Technologiestichting

Jaarverslag Technologiestichting STW Technologiestichting STW Postadres Postbus 3021 3502 GA Utrecht The Netherlands Bezoekadres Van Vollenhovenlaan 661 3527 JP Utrecht T +31 (0)30 600 12 11 F +31 (0)30 601 44 08 E [email protected] www.stw.nl

Foto omslag Een onderdeel van de robot voor kijk- operaties die Simon Stevin Gezel 2011 dr.ir. Linda van den Bedem in een STW-project bij de Technische Universiteit Eindhoven ontwikkelde. Foto: Ivar Pel, Utrecht. STW-nummer 2012/07150/STW ISBN-nummer 978-90-73461-98-7 NUR 950 Jaarverslag 2011 Technologiestichting STW mei 2012

Inhoud

05 Wat wetenschap waard is 72 STW in cijfers 74 Inleiding 75 Kengetallen en statistiek 83 Verkort financieel jaarbericht 2011 01

06 Ontwikkelingen binnen STW 05 08 Inleiding 09 Interne ontwikkelingen 12 Strategische samenwerkingsprogramma’s 88 Jurykamers en commissies 13 Varia 90 Jurykamers 14 De financiële situatie anv STW 92 Commissies 15 Externe STW ontwikkelingen 15 Kernindicatoren 16 Kennisoverdracht staat centraal 17 STW-Jaarcongres 2011: STW 30 jaar 06

100 Lijst van gebruikers 02

18 Opvallende resultaten uit het onderzoek 20 Overzicht programma’s 115 Lijst van afkortingen en activiteiten 22 Inleiding 23 Open Technologieprogramma 37 Perspectief 42 Vernieuwingsimpuls 47 Nanotechnologie

50 Opvallende resultaten uit de kennisoverdracht 52 Inleiding 53 Cijfers kennisoverdracht 54 Open Technologieprogramma 62 Valorisation Grant 67 Vernieuwingsimpuls

3 Bestuur

Prof.dr. P.M.G. Apers voorzitter, Universiteit Twente Prof.dr.ir. M.P.C. Weijnen vice-voorzitter, Technische Universiteit Delft Dr. T. Doyle Philips Research 1 Dr. C.A. Linse Voorzitter Raad van Toezicht TNO Bestuursraad Ir. D.Ph. Schmidt TNO Bouw en Ondergrond Prof.dr.ir. F.P.T. Baaijens Ir. A.H. Schaaf Technische Universiteit Eindhoven CTO Océ 2 Ir. G.F.M. Beenker NXP Prof.dr.ir. J.P.H. Benschop ASML Netherlands BV Prof.dr. C.A. van Blitterswijk Universiteit Twente Prof.dr.ir. R. de Borst University of Glasgow Prof.dr. J.A. Bouwstra Universiteit Leiden Directie Dr.ir. Y. Engelen DSM Venturing Dr. E.E.W. Bruins Ir. T. Gorter directeur Qanbridge BV Prof.ir. G.D. Khoe Technische Universiteit Eindhoven 3 Dr.ir. C.J. Kroese ex Kadaster RvB Dr. H.P.C.E. Kuipers Shell Global Solutions Prof.dr.ir. R. Rabbinge Wageningen Universiteit Dr. K. Wiedhaup Netherlands Genomics Initiative

Waarnemers Dr. C. de Visser directeur NWO 4 Drs. J.H. de Groene directeur NWO 5 Dhr. Th. Grosfeld Vereniging VNO-NCW 1 tot 21/01/2011 Drs. S.V. Lahaije Msc BA 2 vanaf 01/01/2012 Ministerie van Economische Zaken, 3 tot 01/07/2011 Landbouw en Innovatie 6 4 tot 01/05/2011 Ir. A.P. Couzy 5 vanaf 01/05/2011 Ministerie van Economische Zaken, 6 tot 21/01/2011 Landbouw en Innovatie 7 7 vanaf 01/02/2011

4 Jaarverslag STW 2011 Wat wetenschap waard is

Een paar maanden geleden had ik Volkskrantjournalist Martijn van Calmthout op bezoek. Zijn krant maakte hem in het voorjaar van 2012 een maand vrij voor een interessant project, dat hij "Wat is wetenschap waard” heeft genoemd. We vinden dat wetenschap de samenleving wat moet opleveren. Maar wat dan, hoeveel, hoe bepaal je dat, wat vinden we goed? Om een antwoord te vinden op zijn algemene vraag las Van Calmthout stapels rapporten en ging hij op bezoek bij tal van organisaties waaronder kennisinstellingen en onderzoeksfinanciers. Zo kwam hij ook bij STW. Het meest voor de hand liggende antwoord op zijn vraag is een getal. Dat is een typische bètabenadering die algemeen gangbaar is geworden. Een euro in wetenschappelijk onderzoek gestoken heeft een economisch terugverdieneffect van zoveel euro. In de literatuur zijn voor “zoveel” allerlei verschillende getallen te vinden. Of die echt hard zijn is altijd de vraag. Wetenschappelijk onderzoek heeft ook andere waarden: maatschappelijke en culturele. Die zijn heel lastig in getallen uit te drukken.

Maar zelfs in de technische wetenschappen weten we inmiddels dat een getal maar een deel van het verhaal is. Het gaat bij maatschappelijk en economisch nut van onderzoek, bij het valoriseren van resultaten uit onderzoek letterlijk om het verhaal. Kijk alleen al naar STW. Of een STW-project succesvol is geweest in het genereren van daadwerkelijk bruikbare nieuwe kennis en inzichten is meestal pas jaren na afloop van een project zichtbaar. Dan is gebleken of kennis uit het project werkelijk tot iets nieuws of nuttigs geleid heeft. Het zijn de gebruikers die de kennis verder moeten ontwikkelen. Als je met die gebruikers, ontwikkelaars, producenten, ondernemers praat – en dat doen we – krijg je vaak een verhaal te horen waarin geluk, pech, doorzettingsvermogen, onvoorziene marktontwikkelingen, creatieve zijpaden die hoofdroutes worden opvallende ingrediënten zijn. Valorisatie is nooit een recht- lijnig pad, nooit een lineaire ontwikkeling. Valorisatiesucces vereist geduld en heeft in elk vakgebied zijn eigen specifieke indicatoren. Om daar meer zicht op te krijgen hebben we in 2011 samen met het Rathenau Instituut en Technopolis een soort staalkaart ontwikkeld waarmee kennisinstellingen op elk wetenschapsgebied hun valorisatie in beeld kunnen brengen. Dat rapport hebben we “Waardevol” genoemd. De aanpak die we in het rapport hebben beschreven zal helpen de vraag te beantwoorden wat wetenschap waard is.

Eppo Bruins directeur

Ontwikkelingen binnen STW

08 Inleiding

09 Interne ontwikkelingen 09 Evaluatie 09 Financieringsinstrumenten 09 Open Technologieprogramma 10 Perspectief 10 Partnership 11 Vernieuwingsimpuls 11 Valorisation Grant

12 Strategische samenwerkingsprogramma’s 12 NWO-thema Funderend energieonderzoek 12 NWO-thema Verbinden van duurzame steden 12 NWO-thema High Tech Systems and Materials 12 Innovatieve medische producten 12 2Enrich 12 Eiwitinnovatie 13 Overeenkomst STW en 3TU-Federatie

13 Varia 13 Valorisatievaria 13 NWO-Groot 13 Lead Agency Procedure 13 DUBBLE 13 EUREKA 13 SIA/RAAK

14 De financiële situatie anv STW 14 Jaarrekening 2011 14 Liquide middelen 14 Begroting 2012 14 Ontwikkelingen

15 Externe ontwikkelingen 15 Topsectoren 15 Nano

15 Kernindicatoren 16 Kennisoverdracht staat centraal 17 STW-Jaarcongres 2011: STW 30 jaar

7 Inleiding

Het realiseren van kennisoverdracht tussen technische weten schappen en gebruikers is de missie van Technologiestichting STW. Zij doet dit door gebruikers en onderzoekers bij elkaar te brengen, door excellent technisch-wetenschappelijk onderzoek te financieren en door al haar projecten te begeleiden naar optimale kansen voor kennisoverdracht. Om haar missie te realiseren voert STW eigen beleid en reageert – waar mogelijk proactief – op externe ontwikkelingen. Over het gevoerde beleid en de resultaten daarvan in 2011 doet dit hoofdstuk verslag.

In 2011 bestond STW 30 jaar. Dat vierde de organisatie met een goed bezocht levendig congres in oktober. Daarop werd teruggekeken op successen van STW. Sprekers als Alexander Rinnooij Kan en staatssecretaris Halbe Zijlstra stelden dat de aanpak van STW ook voor de toekomst zeer geschikt is. De sterke en zichtbare positie van STW in het Nederlandse innovatielandschap kreeg bovendien erkenning via een structurele bijdrage vanuit het ministerie van OCW voor uitbreiding van de STW-werkwijze en het bevorderen van valorisatie. Een door NWO en het ministerie van EL&I ingestelde commissie van onafhankelijke deskundigen beoordeelde STW in het kader van een periodieke evaluatie. De commissie was zeer lovend over de werkwijze en de prestaties van STW en had enkele concrete aanbevelingen voor verdere verbetering. Een zeer belangrijke externe factor voor STW was het nieuwe kabinetsbeleid op het gebied van onderzoek en innovatie, in één term aangeduid als het topsectorenbeleid. STW heeft actief ingespeeld op het vervullen van een duidelijk rol in dit beleid. Hoe dit in de praktijk uitpakt zal in 2012 gaan blijken.

8 Jaarverslag STW 2011 Financieringsinstrumenten STW heeft een aantal verschillende financieringsinstrumenten die verderop de revue zullen passeren. Elk instrument vervult een eigen rol in de missie van STW. In het algemeen is duurzaamheid de rode draad die door heel veel STW-onderzoek loopt. In het kader van het nieuwe overheidsbeleid voor onderzoek en innovatie heeft het kabinet negen zogeheten topsectoren gedefinieerd. Het overgrote deel van de onderzoeksplannen die STW financiert – en die bottom-up tot stand komen – blijkt te passen in het merendeel van deze topsectoren. Hoe STW met haar instrumenten omgaat zal vanaf 2012 mede door de Interne ontwikkelingen topsectoren bepaald gaan worden.

Open Technologieprogramma Evaluatie Het Open Technologieprogramma (OTP) richt zich op In 2011 werd STW geëvalueerd. De commissie noemt relatief kleine technisch-wetenschappelijke projecten STW in haar rapport efficiënt en effectief en roemt de (maximaal 750.000 euro, bij investeringskosten van toegevoegde waarde die STW in het wetenschaps- en 250.000 euro maximaal één miljoen euro). Volgens de technologiedomein vervult. De commissie deed de evaluatiecommissie ligt de kracht van STW in het ver- volgende drie hoofdaanbevelingen: mogen om verschillende disciplines bijeen te brengen en tot valorisatie te bewegen. Het OTP kenmerkt zich 1 “STW moet de toepassingsgerichte weten- dan ook door het ontbreken van disciplinaire grenzen. schapsdomeinen blijven ondersteunen en zich OTP-projecten bestrijken het volledige scala aan in het bijzonder concentreren op de technische technisch-wetenschappelijk onderzoek. Aanvragen wetenschappen, mede in het belang van de kunnen permanent worden ingediend. Voor 2011 had topsectoren en de rol van STW daarin. Daarbij STW een bedrag van 25 miljoen euro voor het OTP moeten voldoende middelen beschikbaar blijven beschikbaar, exclusief co-financiering door partners. voor het stimuleren van ongebonden technisch- wetenschappelijk onderzoek.” In 2011 ontving STW 132 aanvragen voor het OTP. Hiervan heeft het bestuur er na beoordeling door 2 “STW kan haar impact op de Nederlandse eco- onafhankelijke referenten en op basis van ranking door nomie verder verbeteren door haar processen jury’s 43 gehonoreerd. Daar was in totaal een bedrag aan te scherpen, bijvoorbeeld door de werkwijze van 27,5 miljoen euro mee gemoeid. in gebruikerscommissies te verbeteren, de be- trokkenheid van het bedrijfsleven te vergroten en door regelingen rondom intellectueel eigendom transparant en op de situatie toegesneden aan te bieden.”

3 “STW dient indicatoren in te richten die specifiek de valorisatieresultaten meten.”

Een eerste stap hierin is het rapport “Waardevol” dat Waardevol Indicatoren voor Valorisatie verderop aan de orde komt. Cruciaal in het meten van valorisatieresultaten is het besef dat getalsmatige indicatoren alleen niet het hele verhaal vertellen. Het gaat ook om – letterlijk – het valorisatieverhaal: wie heeft wat wanneer waarom en met welk resultaat gedaan?

Ontwikkelingen binnen STW 9 Perspectief Het Perspectiefprogramma Thin-Film Nanomanufac- De Perspectiefprogramma’s beogen publiek-private turing hield op 15 december zijn laatste jaarlijkse samenwerking op selecte onderwerpen te bevorderen. bijeenkomst met alle betrokken onderzoeksgroepen en De invalshoeken hier zijn het ontwikkelen van nieuwe deelnemende bedrijven. Daarmee werd het program- technologie via een multidisciplinaire aanpak, samen- ma inhoudelijk afgerond. Volgens prof.dr. Fred Rooze- werking met gebruikers, medefinanciering door private boom van NXP Semiconductors heeft het programma partijen en specifieke activiteiten gericht op valorisatie ongebaande wegen begaanbaar gemaakt. “Het was en ondernemerschap. Perspectief is er in het bijzonder een programma met lef.” voor bedoeld om vernieuwende kennis tot toepassing te brengen en zo een bijdrage te leveren aan techno- Partnership logische innovatie in Nederland. Omdat Perspectief Het doel van het instrument Partnership is het aan een bottom-up aanpak heeft kan men het instrument pakken van vragen en wensen vanuit het bedrijfs kwalificeren als “open programma-competitie”. leven met hoogwaardig technisch-wetenschappelijk onderzoek. Daartoe wordt samengewerkt met sterke De besluitvorming over voorstellen voor programma’s R&D-bedrijfslaboratoria in Nederland. Het onderzoek die in 2010 werden ingediend, werd in 2011 afgerond. wordt bij Nederlandse kennisinstellingen verricht, Er kwamen vijf nieuwe Perspectiefprogramma’s tot levert onderzoeksposities in Nederland op, bevordert stand. de samenwerking tussen de academische wereld en − Fundamentals and application of silicon het bedrijfsleven en versterkt zo de wetenschappelijke heterojunction solar cells (Flash) infrastructuur in ons land. De minimale omvang van − H-Haptics: human-centered design of haptic een Partnershipprogramma is 3 miljoen euro, waar- interfaces van STW (al dan niet samen met een academische − Integral design of multi-functional flood partner) de helft financiert en de industriële partner defences, 100 times safer, 10 times smarter de andere helft. Hiermee onderscheidt Partnership − ONTIME: how to fix a broken (biological) clock zich van de andere STW-instrumenten: hoewel in heel − Super-resolution microscopy (‘nanoscopy’): from veel STW-projecten samenwerking is met industriële sharp images towards imaging of molecular partners, gebeurt dat binnen Partnership met één interaction. specifieke partner.

Deze programma’s hebben een looptijd van zes jaar In 2011 kwamen drie nieuwe Partnershipprogramma’s en een omvang van tussen 3 en 6 miljoen euro. De tot stand: bijdrage is 23 miljoen euro, waarvan 21 miljoen euro van het ministerie van EL&I en 2 miljoen euro van − Healthy Lifestyle Solutions, met het Nationaal STW/derden. Initiatief voor Hersenen en Cognitie (NIHC) en Philips. Dit programma heeft als doel effectieve Voor de Perspectief-ronde 2011 dienden onderzoeks- digitale middelen te ontwikkelen die mensen groepen in samenspraak met industriële consortia helpen om in hun dagelijkse leven een gezondere 60 programma-initiatieven in. Na publicatie ervan manier van leven aan te leren en vol te houden. op de website van STW en een verplichte openbare De methode wordt e-coaching genoemd. Er workshop over elk initiatief om nog niet betrokken werden 16 voorstellen voor het programma mogelijk geïnteresseerden de kans te geven zich bij ingediend, waarvan er vijf werden gehonoreerd. het initiatief aan te sluiten, ontving STW uiteindelijk 52 programma-ontwerpen. Daarvan bleven er na een − Explorail, met het Gebiedsbestuur Maatschappij- eerste beoordeling 13 over voor uitwerking tot een en Gedragswetenschappen (MaGW) van NWO gedetailleerd programmavoorstel. STW verwacht zes à en ProRail, en medefinanciering vanuit het zeven programma’s te kunnen starten. Besluitvorming vroegere regieorgaan ICTRegie. Het doel van over honorering volgt in 2012. Alle voorstellen sluiten het programma is wetenschappelijk onderzoek inmiddels inhoudelijk nauw aan bij topsectoragenda’s. te doen aan vragen die vanuit ProRail zijn geformuleerd om het Nederlandse spoorweg- In het verslagjaar vond binnen het Perspectief- net robuust en betrouwbaar te maken bij het programma GenBiotics de tweede en laatste call steeds intensievere treinverkeer in de toekomst. plaats. Er werden drie projectvoorstellen gehonoreerd, Het programma bestaat uit twee delen. In het voor in totaal 1,4 miljoen euro. deel “Intelligent Rail Infrastructure” is STW de leidende academische partner, in het deel

10 Jaarverslag STW 2011 “Whole System Performance” is dat MaGW. De in 2011 nog een beperkt restbudget voor deelname eerste projecten zullen in 2012 van start gaan. beschikbaar). Vanaf 2011 neemt STW geen aanvragen meer in behandeling die passen in de Pre-Seed − Meiosis, managing meotic recombination in plant Grant van het Netherlands Genomics Initiative, om breeding, met Rijk Zwaan. Het doel van het overlap van indienen en beoordelen te voorkomen. programma is meiose en meiotische recombi- natie tijdens het kruisen van planten beter te De Valorisation Grant bestaat uit twee fases. Fase-1 begrijpen en te sturen. Daarmee wil Rijk Zwaan is de haalbaarheidsstudie van het voorstel; hiervoor is efficiënter nieuwe rassen ontwikkelen met een bedrag van maximaal 25.000 euro beschikbaar. een optimale combinatie van natuurlijke eigen- Deze fase moet in hooguit een half jaar zijn uitgevoerd. schappen. De eerste projecten gaan in 2012 van Kandidaten die deze fase met succes hebben door- start. lopen kunnen een aanvraag indienen voor fase-2, de valorisatiefase. Hiervoor is maximaal 200.000 euro In 2011 heeft STW gesprekken gevoerd over drie beschikbaar. De maximale duur van deze fase is twee mogelijke Partnershipprogramma’s. Besluitvorming jaar, met een tussentijdse evaluatie. daarover volgt in 2012. In het verslagjaar ontving STW 73 aanvragen voor Het Partnershipprogramma met Hyflux dat STW in fase-1 en 42 aanvragen voor fase-2. Daarvan werden 2009 startte, liep enige tegenslag op doordat het er 30 (waarvan drie ten laste van FOM) voor fase-1 Singaporese bedrijf besloot zijn R&D-vestiging in en 11 (waarvan één ten laste van FOM) voor fase- Nederland te sluiten. Voor de uitvoering van de 2 gehonoreerd. Hiermee was in totaal een bedrag lopende onderzoeksprojecten bij Nederlandse gemoeid van 2,9 miljoen euro (waarvan 0,325 miljoen kennisinstellingen heeft dit geen consequenties. euro ten laste van FOM en NanoNed en 0,866 miljoen De industriële gesprekspartner zal regelmatig naar euro ten laste van EL&I-middelen VG). Nederland komen voor inhoudelijk overleg. Naar aanleiding van de evaluatie van de Valorisation Vernieuwingsimpuls Grant in 2010 heeft STW begin 2011 een boekje De Vernieuwingsimpuls is een door NWO uitgevoerd uitgegeven, met als titel “Kosten voor de baat”. instrument van persoonsgebonden financiering voor Dat laat aan de hand van interviews en een compleet onderzoekers in diverse fasen van hun wetenschap- overzicht van alle activiteiten gefinancierd uit het pelijke carrière, van net-afgestudeerden (Rubicon), via budget van de Valorisation Grant zien hoe de net-gepromoveerden (Veni) naar onderzoekers die al Valorisation Grants in de praktijk werken en wat hun eerste prestaties als onderzoeker hebben geleverd succesfactoren zijn. (Vidi) tot intussen gerenommeerde onderzoekers die een eigen groep aan het opbouwen zijn (Vici). In 2011 werden binnen het werkterrein van STW zeventien aanvragen gehonoreerd: vijftien Veni’s en twee Vici’s. Voor Vidi’s werd in 2011 geen procedure afgerond.

NWO besloot in het verslagjaar wegens de toenemende aandacht voor valorisatie van onderzoeksresultaten kennisbenutting als selectiecriterium toe te voegen voor de Vernieuwingsimpuls. Dit criterium telt voor 20% mee in het eindcijfer.

Valorisation Grant De Valorisation Grant is een persoonsgebonden financiering voor ondernemende onderzoekers om innovatieve high-tech bedrijvigheid te ontwikkelen op basis van de kennis die zij binnen de universiteit of de onderzoeksinstelling hebben ontwikkeld. De Valorisa- tion Grant is een gezamenlijke activiteit van STW en FOM (vanuit het beëindigde programma NanoNed was

Ontwikkelingen binnen STW 11 Strategische van Zuid-Afrika, onder voorwaarde dat WOTRO en NRF samenwerkingsprogramma’s akkoord gaan met het business plan en de richtlijnen voor het programma. Het programma moet in de loop van 2012 van start kunnen gaan. Doel van het NWO-thema Funderend energieonderzoek programma is bestaande technologie in Nederland en Er was in het verslagjaar overleg gaande over een Afrika toegankelijk te maken voor duurzame ontwik programma over energiesystemen. keling in Afrika, met steun van kennisinstellingen en bedrijven. NWO-thema Verbinden van duurzame steden Hierin heeft STW haar Partnershipprogramma met Eiwitinnovatie ProRail ondergebracht. In 2011 sloot STW met het ministerie van EL&I een overeenkomst om gezamenlijk een onderzoeks- NWO-thema High Tech Systems and Materials programma over eiwitinnovatie uit te voeren. Het NWO heeft een thema High Tech Systems and programma daagt wetenschappers en ondernemers Materials ingesteld. STW is hiervan de trekker. Het uit om met nieuwe kennis, technologische vindingen thema beoogt NWO-onderzoek te stimuleren en te en praktische toepassingen een doorbraak te forceren coördineren dat past binnen de gelijknamige topsector. op het gebied van verduurzaming van de eiwitproduc- tie. Het programma sluit aan bij het topsectorenbeleid Innovatieve medische producten van de overheid. Begin 2012 ging de call voor het STW, NWO en ZonMw werken samen aan IMDI (het programma open. Innovative Medical Devices Initiative). De medisch- technologische activiteiten van STW zijn hierin goed in te passen. IMDI is onderdeel van de roadmap Healthcare van de topsector High Tech Systemen en Materialen en van de topsector Life Sciences and Health.

2Enrich Het bestuur van STW keurde het programma 2Enrich goed. Hier beoogt STW samen te werken met NWO, de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek voor de Tropen (WOTRO) en de National Research Foundation (NRF)

De Groningse hoogleraar en STW-projectleider Maria Antonietta Loi ontving de Minerva-Prijs 2011 van de Stichting FOM. Deze prijs is bedoeld voor de beste wetenschappelijke publicatie van een vrouwelijke fysicus in Nederland. Loi kreeg de prijs uit handen van Jos Benschop van ASML. Foto Bram Saeys Bram Foto

12 Jaarverslag STW 2011 Overeenkomst STW en 3TU-Federatie NWO-Groot STW en de 3TU-Federatie sloten in 2011 een nieuwe STW bracht over zes investeringsaanvragen voor samenwerkingsovereenkomst. De overeenkomst NWO-Groot een prioriteitsadvies uit aan NWO. heeft als doel exploitatiemogelijkheden van nieuwe (beschermde) kennis te vergroten. Deze overeenkomst Lead Agency Procedure is een goed voorbeeld van afstemming tussen eerste In de samenwerking van STW met de Deutsche en tweede geldstroom op basis van gezamenlijke doelen. Forschungsgemeinschaft (DFG) om een pilot Lead Agency Procedure op het terrein van chemische technologie uit te voeren zijn twaalf onderzoekers uitgenodigd een full proposal in te dienen. Dat heeft acht uitgewerkte onderzoeksvoorstellen opgeleverd waarbij STW de lead over zeven ervan heeft. De eerste honoreringen komen begin 2012. Het doel van de Varia samenwerking is grensoverschrijdende onderzoeks- samenwerking te bevorderen. Valorisatievaria Samen met Syntens heeft STW in 2011 de Academy Met de Britse Engineering and Physical Sciences for Entrepreneurship opgericht. Het doel is bij te Research Council (EPSRC) bestaat samenwerking in dragen aan het sneller naar de markt brengen van een groot project dat zandtransport langs kusten kennis. De eerste activiteit in 2011 bestond uit vier bestudeert. STW financiert alleen het Nederlandse workshops voor uitvoerders van projecten die in het deel in het project. najaar van 2010 een fase-1 Valorisation Grant hadden verworven. Deelnemers vonden de workshops vooral DUBBLE waardevol omdat ze ervaringen konden uitwisselen en STW heeft besloten haar bijdrage aan de Dutch Belgian zo van elkaar konden leren. Beam Line (DUBBLE) bij de Europese synchrotron faciliteit ESRF in Grenoble niet voort te zetten. Er In 2011 heeft het Rathenau Instituut samen met is onder STW-onderzoekers in Nederland te weinig STW en Technopolis een model ontwikkeld waarmee draagvlak om deze bundellijn in stand te houden. wetenschappelijke organisaties resultaten van hun valorisatiebeleid kunnen volgen en evalueren. Er is EUREKA weinig kennis over hoeveel kennisinstellingen, over- Ook in 2011 heeft STW in opdracht van de overheid het heden en bedrijven aan valorisatie doen en wat dat toezicht georganiseerd op de EUREKA-programma’s oplevert. Met het nieuwe model kunnen organisaties ITEA (Information Technology for European Advan- systematisch hun valorisatie-inspanningen monitoren. cement), MEDEA (Micro-Electronic Developments for De studie is gepubliceerd onder de titel “Waardevol – European Applications) en het vervolg daarop CATRENE Indicatoren voor Valorisatie” en onder andere begin (Cluster for Application and Technology Research in 2012 met de Tweede Kamer besproken. Europe on Nano Electronics). STW schakelt daarbij experts uit de Nederlandse onderzoekswereld in, In het verslagjaar kreeg STW van het ministerie van waarmee zij haar achterban enige toegang verschaft Onderwijs, Cultuur en Wetenschap een structureel tot deze grote, industrieel geleide programma’s. bedrag van 10 miljoen euro toegewezen (via de begroting van NWO) voor “de versterking van impact SIA/RAAK en valorisatie van onderzoek”. Het bedrag werd toe- Ook in de ronde 2011 van RAAK-pro, voor praktijk gewezen in de Strategische Agenda Hoger Onderwijs, gericht onderzoek in het HBO, georganiseerd door Onderzoek en Wetenschap. STW zal vanaf 2012 uit dit SIA (Stichting Innovatie-Alliantie) had STW een rol budget nieuwe programma’s binnen de topsectoren als adviseur voor de technisch getinte aanvragen. starten en het budget van de Valorisation Grant vergroten. Tevens werkt STW aan een nieuw valorisatie- instrument.

STW-directeur Eppo Bruins is secretaris namens NWO/’de wetenschap’ binnen het topteam High Tech Systemen en Materialen.

