GUIA DE PONTECESURES 07 26/2/07 13:38 Página 1

PONTECESURES GUIA DE PONTECESURES 07 26/2/07 13:38 Página 2

[...]”Por de fronte da estación de Cesures A festa do Carme é de mariñeiros. Pois e de Casa Loureiro, chama a atención o claro, Cesures é mariñeiro, e Porto e Re- conxunto de tres edificacións de fermosa queixo e Infesta... Pois velaí tes Cesures. cantería. As laterais, con horta e xardín, Hai tempo seguramente non máis de ca- son vivendas. A central, o alfolín, fauto- tro casas e chabolas para alá do Lazareto, ría, leva inscrita so o topete da fachada a Hospital de leprosos, malatería, que tiña súa función primitiva, aínda que efímera a súa ermida ou capela medieval, ata a (almacéns da renda do tabaco) e data de que chegaba a auga do Ulla nas cheas. construción (1795)”. Aínda hoxe se celebra intensamente a festa do San Lázaro e veñen romeiros de [...]”En Carreiras paramos un algo no cru- toda a bisbarra. O crecemento de Cesures ceiro, cheo de numerosas inscricións, co- é recente”. mo pode observarse, e centro tamén de ritos e lendas”. [...]”Falara con Borobó aquel día da glo- riosa Cerámica Celta, historia da súa fa- [...]”Son estas aldeas do alto polas que milia. De cómo iniciou o vigués Uxío Es- vén o camiño de Santiago en corredoiras, curedo no Cantiño a Cerámica Artística lugares encantadores e moi paseables. O Galega de Pontecesures que logo con sol quixo saír e non puido. Os lameiros Ramón Diéguez ía ser Cerámica Celta na botan as primeiras flores, prímulas nos Caleira. Falárame dos deseñadores, de arrós, paxarada moita e nas pozas verdes Asorey (“O tesouro”), de Castelao (“O ca- han cantar as arrás”. birto”, realizado polas mans de Víctor García, pai de Borobó), de Maside, So- [...]”Axiña entramos en Infesta polo brino, Acuña, Manolo Torres, Bonome, camiño de Santiago. É parada obrigada o Sesto, Oria Moreno...”. Miradoiro do Pino Manso, o máis accesí- bel sobre o Ulla e o seu esteiro, paisaxe Do libro tamén industrial. Deulle nome un fermo- Terra de Iria, viaxe ó país de Rosalía, so e moi fungón piñeiro derrubado. Me- de Anxo Angueira. dra agora no sitio outro pequeno ru- moroso. As cousas máis que seren, fanse, facémolas eternas”.

[...]”Aí abaixo, pasando a estrada, onde está a nova Casa do Concello, era o cam- po da feira, da feira do doce, e púñase festa no Carme. Era o primeiro domingo de setembro pero foi cambiada.

3 Guía de Pontecesures GUIA DE PONTECESURES 07 26/2/07 13:38 Página 4

Dende o punto de vista turístico e cultu- velas, na Escola Ceramista ou nas figuras ral, Pontecesures é un enclave funda- da cerámica celta. mental dentro do fenómeno xacobeo, pola súa estratéxica situación tanto na En definitiva, en certa medida Pontece- ruta portuguesa como na do Mar de sures é, no contexto do país galego, o Arousa e Río Ulla. Unha ruta, esta última, que a propia Galiza a nivel global. Un marítimo-fluvial que conmemora a che- lugar cheo de personalidade, riqueza e gada a Galiza, por mar, do corpo do atractivos que namora aos visitantes que Apóstolo Santiago o Maior, tras o seu se achegan por diferentes vías. martirio en Xerusalén, no ano 44. Segun- do conta a tradición, entraron pola Ría Toda esta riqueza patrimonial e cultural de Arousa e remontaron o río Ulla, arri- require a atención da Consellaría de In- bando á cidade romana de Iria Flavia. novación e Industria que apoiará todas A este especial atractivo hai que sumarlle as iniciativas que, coma esta guía turísti- o conxunto de estruturas arquitectónicas ca, contribúan a potenciar o sector turís- tamén cargadas de historia e que á súa tico do concello. vez, contribúen a que esta vila conte cun gran atractivo para os turistas. Quixera loubar o traballo dos promoto- res desta publicación que constituirá un O visitante atopará neste concello, no excelente material promocional e prácti- límite entre as provincias de co para o coñecemento de Pontecesures e A Coruña –Ulla por medio–, fermosos e do seu entorno. cruceiros coma o da obra Pía de San Lá- zaro, o de Carreiras... Ademais, entre a Fernando X. Blanco Álvarez arquitectura civil cómpre salientar o edi- Conselleiro de Innovación e Industria. ficio das rendas do tabaco “Alfolí”, o pazo da Cova, do século XVIII, e a capela de San Xulián, de nave única, conserva valiosos restos románicos e indubidables vencellos coa historia das peregrinacións a Compostela.

