktik dhe udherrefyes – 2010). Tiranë Ligji nr. 8876, datë 4.4.2002 për shëndetin Strategjia Kombëtare e Rinisë, 2007- 2013, riprodhues, këtë ligj mund ta gjeni në faqen (2006). Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë e internetit www.moh.gov.al/ligj dhe Sporteve, Ministria e Shëndetsisë, Family Health World Health Organization. (2000). Family International, ISOP & USAID. (2006). planning and reproductive health in central and Albania behavioral and biological surveillance. Eastern Europe Study report WHO Regional Office for Europe (2001) WHO Ministria e Shëndetsisë, INSTAT, ISHP, CDC & Regional strategy on sexual and reproductive UNFPA, UNICEF, USAID. (2002). Studim health. i shëndetit riprodhues në Shqipëri, WHO (2003) Adherence to long-term therapies: Musai, B.(1999). Psikologji Edukimi. Tiranë, evidence for action. Projekti Arsimor Shëndetsor. (2009). Hyrje në WHO (2010) Regional Office for Europe seksualitetin njërzor. Fondacioni Soros and Federal Centre for Health Education Strategjia Shqiptare e Shendetit Publik dhe (BZgA). Standards for sexuality education in Promocionit te Shendetit, 2002-2012. Europe. BZgA, Cologne Kriteret e botimit në revistën Studime Sociale

Revista “Studime Sociale” është revistë e Institutit të Sociologjisë (Albanian Institute of Sociology). Ajo botohet me ISSN ndërkombëtar (print dhe online), si dhe është certifikuar si revistë shkencore nga Komisioni i Vlerësimit të Titujve Akademikë (KVTA) i Republikës së Shqipërisë, me vendim Nr. 170, datë 20. 12. 2010. Studime Sociale/Social Studies, është revistë dygjuhëshe. Artikujt mund të botohen në shqip, anglisht, ose në të dyja gjuhët. Parimi bazë i saj është rigoroziteti shkencor. Çdo studim që dërgohet për t’u botuar revistën “Studime sociale”, i nënshtrohet një recensionimi të verbër (blind review). Ai do t’u jepet për recension dy studiuesve të fushave ku bën pjesë studimi. Artikulli botohet nëse të dyja recensat janë pozitive. Detyra e përzgjedhjes së artikujve shkencorë është kompetencë ekskluzive e recensentëve anonimë. Çdo material duhet të kalojë në redaktim për t’u përputhur me standardet gjuhësore. Artikujt mund të jenë shkencorë ose recensionues, krijime origjinale ose përkthime. Çdo artikull duhet të dërgohet në word, shoqëruar me një përmbledhje (abstract) në gjuhën e kundërt, si dhe me të dhëna për autorin/ autorët, në 4-5 rreshta, si tekst. Artikulli mund të shoqërohet me shënime në fund të faqes (footnotes). Por përparësi në përzgjedhjen për botim kanë artikujt me referenca sipas sistemit të Harvardit (referenca të shkurtuara përgjatë tekstit dhe lista me referenca të plota në fund të tij, sipas rendit alfabetik të mbiemrave të autorëve). Referencat duhet të përbëjnë pesë elemente, që janë: a. Referencat e librave: 1. autori/ose autorët; 2. viti i botimit; 3. titulli i librit (në kursiv); 4. qyteti/vendi ku është botuar; 5. botuesi (për shembull: Merton, Robert. 1968. Social Theory and Social Structure. New York: Free Press). b. Referencat e artikujve nga revistat shkencore, ose përmbledhjet: 1. autori/ autorët; 2. viti i botimit; 3. titulli i artikullit (në thonjëza); 4. titulli i revistës/ përmbledhjes ku është botuar (në kursiv); 5. vëllimi, numri dhe faqet (për shembull: Buss, Loreta. 2010. “Childhood in Sociology and Society; The US Perspective”, Currant Sociology, Vol. 58, No. 2, pp. 355-350). Referencat e plota, të listuara në fund të tekstit, duhet të korrespondojnë me referencat e shkurtuara nëpër tekst, të cilat vendosen si në shembujt: Për një autor: Weber (1998); (Weber, 1998: 156); ose Weber (1998: 156); Për dy dhe tre autorë: (Lazesfeld & Berelson, 1990) e (Olzak, Shanahan & West, 1986); Për më shumë se tre autorë: (Larsen ed al., 1989); për seritë e referencave (Blau, 1980; Kadare, 1995; Uçi, 2003; Pëllumbi, 2004; Omari, 1999). Në qoftë se për të njëjtin autor ka më shumë se një referencë në të njëjtin vit, atëherë shënohet: 2011a, 2011b. © Copyright: autorët e artikujve Albanian Institute of Sociology: all Conferences

10th AIS - ALBSA Conference: How Migration is shaping the Contemporary Society? Pristine-Kosovo: 20-21 November 2015 AAB University 9th AIS - ALBSA International Conference: Law and values in contemporary society Tirana-Albania 21-22 November 2014, European University of Tirana (UET) 3nd BSF Annual Conference The Balkans in the New Millennium: From Balkanization to EUtopia Tetovo & Skopje, Macedonia: 20-22 June 2014 8th AIS International Conference: Democracy in Times of Turmoil; A multidimensional approach Durres –Albania: 22-23 November 2013 University “Aleksander Moisiu” of Durres 7th AIS International Conference: Identity, image and social cohesion in our time of interdependence Vlora-Albania: 26-28 November 2012 University “Ismail Qemali” of Vlora 2nd BSF Annual Conference Close but Unknown Neighbors: Balkan Sociological Perspectives Sofia, Bulgaria: 9-10 November 2012 6th AIS International Conference Education in turbulent times: The Albanian case in European and global context Tirana-Albania: 21-22 November 2011 Albanian University & Mediterranean University of Albania 1st BSF Annual Conference Sociology and social sciences in Balkans; Experiences, Problems and Challenges Tirana-Albania: 22 November 2011 5th AIS conference: The social problems: their study, treatment and solutions; Albania in global context Tirana-Albania: 7-8 June 2010 University Kristal, Tirana-Albania 4th AIS International conference: “Twenty Years of Democratic Transformations: Albania in East European Context”; Tirana-Albania: 10 December 2009 Tirana International Hotel 3rd AIS Conference: World Economic Crises and its impact on the Albanian Economic and Social Life Tirana-Albania: 22 May 2009 Tirana International Hotel 2nd AIS Conference: Issues and Models of Communitarian Organization Tirana-Albania: 27 June 2008 Tirana International Hotel 1st AIS Conference: Political pluralism and Albanian political thought Tirana-Albania: 15 June 2007 Tirana International Hotel Funding Meeting and the Founding AIS Conference: Sociology in Albania and the need of its Institutionalization Tirana-Albania: 21 November 2006 Tirana International Hotel