Ontwikkelingen binnen STW 13 De financiële situatie van STW de verschuiving van de Vernieuwingsimpuls – effect is 0,5% - en de stijging kosten komt door de verhoging STW heeft als doelstelling de haar toevertrouwde van de automatiseringskosten – doorbelasting NWO- middelen optimaal in te zetten voor hoogwaardig afdeling I&A - en implementatie IPMS. technisch-wetenschappelijk onderzoek, en te bevorderen dat de resultaten uit dit onderzoek worden De algemene reserve (onbestemd) en bestemde gebruikt door derden, de utilisatie. reserve (intern geoormerkt) is door gericht beleid met 1 miljoen euro afgenomen. De algemene reserve is na Jaarrekening 2011 resultaatbestemming 1 miljoen euro. Voor 3 miljoen In het jaar 2011 zijn de baten van STW afgenomen euro heeft het bestuur een bestemming aangewezen met 14,5 miljoen euro tot 75 miljoen euro. Deze daling en voor 12 miljoen euro zijn de gelden door derden komt door een afname van de middelen die door NWO beklemd en vastgelegd in bestemmingsvermogen. beschikbaar zijn gesteld voor nieuwe programma’s en Het totale eigen vermogen is na resultaatbestemming een verschuiving van de Vernieuwingsimpuls (Vidi) toegenomen met 4 miljoen euro tot 16 miljoen euro. van december 2011 naar januari 2012. In meerjarig De ontwikkelingen omtrent het gevoerde vermogens- perspectief is er geen sprake van een daling van de beleid worden periodiek gemonitord. Vernieuwingsimpuls. Liquide middelen De lasten uit hoofde van toekenningen bedroegen De doelstelling van het liquiditeitsbeheer is zorgen in het verslagjaar 65 miljoen euro. In 2011 is 27,5 dat er voldoende middelen zijn om tijdig de nood miljoen euro besteed aan het Open Technologie- zakelijke uitgaven te doen. De beschikbare liquiditeiten programma. Hiermee is in het OTP een honorerings- worden kortlopend aangehouden bij het Ministerie percentage van 32% gerealiseerd in aantallen en van Financiën ingevolge schatkistbankieren. De liquide 35% in geld. middelen zijn gestegen van 39 miljoen euro ultimo 2010 naar 55 miljoen euro ultimo 2011, een toe- Vijf nieuwe Perspectiefprogramma’s zijn gestart: name van 16 miljoen euro. De stijging is voornamelijk Nanoscopy, H-Haptics, Flash, Integral Flood Defence ontvangen subsidie van AgentschapNL in het kader en ONTIME voor een totaalbedrag van 23 miljoen van de eindafrekening voor de programma’s NanoNed euro. Daarnaast is er 6,5 miljoen euro besteed aan de en Tissue Engineering, totaal 25 miljoen euro. Zie ook Vernieuwingsimpuls en 8 miljoen euro aan overige stijging kortlopende schulden (balans) van betreffende programma’s, zoals GenBiotics, Valorisation Grant, programma’s. Partnership Philips, Internationale samenwerking (EPSRC), Simon Stevin Meesterschap en continuering Begroting 2012 van bestaande programma’s. De in 2009 gevormde De begroting voor de komende jaren reflecteert de reserve voor het programma GenBiotics is in 2011 vraag vanuit de markt naar meer vraagsturing en meer toegekend. programmatisch werken. Daarbij speelt STW binnen de beschikbare financiële middelen maximaal in op het Het verschil tussen begroting 2011 en realisatie is innovatiebeleid van het kabinet en de agenda’s van de voornamelijk te verklaren door de verschuiving van de topsectoren. Bovendien zal STW haar instrumentarium Vernieuwingsimpuls (zowel in de baten als lasten) en verder dynamiseren om snel en vakkundig in te kunnen de toekenning overige activiteiten, Partnerships, in springen op valorisatiekansen. Dankzij het structurele 2012 in plaats van 2011 (lasten). accres van 10 miljoen euro van OCW zal STW vanaf 2012 versterkt inzetten op publiek-private initiatieven Aan de kostenkant wordt met name gestuurd op de binnen de topsectoren en valorisatie. De baten zijn effectiviteit en efficiëntie van het bureau, niet alleen voor 2012 begroot op 84 miljoen euro. Vermeerderd bureau STW maar ook het programmabureau Nano- met de inzet van het eigen vermogen worden de NextNL. STW organiseert de projectadministratie, het toekenningen van nieuwe projecten in het jaar begroot financieel beheer, de communicatie en de juridische op 89 miljoen euro. ondersteuning voor NanoNextNL. De beheerskosten gerelateerd aan de totale baten zijn na verdisconte- Ontwikkelingen ring van bijdragen derden netto 5,0% voor 2011 en STW heeft zich tot doel gesteld om een kwaliteitskeur- 4,2% voor 2010. De ontwikkeling van de beheers merk op haar interne processen te verkrijgen. In 2012 kosten valt te splitsen in twee componenten: verlaging is gestart met het traject ISO 9001. In 2012 zal ook baten en stijging beheerskosten. Verlaging baten is het vervolgtraject worden gestart dat zich richt op het

14 Jaarverslag STW 2011 toegankelijk maken van informatie uit bestaande en Een inventarisatie die door het STW-bureau is gemaakt nieuwe ict-systemen (IPMS en ISAAC). leerde dat heel veel STW-onderzoek al in een topsector past (zie de illustratie). Interessant is dat dit allemaal onderzoek betreft dat door de academische gemeenschap zelf is voorgesteld, veelal in samenspraak met het bedrijfsleven. De inventarisatie geeft ook aan dat de topsector HTSM voor STW verreweg Externe ontwikkelingen de belangrijkste is, gevolgd door Life Sciences and Health, en Chemie. Topsectoren In het verslagjaar selecteerde het kabinet negen Nano inhoudelijke topsectoren (www.top-sectoren.nl/) die Nadat in 2011 de overheid formeel financiële mid- voor de Nederlandse (kennis)economie van groot delen toezegde voor het FES-voorstel High Tech belang zijn. Het beleid van het kabinet werd erop ge- Systems and Materials, kon de uitvoering van het richt voor elke topsector bedrijfsleven en wetenschap onderzoeksprogramma beginnen. Dit is in handen samen te laten omschrijven wat er in de sectoren van de Stichting NanoNextNL. Het programmabureau moet gebeuren. In de topsector High Tech Systemen hiervoor wordt uitgevoerd door STW. In 2011 belegde en Materialen (HTSM) werd nanotechnoloog Dave ook de stichting NanoLabNL haar programmabureau Blank (Simon Stevin Meester en UT-hoogleraar) be- bij STW. Verder voert STW het onderzoeksprogramma noemd tot vertegenwoordiger vanuit de wetenschap NWOnano uit. Tenslotte nam STW in 2011 de erfenis en STW-directeur Eppo Bruins tot secretaris namens over van Nanopodium, het projectbureau van de NWO/’de wetenschap’. Elk topteam heeft in 2011 Commissie Maatschappelijke Discussie Nanotechno- deelgebieden van zijn sector geïdentificeerd, voor elk logie. Deze erfenis bestaat uit enige hardware die deelgebied roadmaps opgesteld en op basis daar- ten tijde van de discussie is ontwikkeld en de website van een innovatiecontract geformuleerd. Daarin zal www.nanopodium.nl waarop alle projecten en kennis uiteindelijk worden vastgelegd hoeveel geld aan welk daaruit van Nanopodium gebundeld zijn. Zo zijn vele onderzoek besteed gaat worden. Dit moet in 2012 zijn nano-activiteiten in het STW-cluster Nano gebundeld beslag gaan krijgen. en daarmee wordt de rol van STW als Nano-trekker binnen NWO vormgegeven. De bundeling zal ook Het kabinet besloot in het verslagjaar dat NWO op de Nederlandse inbreng in Europese projecten en termijn 275 miljoen euro van haar budget op jaar internationale profilering van het Nederlandse nano- basis aan onderzoek voor de topsectoren zal moeten onderzoek bevorderen. Nano is – net als ICT – een bestemmen, vanaf 2012 al geleidelijk aan op te belangrijke topsector overstijgende roadmap binnen bouwen. NWO stelde bij elke topsector een eigen team HTSM. in om in kaart te brengen wat NWO al doet binnen de topsectoren en wat NWO zou moeten doen. Een eerste inventarisatie leerde dat STW in alle topsectoren actief is. Dat betekende dat medewerkers van het STW-bureau in alle NWO-teams hebben meegedraaid. STW trekt het HTSM-team. Kernindicatoren

Aandeel STW-onderzoek Budget: 75 M€ per topsector (42M€ van NWO, 23 M€ van EL&I, 10M€ van derden) Aantal onderzoekers (promovendi + postdocs – in Logistiek dienst bij de kennisinstellingen): circa 900 Creatieve industrie Agrofood Promoties : 74 Tuinbouw en Gebruikersrelaties: 1137 uitgangsmaterialen Gebruikerscommissiebijeenkomsten: circa 500 Water Energie Door STW georganiseerde congressen: circa 15 Chemie Publicaties: circa 625 Life sciences & Health Overeenkomsten kennisoverdracht: 58 High tech Octrooien: 12 Start-ups: 2 (exclusief Valorisation Grant Start-ups Valorisation Grant: 11

Ontwikkelingen binnen STW 15 1 In 2011 organiseerden 2 STW is een van de initia- STW en IPN voor het eerst tiefnemers van Llowlab, een gezamenlijk de tweedaagse wetenschapspaviljoen op het conferentie ICT.OPEN, bedoeld driedaagse muziek- en cultuur- voor ICT-onderzoekers, inclu- festival Lowlands. Llowlab Kennisoverdracht staat centraal sief alle onderzoeksscholen in laat zien hoe de wetenschap de informatica in Nederland. aan duurzaamheid werkt. Het in alles wat STW doet ICT.OPEN is de opvolger van paviljoen werd door 13.000 SIREN/NL en STW.ICT. Het festivalgangers bezocht. congres bood onder andere Foto STW. door zijn avondprogramma op de eerste dag veel gelegenheid voor promovendi om te netwerken. Foto Peter van Beek.

16 Jaarverslag STW 2011 1 De bedrijvenmarkt tijdens (Simon Stevin Meester, het jubileumcongres van STW. Moleculaire genetica, Rijks Aanwezig waren spin-offs en universiteit Groningen) en start-ups uit STW-onderzoek Peter Apers (voorzitter STW). en bedrijven die een Valorisation STW-Jaarcongres 2011: Grant van STW hebben ontvangen. 3 Loes Segerink (Universiteit Twente) werd STW 30 jaar 2 Ter gelegenheid van Simon Stevin Leerling 2011. het jubileumjaar besloot STW in 2011 twee Simon Stevin 4 Linda van den Bedem Meesters te honoreren. (oud-Technische Universiteit De prijzen werden uitgereikt Eindhoven) won de titel Simon door Halbe Zijlstra, staats Stevin Gezel 2011. Rechts secretaris van OCW. Van links van haar mede-finalisten naar rechts Eppo Bruins Marlies Kampschreur (directeur STW), Dave Blank (oud-Technische Universiteit (Simon Stevin Meester, Delft) en Robin Ohm nanotechnologie, Universiteit (oud-Universiteit Utrecht). Twente), Zijlstra, Oscar Kuipers Foto’s Bram Saeys.

2 3

Ontwikkelingen binnen STW 17

Opvallende resultaten uit het onderzoek

20 Overzicht programma’s en activiteiten

22 Inleiding

23 Open Technologieprogramma

37 Perspectief

42 Vernieuwingsimpuls

47 Nanotechnologie

19 Overzicht programma’s en activiteiten

Programma Looptijd Totaal Budget Uitvoering budget in 2011 programma in M€ in M€

Open Technologieprogramma open indiening 27,5 STW

Perspectief (inclusief bijdragen bedrijven): Green & Smart Process Technologies (GSPT) 2007-2013 6,0 STW Multiscale Simulation Techniques (MuST) 2007-2013 5 STW Smart Systems in Package (SmartSiP) 2007-2013 5,3 STW Thin Film Nanomanufacturing (TFN) 2007-2011 5,3 STW Autonomous Sensor Systems (ASSYS) 2008-2014 4,8 STW Clean Combustion Concepts (CCC) 2008-2014 6,5 STW GenBiotics 2008-2014 5,7 STW Smart Optics Systems (SOS) 2008-2014 5,5 STW Building on Transient Plasmas (BTP) 2009-2015 6,1 STW Integral Solutions for Sustainable Construction (IS2C) 2009-2015 6 STW Learning from Nature to protect crops (LFN) 2009-2015 6,5 STW NeuroSIPE 2009-2015 7 STW Bio-Based Geo & Civil Engineering (BioGeoCivil) 2010-2016 5,2 STW Cardiovascular Risk Management (CARISMA) 2010-2016 7,2 STW Generic Technology of Integrated Photonics (GTIP) 2010-2016 5,4 STW SMART Seperations for complex systems (SMARTSep) 2010-2016 6 STW From Waste to Resource (W2R) 2010-2016 4,5 STW Fundamentals and Application of Silicon Heterojunction solar cells (FLASH) 2011-2017 3,8 STW Human-Centered Haptics: H-Haptics 2011-2017 6 STW ONTIME: how to fix a (broken) circadian clock (OnTime) 2011-2017 5,5 STW Super-resolution Microscopy (‘Nanoscopy’) 2011-2017 5,4 STW Integral and sustainable design of multifunctional flood defences 2011-2017 4,7 STW

Partnership: Hyflux 2010-2014 3 STW, Hyflux Danone 2010-2015 3 STW, Danone Healthy Lifestyle Solutions 2011-2016 3 STW, NWO-NIHC, Philips Explorail 2011-2016 5 STW, NWO-MaGW, ProRail Meiosis 2011-2016 3 STW, Rijk Zwaan

Valorisation Grant 2004-onbepaald 2,9 STW, FOM, NanoNed

Samenwerking met NWO: Complexiteit 2010-2014 STW, NWO-EW Innovatieve Genomics Clusters 2004-onbepaald 9 STW, NGI Maatschappelijk Verantwoord Innoveren 2008-2012 12 STW, NWO Mozaiek 2004-onbepaald 4 STW, NWO Nieuwe Instrumenten in de Gezondheidszorg (NIG) 2008-2010 9 STW, NWO ZonMw, FOM Rubicon 2005-onbepaald 2 STW, NWO Smart Energy Systems (SES) 2010-2016 6 STW, NWO-EW

20 Jaarverslag STW 2011 Programma Looptijd Totaal Budget Uitvoering budget in 2011 programma in M€ in M€

NWO-Fonds Open Access 2010-onbepaald 2,5 ACTS, ALW, CW, EW, GW, MaGW, ZonMw, N, NGI, STW, WOTRO, FOM, NIHC NWOnano 2010-2015 10 STW, FOM, NWO-ALW, NWO-CW, ZonMw

Vernieuwingsimpuls: Veni 2000-onbepaald 4,5 STW, NWO Vidi 2000-onbepaald 4,25 STW, NWO Vici 2000-onbepaald 9 STW, NWO

FES-programma’s: NanoNextNL 2010-2016 250 STW NanoLabNL 2011-2013 37 STW, Zernike Institute of Advanced Materials, MESA+ Institute of Nanotechnology, Kavli Institute of Nano science, TNO Delft, TU/e, Philips Innovation Services

Samenwerking met derden: ERA-net NanoSci-E+ 2005-2011 3 STW, FOM ERA-net SIINN 2011-2014 STW en 19 partners uit 14 verschillende landen JACQUARD 2001-2015 17 STW Sentinels 2004-2014 8,3 STW

STW-platformactiviteiten: Adaptieve Intelligentie (SNN) 1995-onbepaald STW STW.ICT (conferentie) 2010-onbepaald STW Sense of Contact (conferentie) 1998-2014 STW Schone en Zuinige Verbranding (COMBURA) 1997-onbepaald STW

Simon Stevinprijzen: Simon Stevin Meester 1998-onbepaald 500 k€ STW Simon Stevin Gezel 2005-onbepaald 5 k€ STW Simon Stevin Leerling 2008-onbepaald 1k€ STW

Valorisatieworkshops: Kennisbescherming en -exploitatie 2006-onbepaald STW Oriëntatie op ondernemerschap 2006-onbepaald STW

Monitoring: ITEA 2001-onbepaald STW, AgentschapNL MEDEA+ / CATRENE 2001-2008/2008-2011 STW, AgentschapNL Bsik-programma’s 2004-2011 STW, AgentschapNL, NWO

Opvallende resultaten uit het onderzoek 21 Inleiding

In dit hoofdstuk presenteren wij een aantal aansprekende resultaten uit het onderzoek. De voorbeelden zijn gerangschikt naar financieringsinstrument. Open Technologieprogramma, Perspectief, Partnership, Valorisation Grant, Vernieuwingsimpuls, overige activiteiten. Binnen elke activiteit is aangegeven in welk van de werkterreinen, zoals die binnen STW worden gehanteerd, het onderwerp past: Informatie- en Communicatietechnologie en Elektrotechniek; Systemen, Energie en Materialen; Chemie, Milieu en Water; Life Sciences & Technology; Nanotechnologie.

22 Jaarverslag STW 2011 Open Technologie- programma

Opvallende resultaten uit het onderzoek 23 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Chemie, Milieu en Water Universiteit Twente Prof.dr. E.W.C. van Groesen 07216

in een 200 meter lange golftank. De experimenten behelsden windgolven zoals die door de wind worden opgewekt. Karakteristiek is het zeer onregelmatige gedrag: de golven zijn van wisselende hoogte, veroor- Freak waves verklaard en zaakt doordat de fases van de golven bijna willekeurig voorspelbaar gemaakt verdeeld zijn. In twee runs van in totaal 2300 golven ontdekten we met onze nauwkeurige numerieke simu- laties drie freak waves met golfhoogten met meer dan 2,5 maal de significante hoogte van omringende golven. Nader onderzoek toonde aan dat de bijdrage van Een videoregistratie op 1 januari 1995 vanaf het niet-lineaire effecten aan de golfhoogte klein is, maar Draupnerplatform voor de kust van Noorwegen dat de extreme golfhoogte wordt veroorzaakt door veranderde de wetenschappelijke aandacht voor lineaire interferentie van een aantal naburige energie extreem hoge golven. Tot die tijd werden de rijke golven met bijna dezelfde fase. Gedurende de vele verhalen van zeevarenden over een ‘zeer voortplanting is de meeste energie op elk tijdstip plotselinge hoge golf’ (zie afbeelding 1) of een samengebracht in een enkele golf die langzaam zijn ‘diep gat in de zee’ beschouwd als schippers- energie afstaat aan de daarachter lopende golf. Hier- latijn. Maar de registratie (zie afbeelding 2) en door wordt op één plaats de trein van hoge golven als schade aan het onderdek maakten duidelijk dat één hoge golf gezien (zie afbeelding 3). Gebaseerd op zo’n hoge golf van ruim 25 meter wel degelijk het inzicht van interferentie hebben we een nieuwe voor kan komen in een zee met veel lagere voorspellingsmethode voor uni-directionele golven andere golven. Sinds die tijd is veel onderzoek ontwikkeld en met succes getest. gedaan naar deze zogenaamde ‘freak’ of ‘rogue’ De numerieke code is ook geschikt voor het bereke- waves, maar tot op heden is ons begrip over het nen van havengolven of golven met extreem lange ontstaan en de frequentie ervan nog steeds periode die LNG-tankers in ongewenste resonantie minimaal. kunnen brengen. In de offshore engineering zal de code gebruikt worden voor een real-time voorspelling Het meeste internationale onderzoek zoekt een van met radar veraf gemeten binnenkomende golven verklaring in het effect van niet-lineaire energie-uit- om helikopterlandingen of plaatsing van windturbines wisseling tussen golven. Hiervoor wordt de befaamde ook in hogere zeeën mogelijk te maken tijdens korte Benjamin-Feir instabiliteit als model genomen, en zelfs perioden van rustige golven. gebruikt voor waarschuwingen voor freak waves bij oceaanreizen. 1 Een freak wave gefotogra- De (grijze) krommen geven Ons onderzoek heeft bijgedragen aan een andere feerd vanaf een Amerikaans op elke plaats de maximale invalshoek na de ontdekking van enkele freak waves schip. Bron Fotobibliotheek en minimale uitwijking aan, die ‘toevallig’ optraden in experimenten bij MARIN NOAA. die bereikt wordt door de zich voortplantende hoge 2 Het oorspronkelijk golf of na overdracht door de gemeten golfsignaal van daarachter komende golven de Draupnergolf. op latere tijdstippen: een trein 1 van hoge golven. De groene 3 Het gesimuleerde driehoekjes corresponderen golfpatroon (in rood) op met de golfhoogten zoals die het tijdstip van de grootste op die plaatsen op dat tijdstip golfhoogte (hier op x=0) voor bij het (geschaalde) MARIN- (een geschaalde versie van) experiment werden gemeten. STW-jaarverslag 2011, Onderzoeks project STW 7216

een MARIN-experiment om de Draupnergolf na te bootsen.

2 3 STW-jaarverslag 2011, Onderzoeks project STW 7216 Fig 1: Het oorspronkelijk gemeten tijdsignaal van de Draupnergolf

Fig 1: Het oorspronkelijk gemeten tijdsignaal van de Draupnergolf

Fig 2: Het gesimuleerde ruimtelijke golfpatroon (in rood) op het tijdstip van de grootste golfhoogte voor (een geschaalde versie van) een MARIN-experiment om de Draupnergolf te imiteren. De (grijze) krommen geven op elke plaats de maximale en minimale uitweiking aan; die worden bereikt door de zich voortplantende hoge golf of na overdracht door de daarachter komende golven op latere tijdstippen: een trein van hoge golven. Ter controle van de simulatie geven de driehoekjes de golfhoogten aan zoals die op die plaatsen bij het (geschaalde) MARIN-experiment werden gemeten.

24 Jaarverslag STW 2011

bestaat uit twee vlakken van parallelle dunne draden met een onderlinge afstand van een paar millimeter. De draden in de twee vlakken maken een hoek van 90º met elkaar. Hierdoor ontstaat een grid van Statische mengers vergroten overdracht van ‘kruispunten’. Door zeer snel de geleiding tussen twee gasvormige stoffen naar een vloeistof draden, elk uit een verschillend vlak, voor alle mogelijke dradenparen te meten kan een tomografische reconstructie van de verdeling van de luchtbelletjes in de buis gevonden worden op de plaats van de sensor. De geleiding is evenwel niet begrensd in een kleine De overdracht van gasvormige stoffen naar een ruimte en daarom is een speciale procedure ontwik- vloeistof komt veel voor in de procesindustrie. keld om de data te interpreteren en de grootte van De toepassingen zijn zeer divers en te vinden de belletjes te bepalen. in bijvoorbeeld de (petro-)chemische industrie, Uit het onderzoek blijkt dat statische mengers biotechnologie en afvalwaterzuivering. In dit gebruikt kunnen worden om de stofoverdracht te STW-project bestuderen we de toepasbaar- vergroten. Bij grotere luchttoevoer zijn de mengers heid van statische mengers in een continue in staat het samenvloeien van de belletjes tegen te procesvoering. De wetenschappelijke vraag is, gaan, zodat het uitwisselend oppervlak voldoende hoe groot de overdracht van zuurstof uit lucht groot blijft. Hierdoor en door de afwezigheid van naar water is en hoe zich die ontwikkelt als de bewegende delen kunnen statische mengers een luchttoevoer wordt opgevoerd. Dat laatste is economisch alternatief bieden voor stofoverdracht wenselijk om de efficiëntie en effectiviteit van ten opzichte van gangbare methoden. de processen te maximaliseren.

1 Delen van een statische De globale zuurstofoverdracht is eenvoudig te meten menger in een buisreactor. door het stromende water eerst geheel van zuurstof Foto Chemineer Kenics te ontdoen en vervolgens luchtbelletjes in de stroming 2 Bellenstroming stroom- te injecteren. Stroomafwaarts wordt met behulp van afwaarts van een statische zuurstofsensoren de hoeveelheid zuurstof in het menger. water gemeten. De overdracht wordt gekarakteriseerd 2 door de grootheid kla, waarbij kl de overdrachtsco- ëfficiënt is en a het uitwisselende oppervlak tussen de belletjes en het water per volume-eenheid. Een groter oppervlak verhoogt de zuurstofoverdracht. De zuur-

stofsensoren leveren enkel de combinatie kla op. Om beide parameters individueel te kennen dient dus of

kl of a gevonden te worden; kl is zeer moeilijk en daarom concentreert het onderzoek zich op a. Door de hoge volumefractie luchtbellen (ongeveer 10 %) is meting van het uitwisselend oppervlak met snelle camera’s niet mogelijk. Een zogenaamde wire-mesh sensor biedt hier uitkomst. Deze sensor

Opvallende resultaten uit het onderzoek 25 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Life Sciences & Technology Wageningen Universiteit & Prof.dr.ir. B. Kemp 07722 Researchcentrum

genuttigde voer. Ook eten biggen meer en groeien ze beter als ze in het kraamhok samen met hun moeder kunnen foerageren, en vertonen ze vervolgens na spenen minder stress-gerelateerd gedrag. Biggen leren beter eten als ze dat Het leren van de moeder begint al vroeg. Biggen samen met de zeug doen nemen geuren uit het voer van hun moeder al in de baarmoeder waar, en herkennen deze na de geboorte. Als ze na het spenen aan deze geuren worden blootgesteld, eten en groeien ze meer, en hebben ze minder last van stress en speendiarree. Het vergro- Pas gespeende (van de zeug gescheiden) ten van mogelijkheden voor informatieoverdracht biggen in de varkenshouderij eten vaak onvol- tussen zeug en big stimuleert dus de ontwikkeling doende en hebben last van stress. Veel biggen van voeropnamegedrag bij biggen en vermindert zijn nog afhankelijk van moedermelk als ze speenproblemen. In de huidige varkenshouderij zijn er gespeend worden en hebben weinig ervaring echter voor biggen weinig mogelijkheden om van hun met de opname van vast voedsel. Het voer dat moeder te leren eten, omdat de zeug ander voer krijgt na het spenen wordt aangeboden laten biggen in een voor de biggen onbereikbare bak, en omdat ze dan ook vaak lang staan, met grote gezond- in het kraamhok weinig bewegingsvrijheid heeft. Het heids- en welzijnsproblemen tot gevolg. project leidde, in samenwerking met gebruikers, tot de ontwikkeling van family feeders waaruit zeugen In het STW-project ‘Faciliteren van de ontwikkeling en biggen samen kunnen eten, en heeft bijgedragen van zelfstandige voeropname bij biggen door middel aan de ontwikkeling van kraamsystemen met meer van verticale (moeder-jong) informatieoverdracht’ mogelijkheden voor de interactie tussen zeug en big. werd onderzocht hoe het eetgedrag van biggen Het concept van prenatale geuroverdracht is boven- verbeterd kan worden. Het leren van de moeder blijkt dien verwerkt in een nieuw voerproduct voor zeug en een grote rol te spelen. Biggen zijn eerder geneigd big. Kennis uit het project, gerapporteerd in diverse een nieuw voer te proberen in de aanwezigheid van wetenschappelijke publicaties, wordt dus al toegepast hun moeder. Zelfs het kort observeren van hun etende en draagt daarmee bij aan de ontwikkeling van een moeder leidt bij biggen later – in afwezigheid van duurzame varkenshouderij. de zeug – tot een grotere inname van het door haar

Biggen worden in de baarmoeder al blootgesteld aan geuren uit het voer van hun moeder en herkennen deze geuren na de geboorte.