Xa dentro do presente século pódese ci- tar o revulsivo experimentado por ese feito xacobeo, inseparable de Pontecesu- res, e elementos senlleiros, como o “co- che de pedra”. A antiga tradición artesá do municipio está presente no taller de

5 Guía de Pontecesures GUIA DE PONTECESURES 07 26/2/07 13:39 Página 8

01

indo dun lado para outro levando as poucas pertenzas xuntadas podes esquecer nalgún momento o lugar onde empezaches a viaxe

Franck Meyer GUIA DE PONTECESURES 07 26/2/07 13:39 Página 10

02 03

A San Lois vexo brillando bañado por tintas puras, sol e sombras amostrando, en reposo contemprando montes, augas e verduras.

Rosalía de Castro

04

11 Guía de Pontecesures GUIA DE PONTECESURES 07 26/2/07 13:39 Página 12

07

O efecto sorprendente cando de repente un ve tomates vermellos nun curruncho amontoados sen antes sequera ter pensado en tomates. Esa é unha imaxe que no acto te derriba, en pleno día un puñetazo, suavemente pegado nos dous ollos. 05 Rolf Dieter Brinkmann

...e oir o estropicio tremendo das bombas de palenque que disparan os valeiros a bordo das súas dornas, ao paso polo muelle, da tradicional e típica procesión da Virxe do Carme. Pois o que non se ve nin se escoita, adivíñase ou consérvase nos miolos da memoria máis lonxana e leda.

06 Raimundo García Domínguez “Borobó” 08

12 Guía de Pontecesures 13 Guía de Pontecesures GUIA DE PONTECESURES 07 26/2/07 13:39 Página 14

09 10 11 12

Pola mesa esparexidos engobes pinceis barbotina eu vernizo ti dás vida a esta deliciosa alquimia

Elvira Riveiro

16 14 15

Afogou o mariñeiro sedento de primaveras. 13 Cándido Duro

14 Guía de Pontecesures 15 Guía de Pontecesures GUIA DE PONTECESURES 07 26/2/07 13:39 Página 16

17 19

Capela de San Xulián Capela románica feita construír polo Bispo Xelmírez, cunha remodelación no 1918 na que se atoparon restos romanos, que foron catalogados polo Museo Provincial de Pontevedra.

Cuspídeme enriba cando pasedes Así podemos marchar por diante do lugar no que eu repouse no único sentido posíbel enviándome unha húmida mensaxe ou esperar o avalo dos viaxeiros de vida e de furia necesaria. para sentirnos expandidos nas miradas estrañas que chegan arrastrando as bambolinas do mundo. Lois Pereiro Luisa Villalta

18 20 21

16 Guía de Pontecesures 17 Guía de Pontecesures GUIA DE PONTECESURES 07 26/2/07 13:39 Página 18

22 24

Todo pasou. A vida foi polo tempo dando tombos. De todo me esquencín. Soio me lembro daquil Edén, na sombra daquil horreo.

Celso Emilio Ferreiro.

23 25

18 Guía de Pontecesures 19 Guía de Pontecesures GUIA DE PONTECESURES 07 26/2/07 13:39 Página 20

26

27 28 29 30

Canta a pedra, durmida e acochada, Cruceiro de Porto Fito Xacobeo Cruceiro de Carreiras Cruceiro de San Xulián da terra nai no garimoso seo, Cruceiro do século XX que se Inaugurado o 21 de Data do ano 1747. No nacente Cruceiro do século XIV que esperta do seu sono milenario atopa na Praza dos Valeiros, agosto de 1966 con figura a imaxe da Raiña dos pertenceu á desaparecida e quer ser oración e pensamento, no lugar de Porto. motivo da Ruta Fluvial Anxos, patrona do lugar. capela de San Lázaro. Cabe frorece nun varal, estendo os brazos, Xacobea a través do sinalar que a capela forma- e póndose de pé faise cruceiro. Río Ulla. ba parte da Malatería ou Hospital de Leprosos, Ramón Cabanillas tamén chamado Obra Pía de San Lázaro.