26 Jaarverslag STW 2011 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Systemen, Energie en Materialen Technische Universiteit Delft Prof.dr.ir. T.J.C. van Terwisga 07781

verbetering van de kennis van de mechanismes van bellensmering en de effectiviteit van luchtfilms, zodat betere luchtsmeringsystemen voor schepen kunnen worden ontwikkeld. Weerstandsreductie bij schepen door luchtsmering terug naar het lab Voor een beter begrip van de mechanismes van weerstandsreductie door luchtbellen, zijn twee verschillende testopstellingen ontwikkeld. In de Taylor-Couette-opstelling van de Universiteit Twente is onderzoek gedaan naar het gedrag van luchtbellen Scheepsbouwers proberen voortdurend schepen in een grenslaag. Het voordeel van deze opstelling te ontwikkelen met een lager brandstofverbruik. met twee roterende concentrische cilinders is dat een Met de huidige hoge brandstofprijzen en de statistisch stationaire stroming kan worden gemaakt vooruitzichten van verdere krapte van brandstof waarvan de wrijvingsweerstand nauwkeurig kan worden wordt deze noodzaak alleen maar groter. Vorm bepaald met het koppel dat wordt gemeten aan de en golfmakende weerstand zijn tegenwoordig cilinders. De bellenverdeling in de stroming is gemeten sterk geminimaliseerd, maar de grootste bijdrage en visceuze schaaleffecten op de totale weerstand en aan de weerstand van een schip (vaak meer dan het gedrag van de bellen zijn geanalyseerd. 50 %) is de wrijvingsweerstand van de romp. Daarnaast is het gedrag van bellen in zowel een zich De afgelopen tientallen jaren zijn verschillende weer- ontwikkelende grenslaag als in een ontwikkelde standsreducerende technieken bestudeerd. In labora- grenslaag van een kanaalstroming onderzocht in de toriumopstellingen zijn veelbelovende weerstandsver- perspex watertunnel van de Technische Universiteit minderingen bereikt van 80 % door luchtbelleninjectie Delft. Het gedrag van geïnjecteerde bellen en stro- en wel 90 % door luchtfilms. Helaas werden deze ming hieromheen zijn bestudeerd met hogesnelheids- resultaten alleen bereikt kort na injectie en zolang video en met particle image velocimetry (PIV). Deze de film stabiel bleef. Onderzoek met scheepsmodel- technieken hebben inzicht gegeven in de complexe len in een sleeptank door het MARIN (Wageningen) bel-vloeistofinteractie. Voor een betere interpretatie begin 2000 liet een netto vermogensreductie zien van de metingen zijn eveneens DNS-berekeningen (incl. het benodigde vermogen voor compressie van uitgevoerd aan onvervormbare bellen. de lucht) van 5 tot 10 % voor beide technieken. In de praktijk bleek dat de winst voor luchtbellensmering Tijdens en mede door dit onderzoek kwam er steeds echter terug loopt naar 1 à 2%. Op het eerste gezicht meer bewijs dat luchtsmering door bellen in de praktijk lijken deze resultaten teleurstellend gezien de grote een niet of weinig effectieve vorm van weerstands- bijdrage van de wrijving aan de totale weerstand van vermindering is, en dat weerstandsvermindering door een schip en de grote eerder bereikte weerstandsver- luchtfilm of luchtkamers betere perspectieven biedt. minderingen in laboratoria. De behaalde besparingen De cavitatietunnel van de TU Delft is hiertoe geschikt zijn echter bereikt met luchtinjectiesystemen, coatings gemaakt voor studies aan luchtfilms en luchtkamers. en rompvormen die zijn ontworpen met een beperkte Parallel met deze ontwikkeling bleek uit proeven met kennis van de verantwoordelijke weerstandsreduce- een prototype binnenvaartschip op initiatief van rende mechanismes. Het STW-project beoogt een Damen Shipyards in Nederland dat er in de praktijk tot circa 20 % totale vermogensreductie mogelijk is met luchtkamers. Het nog lopende onderzoek richt zich nu op studies naar de effectiviteit van luchtfilms en de gevoeligheid hiervan voor verstoringen.

Van laboratorium naar (Foeth et al. 2009) en rechts prototype en terug! Links het een vlakke plaatopstelling in de onderaanzicht van een lucht- Friction Drag Tunnel van de TU- bellengesmeerd scheepsmodel Delft. Onder een schematische (MARIN Wageningen), midden weergave van de plaatopstel- een prototype binnenvaart- ling. De stroming is naar links. schip met bellensmering

Opvallende resultaten uit het onderzoek 27 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Informatie- en Communicatietechnologie Universiteit Twente Prof.dr.ir. P.H. Veltink 08003 en Elektrotechniek

Bij gewoon lopen is echter niet alleen het energieverbruik van belang, maar ook de coördinatie van de energiegeneratie en –absorptie bij heup, knie en enkel in de verschillende fasen van de loopcyclus. Een slimme prothese die Het kan dan ook zijn dat iemand bij wie het hele been geen energie verspilt is geamputeerd en die nu een bovenbeenprothese heeft, het lopen minder energie kost als de prothese met een rem goed gecoördineerd energie onttrekt aan de knie, dan met een prosthese waarbij geen energie wordt onttrokken. Lopen hoeft maar weinig energie te kosten. In feite moet een goede bovenbeenprothese geen De verliezen die ontstaan bij het maken van energie verspillen en toch goed gecoördineerd de knie grondcontact en door wrijving hoeven slechts en enkel actueren, zodanig dat op de juiste momenten te worden gecompenseerd. De mens loopt energie wordt onttrokken en toegevoerd aan beide echter niet erg efficiënt. Een gezonde persoon gewrichten. De energie die wordt onttrokken moet genereert veel warmte door spiersamentrek- dan tijdelijk worden opgeslagen. Dit kan het beste in kingen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat een veer, omdat die dat efficiënt kan, dat wil zeggen Oscar Pistorius met een eenvoudige veer aan zonder noemenswaardige verliezen. zijn deels geamputeerde onderbeen sneller kan In het STW-project ReflexLeg hebben promovendus lopen dan menig gezonde topatleet. Ramazan Unal en ingenieur Bas Behrens een bovenbeenprothese ontwikkeld die knie en enkel efficiënt en goed gecoördineerd actueert zonder energie te verspillen. Beide gewrichten zijn op een slimme manier gekoppeld met een veer en een schakelend mechanisme. Deze veer slaat energie die aan de knie wordt onttrokken tijdens de zwaaifase tijdelijk op en gebruikt deze ter ondersteuning van de afzet bij de enkel. De afzet wordt, daarnaast, nog verder onder- steund met energie uit de standfase die een tweede veer om de enkel tijdelijk opslaat. Voor dit unieke nieuwe concept is inmiddels patent aangevraagd. Ramazan en Bas hebben besloten hun eigen bedrijf te starten waarin ze hun nieuwe prothese-ideeën verder ontwikkelen. Ze krijgen daartoe een valorisation grant van STW. Intussen kijkt een van de leidende prothese- bedrijven die in de gebruikerscommissie is vertegen- woordigd over hun schouder mee.

28 Jaarverslag STW 2011 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Informatie- en Communicatietechnologie Universiteit Twente Prof.dr. R.J. Boucherie/ 08140 en Elektrotechniek Dr.ir. E.W. Hans

LogiDOC kijkt naar verschillende aspecten van de zorgketen in ziekenhuizen. Verpleegafdelingen zijn vaak de laatste schakel in deze keten en hebben last van de wisselende werkdruk die het gevolg is van Efficiënter werken in ziekenhuizen de variaties in de aantallen patiënten die van andere met behoud van zorgkwaliteit afdelingen komen en van de wisselende verblijfsduur van patiënten. Het is de kunst met een goed even- wicht tussen de hoeveelheid verplegend personeel en de personeelskosten toch de kwaliteit van de zorg te kunnen garanderen. In nauwe samenwerking met het Het STW-project LogiDOC heeft als doel zieken- AMC in Amsterdam, het LUMC in Leiden en het NKI in huizen te helpen hun processen effectiever en Amsterdam heeft LogiDOC een analytisch model ont- efficiënter te organiseren. Het onderzoek richt wikkeld om de bezetting van de verpleegafdeling op zich op het ontwikkelen en implementeren van uurbasis te schatten. In dit model zit informatie over nieuwe concepten voor planning en beheer in geplande operaties en verwachte spoedgevallen. Het ziekenhuizen. Dat moet leiden tot een hogere leidt tot diverse methoden om een flexibele hoeveel- productiviteit met de beschikbare middelen, heid verplegend personeel in te roosteren. zorg van een hogere kwaliteit en een hogere kwaliteit van werken. In het bijzonder richten Het model om de bezetting van de verpleegafdeling we ons op het optimaliseren van het hele pad op uurbasis te voorspellen en de vereiste hoeveelheid van zorgverlening in plaats van concentreren op personeel te bepalen is op het AMC geïmplementeerd afzonderlijke afdelingen of centraal gedeelde en wordt daar nu gebruikt om het reorganiseren van middelen. Op het project werken vier promo- alle verpleegafdelingen te ondersteunen. Het zal ook vendi van het Center for Healthcare Operations worden gebruikt voor het verbeteren van roosters Improvement and Research (CHOIR) van de voor de operatiekamers. De volgende stap is de ont- Universiteit Twente, in nauwe samenwerking wikkeling van een gebruikersvriendelijke tool voor het met ruim tien ziekenhuizen en IT-ontwikkelaar ondersteunen van beslissingen om de methode voor ORTEC. het flexibel inzetten van personeel overal in te voeren en de resultaten voor andere ziekenhuizen beschikbaar te maken.

Legend: Master Surgery Ward pooling Resources Data Schedule Patient ward Planning assignment decisions Ward 1 Case Operating Mix Rooms (Flexible) ... staffing levels

Emergency Optional Acute Ward n Het model om de bezetting op uurbasis van verpleegafde- Department Diagnostic Ward lingen en de daarbij vereiste hoeveelheid personeel te voorspellen.

Opvallende resultaten uit het onderzoek 29 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Life Sciences & Technology Universitair Medisch Prof.dr. S.J. Bergé 10315 Centrum St. Radboud

Wanneer een patiënt een operatie aan het gezicht ondergaat (bijvoorbeeld een operatie waarbij de onderkaak naar voren of achteren moet worden geplaatst) wordt het hoofd van de patiënt gescand Prominente rol voor driedimensionale met behulp van deze technieken. Het wordt echter beeldvorming bij gezichtsoperaties pas echt interessant wanneer de verschillende structuren kunnen worden samengevoegd. Hierdoor ontstaat een 3D-model waarvan de sterke punten van elke techniek tot uiting komen. Dit 3D-model bevat nauwkeurige en realistische informatie van de huid Vanuit anatomisch en functioneel oogpunt (verkregen uit de 3D-foto), nauwkeurige informatie is het aangezicht een complexe structuur die van de botstructuren (verkregen uit de cone-beam onderverdeeld kan worden in drie groepen: CT) en nauwkeurige tandinformatie (verkregen uit de weke delen (huid, spieren, vetweefsel, etc.), digitale gebitsmodellen). Verschillende wetenschap- botstructuren en tanden. Met behulp van pelijke publicaties over deze fusiemodellen zijn het 3D-scans is het mogelijk een nauwkeurig beeld afgelopen jaar gepubliceerd door het 3D Lab van de te krijgen van deze verschillende structuur- afdeling Mond, Kaak en Aangezichtschirurgie. Bij de groepen. Voor het vastleggen van de huid kan voorbereiding van operaties in het aangezicht heeft gebruik gemaakt worden van een 3D-camera, een dergelijk fusiemodel grote voordelen. die het huidoppervlak op een fotorealistische Een voordeel van het werken met deze driedimensio- manier kan weergeven in drie dimensies. Voor nale beelden is dat de betrouwbaarheid van de ingre- het vastleggen van de botstructuren van het pen beter wordt, omdat van tevoren beter gepland kan aangezicht wordt tegenwoordig gebruik geworden wat er tijdens een operatie gaat gebeuren. maakt van cone-beam CT (een goed alternatief Voorheen werden deze beslissingen veelal door de voor conventionele CT met minder nadelige chirurg genomen tijdens de operatie, terwijl dit nu veel effecten). De tanden kunnen met behulp van meer in de fase voorafgaand aan de operatie gebeurt. digitale gebitsmodellen worden vastgelegd. Dit wil niet zeggen dat 3D-beeldvorming chirurgie per definitie gemakkelijker maakt. De afgelopen jaren heeft 3D-beeldvorming een steeds prominentere rol ingenomen in de behandelplanning en evaluatie van chirurgische ingrepen. Deze techniek is op een groot aantal gebieden toepasbaar, van het voorbereiden van complexe gezichtsoperaties tot het verwijderen van verstandskiezen.

Fusiemodel opgebouwd uit 3D-foto (huidoppervlak), CBCT (botstructuren) en digitale gebitsmodellen (tanden).

30 Jaarverslag STW 2011 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Life Sciences & Technology Vrije Universiteit Amsterdam Prof.dr. B. Teusink 10619

Dit fenomeen is nu al een tijdje bekend voor belangrijke “beslissingen” die cellen kunnen nemen, zoals het wel of niet vormen van sporen, belangrijk bij bijvoorbeeld het doden van bacteriën voor voedselveiligheid. Alle micro-organismen zijn gelijk, maar Het blijkt echter dat dergelijke heterogeniteit ook een sommige zijn meer gelijk dan andere… belangrijke rol speelt bij een heel klassiek fenomeen in de microbiologie, de lag fase: als micro-organismen in een veranderende omgeving terecht komen, duurt het een tijdje voordat ze weer gaan groeien. Zulke lag fases zijn belangrijk voor industriële fermentaties, Als micro-organismen delen, ontstaan clones, omdat ze tijd kosten en tijd is geld. Beter begrip van identieke kopieën van de oorspronkelijke “moe- de mechanismen van lag fases kan mogelijk aan dercel” (op een paar kleine kopieerfoutjes na). knopingspunten geven voor het verkorten ervan. Tot voor kort werd een bacteriecultuur daarom gezien als een heel homogene populatie met Men dacht altijd dat de lag fase ontstaat door cellen met identieke eigenschappen. Met de adaptatie: cellen hebben tijd nodig om zich aan de komst van moderne fluorescentiemicroscopie en nieuwe omgeving aan te passen. Nu blijkt echter dat GFP (Green Fluorescent Protein) fusie-eiwitten, als je kijkt naar de respons van individuele cellen op kunnen we kijken naar het gedrag van individu- zo’n omgevingsverandering, sommige cellen meteen ele cellen, en waar we ook kijken zien we dat die gaan groeien, terwijl andere dat helemaal niet doen. vlieger niet opgaat. Zelfs genetisch identieke Bi-stabiliteit dus. Hoe groter het aantal cellen dat cellen, onder exact dezelfde condities, blijken meteen gaat groeien, hoe korter de lag fase. In ons verschillend gedrag te kunnen vertonen. STW-project heeft Ana Solopova (Rijksuniversiteit Groningen) het bestaan van dergelijke heterogeniteit Hoe kan het dat twee genetisch identieke bacteriën nu voor het eerst kunnen aantonen in een culture onder dezelfde condities iets totaal anders gaan van Lactococcus lactis, een bacterie die veel wordt doen? Een belangrijk mechanisme dat het kan ver- gebruikt als starterculture voor het bereiden van kaas. klaren is bi-stabiliteit, een fenomeen waarbij twee Het ontrafelen van het mechanisme hierachter is in stabiele toestanden tegelijkertijd mogelijk zijn. In volle gang, met de hoop om de betrokken industrieën welke toestand een cel terecht komt, hangt af van de nieuwe leads te geven voor het verbeteren van hun toevallige begintoestand van de cellen. Deze toestand fermentaties. is toevallig, omdat bijvoorbeeld de ene cel net aan het delen was, en de andere niet.

In het groeimedium, waarin glucose en cellobiose zit, vertonen genetisch identieke L. lactis MG1363 (Lac+) bac- teriën verschillende fenotypes onder dezelfde groeicondities. Slechts een van de subpopu- laties groeit op de cellobiose terwijl de andere subpopulatie stopt met groeien als de glucose op is (zwarte cellen). Foto Ana Solopova, Moleculaire Genetica, RuG.

Opvallende resultaten uit het onderzoek 31 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Life Sciences & Technology Academisch Medisch Centrum Prof.dr. M.L. Kapsenberg 10725

geheel onschuldige stoffen, zorgen dendritische cellen voor regulerende T-cellen.

Allergische rinitis en astma kunnen in de kiem worden Dendritische cellen geven lucht gesmoord met allergeen-specifieke immunotherapie. aan allergiepatiënten De therapie wordt al meer dan honderd jaar toegepast. Bij de therapie wordt over een aantal jaren een oplopende dosis van allergeen toegediend. Uit recent onderzoek is duidelijk geworden dat het succes van de therapie is gebaseerd op het ontstaan van regule- Allergische rinitis en astma zijn in de laatste rende T-cellen. De therapie is echter tijdrovend, vraagt tientallen jaren spectaculair toegenomen. veel therapietrouw van de patiënt, en de effectiviteit De luchtwegklachten kunnen buitengewoon is nog niet optimaal. Ook is er een minimaal risico op belastend zijn, soms zelfs levensbedreigend. averechtse effecten. Ze worden meestal bestreden met lokale ontstekingsremmers. Deze farmaca pakken In het op 1 januari 2011 gestarte STW-project van echter niet de oorzaak aan. Allergie wordt vier onderzoeksgroepen van de academische zieken- veroorzaakt door een overbodige reactie van huizen AMC, LUMC en Erasmus MC is alle expertise helper T-immuuncellen op onschuldige stoffen gebundeld om de allergeen-specifieke immunotherapie (allergenen) uit onze omgeving. Helper T-cellen aan te scherpen. Daarbij wordt gebruik gemaakt van beschermen bij infectie. Ongewenste reacties nieuwe kennis over hoe natuurlijke en kunstmatige op onschuldiger zaken worden tegengegaan toevoegingen (“adjuvanten”), via hun effect op dendri- door regulerende T-cellen, de natuurlijke ont- tische cellen, de balans tussen helper en regulerende stekingsremmers. De balans tussen helper en T-cellen naar hun hand zetten. Ook wordt een nieuwe regulerende T-cellen is bij allergie ontspoord! antilichaamtechnologie toegepast om de combinatie van allergeen en adjuvant direct naar dendritische De balans tussen helper en regulerende T-cellen cellen te loodsen. Een minimale allergeendosis heeft wordt bepaald door dendritische cellen, cellen met daardoor maximaal effect. De magic bullet van deze geweldige uitlopers waarmee hen binnendringende doelgerichte allergeen en adjuvant zal dendritische microben niet kunnen ontgaan. Bij infectie met cellen van allergiepatiënten verleiden tot het snel gevaarlijke microben regelen dendritische cellen creëren van een meer gebalanceerde T-celrespons vervolgens het ontstaan van beschermende helper en dus … meer lucht. T-cellen. In geval van ongevaarlijke microben, of zelfs

Een microscoopopname van een dendritische cel die microben heeft opgenomen.

32 Jaarverslag STW 2011 Nieuwe Instrumenten in de Gezond- Universiteit Projectleider Project heidszorg (NIG) Leids Universitair Medisch Centrum Dr.ir. R.J. van der Geest 10894 Life Sciences & Technology

De introductie van deze hele-lichaam MRI-protocollen heeft belangrijke klinische voordelen. Er is echter ook een groot aantal nieuwe uitdagingen verbonden aan het afbeelden van het hele lichaam. Bijvoorbeeld, Beeldanalyse voor scans van het hele lichaam worden samengesteld uit whole-body MRI deelscans met een kleine overlap die met elkaar worden samengevoegd: dit gebeurt nu nog vaak hand- matig, waarbij niet voor vervormingen wordt gecor- rigeerd. Daarnaast ligt een uitdaging in het inzichtelijk maken en presenteren van de grote hoeveelheid De MRI-afbeeldingtechniek maakt het mogelijk beelddata. Ook detectie en kwantificering van belang- om het hele lichaam in één scansessie af te rijke gegevens zoals abnormaliteiten in bloedvaten en beelden. Nieuwe protocollen worden bijvoor- oncologische afwijkingen is van groot klinisch belang. beeld ontwikkeld waarmee in één scan cardiovasculaire risicofactoren worden bepaald. Hier- Een eerste resultaat van ons onderzoek is een proto- mee is het mogelijk om het hele vaatstelsel af te typesysteem waarmee een radioloog op interactieve beelden, terwijl tegelijkertijd de hoeveelheid en wijze een tweetal MRI-opnamen, gemaakt op verschil- verdeling van het lichaamsvet kan worden ge- lende tijdsmomenten, kan vergelijken om zo het effect meten. Een teveel aan vet in de buikholte is een van behandeling van bottumoren eenvoudig vast te belangrijke risicofactor voor de ontwikkeling van stellen. Fabrikanten van MRI-scanners en -bedrijven harten vaatziekten, en gecombineerd met een die zich toeleggen op de ontwikkeling van gespeciali- afbeelding van het hele vaatstelsel, biedt MRI seerde software voor beeldanalyse zijn zeer geïnte- een uitgebreide bepaling van het cardiovasculair resseerd in de resultaten van ons onderzoek. risico. Ook voor de opsporing en behandeling van kanker zijn er nieuwe top-tot-teen MRI-protocollen, waarmee de mate van uitzaaiing in kaart kan worden gebracht. Hiermee kan na het inzetten van bijvoorbeeld chemotherapie of bestraling worden geëvalueerd of de behandeling aanslaat. In potentie kan MRI hiermee een alternatief vormen voor een veel duurder PET-onderzoek.

Voorbeeld van een vergelijking tussen twee MRI-opnamen van het hele lichaam gemaakt op twee tijdsmomenten (links opname op tijdstip 1, rechts acht maanden later). De radioloog heeft met de muiscursor de ruggenwervel aangegeven als gebied waarin hij is geïn- teresseerd. In dit gebied zijn de twee MRI-opnamen automatisch nauwkeurig op elkaar uitgelijnd zodat veranderingen in intensiteit ten gevolge van het ziekteproces objectief kunnen worden vastgesteld. Een oranje kleur in het middelste beeld geeft aan dat lokaal de intensiteit is afgenomen; een blauwe kleur dat er sprake is van toegenomen intensiteit. De kleuringen buiten het interessegebied geven aan dat de uitlijning van de beelden daar niet nauwkeurig is.

Opvallende resultaten uit het onderzoek 33 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Life Sciences & Technology Interuniversitair Cardiologisch Prof.dr.ir. J.M.T. de Bakker 10959 Instituut Nederland

De inversetechniek kan aangeven waar in het hart de elektrische activiteit abnormaal is. Het unieke van onze methode is dat onderscheid gemaakt kan worden tussen activatie aan de buiten- (epicard) en Met ECG’s de elektrische activatie aan de de binnenkant (endocard) van het hart. Deze epi/endo- binnen- en buitenkant van de hartspier bepalen informatie is bijvoorbeeld cruciaal voor de behandeling van ritmestoornissen met behulp van catheterablatie. Dat onze inversetechniek hiertoe in staat is laat een studie bij patiënten met het Brugada-syndroom zien. Elektrofysiologisch wordt het Brugada-syndroom Levensbedreigende hartritmestoornissen zijn gekenmerkt door zogenaamde ST-segmentelevatie de oorzaak van plotselinge hartdood bij 50% in het precordiale ECG. Het mechanisme van deze van het totaal aantal sterfgevallen als gevolg ST-segmentelevatie was tot voor kort onduidelijk. van een hartziekte. Technieken om het risico Met behulp van geëxplanteerde harten van patiënten op door hartritmestoornissen veroorzaakte met het Brugada-syndroom hebben we aangetoond hartdood te kunnen inschatten zijn invasief, dat geringe structurele veranderingen van het myocard tijdrovend, kostbaar, en belastend voor de weefsel in het uitstroomgebied van de rechter patiënt. De ontwikkeling van een techniek die hartkamer deze ST-segmentelevatie veroorzaakt. De het mogelijk maakt om de elektrische stabiliteit structurele veranderingen worden daarbij uitsluitend van het hart op niet-invasieve wijze in kaart te aan het epicard gevonden. Onze inversetechniek toe- brengen zou het aantal mensen dat overlijdt gepast bij drie patiënten met het Brugada-syndroom aan hartritmestoornissen drastisch kunnen heeft laten zien dat de berekende elektrofysiologische verminderen, evenals de kosten die gepaard parameters in het ST-segment uitsluitend aan het epi- gaan met cardiovasculaire zorg. card abnormaal zijn; aan het endocard zijn ze normaal.

Doel van het STW-project is om een niet-invasief De inverse methode heeft een breed toepassings- systeem te ontwikkelen waarmee patiënt-specifiek gebied, variërend van risicostratificatie van patiënten de elektrische status van het hart bepaald kan worden. met en zonder hartklachten via ondersteuning van de Hiertoe worden 64 elektrogrammen aan het lichaams- niet-medicamenteuze behandeling van ritmestoornissen oppervlak gemeten en de hart-thoraxgeometrie tot het patiënt-specifiek screenen van medicamenten met MRI in kaart gebracht. Met behulp van een zoge- op pro-aritmische eigenschappen. naamde inverse procedure wordt uit deze gegevens de elektrische activiteit van buiten- en binnenkant van het hart berekend.

Epicardiale (bovenste panelen) en endocardiale (onderste panelen) actiepotentiaal- amplitude bij een patiënt met het Brugada-syndroom vóór (links) en na (rechts) het toedienen van ajmaline (een Na-kanaalblokker). Ajmaline resulteert in een verhoging van het ST-segment (open pijl bij de precordiale ECG-afleiding V1). Kleurcode: percentage van de normale actiepotentiaal amplitude (normaal is 1). Epicard is buitenkant, endocard is binnenkant van het hart.

34 Jaarverslag STW 2011 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Life Sciences & Technology Technische Universiteit Eindhoven Prof.dr. N.H.J. Pijls 11052

In dit STW-project wordt onderzocht hoe groot het effect van de IABP is op zowel de reductie van de werklast van het hart als op de bloedtoevoer naar de hartspier. Verschillende modellen worden gehanteerd Geïsoleerd varkenshart goed model om de werking waaronder het geïsoleerde varkenshart (PhysioHeart, van de Intra-Aortale Ballonpomp te optimaliseren HemoLab, Eindhoven). Dit model is uitermate geschikt om op een fysiologische manier de ontlasting van het hart door de IABP en de toename van bloedtoevoer naar de hartspier te onderzoeken. Het was echter nog niet bekend of de autoregulatie van het geïsoleerde De Intra-Aortale Ballon Pomp (IABP) is een varkenshart intact zou zijn. Uit de experimenten die apparaat dat al enkele tientallen jaren gebruikt zijn uitgevoerd is gebleken dat dit inderdaad niet het wordt om het hart van patiënten die bijvoor- geval is (zie figuur). beeld een hartinfarct doormaken tijdelijk te ondersteunen. De IABP doet dat door twee Als de autoregulatie van het hart intact zou zijn, zou effecten. De IABP neemt een deel van de arbeid de bloedstroom onafhankelijk zijn van de perfusiedruk die het hart moet leveren over én de IABP ver- in de fysiologische drukbereik (60-100 mmHg). In de hoogt de bloedtoevoer naar de hartspier. Het is figuur is duidelijk te zien dat de bloedstroom recht echter onduidelijk hoe groot de beide effecten evenredig is met de perfusiedruk. Hiermee wordt zijn en of de verhouding van de effecten bevestigd dat het hart niet in staat is de bloedtoevoer gedurende het gebruik van de IABP verandert. naar de hartspier te reguleren.

In een normale situatie beschikt het hart over een Het geïsoleerde varkenshart is hierdoor een uitermate mechanisme dat de bloedtoevoer naar de hartspier geschikt model om het effect van de IABP op de regelt, de autoregulatie. De autoregulatie is in het bloedtoevoer naar de hartspier te optimaliseren. Het geval van een hartinfarct verstoord en zal zich gedu- geïsoleerde varkenshart wordt bovendien niet aan- rende het gebruik van de IABP herstellen. Hierdoor gemerkt als een dierproef, is relatief goedkoop en is zal het effect op de bloedtoevoer naar de hartspier hierdoor breed toepasbaar om de cardiale en coronaire veranderen. fysiologie te onderzoeken.

Relatie van perfusiedruk versus de bloedstroom door de kransslagaderen in het Heart 1 geïsoleerde varkenshart 1.4 (PhysioHeart). De bloedstroom door de kransslagaderen verandert rechtevenredig met de 1.2 perfusiedruk. Het hart is niet in staat de eigen bloed toevoer te reguleren wat bevestigt 1 dat de coronaire autoregulatie afwezig is. Dit maakt het 0.8 model uitermate geschikt voor fysiologisch onderzoek in de kransslagaderen. In een hart 0.6 waarin autoregulatie intact is zal in het fysiologische drukbereik (tussen de 60 tot Coronary Flow [L/min] 0.4 100 mmHg) de bloedstoom onafhankelijk zijn van de druk. Dit is in de geïsoleerde 0.2 varkensharten duidelijk niet het geval.

0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Coronary Perfusion Pressure [mmHg]

Opvallende resultaten uit het onderzoek 35 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Chemie, Milieu en Water Wageningen Universiteit & Prof.dr. F. Berendse 11110 Researchcentrum

studies gedaan om een beeld te krijgen van ach- terliggende mechanismen. Hieruit is bijvoorbeeld al gebleken dat als nestkasten van koolmezen ’s nachts een beetje verlicht worden, de ouders hun jongen Licht op natuur harder gaan voeren. Mogelijk zorgt het licht ervoor dat ze denken dat het al later in het seizoen is. De ouders besluiten dan om al hun energie aan dit nest te spen- deren omdat ze denken dat een tweede nest dit jaar er toch niet meer in zit. Ook bij rupsen van nachtvlin- ders zien we verandering in gedrag. Zo blijken rupsen Net als alle dichtbevolkte gebieden in de rest die ’s nachts verlicht worden met een lager gewicht te van de wereld wordt Nederland ’s nachts steeds verpoppen dan rupsen die in het donker of met heel meer verlicht. Op maar weinig plaatsen is het weinig nachtelijk licht opgroeien. nog echt donker. Tot nog toe is er echter weinig bekend over de gevolgen van dit nachtelijke Het lichtproject is gefinancierd door STW, en wordt licht op onze natuur. We weten dat sommige wetenschappelijk geleid door het Nederlands Instituut dieren op licht af komen terwijl andere soorten voor Ecologie (NIOO-KNAW) en de Wageningen het juist mijden. Maar wat dit voor gevolgen Universiteit (WUR). Vanuit het bedrijfsleven zijn Philips heeft voor deze dieren of ecosystemen weten en de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) we niet. Daarnaast gebruiken veel planten en betrokken. De monitoring van flora en fauna wordt dieren de daglengte voor een juiste timing van gedaan door de Vlinderstichting, SOVON, Zoogdier activiteit door de seizoenen heen. Denk bijvoor- vereniging, FLORON, RAVON en Vogeltrekstation. beeld aan bloei en bladverlies bij planten en het leggen van eieren door vogels. Het ‘meten’ van de daglengte kan door nachtelijk licht worden verstoord.

1 Rond een lantaarnpaal Om meer te weten te komen over de gevolgen van verkleurt het blad vaak later nachtelijk kunstlicht is het project ‘Effecten van kunst dan de rest van de boom. licht op flora en fauna in Nederland’ gestart. Binnen 2 Experiment waarbij rupsen dit project worden in een aantal terreinen rijtjes onder verschillende soorten lantaarnpalen met verschillende spectra geplaatst licht opgroeien. en worden de effecten op flora en fauna enkele jaren gevolgd. Hiermee hopen we inzicht te krijgen in de 2 effecten van verlichting. Daarnaast worden kleinere

36 Jaarverslag STW 2011 Perspectief

Opvallende resultaten uit het onderzoek 37 Perspectiefprogramma – Green & Smart Universiteit Projectleider Project Process Technologies (GSPT) Universiteit Twente Dr.ir. D.C. Nijmeijer 07975 Chemie, Milieu en Water

hebben we een effectieve en efficiënte methode voor de scheiding van aminozuren ontwikkeld. Afhankelijk van de pH kunnen aminozuren positief, negatief dan wel ongeladen zijn. Deze ladingsverschillen maken Chemie van het mogelijk om aminozuren te scheiden door middel de toekomst van een potentiaalverschil: de positieve aminozuren worden aangetrokken door de negatieve elektrode en vice versa. In theorie kan met elektrodialyse elk afzonderlijk aminozuur worden geïsoleerd. In de praktijk bleek echter alleen fractionering in drie groepen De afnemende beschikbaarheid van fossiele mogelijk (een zure, basische en neutrale groep), terwijl brandstoffen, de toenemende olieprijzen en we meestal juist geïnteresseerd zijn in één specifiek de ecologische problemen veroorzaakt door aminozuur. Om verdere scheiding binnen de drie groe-

uitstoot van CO2 noodzaken de chemische pen mogelijk te maken, zijn de individuele aminozuren industrie nieuwe routes te ontwikkelen voor vervolgens door enzymatische omzettingen gemodi- de productie van brandstoffen, energie en ficeerd zodat het gewenste aminozuur zich wat lading chemicaliën. Hoewel er voor de productie van betreft onderscheidde van de overige aminozuren brandstoffen en energie verschillende alterna- binnen de groep. Door een tweede elektrodialysestap tieven bestaan, zijn we voor de productie van bleek het vervolgens mogelijk om het gewenste chemicaliën met name aangewezen op het aminozuur daadwerkelijk te scheiden van de overige gebruik van biomassa in zogenaamde bioraffi- componenten. naderijen. Biomassa bevat onder andere aminozuren die, omdat ze al de gewenste chemische Het onderzoek heeft aangetoond dat de combinatie functionaliteiten bevatten, zeer geschikt zijn als van enzymatische conversie en membraan-elektro bouwstenen voor gefunctionaliseerde specialty dialyse zeer succesvol is voor het scheiden van amino- en bulk chemicaliën. zuren. Afhankelijk van de specifieke componenten en met name de pH van het voedingsmengsel, kan 90 % Aminozuren kunnen door hydrolyse worden verkregen van het gewenste aminozuur teruggewonnen worden uit goedkope eiwitrijke bronnen, zoals de neven- of in membraan-elektrodialyse, terwijl de energiecon- afvalstromen van de productie van biobrandstoffen sumptie laag is en een efficiëntie van 70% bereikt kan uit granen en oliezaden. Voor de productie van chemi worden. caliën is het echter essentieel dat deze aminozuren in zuivere vorm beschikbaar zijn. In dit STW-project

Chemicaliën uit biomassa.

38 Jaarverslag STW 2011 Perspectiefprogramma – Clean Universiteit Projectleider Project Combustion Concepts (CCC) Technische Universiteit Delft Prof.dr. D.J.E.M. Roekaerts 10428 Systemen, Energie en Materialen

Dit STW-project bestudeert het vlamstabilisatieproces zowel experimenteel als met modelberekeningen. In beide gevallen worden de eigenschappen van het Brandstofflexibiliteit bij stromingsveld (snelheid, wervelstructuur) bepaald vlamloze verbranding in samenhang met de reacties tussen de chemische stoffen. Het meest fundamentele deel van het project gaat over een speciaal ontworpen dubbele brander. Door gebruik te maken van een zeer gevoelige hoge- snelheidscamera werden de plekjes waar de turbulent ‘Vlamloze verbranding’ is een paradoxale mengende stroom ontsteekt gevonden. Toevoeging uitdrukking. Maar de contradictie tussen ‘geen van een kleine hoeveelheid waterstof aan methaan vlam’ en ‘verbranding’ is schijn. ‘Vlamloos’ ver- leidt tot drastische effecten op de ontsteking. Door wijst naar zeer lage emissie van zichtbaar licht. metingen van het snelheidsveld en chemische con- Dit gebeurt wanneer brandstof en/of oxidator centraties, respectievelijk met Particle Image Veloci- worden gemengd met verbrandingsproducten metry (PIV) en Laser Induced Fluorescence (LIF) wordt voor ze de verbrandingszone bereiken. De mee- verklaard waarom ontsteking soms wel en soms niet gevoerde hete producten verdunnen de reactie gebeurt. Ook worden de emissie- en efficiëntiepres- zones. Dat leidt tot lagere piektemperaturen taties experimenteel en numeriek bepaald in kleine en dat is goed om de vorming van stikstofoxide modelfornuizen. De industriële parner WS Prozess- te onderdrukken (schone verbranding!). Het technik gebruikt de opgedane kennis om nieuwe

kan ook de efficiëntie verbeteren (minder 2CO !). meer flexibele branders te ontwerpen. De industriële Maar de verdunning verandert ook de stabiliteit partners Shell en Tata Steel gebruiken de inzichten van de verbranding en dit moet beter begrepen over vlamloze verbranding in nieuwe procesontwer- worden alvorens de techniek kan toegepast pen. TNO en Numeca Int. maken de nieuwe modellen worden in verschillende toepassingen en met beschikbaar in hun software voor numerieke simulatie. verschillende brandstoffen, waaronder waterstof en biogas.

1 Branderontwerp bepaalt of Het snelheidsveld is weer- aparte vlammen optreden of gegeven door vectorpijltjes, een ‘vlamloze’ gloed. vorticiteit van het snelheidsveld door een kleurschaal en 2 Meting van het snelheids- OH-concentratie door een veld en van de OH-concentra- grijswaardeschaal. Een nieuwe tie in een vlakke doorsnede ontstekingskern (OH-eiland) is door een ontstekingszone. aangeduid met rode cirkel.

AIR Flame 2 Fuel Fuel AIR Flame

(a) Flame

AIR Air

Fuel Fuel

AIR Air

(b) Flameless

Opvallende resultaten uit het onderzoek 39 Perspectiefprogramma – Autonomous Universiteit Projectleider Project Sensor Systems (ASSYS) Universiteit Twente Dr.ir. N. Meratnia 10552 Informatie- en Communicatietechnologie en Elektrotechniek

Een oplossing om dergelijke gebeurtenissen in de toekomst te voorkomen is een effectieve en flexibele meet- en communicatie-infrastructuur om continu SeaSTAR: een monitoringsysteem voor fijnmazig te monitoren in (on)diep water. Een dergelijk op de bodem van de zee platform omvat relatief kleine en goedkope meet apparaten op verschillende dieptes en maakt het mogelijk om een netwerk te vormen en data uit te wisselen. Hoewel we daar nog niet zijn is de technologie van vandaag dicht bij het realiseren van onder- In 2010 vond een van de meest catastrofale water monitoring en het op nieuwe manier leren en rampen in de geschiedenis van de olie-industrie begrijpen van de complexiteit van het mariene leven plaats. Het exploderen en zinken van het BP- en monitoren van de kwaliteit van water. Ontwerp en olieplatform in de Golf van Mexico resulteerde in ontwikkeling van een dergelijke infrastructuur voor het lekken van grote hoeveelheden olie vanaf de onder water is het doel van het SeaSTAR-project. zeebodem. De diepte van de zee ter plaatse en het ontbreken van in-situ kennis van de oorzaak De beoogde architectuur van het SeaSTAR-project en status van de schade maakten het moeilijk ziet er uit als een zeester op de bodem van de zee. voor deskundigen en beleidsmakers om goed Op de uiteinden van elke arm van de zeester is een en tijdig de situatie te analyseren, de volledige intelligente sensor-node geplaatst en deze vormen schade te meten en dus passende – preventieve samen een cluster van sensor-nodes. Met netwerk- - maatregelen te nemen. protocollen die zijn ontworpen in SeaSTAR kunnen onderwater sensor-nodes op korte afstand draadloos communiceren, data uitwisselen en rapporteren aan offshore stations. Draadloze communicatie over lange afstanden en hoge doorvoersnelheiden in aanwezigheid van frequentie-afhankelijke demping, tijdsafhan- kelijke multipaden en lage voortplantingssnelheden onder water worden mogelijk gemaakt door collabora- tive-beamforming-technieken van SeaSTAR. Voor het lokaliseren van geluidsbronnen onder water faciliteert het SeaSTAR-project de verdere ontwikkeling van de akoestische vectorsensor van Microflown. Energie-efficiënte signaalversterkers voor onder water garanderen een lange levensduur van het SeaSTAR -netwerk.

De zware en dynamische omstandigheden, lange akoestische voortplantingstijden, moeilijke test omgevingen en dure zee-expedities vormen belang rijke uitdagingen voor SeaSTAR. Succes van het SeaSTAR-project zal grote economische en sociale impact hebben en toepassing vinden in verschillende domeinen waaronder olie/gasexploitatie, milieu monitoring en beveiliging.

Een artistieke impressie van SeaSTAR en toepassingsge- bieden van het netwerk.

40 Jaarverslag STW 2011 Perspectiefprogramma – Integral Solutions Universiteit Projectleider Project for Sustainable Construction (IS2C) Technische Universiteit Delft Dr. O. Copuroglu 10977 Systemen, Energie en Materialen

In 2010 ging het STW-Perspectiefprogramma “Inte- grated Solutions for Sustainable Construction” (IS2C) van start. Binnen dit programma heeft het project “Performance Assessment Tool for Alkali Silica Reac- Op weg naar duurzaam beton tion – PAT-ASR” als doel om een tool te ontwikkelen waarmee je de ontwikkeling van de alkali-silicareactie in het materiaal en het effect ervan op de duurzaamheid van het beton kunt beoordelen. Dit tool moet dus de gecombineerde effecten van verschillende materialen, omgevingsomstandigheden en details Een van de bekendste processen die beton van de structuur voorspellen. Niet alleen bevat het constructies aantasten is de zogeheten alkali- unieke tool bestaande aanbevelingen voor beton- silicareactie. Dit is een reactie tussen vormen bouw, maar het bestrijkt ook alternatieve materialen, van silica in de mortel en alkalihydroxide in het nationale en internationale codes, omgevingsprofielen poriewater in het beton. De reactie vormt een en structuurparameters voor het ontwerpproces voor wateraantrekkend gel dat gaat opzwellen en ASR-bestendig beton. Het project omvat een experi- het beton van binnenuit stuk drukt. De reactie menteel deel, modelleren op de micro/mesoschaal en verloopt heel langzaam en leidt vaak pas na studies naar het modelleren van structuurelementen. jaren tot zichtbare schade. Onderzoek heeft intussen geleerd dat je deze reactie kunt beper- Het eerste onderzoek binnen het project heeft zich ken door alkali-arm cement te gebruiken of door gericht op roostermodellen om de vorming van scheu- het cement te vervangen door andere bindmid- ren in het beton goed te kunnen modelleren (afbeel- delen. Hoe de reactie echter precies verloopt en ding 1), te simuleren (afbeelding 2) en te vergelijken hoe in detail de scheuren in het beton ontstaan met slijpplaatjes van echt materiaal (afbeelding 3). Ook en uitgroeien is nog onvoldoende bekend. is een kleine testopstelling ontwikkeld om de mechanische eigenschappen van ASR-gels en van aangetast beton door die gels te meten (afbeelding 4).

1 3 1 Driedimensionale draad modellen voor het simuleren van het uitzetten van ASR-gels.

2 Simulatieresultaten van tweedimensionale samples na respectievelijk 6000 en 22000 stappen.

3 Beeldanalyse van een slijpplaatje van echt beton.

4 4 Testopstelling voor eerste experimenten, van verschillende soorten monsters en onder verschillende randvoorwaarden.

Opvallende resultaten uit het onderzoek 41 Vernieuwings- impuls

42 Jaarverslag STW 2011 Vernieuwingsimpuls - Vici Universiteit Projectleider Project Informatie- en Communicatietechnologie en Technische Universiteit Delft Prof.dr. C.M. Jonker 08075 Elektrotechniek

verschillende onderhandelstrategieën met elkaar kunnen vergelijken. Om dit efficiënt te doen moet je strategieën op grote schaal kunnen simuleren en hun effectiviteit in verschillende onderhandeldomeinen Onderhandelen met je kunnen testen. Onze tool, GENIUS, is daar ook dit jaar Pocket Negotiator erbij weer in internationaal verband voor gebruikt. Onder- zoeksgroepen hebben meegedaan aan een wedstrijd voor automatisch onderhandelende software om het beste resultaat te bereiken. Dit levert een schat aan data op. Geautomatiseerde ondersteuning bij onder handelen vereist breedte- en diepte-onderzoek. Als laatste speelt emotie een belangrijke rol bij Hier een kleine greep uit de resultaten die we onderhandelen, zowel bij de voorkeuren (waar word dit jaar hebben behaald in het STW-project ik blij van) als voor en tijdens de onderhandeling (ik Pocket Negotiator. ben bang voor onderhandelen, de tegenpartij is boos). Dit jaar is een grote stap gemaakt in de ontwikkeling Onderhandelondersteuning vereist allereerst dat je van een instrument voor het meten van emotie, de goed weet wat iemand eigenlijk wil. Als je software AffectButton. Dit is een knop op het scherm van een maakt om mensen te helpen bij het doen van een bod, computer of mobiel waarop een gezichtje getoond moet die software ook goed kunnen achterhalen wat wordt dat verandert afhankelijk van waar je op de iemand leuk of niet leuk vindt, met andere woorden knop wijst. Vervolgens kies je met een druk op de knop wat iemands voorkeuren zijn. Het achterhalen en hoe je je ergens over voelt. De AffectButton is tijdens het modelleren van relaties tussen voorkeuren is het Groot Nationaal Onderzoek van de VPRO en NTR heel belangrijk. Bijvoorbeeld, iemand vindt een rode op grote schaal gevalideerd. De resultaten laten zien auto mooier dan een groene, maar alleen als het een dat het een valide en betrouwbaar meetinstrument is, sportauto is. Verder is het belangrijk om ook de onder maar bovenal bruikbaar. liggende oorzaak voor de voorkeur te modelleren en achterhalen: waarom wil iemand een sportauto? Dit Een emotiemeetinstrument, inzicht in automatisch geeft uiteindelijk een beter inzicht in hoe mensen bieden, en begrip over voorkeuren zijn resultaten die verschillende opties (biedingen) waarderen. Ook de ook buiten onderhandelondersteuning zeer nuttig zijn. gebruikersinterface moet dit dus faciliteren. Het Pocket Negotiator-project laat zien dat onderhandelondersteuning een succesvol parapluconcept is Als je weet wat iemand wil, dan moet je de software dat, ondanks of misschien juist dankzij zijn breedte, de automatisch een bod kunnen doen dat goed in de nodige diepte kan laten zien. onderhandeling ligt. Hoe doe je dat? Je moet dan

Het werkscherm van de Pocket Negotiator.

Opvallende resultaten uit het onderzoek 43 Vernieuwingsimpuls – Vidi Universiteit Projectleider Project Life Sciences & Technology Technische Universiteit Eindhoven Dr. G.J. Strijkers 07952

falen te voorkomen. Beeldvormende technieken, zoals MRI, zijn daarbij van cruciale toegevoegde waarde. Het onderzoeksteam, onder leiding van dr. Gustav Strijkers, heeft de afgelopen jaren in het kader van Beeldvorming van het muizenhart een Vidi-project gewerkt aan de ontwikkeling van met magnetische resonantie magnetische resonantie beeldvorming (Engels: magnetic resonance imaging = MRI) technieken om het muizenhart af te beelden. Met de ontwikkelde MRI-technieken konden zeer gedetailleerde afbeeldin- gen en filmpjes van het muizenhart worden gemaakt Een kleine holle spier van ongeveer 5 mm dia- (zie de afbeelding). Nieuwe diagnostische methoden meter die klopt met wel 600 slagen per minuut. werden ontwikkeld om de grootte en ernst van een Het orgaantje pompt met grote efficiëntie bloed hartinfarct in muizen af te beelden, onder andere door door de grote lichaamsslagader en de longslag- gebruik te maken van innovatieve contrastmiddelen. ader. Dat is het muizenhart. Ondanks de kleine Dit stelde de onderzoekers in staat om de effecten afmeting en snelle hartslag in verhouding tot van nieuwe behandelmethodes te bestuderen. het mensenhart, wordt het muizenhart veel gebruikt bij het bestuderen van hartziekten die Vooruitstrevende behandelmethodes voor een bij de mens voorkomen en bij de ontwikkeling hartinfarct maken gebruik van stamcellen, met als van nieuwe diagnosetechnieken en therapieën uiteindelijke doel (een gedeelte van) de beschadigde voor het voorkomen en genezen van ziekte van hartspier te herstellen en in elk geval uitbreiding van het hart. het infarct te voorkomen. In dit project werden in het hart van muizen na een hartinfarct diverse soorten In Nederland krijgen veel mensen te maken met hart- stamcellen geïnjecteerd om te onderzoeken óf en en vaatziekten. De veroudering van de bevolking en hoe de stamcellen bijdragen aan het herstel van het de toename van het aantal mensen met overgewicht hartinfarct. Uit het onderzoek bleek dat muizen die en suikerziekte zullen tot gevolg hebben dat hart- behandeld waren met zogenaamde muis-embryonale en vaatziekten ook in de toekomst een belangrijk cardiomyocyten de beste prognose hadden. MRI toon- gezondheidsprobleem blijven. Een hartinfarct, waarbij de aan dat de infarcten in deze muizen kleiner waren een deel van de hartspier sterft doordat de bloed dan die in controlemuizen en muizen behandeld met toevoer wordt onderbroken, is één van de meest andere soorten stamcellen. Bovendien leverde MRI het voorkomende hartziekten. De getroffen hartspier kan bewijs dat de contractie van de hartspier rondom de zichzelf niet herstellen. Snel en adequaat ingrijpen is plaats van het infarct beduidend was verbeterd door daarom van belang om de schade te beperken en hart- de behandeling met de stamcellen.

MRI-opnamen van een muizenhart. Van links naar rechts: een gezond muizenhart, muizenharten met een infarct behandeld met respectievelijk embryonale cardiomyocyten (eCM), spiermyoblasten (SM) en mesenchymale stamcellen (MSC), en een hart met een infarct dat niet behandeld werd.

44 Jaarverslag STW 2011 Vernieuwingsimpuls - Vici Universiteit Projectleider Project Systemen, Energie en Materialen Technische Universiteit Eindhoven Prof.dr. A. Fiore 10380

of complete fotonische geïntegreerde circuits. Fotoni- sche kristallen zijn echter erg gevoelig voor onvolkomen heden in de structuur. Een afzonderlijk gaatje dat een nanometer afwijkt in plaats of afmeting kan al leiden Op weg naar goedkope tot een onaanvaardbare verandering in de resoneren- miniatuur spectrometers de golflengte. Daarom is er behoefte aan methoden om voor die onvolmaaktheden te corrigeren.

In het STW-Vici-project “Integrated quantum photonic technologies” hebben we een nieuwe “nano-opto- Nanofotonica bestudeert de optische eigen- electro-mechanical structure” (NOEMS) ontwikkeld schappen van nanostructuren en past die toe waarin we de golflengte van de optische holte langs om nieuwe fotonische devices met verbeterde mechanische weg kunnen aanpassen. Een spannings prestaties of functionaliteiten te realiseren. Een verschil tussen twee opgehangen membranen oefent van de grootste successen in dit vakgebied van een elektrostatische kracht uit die de afstand tussen de laatste tien jaar is de ontwikkeling geweest de membranen op nanoschaal verandert, en daarmee van optische holtes waarin licht kan worden de resonante golflengte. Met een spanningsverschil opgesloten in een gebiedje kleiner dan 1 micro- van maar 6 volt hebben we experimenteel een meter gedurende meer dan 100.000 optische verandering ter grootte van 10 nanometer verkregen. cycli. In zo’n tijdsbestek zou een lichtpuls meer We werken nu aan het verbeteren van het bereik dan tien centimeter in de vrije ruimte afleggen. waarover we kunnen afstemmen en van de spectrale Deze geweldige opsluiting van licht is tot stand resolutie. Met zo’n NOEMS-concept wordt daarmee gebracht met behulp van fotonische kristallen. de vereiste afstemming van de golflengte mogelijk in tal van nanofotonische devices, zoals lasers, filters en Dat zijn structuren waarin de brekingsindex periodiek detectors. In het bijzonder kan een optische detector varieert met de plaats zodat alle reflecties in fase bij monolithisch geïntegreerd worden met de NOEMS- elkaar optellen. Het spiegelend vermogen is dus erg resonator. Dat levert de functionaliteit van een hoog en dat houdt de fotonen in de optische holte spectrometer op in een device van enkele tientallen vast. Een geschikt fotonisch kristal kan bijvoorbeeld micrometers in afmeting. Zo’n device kan tegen heel bestaan uit een tweedimensionaal patroon van gaat- lage kosten in grote hoeveelheden worden gemaakt. jes die in een halfgeleidend membraan zijn geboord. Zulke microspectrometers zouden een geweldige Met deze technologie kun je vervolgens ultracompac- stimulans betekenen voor veel optische sensing- te, laagvermogen lasers en detectors realiseren, toepassingen, zoals het monitoren van milieu verontreiniging en point-of-care medische tests.

Links een opname met een elektronenmicroscoop van een NOEMS optische resonator. Rechts de resonante golflengte van de resonator als functie van het aangelegde spanningsverschil. De golflengte kan dus met een kleine verandering in het voltage worden verstemd.

Opvallende resultaten uit het onderzoek 45 Vernieuwingsimpuls - Veni Universiteit Projectleider Project Systemen, Energie en Materialen Technische Universiteit Delft Dr. C.D. Rans 10674

bekend als de Filosofie van Schadetolerantie, en het is de belangrijkste methode om veiligheid in moderne civiele vliegtuigen te garanderen. In de Faculteit voor Luchtvaart- en Ruimtevaart- Veiliger vliegtuigen door te ontwerpen techniek aan de Technische Universiteit Delft vindt op hun falen onderzoek plaats waarin gekeken wordt naar schadetolerantie van gelijmde constructies. Lijmen levert een constructief efficiënte manier op van delen met elkaar verbinden. Ons begrip en het vermogen de degrada- tie van gelijmde constructies op de lange termijn te Geen enkele constructie is onverwoestbaar. voorspellen zijn echter gelimiteerd. Het gevolg is dat Tijd, omgevingsinvloeden, herhaaldelijk gebruik, constructief minder efficiënte mechanische verbin- en misbruik eisen alle hun tol in alledaagse dingstechnieken, zoals klinken, nog steeds veelvuldig constructies. Al die factoren werken in op de toegepast worden. inherente zwakheden van de constructies en De kennis en het begrip die ontwikkeld worden aan TU brengen ze steeds dichter tot falen. Dit is niet Delft vullen dit gebrek aan inzicht op. De voorspellings- de meest comfortabele gedachte wanneer je modellen voor schadetolerantie die worden ontwikkeld in een vliegtuig stapt, of wanneer je over een geven de mogelijkheid om de voordelen van gelijmde brug rijdt, maar wel de realiteit die ontwerpers verbindingen te exploiteren in veiligheid-kritische van veiligheid-kritische constructies moeten vliegtuigconstructies. Op het moment worden er ont- onderkennen: hoe ontwerp je iets waarvan je werpstudies uitgevoerd met verscheidene vliegtuig- niet wilt dat het faalt, maar waarvan je accep- producenten. De nieuwe generatie schadetolerante teert dat het dat uiteindelijk wel zal doen. reparaties, ontworpen om de veiligheid van de ouder wordende luchtvloot wereldwijd te verbeteren, is in De oplossing is elegant en simpel; je ontwerpt het fa- ontwikkeling in samenwerking met Airbus. Verbete- len van een constructie. Door het kennen en begrijpen ringen in schadetolerantie van dunne op inwendige van de ontwikkeling van falen in de constructie, kun overdruk staande vliegtuigrompschalen door middel je die constructie dusdanig ontwerpen dat hij faalt op van gelijmde versterkingen zijn in samenwerking met zo’n manier dat opsporing en reparatie mogelijk is. Dit Piaggio Aerospace in ontwikkeling. Gelijmde vlieg is het principe van Veiligheid door Inspectie, ook wel tuigen zullen in de toekomst succes hebben omdat we de middelen creëren om ze te ontwerpen tot falen.

1 Een typische testopstel- 2 Metingen van de trekspan- 1 ling waarin de lijm waarmee ning aan het eind van een een versteviger is bevestigd al vastgelijmde versteviger. Daar over bijna de hele lengte ervan is de spanning die het loslaten is losgetrokken. van de versteviger veroorzaakt het grootst.

46 Jaarverslag STW 2011 Nano- technologie

Opvallende resultaten uit het onderzoek 47 Continuering en versterking van de nationale faciliteit NanoLabNL NanoLabNL is één van de succesvolle activiteiten die onder het voormalige Bsik-programma NanoNed zijn NanoNextNL gestart en maakt deel uit van de 25 grote faciliteiten voor toponderzoek in Nederland (Nederlandse Road- map Grootschalige Onderzoeksfaciliteiten). De Techni- sche Universiteit Delft (samen met TNO), Universiteit Twente, Rijksuniversiteit Groningen en Technische Universiteit Eindhoven hebben hun krachten gebun- NanoNextNL is de naam van het High Tech deld in NanoLab.NL voor het creëren van faciliteiten Systemen en Materialenprogramma ‘Towards voor onderzoek in de bionanotechnologie, nanomedi- a sustainable open innovation ecosystem’ waar- cine en risico-onderzoek. In 2011 werd het bureau van voor het Kabinet eind 2009 125 miljoen euro NanoLabNL bij STW ondergebracht. heeft uitgetrokken. Met dit vijf jaar durende programma (met deelname van 114 partners, Het NWO-nanoprogramma waarvan ruim 80 bedrijven, die samen ook 125 In 2011 gingen de in 2010 gehonoreerde onderzoeks- miljoen euro investeren) worden nieuwe toepas- voorstellen in het NWO-nanoprogramma van start. Dit singen op het gebied van nano- en microtech- programma, getrokken door STW en in nauw contact nologie onderzocht en verder ontwikkeld tot tussen STW, FOM, ALW, CW, ZonMw en het toenmalige producten. Begin 2011 kreeg NanoNextNL NanoNed ingevuld, is onderdeel van het NWO-thema formeel het groene licht van het Kabinet en Nanowetenschappen. konden de eerste projecten van start gaan.