20 Guía de Pontecesures 21 Guía de Pontecesures GUIA DE PONTECESURES 07 26/2/07 13:39 Página 22

31 32 33 37 38 39

A Ponte O Alfolí Pazo da Cova Construída no século I, con remodelacións poste- Edificio barroco do século XVIII, destinado á alma- Pazo galego, con escudo composto de oito linaxes riores (a máis importante deseñada polo Mestre cenaxe de sal, tabaco, xofre... e brasón de liña feminina. Mateo no século XII). Consta de dez arcos sobre o Testemuña da importancia de Pontecesures na río Ulla e une as provincias de Pontevedra e A época ao ser o único porto habilitado para a des- Festas de San Roque Festa do Carme Festa de San Lázaro Coruña. carga de sal desde 1467. En 1990 sofre o incendio No barrio mariñeiro de Porto, celebración do San O río sempre presente: no traballo, no deporte, no O fervor relixioso e a mestría da industria local da que destrúe todo o interior. Conserva na fachada Roque. Puxa de ramos, mexillonada gratuíta e lecer... e como non, no Carme. cerería xúntanse nesta romaría tradicional, tan an- o escudo borbónico e o seguinte texto: “LOS festa, moita festa. tiga coma o propio pobo. ALMACENES DE LA RENTA DEL TAVACO CONS- TRUIDOS EN EL AÑO DE MDCCVC REINANDO EL SEÑOR DN CARLOS IV”.

34 35 36 40 41 42

Restaurante Olivo Festa da lamprea A palabra O xantar Feira do automóbil De copas Unha aposta pola cociña de autor nun espazo de A lamprea a lume lento, sen présas... Relevantes persoalidades son convidadas todos os A degustación da lamprea acolle a centos de En 1925 celebrouse en Pontecesures a primeira Fin de semana, o pobo convértese no centro da coidado deseño. paga a pena. anos para realizar o discurso inaugural da festa. persoas chegadas de toda . Feira do Automóbil de Ocasión de toda España. comarca e transfórmase para a movida.

22 Guía de Pontecesures 23 Guía de Pontecesures GUIA DE PONTECESURES 07 26/2/07 13:39 Página 24

Dirección

SANTIAGO LENDA Ponte 31 28 30 R. d .EgnoEscuredo Eugenio R. e RESTAURANTES TELÉFONOS DE INTERESE Casa do Concello Gasolineira Jo sé .Vco García Víctor R. Policía Local Paradas de Autobús N 17 o Información turística Farmacia v Río Ulla o CASA GÓMEZ OFICINAS CENTRAIS DO CONCELLO: 986 557 125 • 986 564 415 Centro Social N SAN Centro Médico ú ñ Redondo, 23 Teléf. 986 557 112 Parques infantís e XULIÁN Protección Civil z 36640 PONTECESURES Casa da Cultura Gardería ASISTENCIA SOCIAL: 986 564 409 Correos Colexio CARABELA

Polideportivo o r Estación de Renfe t San Lois, 28 Teléf. 986 557 508 s a OFICINA DE INFORMACIÓN XUVENIL: 986 564 410 Club C 36640 PONTECESURES e Náutico d ía R. Rosal CHURRASCO O´CANDIL Galicia 09/12 SagastaR. TÉCNICO LOCAL DE EMPREGO: 986 564 403 • Santiago 15/38 Avenida dos Namorados, 29 Teléf. 986 557 561 España 19 Pontecesures 36649 PONTECESURES Piscinas GROBAS BIBLIOTECA: 986 556 695 Municipais R. Estación C. de San Xulián A REDONDA N 05 41 FENTEIRA Concello Tarroeira, 1 Teléf. 986 559 061 “At io s” 32 22/23 07 Alfolí 36640 PONTECESURES POLICÍA LOCAL: 986 564 411 Escala: 1:100 100 m. P.Abastos 21 200 m. 20 02 34 OLIVO R. M. Parrado Avda. de , 12 Teléf. 986 557 363 A 18 PROTECCIÓN CIVIL: 986 557 600 Prazuela03 06 36640 PONTECESURES Igrexa Zona de pesca 16 Lois San R. 01 da lamprea 10 11 parroquial PIZZERÍA BAMBINO CENTRO DE SAÚDE: 986 557 710 • 986 557 713 INFESTA Sagasta, 19 (Galerías) Teléf. 986 557 470 14 go (N 550) Paseo marítimo 36640 PONTECESURES R. S. Lázaro 04 XULGADO DE PAZ: 986 564 404 Instalacións R. Nova O CHOCO deportivas R. Otero Acevedo R. Pa Praza dos Valeiros, 4 Teléf. 986 556 640 tifas 33 Avenida de Vi 36649 PONTECESURES 13 PARRILLADA O ABRENTE Carlos Maside Avda. de Arousa, 16 Teléf. 986 557 327 POZO DA CORNELIA R. de A TOXA 27/37 R. Gorg 36640 PONTECESURES 24 Praza dos Valeiros ullón R. Portarraxoi PORTO 26/29 FESTAS POPULARES R. Dipu tación T. Bandeira 7 de xaneiro 1º fin de semana de xullo 12 de outubro Praza de A PAXAREIRA FESTA DO PATRÓN DE PONTECESURES FESTAS DA VIRXE DO CARME FESTA DO PILAR Pontevedra CARREIRAS (SAN XULIÁN) Xullo/Agosto (SAN XULIÁN) 08 COUTO 2º fin de semana de xaneiro: SUBIDA XACOBEA DO MAR 12 ou 13 de decembro

Avenida dos NamoradosSOUTO FESTA DA RAÍÑA DOS ANXOS DE AROUSA E ULLA FESTA DE SANTA LUCÍA (CARREIRAS) (Travesía fluvial dende Vilagarcía ata o peirao de (INFESTA) Marzo - Abril Pontecesures). Avenida de Arousa FESTA DA LAMPREA 3ª semana de Agosto FESTAS DE SAN ROQUE CAGAXOl 25 R. Redondo (PORTO) o ig - V a ruñ Co Cemiterio il A carr Ferro Esta guía de Pontecesures realizouse coa colaboración da Dirección Xeral de Turismo, Consellería de Innovación e Industria. Xunta de Galicia.

Edición e coordinación xeral: Taller de Insomnios ([email protected]). Monte do Galiñeiro Textos:

Anxo Angueira, Franck Meyer, Rosalía de Castro, Raimundo García Domínguez “Borobó”, Rolf Dieter Brinkmann, Elvira Riveiro, Cándido Duro, Lois Pereiro, Luisa Villalta, Celso Emilio Ferreiro, Ramón Cabanillas. PONTEVEDRA

VILAGARCÍA Fotografías:

Víctor Mejuto páxinas: 2, 4, 6, 8 e portada. Fotos número: 01, 02, 03, 04, 06, 07, 08, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 34. Dirección Dirección Anxo Abalo páxina: 5. Fotos número: 05, 09, 10, 15, 32, 33, 35, 36, 37, 38, 39, 40. Antonio Cortés fotos número: 11, 12, 41, 42. PLANO DE PONTECESURES PLANO CONDIDE Deseño: Serxio Suárez