1 Dicht opeen gepakte 2 In een onderzoek bij nanokristallen van silicium de Universiteit Twente dat kunnen invallende lichtdeel- mede werd gefinancierd door tjes omzetten in tenminste NanoNed/STW ontwierpen 1 twee keer zoveel elektrische onderzoekers een heel nieuwe ladingsdragers als in een methode om driedimensio- gewone silicium zonnecel en nale structuren in silicium te het proces verloopt uitermate fabriceren die functioneren efficiënt. Dat bleek uit onder- als halfgeleider voor licht. Zo’n zoek bij de Universiteit van structuur en zijn eigenschap- Amsterdam dat mede door pen kunnen van groot belang STW werd gefinancierd. Deze zijn voor een toekomstige op- bevinding kan bijdragen aan tische computer. De foto laat efficiëntere zonnecellen. Het een elektronenmicroscoopop- principe van verveelvoudiging name van de kunstmatige (dia- van ladingsdragers in nano- mant)structuur zien. Illustratie kristallen is hier op artistieke FOM/Universiteit Twente manier weergegeven. Illustra- tie Dolf Timmerman et al.

48 Jaarverslag STW 2011 Opvallende resultaten uit het onderzoek 49

Opvallende resultaten uit de kennisoverdracht

52 Inleiding

53 Cijfers kennisoverdracht

54 Open Technologieprogramma

62 Valorisation Grant

67 Vernieuwingsimpuls

51 Inleiding

Kennisoverdracht en kennisbescherming spelen bij STW een grote rol om haar missie te realiseren. Om kennisoverdracht met succes te kunnen bevorderen, brengt STW geïnteresseerde bedrijven, maatschappelijke groepe ringen en onderzoekers bij elkaar door het organiseren van een gebruikers commissie per project. Uitgangspunt voor de kennisoverdracht is dat STW als financier en de kennisinstelling die het onderzoek uitvoert mede-eigendom hebben op de onderzoeksresultaten. Op basis van de (mede) eigendom kunnen afspraken over optierechten, licenties of overdracht op de resultaten met bedrijven worden gemaakt.

Het proces van kennisoverdracht begint echter al bij het onderzoeks- voorstel waarin de utilisatiemogelijkheden en potentiële gebruikers geïden- tificeerd worden door de indiener. Aanvragen worden bij STW beoordeeld op wetenschappelijke kwaliteit én op de utilisatiekansen. Daarnaast beoordeelt het STW-bureau al bij de indiening van onderzoeksvoorstellen of er sprake is van belemmeringen voor de kennisoverdracht, met andere woorden of er freedom to operate is. Doel van STW is om het onderzoek mogelijk te maken en STW zal in het geval van dergelijke belemmeringen in samenwerking met de kennisinstelling en de projectleider afspraken maken om toegang tot benodigde kennis te verkrijgen of te behouden. Hierdoor blijven afspraken over exploitatie van de onderzoeksresultaten met bedrijven mogelijk.

Juridische kennisbescherming is van belang als dat bijdraagt om kennisoverdracht te realiseren. Voor STW is een octrooi een middel om kennisoverdracht te realiseren, bijvoorbeeld door middel van het verlenen van licenties of overdracht van de eigendom van de octrooirechten. Daarnaast worden in het onderzoeksproject afspraken gemaakt met bedrijven die deelnemen in een gebruikerscommissie over geheimhouding van de resultaten en over publicatie van de resultaten uit het onderzoek.

52 Jaarverslag STW 2011 Cijfers kennisoverdracht

Invention Disclosure en Er zijn zestien overeenkomsten met optie- Nieuwe bedrijven octrooiaanvragen rechten afgesloten. In de meeste gevallen Direct voortkomend uit STW-onderzoek In totaal zijn in 2011 twintig ‘Invention houdt dit een optie in op een exclusief zijn er in 2011 twee nieuwe bedrijfjes Disclosure’ formulieren aangevraagd gebruiksrecht. En er zijn twee optielicen- opgestart. Om een volledig beeld te en verstuurd. Er zijn negen searches ties verleend op de onderzoeksresultaten krijgen van de nieuwe bedrijvigheid waar- uitgevoerd van de Invention Disclosure aan bedrijven. Bij een optielicentie wordt bij STW een essentiële rol speelt, moet formulieren uit 2011 en bij acht vindingen met een bedrijf op voorhand (bij start van echter ook gekeken worden naar ons moet nog een search procedure worden het onderzoek) al een afspraak gemaakt Valorisation Grant-programma. Dit pro- gestart. Bij zeventien vindingen is wel over een marktconforme vergoeding voor gramma is opgezet om onderzoekers die een search uitgevoerd maar is nog geen een licentie op of een overdracht van een zelf met kennis uit universitaire projecten beslissing genomen of er een octrooi octrooi (of know-how) en de voorwaar- (al dan niet STW) een nieuwe onderne- aanvrage zal worden ingediend. Twee den die bij dergelijke gebruiksrechten ming willen opstarten beter te faciliteren. vindingen hebben geleid tot een octrooi- gewoonlijk dienen te worden afgesproken Binnen de Valorisation Grant zijn in 2011 aanvraag in 2011. Van elf vindingen zoals anti-ijskastclausule en een gratis elf bedrijfjes opgericht. is afgezien van het indienen van een onderzoeks- en onderwijslicentie voor de octrooiaanvrage, waarvan één vinding in kennisinstelling/STW. 2011 is gedaan (IDF is in 2011 verstuurd). Er is één samenwerkingsovereenkomst Octrooiaanvragen in 2011 die ook wel wordt afgesloten als er sprake Op twaalf vindingen uit projecten is een is van een samenwerking tussen octrooiaanvrage ingediend in 2011, acht twee of meer contractpartijen bij een octrooiaanvragen door STW al dan niet onderzoeksproject. Verder zijn er vier tezamen met de aanvragende kennis material transfer overeenkomsten instelling en vier octrooiaanvragen door afgesloten, twaalf afstandsverklaringen, derden (bijvoorbeeld bedrijven). en drie Partnershipovereenkomsten afgesloten. Vervallen octrooiaanvragen in 2011 In totaal hebben tien octrooien of octrooi- Afspraken over het geheimhouden van aanvragen geleid tot het besluit om de resultaten en/of andere informatie is aanvrage te laten vervallen. Drie van deze eenmaal schriftelijk vastgelegd. Geheim- octrooiaanvragen zaten binnen de termijn houding is binnen een onderzoeksproject van dertig maanden in 2011. Zo’n besluit altijd geregeld in de algemene financie- wordt genomen als er geen partner is ge- ringsvoorwaarden en in de voorwaar- vonden die de geoctrooieerde technologie den van de gebruikerscommissie en in wil vermarkten. Zeven octrooien/octrooi- overeenkomsten met gebruikers. In een aanvragen waren ouder dan 30 maanden. voorkomend geval is een extra geheim- houdingsafspraak gewenst, bijvoorbeeld Overeenkomsten als er sprake is van een nog niet geoc- In 2011 zijn er totaal 58 overeenkomsten trooieerde vinding die onderwerp is van gesloten. Daarvan zijn vier overeenkom- een bespreking met een gebruiker of sten inzake de overdracht van een of meer derde. Tot slot zijn er een drietal afspraken octrooien gesloten. In vijf gevallen is een (addenda) met bijvoorbeeld aanvullende licentie verstrekt op een of meer octrooien voorwaarden op een bestaande overeen- van de kennis, al dan niet beperkt tot een komst gemaakt en zeven overeenkomsten bepaald toepassingsgebied. afgesloten die onder overig vallen.

Opvallende resultaten uit de kennisoverdracht 53 Open Technologie- programma

54 Jaarverslag STW 2011 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Life Sciences & Technology Erasmus MC Prof.dr.ir. N. Bom 06652

methode maakt gebruik van niet-lineaire geluidsvoort- planting. Het blijkt dat de mate van niet-lineariteit (ofwel de hoeveelheid hogere harmonischen) gemeten in een echo op een vaste diepte toeneemt met de Instantane niet-invasieve bepaling van lengte van de door de geluidspuls doorlopen vloeistof urineblaasvolume met ultrageluid (urine). Door het gebruik van een wijde ultrageluid- bundel bevatten de ontvangen echo’s bovendien de informatie van de hele blaas. Bij een lege blaas zijn deze hogere harmonischen afwezig.

In nauwe samenwerking met Verathon Europe, De belangrijkste conclusie van dit onderzoek is dat de dochteronderneming van de wereldmarktleider nieuwe methode vooral excelleert in het bepalen van op het gebied van draagbare blaasvolumescan- de kleine, voor de diagnostiek zeer relevante, zoge- ners, is op de afdeling Biomedical Engineering naamde “post-void residual” volumes. Deze residuvolu- van het Erasmus MC in Rotterdam gewerkt aan mes, die na volledig uitplassen nog achterblijven in de een methode die op onconventionele wijze blaas, zijn indicatief voor blaasproblemen en kunnen gebruik maakt van de fysische eigenschappen leiden tot infecties. Verder is er tijdens het onder- van ultrageluid. zoek veel aandacht besteed aan verschillende typen ultrageluidstransducenten. Efficiëntie, bandbreedte, Onder een aantal omstandigheden is het medisch geluidsdruk en bundelbreedte waren hierbij de be- noodzakelijk het volume van de urineblaas nauwkeurig langrijkste, maar vaak conflicterende, parameters. De te meten, bijvoorbeeld om een te grote uitzetting gebruikte geluidsdruk is gelijk aan die voor diagnos- van de blaas te vermijden. In zulke gevallen wordt de tisch ultrageluid en is dus veilig voor de patiënt. blaas geleegd door middel van het inbrengen van een oncomfortabele katheter met een verhoogde kans op De in dit onderzoek ontwikkelde niet-lineaire metho- infectie. Om onnodige katheterisaties te vermijden, en den hebben al geleid tot een aanzienlijke verbetering dus de gerelateerde risico’s drastisch te verminderen, is van bestaande blaasvolumescanners. Verwacht wordt er behoefte aan eenvoudige, niet-invasieve metingen dat in de toekomst specifiek voor ‘personal care’ een- van het blaasvolume. voudige apparaatjes voor het meten van blaasvolume op de markt zullen komen, gebaseerd op de resultaten Huidige blaasvolumescanners zijn gebaseerd op drie van dit onderzoek en geschetst in afbeelding 1. dimensionale akoestische bepaling van de blaasdimen- sies. Deze methode vergt een complexe mechanische en elektronische implementatie. De nieuw ontwikkelde

1 2 1 Transducer- en bundel- positie bij blaasvolumemeting.

2 Aanwezigheid van hogere harmonischen bij volle blaas.

Opvallende resultaten uit de kennisoverdracht 55 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Chemie, Milieu en Water Universiteit Leiden Dr. M.J. Rost / dr. V. Fokkema 07351

de scanning tunneling microscope (STM). Een STM werkt met een scherpe naald, waarmee het oppervlak wordt afgetast en de atomen als hobbeltjes in het oppervlak worden waargenomen. Het optimaliseren Het productieproces van dunne van het productieproces van dunne films met behulp films live volgen van een STM wordt gewoonlijk gedaan door een film te bestuderen nadat deze gemaakt is. Op deze manier wordt geen direct inzicht verkregen in alle processen die de structuur van de film uiteindelijk bepalen. In het kader van een STW-project is aan de Universiteit Een dunne film is een laagje materiaal waarvan Leiden een bijzondere STM ontwikkeld waarmee de de dikte meestal in de orde van nanometers depositie van dunne films én modificatie door middel is. In ons dagelijks leven spelen dergelijke van ionenbombardement tijdens het proces zichtbaar nanostructuren een zeer belangrijke rol. Dunne gemaakt kunnen worden. films vinden we bijvoorbeeld terug op ontspie- gelde brillenglazen, op verzilverde sieraden en in De STM is gebruikt om molybdeen-silicium multi- computerchips. laagspiegels te onderzoeken. Deze speciale spiegels bestaan uit een groot aantal gestapelde dunne films, Dunne films worden meestal gemaakt door materiaal afwisselend van molybdeen en silicium. Multilaagspie- te deponeren op een substraat. Daarvoor bestaan gels worden toegepast in de nieuwste chipmachines verschillende technieken. De geschiktheid van een ge- van bijvoorbeeld ASML. deponeerde film voor een bepaalde toepassing hangt af van de filmstructuur. Een dunne film die als spiegel Om het gat tussen fundamenteel onderzoek en wordt gebruikt, moet bijvoorbeeld zeer vlak zijn. toepassing te verkleinen werkte de Universiteit De kritische eigenschappen van een dunne film Leiden samen met het FOM-Instituut voor Plasmafy- hangen nauw samen met de details van het deposi- sica Rijnhuizen (tegenwoordig DIFFER). Ook hier werd tieproces, zoals de aangroeisnelheid en de tempera- een STM in gebruik genomen om spiegels die worden tuur van het substraat. Ook na de depositie kunnen de gemaakt in een professionele productiefaciliteit, te filmeigenschappen nog veranderd worden, bijvoor- bestuderen. Zo konden de resultaten van de Leidse beeld door de film te verhitten of te bombarderen met live-STM worden vergeleken met metingen onder geladen deeltjes, ionen. meer industriële omstandigheden. Op deze manier zijn belangrijke details van het productieproces van Een type instrument dat geschikt is om de structuur multilaagspiegels naar voren gekomen en directe van een film op de atomaire schaal te bestuderen, is verbeterpunten ontdekt.

Foto’s van de live-STM. De linker foto toont de STM op de voorgrond met in de achter- grond het ionenkanon (links) en de depositiebron (rechts). Op de rechter foto is te zien dat beide bronnen naar het hart van de STM zijn gericht, waar de scherpe tastnaald is gelokaliseerd.

56 Jaarverslag STW 2011 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Informatie- en Communicatietechnologie Universiteit Twente Dr.ir. E.A.M. Klumperink 07620 en Elektrotechniek

elektronisch stuurbare richting. Ook kan het bundel- patroon intelligent aangepast worden aan de lokale condities, om het gewenste signaal te maximaliseren en ongewenste signalen te onderdrukken (zie de Een chip die storende signalen in draadloze afbeelding). communicatie wegdrukt en gewenste signalen Bundelvorming wordt veel gebruikt in militaire en maximaliseert professionele toepassingen, bijvoorbeeld voor radars in vliegtuigen en op schepen. Toepassingen in de consumentenelektronica zijn nog schaars, ondanks Draadloze communicatie heeft de laatste de vele potentiële voordelen. Dit komt vooral doordat decennia een enorme vlucht genomen, zowel traditionele bundelvormers dure gespecialiseerde voor mobiele telefonie (DECT, GSM) als voor microgolfcomponenten vereisen. Voor consumen- datacommunicatie en internet (WiFi, Bluetooth, tenelektronica is vergaande integratie in CMOS IC- UMTS). Het is dus behoorlijk druk aan het technologie gewenst, de standaard technologie voor worden in de ether, terwijl de behoefte aan computerchips. In CMOS-technologie kunnen vooral draadloze communicatie alleen maar toeneemt. schakelaars en Metaal-Oxide-Simiconductor (MOS) condensatoren goed gemaakt worden, omdat die voor Door de drukte neemt de congestie en onderlinge computerlogica en geheugens belangrijk zijn. In dit storing toe. Er bestaat behoefte aan technieken STW-project hebben we aangetoond dat het mogelijk die de storing kunnen onderdrukken en datacapaci- is een flexibel programmeerbare bundelvormer te teit verhogen. Een manier om dit te bereiken is via maken in CMOS, met alleen digitale logica, MOS-scha- richtingsgevoelige antennes, die net als oren gericht kelaars en MOS-capaciteiten. De chip in de afbeelding “luisteren” mogelijk maken. Dit kan bijvoorbeeld kan vier antennesignalen met een frequentie tussen met een satellietschotel, die een smalle gevoelige 1 en 5 GHz verwerken tot een antennebundel. De “antennebundel” heeft in de richting loodrecht op de bundelrichting is via vijf digitale bits programmeerbaar. schotel (zie de afbeelding). De bundelvorm en richting De chip kan een storend signaal meer dan een factor wordt hierbij mechanisch vastgelegd, maar het is ook 100 maal onderdrukken en kan antennesignalen tot mogelijk om dit elektronisch te doen. Dat kan door ruim boven 1 milliWatt verwerken zonder noemens- een array van antenne-elementen in combinatie met waardige vervorming. De chip kan bijvoorbeeld toe elektronica, via faseverschuiving of tijdvertraging. Zo gepast worden voor satellietsignalen of WiFi. is een “phased array” of “smart antenne” mogelijk met

Chip voor elektronisch bundelvorming, die bijvoorbeeld zwakke satellietsignalen kan ontvangen en sterk storende GSM-signalen kan onderdrukken (“nullen”). De functie is analoog aan een satellietschotel maar kan verscheidene elektronisch stuurbare bundels realiseren.

Opvallende resultaten uit de kennisoverdracht 57 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Systemen, Energie en Materialen Technische Universiteit Delft Prof.dr. P. Dorenbos 07644

De nauwkeurigheid om de energie van gamma straling te bepalen met LaBr3 is ongeëvenaard. De funda mentele limiet is echter nog niet bereikt en dat is juist wat we binnen het ultieme scintillatorproject beogen. De ultieme scintillator In de jacht naar steeds betere scintillatiekristallen wordt traditioneel geprobeerd nieuwe materialen te ontwikkelen waarbij de flitsintensiteit uitgedrukt in fotonen/keV steeds intenser is (zie de grafiek). Ons onderzoek laat zien dat de flitsintensiteit niet de beperkende factor is, maar de evenredigheid van Een scintillator bestaat uit een doorzichtig flitsintensiteit met geabsorbeerde energie. Verlies- kristallijn materiaal en zet de energie van ioni- processen in de ionisatiesporen gemaakt door relatief serende straling/deeltjes om in een kortdurende laag-energetische secundaire elektronen blijken lichtflits. In een eerder STW-project hebben cruciaal. Hierbij is vooral het energiebied van 100 eV we de scintillator LaBr3 ontdekt, gepatenteerd tot 10 keV essentieel. We hebben een unieke metho- en verder ontwikkeld. LaBr3 is nu onder de de bedacht om dit energiegebied te bestuderen. Door commerciële naam BrillanCe380 verkrijgbaar met een synchrotron de energie van röntgenstraling en wordt veelvuldig toegepast voor detectie continu te verstemmen van 10 keV tot 100 keV van gamma straling, bijvoorbeeld in draagbare kunnen we K-schil foto-elektronen produceren met instrumenten voor de identificatie van radionu- continu verstembare energie van 100 eV – 60 keV. We cliden in verband met veiligheidsmonitoring. De hebben met andere woorden een variabele bètabron Europese ruimtevaartorganisatie (ESA) gaat in gecreëerd in het scintillatormateriaal. Experimenten 2014 de ruimtesonde BepiColombo naar een zijn uitgevoerd aan een 20-tal verschillende scintilla- baan rond de planeet Mercurius sturen met tiekristallen bij de synchrotronfaciliteiten van DESY in aan boord een 3”x3” LaBr3 scintillatiedetector. Hamburg. Het blijkt dat zowel temperatuur als veront- Verder worde momenteel veel studies gedaan reinigingen in het scintillatiemateriaal de evenredig- om LaBr3 te gebruiken in de medische diagnos- heid van scintillatorresponsie kan beïnvloeden. Hoewel tiek en voor diverse academische en industriële we de precieze oorzaak nog verder onderzoeken geeft toepassingen. deze kennis een nieuwe strategie. In plaats van te speuren naar meer intensiteit leggen we nu de focus op een evenredige intensiteit door middel van “defect engineering”.

1 De fotonopbrengst van diverse scintillatiekristallen 1 als functie van de bandkloof vergeleken met de fundamentele theoretische limiet.

2 Scintillatorkristallen in allerlei vormen.

58 Jaarverslag STW 2011 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Life Sciences & Technologie Universitair Medisch Centrum Utrecht Prof.dr.ir. J.J.W. Lagendijk 07793

een systeem met klinische functionaliteit. Zoals in de afbeelding te zien, is de versneller in een ring rondom de MRI geplaatst. De versneller kan in beide richtingen met een maximale snelheid van 10 rotaties per Zien wat je bestraalt! minuut ronddraaien en de bestralingsvelden worden gecollimeerd met behulp van een Multileaf collimator. Dit maakt het mogelijk heel gericht in 3D de dosis verdeling in de patiënt in te stellen, natuurlijk op basis van de MRI-beelden.

Op de afdeling radiotherapie van het UMC Om de meest recente MRI-beelden daadwerkelijk Utrecht is in nauwe samenwerking met Elekta voor de behandeling te gebruiken zijn snelle dosis en Philips en met steun van STW en het UMC berekeningen vereist. Tot voor kort duurden met name Utrecht, een nieuw uniek systeem voor radio- berekeningen met een magneetveld uren op een therapie bedacht, ontwikkeld en gebouwd. computercluster. In 2011 hebben we ook laten zien, in Deze zogenaamde MRI-versneller is een hybride samenwerking met Ecole Polytechnique in Montreal, machine die bestaat uit een 1,5T MRI-scanner dat we heel snel een nieuwe dosisverdeling in een en een 6 MV lineaire versneller. Met deze magneetveld kunnen berekenen met behulp van GPU combinatie is het mogelijk om tumoren tijdens (videokaart) gebaseerde code, bijvoorbeeld een nieuw het bestralen heel precies te volgen op de live plan voor een nier in 30 seconden op één enkele MRI-beelden. Hierdoor kan de bestraling, nauw- videokaart (zie de afbeelding). keuriger dan tot nu toe mogelijk, aan de actuele positie en vorm van de tumor aangepast wor- Het UMC Utrecht is al begonnen met de bouw van het den, bijvoorbeeld door de bestralingsbundel een zogenaamde Centrum voor Beeldgestuurde Onco- niertumor die beweegt met de ademhaling te logische Interventies (CBOI). Binnen het CBOI zal de laten volgen. MRI-versneller klinisch geïntroduceerd worden naast MRI-gestuurde High Intensity Focussed Ultrasound, Het gelijktijdig bestralen en beelden maken hebben MRI-gestuurde Radio-embolisatie en MRI-gestuurde we in 2009 laten zien voor een stationaire opstel- brachytherapy. Binnen het CBOI gaan we opereren ling. In 2011 is deze opstelling opgewaardeerd tot zonder snijden terwijl we zien wat we behandelen.

De 1,5 T MRI met de versneller in een ring in het midden- vlak. Om de MRI normaal toegankelijk te houden is de onderdoorgang van de ring in de grond gemaakt. De inzet laat een dosisverdeling als een kleuroverlay op een MRI van een niertumor zien waarop zowel de tumor als de beide nieren zijn ingetekend (gele contouren).

Opvallende resultaten uit de kennisoverdracht 59 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Chemie, Milieu en Water Universiteit Twente Prof.dr.ir. A. van den Berg 07994

beweeglijkheid van de spermatozoa met een micro- scoop bepaalt. In sommige ziekenhuizen is deze tijd rovende methode vervangen door een duur computer- systeem. Aan beide methoden kleven echter nadelen Een chip om de vruchtbaarheid en er is minimaal één (beschamend) bezoek aan het van mannen te meten ziekenhuis nodig en soms maar dan één.

Binnen het STW-project is een methode bedacht waarmee de concentratie en de beweeglijkheid met behulp van een “lab-on-a-chip” bepaald kunnen Op 27 oktober 2011 was één van de nieuws- worden. Door de spermatozoa door een microfluïdisch onderwerpen op Nu.nl: “Thuistest met chip voor kanaal te laten stromen en ze afzonderlijk te detec- sperma”. Niet alleen deze site bracht dit nieuws teren bij een elektrodepaar door middel van impedan- naar buiten, ook vele kranten, enkele radiozen- tiemetingen, is het mogelijk om de concentratie te ders en een regionale televisieomroep besteed- bepalen. Daarnaast is een aangepaste chip ontwikkeld den er aandacht aan. De aanleiding van deze om uitspraken over de beweeglijkheid van het sample enorme media-aandacht was het afronden van te kunnen doen. het STW-project “Fertility chip” met de academische promotie van onderzoeker Loes Segerink. Niet alleen de media hadden aandacht voor de resultaten van dit project, ook vele bedrijven toonden Het doel van dit project was om een systeem te toen en nu nog steeds interesse in deze toepassing. ontwikkelen waarmee sperma thuis geanalyseerd Momenteel zijn wij bezig met de oprichting van een kan worden. Stellen die ongewild kinderloos blijven, eigen bedrijf en daarvoor hebben we onlangs van de zullen uiteindelijk de gynaecoloog in het ziekenhuis STW een Valorisation Grant fase-1 mogen ontvangen. bezoeken. Naast enkele onderzoeken bij de vrouw, zal Hierdoor heeft dit project niet alleen een succesvolle de spermakwaliteit van de man bepaald worden. Hier- afgeronde promotie opgeleverd, maar komt er hopelijk voor moet de man zijn ejaculaat in een potje doen en ook de vruchtbaarheidschip waarmee mannen in de dat binnen een uur bij het laboratorium inleveren. De toekomst de kwaliteit van hun sperma thuis kunnen gouden standaard voor de analyse is een handmatige bepalen. methode, waarbij de analiste de concentratie en

2 1 Het ontwerp van de vruchtbaarheidschip.

2 Zo zou de spermatester er in de praktijk uit kunnen gaan zien.

60 Jaarverslag STW 2011 Open Technologieprogramma (OTP) Universiteit Projectleider Project Systemen, Energie en Materialen Technische Universiteit Eindhoven Prof.dr.ir. M.K. Smit 10029

soort reflecties beter te begrijpen en zoveel mogelijk tegen te gaan. Onderzoekers van de VU in Amsterdam zijn later ook gaan kijken hoe je gefilterde feedback kan gebruiken om een laser juist stabieler te maken. Gefilterde feedback-lasers Ze gingen te werk met spiegels en lenzen en de resultaten waren vaak erg afhankelijk van hoe goed de onderzoeker in kwestie zijn of haar adem in kon houden om de metingen zo min mogelijk te beïnvloe- den. Niet verwonderlijk zijn de meeste publicaties uit die tijd te vinden in vaktijdschriften over chaotische In 2008 startte het STW-project EFFECT, een encryptie en quantumcommunicatie. acroniem dat staat voor Exploiting Filtered FEedback in Controlling Tunable lasers. Het doel In Eindhoven staat een laboratorium om geïntegreerde van het project was om een nieuw soort scha- optische chips te maken. Een van de voordelen van kelbare laser te maken voor telecommunicatie- zo’n optische chip is dat de invloeden van buitenaf doeleinden. De laser moest zeer snel kunnen veel beter te controleren zijn dan in een systeem schakelen tussen de verschillende kleuren licht met losse spiegels en lenzen. Mede daarom is het de die in moderne glasvezelnetwerken worden onderzoekers gelukt om een zogenaamde Integrated gebruikt zodat de capaciteit optimaal benut kan Filtered-Feedback Tunable Laser te maken. De laser worden. Bovendien moest de aansturing van de kan binnen enkele nanoseconden van golflengte naar laser zeer eenvoudig zijn zodat de uiteindelijke golflengte schakelen door het aan- en uitzetten van kosten laag blijven. zeer kleine elektrische stuurstroompjes van slechts enkele mA. Om deze doelen te bereiken hebben onderzoekers van de TU Eindhoven gebruik gemaakt van kennis Het EFFECT- project heeft onder andere geleid tot die in de jaren ‘90 was opgebouwd op het gebied een nieuw patent en de promovendus die het onder van feedback in halfgeleiderlasers. Kleine reflecties zoek heeft uitgevoerd, dr.ir. Boudewijn Docter, is met (feedback) die in glasvezelnetwerken voorkomen een aantal collega’s het bedrijf EFFECT Photonics kunnen de werking van een halfgeleider laser ernstig gestart dat de resultaten van het temmen van het verstoren. De theorieën werden dus ontwikkeld om dit gefilterde feedback-probleem gaat exploiteren.

Tunable laser chip op submount. De afmeting van de chip is 1 x 2.5 mm.

Opvallende resultaten uit de kennisoverdracht 61 Valorisation Grant

62 Jaarverslag STW 2011 Valorisantion Grant Universiteit Projectleider Project Technische Universiteit Delft Dr.ir. K.J. Vollers 11094

continu op een bewegend object (de zon, een satel- liet) gerichte panelen.

De finesses zitten hem in de nauwkeurigheden over Vloeiend gebogen gebouwvormen: grote gebogen oppervlakken. Als eerste marktprodukt serieproductie van unieke onderdelen staat er nu de Pinbed Wizard: een modulair oplegveld met 200 pinnen. Iedere pin is op de 0,1 mm instelbaar en kan 200 kg tillen/trekken. Het pinbed is voor veel materialen inzetbaar.

Wereldwijd leeft in de architectuur een grote De onderzoeker, K.J. Vollers, heeft als een spin-off wens om vloeiend gebogen gebouwvormen van de TUDelft Free-D Geometries BV opgericht, om te realiseren. De productie van vrijgebogen instelbare paneeloplegvlakken te vermarkten (www. panelen vereist een groot aantal eenmalig te FDTechnologies.eu). Zij verkoopt pinbedden en is door gebruiken mallen, ieder uniek in vorm en bolling. bedrijven in te huren om in workshops op locatie, in Dit is arbeidsintensief, impliceert hoge kosten, de nieuwe productiemogelijkheden ervaring op te lange productietijden en milieuvervuiling. In dit doen. Participerende bedrijven zijn Linak BV (Breda) STW-project wordt een glasbuigoven met ge- voor de actuatoren en Van Lagen Metaalbewerking ïntegreerd computergesteld oplegvlak ontwik- BV (Harskamp) voor de productie van de draagframes. keld. Eén automatisch instelbare mal vervangt Tetterode Glas Voorthuizen BV (Voorthuizen) en alle moeizaam geproduceerde mallen en kan Viskon (Purmerend) buigen de ruiten – met als opties steeds hergebruikt worden voor iedere nieuwe dubbelglas en gelamineerd. In workshops wordt de paneelvorm. inzet van de pinbed technology voor onder andere composieten en beton onderzocht. Een grid van pinnen (actuatoren) stelt het oplegvlak vanuit vlakke positie in de juiste bolling. Dit pinbed is het eerste ter wereld met gelijktijdig bewegende actuatoren. De kracht van het concept zit hem in de Veel ‘groene’ voordelen: combinatie van kennis van vele vakgebieden: bouw- - sterk verminderd energieverbruik kundige detaillering, parametrisch modelleren c.q. door drie maal kortere buigovencyclus; genereren van productiedata, fijnmechanica, produc- - geen unieke mallen meer nodig tietechnologie en de ontwikkeling van nieuwe soft- (cnc-snijden/frezen/walsen); geen en hardware bij de actuatoren. malmateriaal of afval; Bedrijven optimaliseren met de instelbare oplegvlak- - verbeterde logistiek, op een kleiner ken hun huidige productie van cilindrisch en kegel fabrieksoppervlak. vormig gebogen panelen en voegen vrijgebogen panelen aan hun productenrange toe. Het veld gelijktijdig bewegende actuatoren zal ook vele toepassingen vinden buiten de mallen om, bijvoorbeeld in

2 1 Centraal Station Arnhem, architect UNStudio. Dakpane- len met het flexibele oplegvlak te produceren.

2 Op het pinnenbed ligt een flexibel vlak, als onderlegger bij het maken van gebogen panelen.

Opvallende resultaten uit de kennisoverdracht 63 Valorisation Grant Universiteit Projectleider Project Universiteit Twente Dr.ir. J.M. Dekkers 11587

bedrijf. Met deze investering kan SolMateS verder groeien om te voorzien in de internationale vraag naar de PiezoFlare 1200.

SolMateS maakt beweging op De beweegbare laag op een chip zorgt voor veel een computerchip mogelijk nieuwe toepassingen van computerchips. Zeer kleine onderdelen kunnen met behulp van elektrische spanning bewegen, zoals microspiegels, kleine vloeistof- pompen of miniatuurschakelaars. Dit is de basis voor onder andere geïntegreerde pico-projectoren voor SolMateS heeft een productiemachine ontwik- mobiele telefoons, geavanceerde printkoppen, medi- keld, waarmee computerchips met beweeg- sche micropompen, actieve signaalfilters voor mobiele bare lagen geproduceerd kunnen worden. De communicatie en geïntegreerde sensoren voor tablets gepatenteerde productiemachine genaamd en smartphones. Internationaal is er al veel aandacht de PiezoFlare 1200 legt een uiterst dunne voor de nieuwe toepassingen die mogelijk worden met beweegbare laag aan, waardoor chips meer de productiemachines van SolMateS. functionaliteiten krijgen. SolMateS (www.solmates.nl) heeft 15 medewerkers De spin-off van het MESA+ Institute for Nanotechno- en is gevestigd op Kennispark Twente. In 2010 won logy in Enschede werkt sinds 2007 aan het opschalen SolMateS de Young Technology Award en was het van een nieuwe procestechnologie om dunne lagen genomineerd voor de Deloitte Rising Star. materiaal aan te brengen voor de volgende generatie elektronica. In juni 2010 kende STW een Valorisa- De PiezoFlare 1200 is gebaseerd op deposititietech- tion Grant fase-2 toe aan de drie oprichters van nologie ontwikkeld in het MESA+ Institute for Nano- SolMateS. Mede dankzij deze impuls heeft SolMateS technology aan de Universiteit Twente in Enschede. met een prototypemachine kunnen aantonen dat het De onderzoeksgroepen van prof. Dave Blank en prof. beweegbare lagen kan maken met record brekende Guus Rijnders werken met dezelfde technologie op eigenschappen. Dit heeft er toe geleid dat in april laboratoriumschaal aan dunne lagen voor toekomsti- 2011 het Twente Technology Fund en de Participa- ge-generatie zonnecellen, batterijen, transparante tiemaatschappij Oost Nederland investeerden in het elektronica en röntgenspiegels.

Artist impression van het SolMateS PiezoFlare 1200 depositiesysteem.

64 Jaarverslag STW 2011 Valorisantion Grant Universiteit Projectleider Project Technische Universiteit Delft Prof.dr. G.J. Witkamp 12321

1 aanzienlijke besparing in materiaalkosten, 2 tot 50% extra opbrengst doordat de panelen de zon volgen, 3 betere technische en esthetische toepas- In staalkabel opgehangen zonnepanelen zijn baarheid in de gebouwde omgeving. goedkoper en leveren meer energie op Vanwege het duidelijke commerciële nut is er voor gekozen om dit project van twee kanten te belich- ten: commercieel en technisch. Onder begeleiding van professor G.J. Witkamp (Process Equipment, De zonnecelindustrie werd de afgelopen jaren 3ME, TU Delft) en dr. L. Hartmann (Technology, gekenmerkt door fikse prijsdalingen, in 2011 Strategy and Entrepreneurship, TBM, TU Delft) maar liefst 40%! De industrie boekt keer op zijn twee projecten gestart: de technische en keer successen op het gebied van efficiency en commerciële haalbaarheid van het zogenaamde kostenverlaging. De toepasbaarheid in de ge- Sunuru-concept. bouwde omgeving wordt echter vaak vergeten. Met de dalende celprijzen worden de kosten van Jan van Kranendonk heeft in het technische haal- de bevestigingsstructuur van panelen steeds baarheidsproject drie vragen beantwoord: dominanter. Huidige zonnepanelen zijn ontworpen voor op daken; op andere plekken treden 1 productie: kan het product gemaakt worden hoge kosten op. en tegen welke kosten? 2 functionaliteit: werkt het product? Dit STW-project richt zich op het slim ophangen 3 mechanische integriteit: blijft het werken van zonnepanelen en de productietechnieken onder verschillende weersomstandigheden? daarvoor. De oplossing is geïnspireerd op het “Tensegrity” principe. Dit betekent simpelweg In diverse proefopstellingen zijn zaken als thermi- dat al het gebruikte materiaal optimaal belast sche belasting, maakbaarheid en functionaliteit wordt door een trek- of drukbelasting. getoetst en verbeterd. Een pilot-opstelling op de Maasvlakte heeft informatie verschaft op het Door de zonnepanelen op te hangen in staalkabel gebied van windbelasting en installatiegemak. in plaats van de standaard aluminium profielen worden drie grote voordelen behaald: In de commerciële haalbaarheidsstudie heeft Thomas de Leeuw zich gericht op het vinden van een passend verdienmodel voor Sunuru in de huidige markcondities. De aanpak was extern gericht; ideeën zijn getest in gesprekken met potentiële klanten, investeerders en leveranciers.

Dankzij de Valorisatie Grant fase-1 zijn de eerste stappen gezet richting een markt-klaar product. Inmiddels is Sunuru BV opgericht, heeft het team de Climate KIC venture competitie gewonnen en is het Valorisatie Grant fase-2 project opgestart. Volgende milestone is een volledig functionerende pilot op luchthaven Schiphol, juli 2012.

Zonne-energie boven parkeer- plaatsen is vooralsnog te duur. De ondersteunende structuur van Sunuru gaat daar verandering in brengen.

Opvallende resultaten uit de kennisoverdracht 65 Valorisation Grant Universiteit Projectleider Project Technische Universiteit Delft Prof.dr.ir. P. Kruit 12324

De onderzoekers aan de Technische Universiteit Delft die deze technologie voor hun eigen onderzoek ontwikkelden hadden al contact gehad met een microscopenfabrikant om het gebruik van hun techno- Elektronenmicroscoop en lichtmicroscoop in één: logie in een nieuw product te bepleiten. Toen die niet een weg naar commercieel succes toehapte besloten ze een eigen bedrijf op te richten. In dezelfde maand als de STW-toewijzing werd de oprichting van DELMIC BV een feit, werd overeen- stemming bereikt met de TU Delft over patentover- dracht en begonnen twee net-afgestudeerden het In december 2010 wees STW aan Delftse bedrijf te besturen. onderzoekers €25.000 toe om de commerciële potentie van de “SECOM-technologie” te Het projectgeld maakte het mogelijk om de plan- verkennen en nog enkele technische ontwik- nen uit te werken en vooral ook om Europa door te kelingen voort te zetten. De nieuwe SECOM- reizen om met potentiële klanten te praten. Daaruit technologie maakt het mogelijk om in één enkel kwamen twee verrassende conclusies: hoewel bij apparaat elektronenmicroscopie te combineren de aanvraag van het project nog gedacht werd dat met lichtmicroscopie. bijna alle klanten in de biowetenschappen gevonden zouden worden, bleek de belangstelling in de geologie, Licht verschaft kleureninformatie over een preparaat de materiaalkunde en de nanofotonica ook groot. maar kan de kleinste details niet laten zien. Elektronen Bovendien bleek dat het eerste product waar klanten kunnen de kleinste details laten zien, maar geven al- in geïnteresseerd zouden zijn eenvoudiger was dan de leen zwart-wit beelden. Door beide typen microscopie onderzoekers oorspronkelijk gedacht hadden. Dus de in één apparaat te combineren kunnen onderzoekers markt was groter en de time-to-market korter. sneller en preciezer alle informatie over hun preparaat achterhalen. Het team dat de commercialisering moet verzorgen werkte zij aan zij met de onderzoekers waardoor de kennisoverdracht volledig was. Bovendien kregen de onderzoekers via de commerciële contacten waarde- volle nieuwe inzichten en relaties. Intussen heeft het bedrijf een banklening gekregen en het team een STW Valorisation Grant fase-2 waarmee een solide basis is gelegd om de technologie niet alleen wetenschappelijk maar ook commercieel tot een succes te maken.

Een doorkijk naar de eindlens van de elektronenmicroscoop waaronder de lichtmicroscoop is gemonteerd.

66 Jaarverslag STW 2011 Vernieuwings- impuls

Opvallende resultaten uit de kennisoverdracht 67 Vernieuwingsimpuls – Veni Universiteit Projectleider Project Informatie- en Communicatietechnologie Technische Universiteit Delft Prof.dr.ir. K.A.A. Makinwa 07917/06770 en Elektrotechniek

Er is echter één ding dat wél goed is bepaald bij micro- chips: ze worden allemaal gemaakt van extreem zuiver silicium. Door deze zuiverheid zijn de mechanische en thermische eigenschappen van dit silicium veel beter Temperatuur meten met warmte gedefinieerd dan de elektrische eigenschappen. Het hoofddoel van dit onderzoeksproject was om te kijken hoe de thermische eigenschappen van silicium, die ook veel minder afhankelijk zijn van verontreinigingen, gebruikt zouden kunnen worden om meer nauwkeurige geïntegreerde componenten te kunnen maken. Je zou het niet denken, maar in de moderne micro chiptechnologie is bijna alles onnauwkeurig! De In eerder onderzoek, gefinancierd door een Veni- bouwstenen van geïntegreerde schakelingen grant, was al aangetoond dat de snelheid waarmee – weerstanden, condensatoren, transistoren – warmte zich door silicium verplaatst inderdaad heel hebben toleranties van tientallen procenten. goed is gedefinieerd, en ook dat deze sterk tempera- De oorzaak hiervan zit in het fabricageproces: tuurafhankelijk is. Met behulp van extra financiering om de gewenste elektrische eigenschappen van National Semiconductor (tegenwoordig Texas van deze componenten te realiseren wordt Instruments) werd dit project voortgezet, met als doel een zuivere wafer silicium beschoten met zeer om nauwkeurige geïntegreerde temperatuursensoren kleine hoeveelheden verontreinigingen. Dit valt te ontwikkelen. niet goed te controleren, wat dus leidt tot grote variabiliteit. Nu is dit voor het onderscheid tus- Op basis van dit concept was Caspar van Vroonhoven, sen ‘0’ en ‘1’ niet zo’n punt, maar voor precieze onderzoeker in dit project, in staat om in standaard IC- schakelingen is het desastreus. technologie temperatuursensoren te ontwikkelen met een onnauwkeurigheid van 0,2ºC, zonder daarbij (zoals gebruikelijk) elke chip te kalibreren. Ook werkt deze sensor bij extreme temperaturen: van -70ºC tot 250ºC. De sensor presteert aanzienlijk beter dan conventionele geïntegreerde temperatuursensoren.

Dit project ontving de Simon Stevin Leerling prijs en drie ‘best paper awards’: van de International Con- ference on Sensors and Actuators, de IEEE Sensors Conference en de International Solid-State Circuits Conference – de toonaangevende conferentie op het gebied van geïntegreerde schakelingen. Verder zijn er vier patenten aangevraagd, waarvan er twee reeds zijn toegekend. Er wordt op dit moment onderhandeld met grote spelers in de halfgeleiderindustrie, die geïnteresseerd zijn om deze sensor te gebruiken voor het thermisch management van multi-core microprocessoren.

Testchips in een 0,18 micro meter CMOS-proces. Deze bevatten een temperatuur sensor en de benodigde uitleeselektronica.

68 Jaarverslag STW 2011 Vernieuwingsimpuls - Vidi Universiteit Projectleider Project Life Sciences & Technology Academisch Medisch Centrum Dr.ing. M.C.G. Aalders 07547

zoals een bloedvat, spectroscopische metingen te doen, zonder beïnvloed te worden door het weefsel eromheen. Dat is met geen andere techniek mogelijk. Na de lange aanloop van het bouwen van een Leeftijd bepalen van bloed, in blauwe opstelling en de validatie van de techniek, hebben we plekken en op plaats delict dit jaar laten zien dat we metingen kunnen doen aan bloed binnen bloedvaten in een vinger. In dit laatste jaar hebben we tevens een nieuwe aanpak gepubliceerd die de leeftijdsbepaling van blauwe plekken veel nauwkeuriger kan maken. Hierbij maken we, naast het In 2011 werd het STW-Vidi-project “Depth- spectroscopisch meten van de hoeveelheden hemo- resolved Optical Spectroscopic Imaging (DOSI) globine en het afbraakproduct bilirubine in de huid, ook in tissue” afgerond. Het project had tot doel gebruik van het meetbare verschil in diffusiesnelheid om nieuwe kwantitatieve spectroscopische van deze twee stoffen in de huid. Deze nieuwe aanpak technieken te ontwikkelen voor medische en geeft het onderzoek naar deze maatschappelijk rele- medisch-forensische toepassingen. Hoewel vante toepassing een nieuwe impuls richting klinische de technieken ingezet kunnen worden voor validatie. een groot aantal klinische toepassingen zijn er in het project twee specifieke toepassingen Naast de twee beschreven toepassingen is er een gedefinieerd: (1) het monitoren van pas onderzoekslijn opgezet voor het ontwikkelen van geborenen en (2) het meten van de ouderdom spectroscopische technieken voor forensische van blauwe plekken als hulpmiddel bij het vast toepassingen. We hebben in de afgelopen jaren veel stellen van kindermishandeling. tijd gestopt in het onderzoek naar het verouderen van bloed buiten het lichaam. Dit heeft geleid tot een Zowel op technologisch gebied als op het gebied van (wereldwijd) unieke methode voor het lokaliseren en toepassingsspecifieke methoden hebben we in het dateren van bloed op de plaats delict. Deze techniek, laatste jaar grote stappen kunnen zetten. Het project die een enorme aandacht heeft gekregen in de media, begon met een idee om, door het combineren van wordt op dit moment gevalideerd samen met experts interferometrie en spectroscopie, een techniek te van het Nederlands Forensisch instituut. Voor het ontwikkelen waarmee het mogelijk is om niet-invasief, commercialiseren van deze toepassingen is een AMC gelokaliseerd, binnen een klein volume in weefsel, spin-off bedrijf opgericht.

De leeftijd van een blauwe plek vaststellen door een spectroscopische meting door de huid heen.

Opvallende resultaten uit de kennisoverdracht 69 Vernieuwingsimpuls – Vidi Universiteit Projectleider Project Chemie, Milieu en Water Technische Universiteit Delft Dr. J. Wallinga 07553

Met nieuw ontwikkelde methoden kunnen we nu verder in de tijd terugkijken door gebruik te maken van het geologisch archief.

Oplichtende zandkorrels verraden Een stormvloed in november 2007 leidde tot duin de dynamiek van de Nederlandse kust afslag bij Heemskerk. Onderzoekers van de Technische Universiteit Delft, Deltares en TNO zagen toen aan schelpen en aan structuren in het zand dat het water tot een hoogte van 6,5 meter boven NAP over de duinen gespoeld was. Niet in 2007, maar veel eerder, Door zandkorrels te onderzoeken ontdekten in ieder geval vóór het begin van betrouwbare meting onderzoekers van de Technishe Universiteit en van stormvloedhoogtes. Met nieuw ontwikkelde Delft dat tijdens een extreme stormvloed in methoden voor luminescentiedatering, waarbij gebruik het jaar 1775 of 1776 het water over de gemaakt wordt van een miniem lichtsignaaltje uit de duinen bij Heemskerk is gespoeld. zandkorrels, hebben de onderzoekers bepaald dat de stormvloed aan het eind van de 18e eeuw plaatsvond. Bescherming tegen overstroming is van groot belang Door deze informatie te koppelen aan historische voor het laaggelegen West-Nederland. Langs de kust gegevens, werd duidelijk dat dit de stormvloed van moeten stevige duinen en dijken een stormvloed 1775 of 1776 moet zijn geweest. kunnen weerstaan die maar eens in de 10.000 jaar voor komt. Juist omdat zo’n stormvloed zeldzaam is, is Resultaten van dit onderzoek laten zien dat lumines- het belangrijk om een lange meetreeks te hebben van centiedatering gebruikt kan worden om de dynamiek stormvloeden uit het verleden. Hoe hoog komt het van kustsystemen te onderzoeken, en de grootte en water, en hoe vaak gebeurt dat? Alleen voor de afge- herhalingstijd van extreme waterstanden te bepalen. lopen 120 jaar zijn er betrouwbare meetgegevens, en Luminescentiedatering biedt daarmee een nieuw die periode is eigenlijk te kort om de hoogte van een instrument om natuurlijke dynamiek te begrijpen, stormvloed van 1:10.000 jaar goed in te schatten. en te benutten voor effectief kusten rivierbeheer.

1 1 Geologisch archief ontsloten na de stormvloed van 2007. Foto Marcel Bakker (TNO)

2 Onderzoeker Jakob Wallinga neemt monsters om de ouderdom van het duinzand te bepalen. Foto Sytze van Heteren (TNO)

70 Jaarverslag STW 2011 Vernieuwingsimpuls - Vidi Universiteit Projectleider Project Systemen, Energie en Materialen Technische Universiteit Delft Prof.dr.ir. J.L. Herder 07583

Het zijn voorwerpen zonder stijfheid geworden. Dat klinkt haast onmogelijk maar we bereiken dit, althans bij benadering, door hun natuurlijke stijfheid inherent te balanceren: vergelijkbaar met contragewicht in Microvoorwerpen zonder stijfheid een ophaalbrug, maar dan met veren. Hiermee is het rendement weer (bijna) 100% geworden, hetgeen een doorbraak was in ons veld. De wiskundige beschrijving is vaak weerbarstig omdat gebalanceerde elastische mechanismen randsta- biel zijn. Fundamentele praktische problemen zoals In de microwereld is de werktuigbouw iets het inbrengen van de benodigde voorspanning zijn anders dan anders. Assemblage gaat niet meer, gemakkelijk te onderschatten, maar de mogelijkheden waardoor we mechanismen maken die bewegen zijn eindeloos. door vervorming: elastische mechanismen. Eigenlijk gaat dat fantastisch en doen we dat Momenteel werken we aan instrumenten voor ook steeds meer in de gewone macrowereld. minimaal invasieve chirurgie die uit één stuk bestaan Niet alleen spaart dat assemblagekosten uit, en geen wrijving hebben : een combinatie dus van ook hebben elastische mechanismen geen last goedkoper én beter. Andere toepassingen liggen in van wrijving en speling en hebben ze geen vacuüm (ruimtevaart, lithografie) en recentelijk in smering nodig. Een probleem is echter dat het slanke exoskeletten die mensen met spierzwakte bewegen, zelfs nog zonder externe belasting, ondersteunen. energie vraagt voor de vervorming van het Een nog grotere toekomst is naar ons idee weg- mechanisme zelf. Hierdoor is het rendement gelegd voor gebalanceerde micromechanismen: in laag. Lang is dit als een noodzakelijk kwaad de toekomst zullen veel van onze machines steeds beschouwd: vervormen van materie kost nu kleiner worden en dus elastisch. De foto toont een eenmaal kracht... vroeg prototype van een bistabiel mechanisme dat is gemaakt uit koolstof nanobuisjes. Als we de techniek En toch, in ons Vidi-onderzoek maken we nu voor- voor energiezuinige micromechanismen onder de knie werpen, veelal van titanium, die je nagenoeg zonder hebben en deze meteen toepassen dan voorkomen kracht kunt vervormen, en dan blijven staan, zonder we daarmee veel onnodig energiegebruik in toekom- terug te veren. Je kunt ze ook weer terug vervormen, stige generaties actieve chips en micromachines. weer nagenoeg zonder kracht te hoeven uitoefenen.

Een voorwerp zonder stijfheid: een vroeg prototype van een bistabiel mechanisme dat is gemaakt uit koolstof nanobuisjes.

Opvallende resultaten uit de kennisoverdracht 71

STW in cijfers

74 Inleiding

75 Kengetallen en statistiek 75 Gebruikers 77 Utilisatie 78 Aantal lopende projecten 81 Financiële (project)gegevens 82 STW-bureau

83 Verkort financieel jaarverslag 2011

73 Inleiding

Door middel van dit jaarverslag legt STW verantwoording af over de besteding van de haar toevertrouwde gelden. Naast dit jaarverslag wordt jaarlijks ook het zogeheten Utilisatierapport gepubliceerd waarin wordt gerapporteerd over de toepassing van resultaten uit STW- onderzoek. Graag verwijzen wij de lezer daar eveneens naar.

In dit hoofdstuk geven wij op een beknopte en kwantitatieve manier inzicht in de prestaties van STW van het afgelopen jaar. Veelal in meerjarig perspectief. Met de komst van Perspectief en andere STW- programma’s is in de afgelopen jaren het programmatische compartiment gegroeid, deels door het verkleinen van het budget voor het Open Techno- logieprogramma (OTP), deels door toegenomen bijdragen van gebruikers en andere sponsoren. Waar in het onderstaande geen nadere aanduiding is gegeven betreffen de kengetallen het OTP en de STW-programma’s tezamen.

De door STW uitgevoerde Vernieuwingsimpuls en in hoofdzaak extern gefinancierde programma’s worden niet tot het OTP gerekend.

74 Jaarverslag STW 2011 Kengetallen en Statistiek Gebruikers

figuur1 Gebruikers per categorie in 2011

(Semi)overheid 7% Kennisinstelling 14% Bedrijven: > 250 medewerkers 37% Bedrijven: < 250 medewerkers 42%

1000 figuur2 aantal Aantal industriële gebruikersrelaties 800 Bestaande gebruikersrelaties Nieuwe gebruikersrelaties ten opzichte 600 van voorgaand jaar

Waarvan: 400 Bestaande buitenlandse gebruikersrelatie Nieuwe buitenlandse gebruikersrelaties ten opzichte 200 van voorgaand jaar

Relaties met (buitenlandse) universiteiten en 0 ziekenhuizen zijn niet meegerekend. Divisies van

2007 2008 2009 2010 2011 bedrijven worden niet als afzonderlijke gebruikers geteld.

100 figuur 3 Gebruikers 80

aantal projecten aantal Aantal gebruikers in de gebruikerscommissies van 2011. Van het aantal projecten met één of twee 60 gebruikerscommissieleden, is voor meer dan de helft een optie- of licentieovereenkomst afgesloten (of in 40 voorbereiding). Soms is de gebruikerscommissie nog niet volledig geformeerd. Bij overige projecten zijn meer gebruikers betrokken, 20 vaak in de sfeer van vertegenwoordigers van andere kennisinstellingen.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 >10 aantal gebruikerscommissieleden

STW in cijfers 75 1000 figuur4 Projecten en gebruikers

Verdeling van de externe gebruikers naar het aantal aantal gebruikers aantal 100 projecten waarbij zij zijn betrokken. Zo zijn er 790 gebruikers ‘slechts’ bij één STW-project betrokken, 166 gebruikers zijn bij twee projecten betrokken. Ook zijn er nog 13 gebruikers bij meer dan 14 verschillende 10 projecten betrokken. STW-onderzoek is er dus niet voor de ‘happy few’. In 2011 waren in totaal 1137 gebruikers bij het onderzoek betrokken. (Buitenlandse) universiteiten en ziekenhuizen zijn niet meegerekend. N.B. Divisies van bedrijven worden niet als afzonder- 0 lijke gebruikers geteld. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 >14 aantal projecten waaraan de gebruiker is verbonden

figuur5 Waardering gebruikers na afloop van het project

Zeer tevreden 2% Tevreden 46% Neutraal 42% Ontevreden 7% Zeer ontevreden 3%

figuur 6 Waardering onderzoekers na afloop van het project

Zeer tevreden 42% Tevreden 44% Neutraal 11% Ontevreden 3% Zeer ontevreden 0%

76 Jaarverslag STW 2011 Utilisatie

15 figuur7 Octrooiaanvragen 12 Aantal octrooiaanvragen direct voortgekomen uit STW-onderzoek. 9 aantal octooiaanvragen aantal

2007 2008 2009 2010 2011

figuur 2007 2008 2009 2010 2011 8 Contracten overdracht octrooi 6 1 7 5 4 licentie 9 6 4 3 5 optie en licentie 4 2 5 1 2 optie 20 13 12 22 16 samenwerking onderzoek 2 5 2 5 1 material transfer agreement 3 3 6 2 4 letter of intent 1 3 1 overdracht kennis 4 1 geheimhouding 23 12 5 2 1 verdeling inkomsten 1 afstandsverklaring 9 7 12 addendum 3 overige overeenkomsten 27 13 7 11 10

Totaal 95 62 59 59 58

15 figuur9 aantal Nieuwe startende bedrijven 12 Overige programma’s (inclusief Vernieuwingsimpuls) Valorisation Grant 9 Aantal uit STW-onderzoek opgestarte bedrijven.

2007 2008 2009 2010 2011

STW in cijfers 77 1,2 figuur 10 Inkomsten uit kennisexploitatie 1,0

inkomsten (in M€) inkomsten 0,8 Royalty Lumpsum

0,6 Inkomsten op STW-projecten. Royalty en Lumpsum zijn inkomsten 0,4 vanwege overeenkomsten met derden.

0,2

0,0

2007 2008 2009 2010 2011

Aantal lopende projecten

500 figuur11 Lopende projecten binnen OTP, Perspectief, 400 Bsik en overige programma’s

300 OTP

aantal lopende projecten aantal Bsik Overige programma’s (inclusief Vernieuwingsimpuls) 200 Perspectief

100

2007 2008 2009 2010 2011

300 figuur12 Lopende projecten per type instelling 250 in 2011 (OTP en Perspectief)

200 TUD, TU/e, UT

aantal lopende projecten aantal Overige universiteiten (inclusief UMC’s) 150 Para-universitaire instellingen

100

2007 2008 2009 2010 2011

78 Jaarverslag STW 2011 250 figuur13 Honoreringen en afwijzingen per jaar 200 (OTP en Perspectief)

150 Afwijzingen

aantal projectvoorstellen aantal Honoreringen

100

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

figuur14 Status projecten in 2011 (OTP en Perspectief)

In behandeling 106 Afgewezen 149 Gehonoreerd 89 Lopend 354 Beëindigd 45

150 figuur15 aantal aantal Aantal gepromoveerde onderzoekers 120 Aantal gepromoveerde onderzoekers op een STW-project. 90

2007 2008 2009 2010 2011

STW in cijfers 79

60 figuur 16 Lang openstaande vacatures na honorering 50 (OTP en Perspectief) aantal projecten aantal 40 Het aantal projecten met vacatures die langer open staan dan 6 maanden. 30 N.B. De gegevens voor 2011 worden in 2012 20 gerapporteerd, omdat van een aantal projecten de 6-maandstermijn nog niet is verstreken.