GUIA DE PONTECESURES 07 26/2/07 13:39 Página 26

En 1970 fun destinado á Agrupación Escolar Mixta Entre os meus dezaseis e vinte anos traballei de de Pontecesures que logo se trocaría en Colexio contable nas oficinas dun aserradeiro local e escri- Público de E.X.B. onde botei algo máis dos últimos bín moitas veces o nome de Pontecesures –ou Ce- trece anos da miña vida profesional. Lembranzas sures simplemente–, ata cheguei aquí máis dunha moi gratas do ensino, de moitos alumnos que lem- vez acompañando camións cargados de madeira bro con agarimo. Aínda lembro cando cheguei de piñeiro. Rematara a Segunda Guerra Mundial, aquí procedente de Zaragoza, cando prantei as Europa estaba desfeita e Galicia contribuiu á súa árbores que aínda hoxe están diante das casas dos reconstrución exportando viguetas, canteado, tá- mestres. boas de grandores diversos… á conta despobo- […] Pero deixémonos de vellos recordos, pois ho- ar os nosos montes. Pontecesures era un punto de xe estou aquí como pregoeiro dunha festa: a Festa embarque. da Lamprea que vindes celebrando desde hai anos. Pero Pontecesures non era só un peirao para em- Di ou dicía un refrán “non comas lamprea que non barcar madeira. Era tamén e segue sendo, asento é san e ten a boca fea” ao que se lle podía opór o de pescadores, esforzados traballadores do mar de “o que á fea quer, bonita lle parece”. A verda- e do río nos que obteñen salmóns, lampreas, sába- de é que xa os romanos non facían caso do primei- los, reos, anguías, troitas e outras especies. ro refrán e os galegos aprendemos deles a valorar Eu que andei 43 anos por América foi alá onde des- este prato exquisito para bos gourmets de dentro cubrín Galicia… e de fóra do noso país… Estiveron e dixeron Avelino Pousa Antelo

Xosé Neira Vilas

E o traballo daquelas mulleres de Pontecesures (as O luns de Pascua 1967 foi a primeira vez que me patifas) que cargaban as patelas con peixe e, pri- detiven en Pontecesures. En máis dunha ocasión meiro en burro e logo na camioneta do Mambís, pasara pola “Vía per loca marítima”, a actual 550, vendíano na zona de Vea e A Estrada. Sacaban que determina a singularidade e excepcional be- unhas pequenas ganancias en cartos e volvían coa leza do espazo portuario de Cesures. Pero nunca patela coa “limosna” (así se chamaba) que lle da- me detivera a pasear polos peiraos de pedra que ban nas aldeas: espigas de millo, unhas patacas, un naceron fenicios, medraron gregos, consolidáronse pouco de fariña e pan millo. cartaxineses e chegaron ao seu esplendor como Fóra da miseria desta forma de traballo sempre me romanos. pareceu moi interesante esta figura social da “ven- […] Pontecesures foi para min unha revelación. da”. A “venda” era un grupo de aldeas no que ca- Unha mestura da doce Galicia imaxinaria, que to- da “patifa” tiña a exclusiva para vender o peixe. dos levamos dentro, cos ríos caudalosos da Europa Este dereito era respectado por todas. Era case un Central, ateigados de barcazas e fábricas. A imaxe dereito de propiedade. de Pontecesures dos anos sesenta, comparada coa miña Terra de Montes, era como un anaco da con- ca do Rhur metido na miña Galicia, ou como un presaxio das dúas Galicias que se debuxan hoxe nos informes económicos e demográficos. […] Concluirei, pois, con unha loubanza sinceira de Ponteceures, do seu solar e río, pei- rao e da súa romántica estación do ferrocarril, que fica aínda no medio da vila como se fora unha ilus- tración dunha novela costumbrista de finais do século XIX.

Xosé Luis Barreiro Rivas

¡Que río más hermoso! ¡Y quien me iba a decir mi, mientras en 2002 lo contemplaba desde el monte Meda, que dos años después sería invitado por el Ayuntamiento de Pontecesures a lanzar el pregón de una fiesta dedicada a las excelencias del pez rarí- simo que esconde sus caudalosas aguas. Cosas de la vida. Como es evidente, no me iba a presentar ante uste- des en ocasión tan señalada sin haberme informado primero acerca de las características la lamprea. Ustedes saben –pero yo no lo sabía– que la etimo- Nalgunha ocasión que falei disto con amigos so- logía más habitual que se propone para “lamprea” ciólogos interesoulles moito esta fórmula, coido es el latín LAMPRETA, que viene a significar “lame- que específica de Pontecesures, relación econó- piedra”, por el hecho de pegarse este pez, con sus mica. ventosas, a piedras en el fondo de los ríos. Se- bastián de Covarrubias, sin embargo, allá por 1611, no se dejaba convencer por tal etimología en su Tesoro de la lengua castellana o española, y optaba por una raíz griega que significa “brillo” porque, como allí dice, la lamprea “es de los pezes que no tienen escamas, su piel es muy tersa, y quando se saca del agua parece resplandecer”. Gerardo García Fernández Ian Gibson