2007 2008 2009 2010

5 figuur17 Wetenschappelijke kwaliteit voor 4 OTP-projectvoorstellen

Honoreringen 3 Afwijzingen

2 De beoordelingsschaal voor juryleden varieert tussen 1 en 9. 1 = uitstekend 1 9 = ondermaats gemiddeld jurycijfer wetencshappelijke kwaliteit wetencshappelijke gemiddeld jurycijfer 0

2007 2008 2009 2010 2011

80 figuur 18 70 Aantal referenten (OTP)

60 Aantal referenten per ingediend projectvoorstel in 2011 in de beoordelingsfase. 50

aantal project(voorstel)len aantal 40 Tijdens de Perspectiefronde 2011 hebben minimaal 5 of 6 referenten een volledig Perspectiefprogramma 30 gerefereed.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 >10

80 Jaarverslag STW 2011 Financiële (project)gegevens

40 figuur 19 35 Totale inkomsten STW

bedrag (in M€) bedrag 30 Basissubsidie NWO Subsidie EL&I 25 Overig 20 Overig betreft: programma’s (o.a. Vernieuwingsimpuls), 15 lumpsum, royalties, cash bijdragen aan projecten en rente. 10

2007 2008 2009 2010 2011

60 figuur20 Verdeling totaal STW-projectbudget 50 percentage OTP 40 Overige programma’s Perspectief 30 Overige programma’s zijn onder andere PROGRESS II, Valorisation Grant en 20 Vernieuwingsimpuls.

2007 2008 2009 2010 2011

800 figuur21 700 Gemiddelde omvang STW-projecten (OTP en Perspectief) 600

500 Personeel Materiaal 400 Reizen Investeringen 300 gemiddelde omvang STW-projecten gemiddelde omvang De gemiddelde omvang van STW-projecten gedurende 200 de laatste 10 jaar. De stijging is gelegen in de toege-

100 nomen personeelskosten en het grotere aandeel multidisciplinaire projecten met cofinanciering van bedrijven. 0 Sinds 2010 is een bovengrens van 750 k€ per project

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 ingevoerd.

STW in cijfers 81 20 figuur22 Bijdragen gebruikers aan STW-projecten

15 Bijdrage in natura inkomsten (in M€) inkomsten Bijdrage in geld

10 Totale bijdragen aan STW-projecten. ‘Bijdrage in geld’ zijn de inkomsten die door STW zijn gefactureerd en ontvangen. De ‘bijdrage in natura’ zijn alle andere bijdragen. De grote toename vanaf 2008 en 2010 5 is ondermeer het gevolg van het opstarten van Perspectiefprogramma’s waarbinnen 25% cofinanciering vereist is. 0

2007 2008 2009 2010 2011

STW-Bureau

8 figuur23 7

maanden Gemiddelde behandelingsduur OTP-projecten

6 Alle projecten 5 Gehonoreerd Afgewezen 4

2007 2008 2009 2010 2011

8 figuur 24 7 Algemene beheerskosten ten opzichte van

percentage de baten 6

5 Bruto

4 Netto

3 De nettokosten zijn brutokosten minus de aan derden doorberekende bureaukosten. 2

2007 2008 2009 2010 2011

82 Jaarverslag STW 2011 Verkort financieel jaarbericht 2011

De cijfers en tekst op de pagina’s 84 tot en met 87 zijn ontleend aan het Financieel Jaarbericht 2011 van Technologiestichting STW. Het Financieel Jaarbericht 2011 is gecontroleerd door Deloitte Accountants BV in Utrecht en is voorzien van een goedgekeurde accountantsverklaring.

STW in cijfers 83 Balans per 31 december 2011

Activa 31 / 12 / 2011 31 / 12 / 2010 k€ k€

VASTE ACTIVA Materiële vaste activa 128 63

VLOTTENDE ACTIVA Vorderingen: NWO 144.318 138.551 Ministerie van EL&I 75.527 69.463 Bijdragen van derden 9.930 5.955 Nog te vorderen cofinanciering 7.729 8.117 Debiteuren 1.553 1.497 Overige vorderingen en overlopende activa 908 43 Te vorderen omzetbelasting 102 321

240.067 223.947

Liquide middelen 55.426 39.461

TOTAAL ACTIVA 295.621 263.471

84 Jaarverslag STW 2011 Staat van baten en lasten over 2011

Passiva 31 / 12 / 2011 31 / 12 / 2010 k€ k€

EIGEN VERMOGEN Vrij besteedbaar vermogen: Algemene reserve 1.194 -114 Vastgelegd vermogen: Bestemde reserve 2.757 5.278 Bestemde fondsen 12.012 7.192

15.963 12.356

VOORZIENINGEN Voorziening wacht- en uitkeringsgelden 275 200

275 200

LANGLOPENDE SCHULDEN Toegekende nog niet uitgekeerde bedragen: Open Technologieprogramma 54.598 54.525 Overige programma’s 102.033 104.202

156.631 158.727

KORTLOPENDE SCHULDEN Toegekende nog niet uitgekeerde bedragen: Open Technologieprogramma 50.629 44.116 Overige programma’s 44.608 38.244 Rekening-courant NanoNed 19.732 3.873 Rekening-courant NanoImpuls 559 2.507 Rekening-courant Tissue Engineering 6.023 329 Crediteuren en overlopende passiva 1.201 3.119

122.752 92.188

TOTAAL PASSIVA 295.621 263.471

STW in cijfers 85 Staat van baten en lasten over 2011

Baten Begroting 2011 2011 2010 k€ k€ k€

Basissubsidie NWO 31.000 31.704 31.704 Overige bijdragen NWO 17.500 10.500 28.925 Bijdrage Ministerie van EL&I 21.050 23.020 21.050 Bijdragen derden 7.000 4.705 2.343 Vrijval voorziening wacht- en uitkeringsgelden - - 64 Opbrengsten kennisexploitatie en cofinanciering 3.100 2.915 3.806 Doorberekende bureaukosten 1.000 1.895 1.566

Subtotaal baten uit normale operationele bedrijfsvoering 80.650 74.739 89.458 Financiële baten 50 269 98

Subtotaal financiële baten 50 269 98

Totaal baten 80.700 75.008 89.556

Lasten Begroting 2011 2011 2010 k€ k€ k€

Toekenningen onderzoeksprojecten (inclusief ontvangen cofinanciering): Toekenning Open Technologieprogramma 26.250 27.534 29.322 Toekenning Vernieuwingsimpuls 14.000 6.723 17.608 Toekenning Perspectief 22.300 24.144 23.816 Toekenning overige activiteiten en programma’s 15.500 6.753 17.724

Totaal toekenningen 78.050 65.154 88.470

Algemene beheerskosten 5.375 5.626 5.308 Afschrijvingen 75 52 30 Doorbetaalde rente - 33 17 Kosten kennishandel en toekenning aan CvB universiteiten 350 461 628 Dotatie voorziening wacht- en uitkeringsgelden - 75 -

Totaal lasten 83.850 71.401 94.453

Resultaat -3.150 3.607 -4.897

86 Jaarverslag STW 2011 Resultaat en resultaatbestemming 2011

Begroting 2011 2011 2010 k€ k€ k€

Resultaat Resultaat op normale operationele bedrijfsvoering -3.150 3.371 -4.978 Financiële baten 50 269 98 Doorbetaalde rente - -33 -17

Totaal resultaat -3.100 3.607 -4.897

Resultaatbestemming Mutatie bestemde fondsen OCW/NWO -500 -150 2.400 Mutatie bestemde fondsen EL&I - 1.970 - Mutatie bestemde fondsen overig - 3.000 64

Totaal mutatie bestemde fondsen -500 4.820 2.464

Mutatie bestemde reserve -2.625 -2.521 -6.291 Mutatie algemene reserve -25 1.308 -1.070

Bestemd resultaat -3.150 3.607 -4.897

STW in cijfers 87

Jurykamers en commissies

90 Jurykamers

92 Perspectiefcommissies

95 Partnership - programmacommissies

96 Overige Commissies

89 Jurykamers

Jurykamer 284 - OTP Prof.dr.ir. B. Poelsema Dr.ir. E. Heuvelink Prof.dr.ir. A.C.J.M. Eekhout Universiteit Twente Wageningen Universiteit & Octatube Space Structures BV Dr. S.W. Rienstra Researchcentrum Delft Technische Universiteit Eindhoven Dr. H. van der Loo Dr. M.W.M. Graef Dhr. R.A.M. Wolters InnoSportNL Technische Universiteit Delft Universiteit Twente Arnhem Dr.ir. G.J.T. Leus Prof.dr.ir. H.J.W. Zandvliet Dr.ir. J.C. Lötters Technische Universiteit Delft Universiteit Twente Bronkhorst High-Tech BV Drs. W. Mulder Ruurlo Logica Nederland B.V Jurykamer 286 - OTP Prof.dr.ir. A. Nijholt Groningen Prof.dr. W. Admiraal Universiteit Twente Dr. G. Palasantzas Universiteit van Amsterdam Dr.ir. M.C.M. Rutten Rijksuniversiteit Groningen Dr. A.C. van Asten Technische Universiteit Eindhoven Dr.ir. R.H.J. Peerlings Nederlands Forensisch Instituut Prof.dr. U. Staufer Technische Universiteit Eindhoven ‘s-Gravenhage Technische Universiteit Delft Dr. K. Reimann Dhr. J. Beernink MSc Prof.dr. H. Visser NXP Semiconductors B&M Business Development Dyadic Nederland bv Eindhoven Enschede Wageningen Dr. R.F. Remis Drs. M.H. Bunge MBA Dr.ir. A.W. Vreman Technische Universiteit Delft Bunge Consultancy BV Akzo Nobel Chemicals bv Ir. D.M. van der Sar Amsterdam Arnhem Phytocare Dr.ir. M. Kemerink Berkel en Rodenrijs Technische Universiteit Eindhoven Jurykamer 298 - OTP Dr.ir. W.J.H. Stortelder Prof.dr.ir. G.A.M. van Kuik Dr.ir. G.A.A. Albers De Nederlandsche Bank NV Technische Universiteit Delft Hendrix Genetics BV Amsterdam Dr.ir. R. Legtenberg Boxmeer Dr. E.M. Veenendaal Thales Nederland BV Dr. E.A.J.M. Bente Wageningen Universiteit & Hengelo Technische Universiteit Eindhoven Researchcentrum Dr.ir. J.R. van Ommen Dr.ir. W. Broere Dr.ir. B. de Vries Technische Universiteit Delft Technische Universiteit Delft GN ReSound BV Prof.dr.ir. G. Ooms Dr. P.H. de Haan Eindhoven J.M. Burgerscentrum TNO Strategie en Planning Delft Delft Jurykamer 285 - OTP Prof.dr. L.W.M.M. Terstappen Dr.ir. R. Happee Dr. A.G.T.M. Bastein Universiteit Twente Technische Universiteit Delft TNO Delft Prof.dr.ir. S. Weiland Prof.dr. E.J.M. Hensen Prof.dr. C.V.C. Bouten Technische Universiteit Eindhoven Technische Universiteit Eindhoven Technische Universiteit Eindhoven Dr. A.E.M. Zuurbier Prof.dr. V.W.M. van Hinsbergh Prof.dr.ir. H.J. Bouwmeester ICT Regie VU Medisch Centrum Amsterdam Wageningen Universiteit & ‘s-Gravenhage Dr. L.J. van IJzendoorn Researchcentrum Technische Universiteit Eindhoven Dr. B. Heidergott Jurykamer 297 - OTP Ir. A.W. Lucas-Smeerdijk Vrije Universiteit Amsterdam Dhr. J. Baggerman MSc Tweede Kamer der Staten-Generaal Dr.ir. N. Karssemeijer ScienceWorks ‘s-Gravenhage Universitair Medisch Centrum St. Radboud ‘s-Gravenhage Prof.dr.ir. D.N. Reinhoudt Nijmegen Dr.ir. W.F.A. Besling Universiteit Twente I.F.M. Karthaus MSM NXP Semiconductors Dr. H.A. van Sprang Syntens Eindhoven Philips Research Nieuwegein Dr. P. van Gelderen Eindhoven Dr.ir. H. van der Kooij Icos Capital Management BV Dr.ir. A.J. Sprenkels Universiteit Twente Badhoevedorp Universiteit Twente Ir. S. van Loo Dr. P.J. Hamersma Embedded Systems Institute Technische Universiteit Delft Eindhoven

90 Jaarverslag STW 2011 Jurykamer 299 - OTP Prof.dr. F.W. Saris Dr.ir. J. Visser W.H.A.M. Arts Zeist FGT Consultancy CNC Grondstoffen BV Prof.dr. E. Takano Wageningen Gennep Rijksuniversiteit Groningen Prof.dr. W. Wohlleben Prof.dr.ir. M.A.J.S. van Boekel Mw. R. Wijnen Universität Tübingen Wageningen Universiteit & Amsterdam (Duitsland) Researchcentrum Prof.dr. J. Dankelman Jurykamer 301 - OTP Technische Universiteit Delft Dr.ir. R. Haakma Dr.ir. A.J.H. Frijns Philips Research Europe Eindhoven Technische Universiteit Eindhoven Dr.ir. J.W. de Haan Dr.ir. J.T.C. Grotenhuis Nuenen Wageningen Universiteit & Dr.ir. J.M. Kleijn Researchcentrum Wageningen Universiteit & Dr.ir. J.M.R.J. Huyghe Researchcentrum Technische Universiteit Eindhoven Dr.ir. H.J.M. Kramer Dr. A. J. Knobbe Technische Universiteit Delft Universiteit Leiden Dhr. F. Kresin Prof.dr. H.S. Overkleeft Waag Society Universiteit Leiden Amsterdam Ir. J. van Spijker Prof.dr. S. Luding Photonis-DEP BV Universiteit Twente Roden Mw. J. Meerkerk Ir. G. Valkonet Jacqueline Meerkerk Management Amersfoort Driebergen-Rijsenburg Dr.ir. J. Verhoeven Dr.ir. J.M.C. Mol Universiteit Leiden Technische Universiteit Delft Dr.ir. C.H. van der Wal Prof.dr. L.H.F. Mullenders Rijksuniversiteit Groningen Leids Universitair Medisch Centrum Leiden Jurykamer 300 - OTP Prof.dr. K. Nicolay Drs. I. Bante Technische Universiteit Eindhoven Universiteit Twente Dr.ir. G. van der Wegen Dr.ir. A.A.J.M. Franken MBA SGS INTRON BV Radboud Universiteit Nijmegen Sittard Drs. L.J. Halvers Dr. R. Woltjer Adviesraad voor het Wetenschaps- NXP Semiconductors en Technologiebeleid Eindhoven ´s Gravenhage Dr.ir. A.A.J. Lefeber Jurykamer 307 - GenBiotics Technische Universiteit Eindhoven Dr. B. Junker Prof.dr.ir. J.B. van Lier Merck & Co. Inc. Technische Universiteit Delft Rahway, New Jersey Drs. F.J.G. van de Linde (Verenigde Staten) RAND Europe Dr. N.C.M. Laane Leiden Nederlandse Organisatie voor Dr. J.W. Maas Wetenschappelijk Onderzoek De Brouwer en Maas BV ´s-Gravenhage Utrecht Dr. K. Nguyen Dr.ir. M. Makkee Cubist Pharmaceuticals, Inc. Technische Universiteit Delft Lexington, Massachusetts Dr. C. le Pair (Verenigde Staten) Nieuwegein

Jurykamers en commissies 91 Perspectiefcommissies

Autonomous Sensor Systems Prof.dr.ir. S.M. Hassanizadeh Clean Combustion Concepts (ASSYS) Universiteit Utrecht (CCC) Prof.dr.ir. G.C.M. Meijer, voorzitter Prof.ir. A.Q.C. van der Horst Prof.dr. L.P.H. de Goey, voorzitter Technische Universiteit Delft Technische Universiteit Delft Technische Universiteit Eindhoven Drs. J.P. Barthel Dr. H.M. Jonkers Prof.dr. Th.H. van der Meer Nederlandse Organisatie voor Technische Universiteit Delft Universiteit Twente Wetenschappelijk Onderzoek Prof.dr. J.A. van Veen Dr.ir. B.A. Albrecht ‘s-Gravenhage Nederlands Instituut voor Ecologie DAF Trucks NV Ir. R.R. de Boer Heteren Eindhoven Smartec BV Ir. W.H. van der Zon Dr.ir. P. Pronk Breda Royal VOPAK BV Tata Steel Drs. E. Bongers Rotterdam IJmuiden Dutch Space BV Prof.dr. H.B. Levinsky Leiden Building on Transient Plasmas Rijksuniversiteit Groningen Dr. E. Cantatore (BTP) Dr.ir. L. Post Technische Universiteit Eindhoven Prof.dr.ir. G.M.W. Kroesen, voorzitter Shell Global Solutions International BV Prof.dr. E.K.A. Gill Technische Universiteit Eindhoven Amsterdam Technische Universiteit Delft Dr. V. Banine Prof.dr. D.J.E.M. Roekaerts Prof.dr.ing. P.J.M. Havinga ASML Netherlands BV Technische Universiteit Delft Universiteit Twente Veldhoven Dr. L.J. Korstanje, secretaris Ir. H.J. Kip Prof.dr. K.J. Boller STW, Utrecht Nederlandse apparatenfabriek Universiteit Twente ‘NEDAP’ NV Prof.dr. U.M. Ebert GenBiotics Groenlo Centrum Wiskunde & Informatica Prof.dr. R.A.L. Bovenberg Prof.dr.ir. J.P.M.G. Linnartz Amsterdam DSM Anti-Infectives BV Philips Research Prof.dr.ir. M. Haverlag Delft Eindhoven Philips Lighting BV Dr. S.J. Donadio Prof.dr. R.J. Meijer Eindhoven KtedoGen Universiteit Twente Ir. R.G.H.M. Voeten Milano (Italië) Dr. S. Nihtianov Bradford Engineering BV Prof.dr. A.J.M. Driessen ASML Netherlands BV Heerlen Rijksuniversiteit Groningen Veldhoven Dr.ir. F.T.M. van den Berg, secretaris Prof.dr. R.M.J. Liskamp Prof.dr.ir. J.M.A. Scherpen STW, Utrecht Universiteit Utrecht Rijksuniversiteit Groningen Prof.dr. F.P.J.T. Rutjes Prof.dr.ir. S. Stramigioli CARISMA - Radboud Universiteit Nijmegen Universiteit Twente programmacommissie Prof.dr. C.M.J.E. Vandenbroucke-Grauls Prof.dr.ir. A.J. van der Veen Dr.ir. B. Goedhart VU Medisch Centrum Amsterdam Technische Universiteit Delft Medis Medical Imaging Systems bv Prof.ir. P. Schmid Dr.ir. F.A. Karelse, secretaris Leiden Intervet / Schering-Plough Animal Health STW, Utrecht Ir. R.J. ‘t Hoen GmbH Schabenheim (Duitsland) Oldelft Ultrasound BV Dr. F. Senf-Huijgen, secretaris Bio-Based Geo & Civil Delft STW, Utrecht Engineering (BioGeoCivil) Prof.dr. W.P.Th.M. Mali Mr. M.M. Wuisan Dr.ir. T.J. Heimovaara, voorzitter Universitair Medisch Centrum Utrecht STW, Utrecht Technische Universiteit Delft Prof.dr. W.J. Niessen Prof.dr.ir. O.C.G. Adan Erasmus MC Generic Technology of TNO Delft Rotterdam Integrated Photonics (GTIP) Prof.dr. R.N.J. Comans Prof.dr.ir. J.H.C. Reiber Dr. B.H. Verbeek, voorzitter Energieonderzoek Centrum Nederland Leids Universitair Medisch Centrum Nuenen Petten Leiden Prof.dr.ir. M.K. Smit Dr.ir. J.T.C. Grotenhuis Prof.dr.ir. M.A. Viergever Technische Universiteit Eindhoven Wageningen Universiteit & Universitair Medisch Centrum Utrecht Dr.ir. M. Tichem Researchcentrum Dipl.-Phys. C.N.M. Jansz Technische Universiteit Delft STW, Utrecht

92 Jaarverslag STW 2011 Dr.ir. R.G. Heideman Dr.ir. W. Olthuis Dr. F.J. Klever LioniX BV Universiteit Twente Shell International Exploration Enschede Prof.ir. A.Q.C. van der Horst and Production BV Dr.ir. W. Hoving Technische Universiteit Delft Rijswijk XiO Photonics BV Prof.dr. J.N. Kok Prof.dr.ir. J.J.W. van der Vegt Enschede Leids Institute of Universiteit Twente Ir. T. Korthorst Advanced Computer Science Dr.ir. H. Wijshoff Phoenix BV Leiden Océ Technologies NV Enschede Ir. J.P.G. Mijnsbergen Venlo Dr. M. Wale CUR Bouw & Infra Dr.ir. C.H.J. Meuleman Oclaro Gouda STW, Utrecht Caswell (Groot Britannië) Learning from Nature to protect NeuroSIPE Dr.ir. G. Roelkens crops (LFN) Prof.dr. F.C.T. van der Helm, voorzitter IMEC Leuven Prof.dr. M. Dicke, voorzitter Technische Universiteit Delft (België) Wageningen Universiteit & Prof.dr. J.H. Arendzen Dr.ir. E. Osinski Researchcentrum Leids Universitair Medisch Centrum Philips Research Dr. S. Heimovaara Leiden Eindhoven Royal Van Zanten / Prof.dr. J.J. van Hilten Dr.ir. F.T.M. van den Berg, secretaris Van Zanten Holding BV Leids Universitair Medisch Centrum STW, Utrecht Aalsmeer Leiden Prof.dr.ir. C.M.J. Pieterse Prof.dr. F.J.P.M. Huygen Green & Smart Process Universiteit Utrecht Erasmus MC Technologies (GSPT) Prof.dr. H.J. Bouwmeester Rotterdam Prof.dr.ir. H.E.A. van den Akker Wageningen Universiteit & Dr.ir. H. van der Kooij Technische Universiteit Delft Researchcentrum Universiteit Twente Ir. P.T. Alderliesten Prof.dr. R.C. Jansen Ir. P. Lammertse Energieonderzoek Centrum Nederland Rijksuniversiteit Groningen Moog FCS Petten Dr. M. Prins Nieuw-Vennep Dr. C.A.M.C. Dirix Keygene NV Dr. L.P.J.J. Noldus Akzo Nobel Chemicals bv Wageningen Noldus Information Technology BV Arnhem Dr. J. Peleman Wageningen Ir. R. Reintjens Nunhems Netherlands BV Prof.dr.ir. D.F. Stegeman DSM Research BV Haelen Universitair Medisch Centrum St. Radboud Geleen Dr. H.C.P.M. van der Valk, secretaris Nijmegen Prof.dr.ir. J.C. Schouten STW, Utrecht Prof.dr.ir. M. Verhaegen Technische Universiteit Eindhoven Technische Universiteit Delft Prof.dr.ir. A.I. Stankiewicz Multiscale Simulation Dr.ing. Y. Roman, secretaris Technische Universiteit Delft Techniques (MuST) STW, Utrecht Dr. M. Wiegel, secretaris Prof.dr.ir. R. de Borst, voorzitter STW, Utrecht University of Glasgow Smart Optics Systems (SOS) Schotland Prof.dr.ir. M. Verhaegen, voorzitter Integral Solutions for Sustainable (Groot Brittanië) Technische Universiteit Delft Construction (IS2C) Dr.ir. L.J.M.G. Dortmans Prof.dr. K.J. Boller Dr.ir. E.A.B. Koenders, voorzitter TNO Eindhoven Universiteit Twente Technische Universiteit Delft Dr. R.P.J. Duursma Dr.ir. N. Doelman Prof.dr.ir. O.C.G. Adan Tata Steel TNO Delft TNO Delft IJmuiden Prof.dr. C.U. Keller Ir. J.D. Bakker Prof.dr.ir. M.G.D. Geers Universiteit Utrecht Rijkswaterstaat Technische Universiteit Eindhoven Prof.ir. R.H. Munnig Schmidt Utrecht Prof.dr.ir. A. van Keulen Technische Universiteit Delft Dr.ir. A. van Beek Technische Universiteit Delft Dr.ir. G. Vdovin VOBN Technische Universiteit Delft Veenendaal

Jurykamers en commissies 93 Perspectiefcommissies

Dr.ir. F.T.M. van den Berg Thin Film Nanomanufacturing Prof.dr. R.M.M. Mattheij STW, Utrecht (TFN) Technische Universiteit Eindhoven Prof.dr.ir. M.C.M. van de Sanden, Ir. H. Reinten SMART Separations for voorzitter Océ Technologies NV complex systems (SMARTsep) Technische Universiteit Eindhoven Venlo Ir. P.T. Alderliesten Dr.ir. W.M.M. Kessels Dr. C.A.M. Mombers Energieonderzoek Centrum Nederland Technische Universiteit Eindhoven STW, Utrecht Petten Dhr. S.E. van Nooten Prof.dr.ir. R.M. Boom ASM Europe BV Life Sciences & Technology Wageningen Universiteit & Almere (LST) Researchcentrum Prof.dr. F. Roozeboom Dr.ir. R.T. Folkertsma Dr.ir. P.J.T. Bussmann Technische Universiteit Eindhoven Monsanto Holland BV TNO Zeist Prof.dr. J. Schmitz Bergenshenboek Prof.dr.ir. A.B. de Haan Universiteit Twente Prof.dr. V.W.M. van Hinsbergh Technische Universiteit Eindhoven Dr.ing. Y.G. Roman, secretaris VU Medisch Centrum Amsterdam Prof.dr.ir. H.J. Heeres STW, Utrecht Dr. E.M.M. Manders Rijksuniversiteit Groningen Universiteit van Amsterdam Dr.ir. E.J.A.X. van de Sandt From Waste to Resource (W2R) Prof.dr. C. Mariani DSM Anti-Infectives BV Dr.ir. R. Kleerebezem, voorzitter Radboud Universiteit Nijmegen Delft Technische Universiteit Delft Prof.dr. H.C.J. Ottenheijm em. Dr. D.F. Stamatialis Dr. M. Hensing Milsbeek Universiteit Twente DSM Biotechnology Center Prof.dr.ir. F.N. van de Vosse Prof.dr.ir. A.I. Stankiewicz Delft Technische Universiteit Eindhoven Technische Universiteit Delft Dhr. J. Kruit Dr. M.A. Oosterlaken-Dijksterhuis Dr. J.W. Veldsink Paques BV STW, Utrecht Royal FrieslandCampina Balk Deventer Dr.ir. A.A.M. de Laat Informatie- en Communicatie- Dr. M. Wiegel, secretaris Cosun Food Technology Centre (CFTC) technologie en Elektrotechniek STW, Utrecht Roosendaal (ICT) Dr.ir. J.B. van Lier Ir. G.F.M. Beenker Smart Systems-in-Package Technische Universiteit Delft NXP Semiconductors (SmartSip) Prof.dr.ir. A.J.M. Stams Eindhoven Prof.dr.ir. G.Q. Zhang, voorzitter Wageningen Universiteit & Prof.dr.ir. P.M. Dewilde NXP Semiconductors Researchcentrum Technische Universität München Eindhoven Dr. A.A. Winkler (Duitsland) Ir. P. Adema STW, Utrecht Dr. M.W.M. Graef Vitelec BV Technische Universiteit Delft Breda Perspectief beoordelings- Ir. P.P. ‘t Hoen Prof.dr.ir. C.I.M. Beenakker commissies programma Leidschendam Technische Universiteit Delft ontwerpen ronde 2011 Ir. J.A. Huisken Prof.dr. J. de Boeck IMEC Nederland IMEC Leuven, (België) Systemen, Energie en Eindhoven Prof.dr. H. Brinksma Materialen (SEM) Prof.dr. F.W. Vaandrager Technische Universiteit Eindhoven Dr.ir. J.B. Bouwstra Radboud Universiteit Nijmegen Prof.dr. H. Corporaal FUJIFILM Manufacturing Europe BV Ir. S. de Vries Technische Universiteit Eindhoven Tilburg Chess Embedded Technology BV Ir. E. Dijkstra Prof.dr. J. Hofkens Haarlem Philips Research Europe - Eindhoven Katholieke Universiteit Leuven Dr.ir. F.A. Karelse Dr. M.W.M. Graef (België) STW, Utrecht Technische Universiteit Delft Prof.dr. A.G.J.M. van Leeuwen Dr.ir. F.A. Karelse Academisch Medisch Centrum STW, Utrecht Amsterdam Dr.ir. K.D. van der Mast Helmond

94 Jaarverslag STW 2011 Partnership - programmacommissies

Chemie, Milieu en Water (CMW) Hyflux Dhr. A. Zoeteman Ir. R. Bijker Prof.dr. J. Caro ProRail ACRB Leibniz Universität Hannover Utrecht Lemmer (Duitsland) Dr.ir. F.A. Karelse, secretaris Prof.dr. E. Drent Dr. A. Julbe STW, Utrecht Castricum Institut Européen des Membranes Dr. G.J.W. Euverink (CNRS-ENSCM-UM2) Rijk Zwaan ‘Meiosis’ Wetsus Montpellier, (Frankrijk) Dr.ir. C.M.P. van Dun Leeuwarden Dhr. R. Low Rijk Zwaan Breeding BV Prof. A.B. de Haan Hyflux Fijnaart Technische Universiteit Eindhoven Singapore Prof.dr. D. Geelen Dr. T.G. Nijland (Singapore) Universiteit Gent (België) TNO Delft Dr.ir. R.A. Terpstra Dr. E.W. Gutteling Prof.dr.ir. D.N. Reinhoudt Hyflux CEPAration BV Rijk Zwaan Breeding BV Hengelo Helmond Fijnaart Dr. C.B. de Boer Dr.ing. Y.G. Roman Dr.ir. C.L.C. Lelivelt STW, Utrecht STW, Utrecht Rijk Zwaan Zaadteelt en Zaadhandel BV De Lier Perspectief beoordelings- Danone Prof.dr. H. Ma commissie programma Dr. E.M. van der Beek Pennsylvania State University voorstellen ronde 2010 Danone Research BV (Verenigde Staten) Prof.dr.ir. A.K. Bregt Wageningen Prof.dr. R. Mercier Wageningen Universiteit & Prof. P.C. Calder INRA Versailles (Frankrijk) Researchcentrum University of Southampton Dr. M.A. Oosterlaken-Dijksterhuis Dr. C.J. Kroese (Groot Brittannië) STW, Utrecht Agentschap NL Prof.dr. J. Garssen ‘s-Gravenhage Danone Research BV Healthy Lifestyle Solutions Prof.dr. R.V.A. Oliemans Wageningen Ing. J. Gelissen, voorzitter Bilthoven Prof. C. Mills Philips Research Prof.dr. H.C.J. Ottenheijm em. Institute of Food Research Eindhoven Milsbeek Colney Norwich (Groot Brittannië) Dr. R. Haakma Prof.dr. K. Poelstra Dr. H.C.P.M. van der Valk, secretaris Philips Research Rijksuniversiteit Groningen STW, Utrecht Eindhoven Prof.dr.ir. A.W.M. Smeulders Dr. J. Westerink Universiteit van Amsterdam Explorail Philips Research Dr. C.B. de Boer Dhr. H. Bothof, voorzitter Eindhoven STW, Utrecht ProRail Prof. E. Harmon-Jones Utrecht Texas University (Verenigde Staten) Mw. T. Bezema Prof. R. Istepanian ProRail Kingston University Utrecht Londen (Groot Brittannië) Mw. J.R.D. Klaver Prof. Leon Kenemans ProRail Universiteit Utrecht Utrecht Dr.W.H. Segeth, secretaris Prof.dr. S. Minner STW, Utrecht Universität Wien Wenen (Oostenrijk) Prof.dr.ing. P. Veit Technischen Universität Graz (Oostenrijk) Mw. A.L. Westendorp Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek ‘s-Gravenhage

Jurykamers en commissies 95 Overige Commissies

Energie Onderzoek - Dr. E.A. Meulenkamp Prof.dr.ir. J.C. Wortmann programmacommissie Philips Research Europe - Eindhoven Rijksuniversiteit Groningen Ir. C.C. Egmond Dr.ir. G.J. Puppels Dr.ir. F.A. Karelse Agentschap NL River Diagnostics BV STW, Utrecht ‘s-Gravenhage Rotterdam Dr. M. Hisschemöller Prof.dr.ir. M.K. Smit Schone en Zuinige Verbranding - Vrije Universiteit Amsterdam Technische Universiteit Eindhoven platformleden Prof.dr. R.P.M. Kemp Dr. P.C. Schuddeboom, secretaris Prof.dr. Th.H. van der Meer, voorzitter Universiteit Maastricht STW, Utrecht Universiteit Twente Dr. C.A.M. van der Klein Prof.dr.ir. R.S.G. Baert Energieonderzoek Centrum Nederland JACQUARD - programma TNO Automotive Petten commissie Helmond Ir. G.R. Küpers Prof.dr. J.M. Akkermans Dr.ir. M.F.G. Cremers KandT Management BV Vrije Universiteit Amsterdam KEMA Nederland Hilversum Prof.dr. M.G.J. van den Brand Arnhem Prof.dr. J. van der Pligt Technische Universiteit Eindhoven Dr.ir. M.A.F. Derksen Universiteit van Amsterdam Drs.ing. M.R. Dasselaar Stork Thermeq Ir. J.P. van Soest Agentschap NL Hengelo Advies voor Duurzaamheid ‘s-Gravenhage Ir. J.J. van Dijk Klarenbeek Prof.dr. A. van Deursen Agentschap NL Prof.dr. W.C. Turkenburg Technische Universiteit Delft ‘s-Gravenhage Universiteit Utrecht Ing. G. Florijn Prof.dr. L.P.H. de Goey Drs. M.A. Verschuur DNV-CIBIT Technische Universiteit Eindhoven Nederlandse Organisatie voor Bilthoven Ir. M. van Hal Wetenschappelijk Onderzoek Prof. W.J.A.M. van den Heuvel DAF Trucks NV ‘s-Gravenhage Universiteit van Tilburg Eindhoven Prof.dr. P. Klint Dr.ir. P. Pronk IOP Photonic Devices - Centrum Wiskunde & Informatica Tata Steel Adviescommissie Amsterdam IJmuiden Dr. B.H. Verbeek, voorzitter Dhr. L. Koch Dr.ir. W. de Jong Nuenen Philips Healthcare Nederland BV Technische Universiteit Delft Ir. J. Bosiers Best Prof.dr. H.B. Levinsky DALSA Professional Imaging Drs. S.G. Meihuizen KEMA Nederland BV Eindhoven Nederlandse Organisatie voor Groningen Prof.dr.ir. J.J.M. Braat Wetenschappelijk Onderzoek Dr.ir. L. Post Technische Universiteit Delft ‘s-Gravenhage Shell Global Solutions International BV Dr.ir. L.M. Doeswijk Prof.dr. M.P. Papazoglou Amsterdam Energieraad Universiteit van Tilburg Dr.ir. C.J.A. Pulles ‘s-Gravenhage Drs. E.A.C.W. van Pelt Kiwa Gas Technology Prof.dr. A. Driessen Nederlandse Organisatie voor Apeldoorn Universiteit Twente Wetenschappelijk Onderzoek Dr.ir. J.H.A. Kiel Dr.ir. R.G. Heideman ‘s-Gravenhage Energieonderzoek Centrum Nederland LioniX BV Ing. R.J.H. Tolido Petten Enschede Capgemini Nederland BV Prof.dr. D.J.E.M. Roekaerts Dr. W. Hoving Utrecht Technische Universiteit Delft XiO Photonics bv Drs. R.C.P. van der Veer Dr. L.J. Korstanje, secretaris Enschede Sentient Information Systems STW, Utrecht Prof.dr. T.G. van Leeuwen Amsterdam Academisch Medisch Centrum Drs.ing. J. Versteeg Sensortechnologie - platform Amsterdam Sogeti Nederland BV Prof.dr.ir. G.C.M. Meijer, voorzitter Prof.dr. D. Lenstra Vianen Technische Universiteit Delft Technische Universiteit Delft Prof.dr. R.J. Wieringa Mw. B. Albersen Drs. W.A.J. Mandersloot Universiteit Twente FHI, Federatie van Technologiebranches TNO Delft Leusden

96 Jaarverslag STW 2011 Dhr. R.R. de Boer Ir. J.A. Huisken Sentinels Smartech BV IMEC Nederland Prof.dr. S. Etalle, voorzitter Breda Eindhoven Technische Universiteit Eindhoven Dr. H.J.W.M. Hoekstra Dr.ir. E.A.M. Klumperink Dr.ir. H.J. Bos Universiteit Twente Universiteit Twente Vrije Universiteit Amsterdam Dr.ir. W. Jouwsma Dr.ing. T.G. Noll Dr. B. Crispo Bronkhorst High-Tech BV Rheinisch Westfälische Technische Vrije Universiteit Amsterdam Ruurlo Hochschule Aachen (Duitsland) Dr. S. Petkova-Nikova Dr.ir. M.G.H. Meijerink Prof.dr. J. Pineda de Gyvez Universiteit Twente TNO Delft Technische Universiteit Eindhoven Dr. J.H. Hoepman Prof.dr.ir. A.J. van der Veen RU Nijmegen en TNO Technische Universiteit Delft SAFE Dr.ir. E. Poll Dr. P.C. Schuddeboom Prof.dr. P.J. French, voorzitter RU Nijmegen STW, Utrecht Technische Universiteit Delft Dr. W.H. Segeth/ProRISC Sentinels, secretaris Dhr. N. Voskamp, secretariaat Prof.dr. W. Krautschneider STW, Utrecht STW, Utrecht Technische Universität Hamburg-Harburg Dr. P.C. Schuddeboom/SAFE, secretaris (Duitsland) STW, Utrecht ICT.OPEN- programmacommissie Prof.dr.ir. G.J.M. Krijnen Dr.ir. F.A. Karelse/PROGRESS, secretaris Prof.dr.ir. D. Stroobandt, voorzitter ProRISC Universiteit Twente STW, Utrecht Universiteit Gent (België) Prof.dr. L.K. Nanver Mw. A.M. van der Stroom, secretariaat Prof.dr. P.J. French, voorzitter SAFE Technische Universiteit Delft STW, Utrecht Technische Universiteit Delft Prof.dr. F. Roozeboom Prof.dr. H. Corporaal, voorzitter PROGRESS Technische Universiteit Eindhoven TNO SBIR 2011 - Technische Universiteit Eindhoven Prof.dr. J. Schmitz beoordelingscommissie fase 1 Prof.dr. S. Etalle, voorzitter Sentinels Universiteit Twente Dhr. I.F.M. Karthaus, voorzitter Technische Universiteit Eindhoven Dr. A. Witvrouw MSM Syntens Nieuwegein vestiging Dr. M. van Kreveld, vice-voorzitter ASCI IMEC Leuven (België) Amsterdam Universiteit Utrecht Ir. W.H. van den Berg Dr. R. Starmans, vice-voorzitter SIKS PROGRESS TIIN Capital -The Informal Investors Universiteit Utrecht Prof.dr. H. Corporaal, voorzitter Network BV Dr.ir. T. Willemse, vice-voorzitter IPA Technische Universiteit Eindhoven Soest Technische Universiteit Eindhoven Dr. K.L.M. Bertels Dr. Th.M. Berkvens Drs. S. Meihuizen Technische Universiteit Delft Berkvens Management & Investment BV Nederlandse Organisatie voor Dr.ir. J.F. Broenink Amsterdam Wetenschappelijk Onderzoek Universiteit Twente Ir. T. Bouws ‘s-Gravenhage Prof.dr. K. De Bosschere Syntens NIeuwegein, Dr. W.H. Segeth Universiteit Gent (België) vestiging Amsterdam STW, Utrecht Prof.dr.ir. E.F.A. Deprettere Ir. G.A. de Bruin, voorzitter 6 juni Mw. A.M. van der Stroom, secretariaat Universiteit Leiden Zernike Group Holding BV STW, Utrecht Dr. A.D. Pimentel Groningen Mw. D. Roelands, secretariaat Universiteit van Amsterdam Drs. M.H. Bunge MBA Nederlandse Organisatie voor Dr. A.J. Sips Bunge Consultancy BV Wetenschappelijk Onderzoek Rijksinstituut voor Volksgezondheid Amsterdam ‘s-Gravenhage en Milieu Dr. P. van Gelderen Bilthoven Icos Capital Management BV ICT.OPEN - Thema commissies Prof.dr.ir. G.J.M. Smit Badhoevedorp ProRISC Universiteit Twente Dr.ir. W. Jouwsma Prof.dr.ir. D. Stroobandt, voorzitter Bronkhorst High-Tech BV Universiteit Gent (België) Ruurlo Prof.dr.ir. Y. d’Asseler Ir. M. Van der Linden Universiteit Gent (België) TNO Bedrijven Dr.ir. G.N. Gaydadjiev Delft Technische Universiteit Delft Drs. R.J. Notermans De Noordelijke Combinatie Grou

Jurykamers en commissies 97 Overige Commissies

Ir. W.H.M. Orbons Dr. W.H. Segeth Prof.dr. W.J. Quax Orbons Advies BV STW, Utrecht Rijksuniversiteit Groningen Grubbevorst Mw. Y.M.J. van Scharenburg, secretariaat Dr.ing. K. Recourt Prof.dr.ir. K. van ‘t Riet STW, Utrecht Amersfoort Technische Universiteit Prof.dr.ir. K. van ‘t Riet Delft Valorisation Grant 2011 - Ede Prof.dr.ir. C.H. Slump beoordelingscommissie Drs. E. Schutte Universiteit Twente Ir. W.H. van den Berg Signifix BV Ir. R.R.J. Vandepoel TIIN Capital -The Informal Investors Bilthoven TNO Bedrijven Network BV Prof.dr.ir. C.H. Slump Delft Bosch en Duin Universiteit Twente Ir. J. van der Wel Dr. Th.M. Berkvens Dr. P.S.T. Tan Technolution Berkvens Management & Investment Syntens Gouda Amsterdam Rijswijk Dr. P.H. de Haan, waarnemer Ir. G.A. de Bruin Ir. R.T. Tweehuysen TNO Strategie en Planning Norg Tweehuysen BV Delft Drs. M.H. Bunge MBA Nijmegen Dr. W.H. Segeth, secretaris Bunge Consultancy BV Ir. H.J. Voûte STW, Utrecht Amsterdam Zeist Mw. Y.M.J. van Scharenburg, secretariaat Dr. P. van Gelderen Dr. W.H. Segeth, secretaris STW, Utrecht Icos Capital Management BV STW, Utrecht Badhoevedorp Dr.ir. F.T.M. van den Berg, secretaris TNO SBIR 2011 - Ir. P.P. ‘t Hoen STW, Utrecht beoordelingscommissie fase 2 Nederlandse Organisatie voor Mw. Y.M.J. van Scharenburg, secretariaat Ir. P.P. ‘t Hoen, voorzitter Wetenschappelijk Onderzoek STW, Utrecht ICT Innovatiedeskundige ‘s-Gravenhage ‘s-Gravenhage Drs. C.A. Holland Veni - beoordelingscommissie Dr. P. van Gelderen Dialogic Innovatie & Interactie 2011 Icos Capital Management BV Utrecht Prof.dr. H.C. Gerritsen Badhoevedorp Ing. G. Huizinga Universiteit Utrecht Dr.ir. W. Jouwsma FME-CWM Prof.dr. J.L. Herek Bronkhorst High-Tech BV Zoetermeer Universiteit Twente Ruurlo Dr.ir. W. Jouwsma Prof.dr. T.M. Heskes Ir. V.H.J. Mattousch Bronkhorst High-Tech BV Radboud Universiteit Nijmegen Participatiemaatschappij Oost Nederland NV Ruurlo Ir. J.A. Huisken Arnhem Dr. J.H. Lutje Spelberg IMEC Nederland Drs. R.J. Notermans Industriebank LIOF NV Eindhoven De Noordelijke Combinatie Venlo Prof.dr.ir. A.J. Minnaard Grou Ir. V.H.J. Mattousch MBA Rijksuniversiteit Groningen Prof. dr. ir. C.H. Slump Participatiemaatschappij Oost Prof.dr.ir. J.A. Mulder Universiteit Twente Nederland NV Technische Universiteit Delft Dr. P.H. de Haan, waarnemer Arnhem Dr. R.M. Schiffelers TNO Strategie en Programma Dhr. J. Melles Universiteit Utrecht Delft Photonics Investments BV Dr. G.G.M. Stoffels Dr. M.L.R. van der Linden, waarnemer Duiven Universiteit Twente TNO Bedrijven Drs. R.J. Notermans Dr.ir. G.J. Strijkers Delft De Noordelijke Combinatie Technische Universiteit Eindhoven Ir. R.R.J. Vandepoel, waarnemer Grou Prof.dr.ir. H.H. Weinans TNO Bedrijven Ir. G.J.W. Oldeman Erasmus MC Delft Delft Rotterdam Dr. A.H. Zomer, secretaris Ir. W.H.M. Orbons STW, Utrecht Orbons Advies BV Grubbenvorst

98 Jaarverslag STW 2011 Vici - beoordelingscommissie NanoNextNL Bestuur (EB) Dr. R. Kramer 2011 Prof.dr.ing. D.H.A. Blank, voorzitter Point-One Prof.dr. J.P. Abrahams Universiteit Twente Eindhoven Universiteit Leiden Prof.dr. R. Coehoorn Prof.dr.ir. M.J. Kropff Prof.dr. U.M. Ebert Philips Research Laboratories Wageningen Universiteit & Centrum Wiskunde & Informatica Eindhoven Researchcentrum Amsterdam Dr. A.F. de Jong Prof.dr. P.R. Luijten Prof.dr. R.J.M. Nolte FEI Company Center for Translational Molecular Medicine Radboud Universiteit Nijmegen Eindhoven Eindhoven Dhr. I. Rutten Dr ir. F.W.H. Kampers Dr. J. Maat Philips Electronics Nederland BV Wageningen Universiteit & Top Institute Food & Nutrition Eindhoven Researchcentrum Wageningen Prof.dr.ir. J.M.A. Scherpen Prof dr.ir. A. van Keulen Ir. R. van ‘t Oever Rijksuniversiteit Groningen Technische Universiteit Delft Micronit Microfluidics BV Prof.dr. T.K. Sixma Drs ing. T.P.M. Koster Enschede Nederlands Kanker Instituut TNO Delft Prof.dr. Th.H.M. Rasing Amsterdam Ir. J.H.M. Lombaers Radboud Universiteit Nijmegen Prof.dr.ir. G.J. Verkerke Holst Centre Dr. J. Staman Universiteit Twente Eindhoven Rathenau Instituut Prof.dr. W.G. van der Wiel Prof.dr. A. Polman ‘s-Gravenhage Universiteit Twente FOM-instituut AMOLF Mw. T. de Vries Prof.dr.ir. R.H. Wijffels Amsterdam Wetsus Wageningen Universiteit & Dr. L.H. Gielgens, secretaris Leeuwarden Researchcentrum STW, Utrecht Dr.ir. G.H.W. Willems Prof.dr. G.J. Witkamp FrieslandCampina Technische Universiteit Delft NanoNextNL Bestuursraad (SB) Deventer Prof.ir. K.Ch.A.M. Luyben, voorzitter Dr. L.H. Gielgens, secretaris Vidi - beoordelingscommissie Technische Universiteit Delft STW, Utrecht 2011 Dhr. M. Bakker Prof.dr.ir. M.C. Kroon Océ Technologies NV Technische Universiteit Eindhoven Venlo Prof.dr. E.A. Lomonova Ir. G.F.M. Beenker Technische Universiteit Eindhoven NXP Semiconductors Dr. D.J. Robinson Eindhoven Erasmus MC Prof.dr. H. Brinksma Rotterdam Universiteit Twente Dr.ir. R.B.M. Schasfoort Prof.dr.ir. C.J.N. Buisman Universiteit Twente Wetsus Dr.ir. C.G.P.H. Schroën Leeuwarden Wageningen Universiteit & Prof.dr.ir. C.J. van Duijn Researchcentrum Technische Universiteit Eindhoven Dr.ir. M.H.F. Sluiter Dhr. C. Garos Technische Universiteit Delft Philips Healthcare Nederland BV Prof.dr.ir. L.J. Sluys Best Technische Universiteit Delft Dr.ir. S. Hoekstra Dr. A. van de Stolpe Materials innovation institute M2i Philips Corporate Technologies Delft Eindhoven Dr. C.M. Hooymans Prof.dr. T.D. Visser TNO Delft Technische Universiteit Delft Ir. B.J. Kampherbeek Dr.ir. J.J. Wentzel MAPPER Lithography Erasmus MC Delft Rotterdam

Jurykamers en commissies 99

Lijst van gebruikers

Lijst van gebruikers bij STW-projecten. De naam van de gebruiker (soms meerdere verstigingen) wordt gevolgd door het aantal lopende projecten in 2011, waarbij deze was betrokken.

101 Aa Adimec Holding BV Alcatel Micro Machining Applus RTD 1 Spatial Group Limited Eindhoven 2 Systems Annecy Cedex Rotterdam 1 Cambridge Advanced Bionics Corporation (Frankrijk) 1 Aquamarijn Microfiltration BV (Groot Brittannië) 2 Valencia (Verenigde Staten) 1 Algae Food & Fuel BV Zutphen 2 21st Century Medicine, Inc. Advanced Bionics NV Hendrik-Ido-Ambacht 1 Arai Helmet (Europe) BV Fontana (Verenigde Staten) 1 Niel (België) 1 Allergan Ltd. Hoevelaken 1 2M Sensors Ltd. Advanced Bionics UK Ltd Marlow (Groot Brittannië) 1 ARCADIS Nederland BV Eindhoven 1 Cambridge ALTERRA Amersfoort, Arnhem, 3B Engineering BV (Groot Brittannië) 2 Wageningen 2 Apeldoorn, ‘s Hertogenbosch, Rotterdam 1 Advanced Photovoltaic Ambient Systems BV Marknesse, Rotterdam 7 3mensio Medical Imaging V.O.F. Applications BV Enschede 1 Ardagh Glass Bilthoven 1 Leeuwarden 1 Ambroise Holland bv Dongen 1 3T BV Adversitement BV Enschede 2 Ares Trading SA Enschede 2 Uden 1 Ambulancezorg Nederland Geneva (Zwitserland) 1 3UB BV Adviesbureau ir. J.G. Hageman BV Zwolle 1 Arjo Wiggins Security S.A.S. Delft 1 Rijswijk 1 Amsterdam Scientific Jouy-Sur-Morin (Frankrijk) 1 3WIN nv AEMICS BV Instruments BV Artu Biologicals Europe BV Niel (België) 1 Oldenzaal 1 Amsterdam 1 Lelystad 1 AAE BV Afvalzorg Deponie BV AMT Biopharma ASCOMP GmbH Helmond 1 Assendelft 1 Amsterdam 1 Zürich (Zwitserland) 1 Aalborg Industries Inert Gas Agentschap NL Analog Devices AsicAhead NV Systems BV ‘s-Gravenhage, Utrecht 2 Limerick (Ierland) 1 Hasselt (België) 1 Nijmegen 1 Agfa-Gevaert NV Andor Technology plc. Asimptote BV Aalborg University Mortsel (België) 1 Belfast (Groot Brittannië) 1 Delft 1 Aaleborg East Agilent Technologies Angst+Pfister BV A-Skin Nederland BV (Denemarken) 1 Santa Clara Zoetermeer 1 Amsterdam 1 ABB AB (Verenigde Staten) 1 AnMar BV ASM Europe BV Västerås (Zweden) 1 Agilent Technologies Eindhoven 1 Almere 4 ABB Switzerland Ltd Germany GmbH Ansaldo Thomassen BV ASM Europe BV Baden (Zwitserland) 2 Waldbronn (Duitsland) 1 Rheden 1 Leuven (België) 2 Ablynx nv Aglaia BioMedical Ventures BV ANSYS ASM International NV Zwijnaarde (België) 2 Bilthoven 3 Oxfordshire Almere 3 ABN AMRO Bank NV AGPO Ferroli (Groot Brittannië) 1 ASM Microchemistry Ltd Amsterdam 1 Breda 2 ANSYS Belgium Helsinki (Finland) 3 ABZ Nederland Agrifirm Innovation Center Wavre (België) 1 ASML Netherlands BV Zeist 1 Apeldoorn 1 ANSYS Europe Ltd. Eindhoven, Veldhoven 22 Academisch Centrum AIA Software BV Oxfordshire Astellas Pharma BV Tandheelkunde Amsterdam 3 Nijmegen 1 (Groot Brittannië) 1 Leiderdorp 1 Academisch Medisch Centrum Airborne Composites BV ANSYS Germany GmbH Astellas Pharma Europe Ltd Amsterdam 20 ‘s-Gravenhage 1 Otterfing (Duitsland) 2 Staines (Groot Brittannië) 1 Academisch Ziekenhuis Airbus Deutschland GmbH ANSYS Netherlands Astra Tech Benelux BV Maastricht 2 Hamburg (Duitsland) 1 Zoetermeer 2 Zoetermeer 1 ACE Associated Compiler Akita University Antec Leyden BV AstraZeneca R&D Mölndal Experts BV Akita (Japan) 1 Zoeterwoude 1 Mölndal (Zweden) 1 Amsterdam 2 Akzo Nobel Anton de Kom Universiteit van ASTRON - Netherlands Institute Acteon Slough (Groot Brittannië) 1 Suriname for Radio Astronomy Merignac (Frankrijk) 1 Akzo Nobel Paramaribo (Suriname) 1 Dwingeloo 3 Actiflow BV Arnhem, Amersfoort, Antonius Ziekenhuis Atag Verwarming BV Breda 1 Deventer, Sassenheim 16 Nieuwegein 1 Lichtenvoorde 2 Adaptronics International Akzo Nobel Functional Chemicals ANWB Atos Consulting Bucholz (Duitsland) 1 GmbH & Co.KG Utrecht 1Applied Laser Techno- Utrecht 2 Adelante-zorggroep Köln (Duitsland) 1 logy (ALT) Consultants Atos Medical AB Hoensbroek 1 Albemarle Catalysts Company BV Best 1 Hörby (Zweden) 1 Amsterdam 4

102 Jaarverslag STW 2011 Atos Medical BV BASF SE BIOFORDRUG Boschman Technologies BV Groningen 1 Ludwigshafen (Duitsland) 2 Bari (Italië) 1 Duiven 1 AtriCure Europe BV Bayer CropScience SA-NV Bio-Imaging Technologies BV Boskalis Dolman bv ‘s-Gravenhage 1 Gent (België) 1 Leiden 2 Papendrecht, Rotterdam 2 Attero Beckman Coulter Nederland BV Bioké Boston Scientific - Fremont Wijster 1 Woerden 1 Leiden 1 Fremont Australian National University Beckman Coulter, Inc. Biolitec AG (Verenigde Staten) 1 Weston Creek (Australië) 1 Fullerton Jena (Duitsland) 1 Boston Scientific Inc. Avantes BV (Verenigde Staten) 1 BIOMAY AG Natick (Verenigde Staten) 1 Apeldoorn 1 Becton Dickinson BV Vienna (Oostenrijk) 1 Boston Scientific -Mapple Grove Avantium Pharma B.V Breda 1 Biomet Nederland BV Maple Grove Amsterdam 1 Bedrocan BV Medicinale Cannabis Dordrecht 5 (Verenigde Staten) 1 Avantium Technologies BV Veendam 1 Bionics Instrument Europe BV BP Exploration Amsterdam 4 Bejo Zaden BV Heerhugowaard 1 Sunbury-On-Thames AVEBE UA Warmenhuizen 6 Bio-Prodict BV (Groot Brittannië) 1 Foxhol 4 Bekeart Combustion Wageningen 1 Bradford Engineering BV Averis Seeds BV Technology BV BIORA AB Heerle 3 Valthermond 3 Assen 2 Malmö (Zweden) 1 Braintronics BV Aviko BV Belastingdienst BiOrion Technologies BV Almere 1 Steenderen 2 Apeldoorn 2 Groningen 2 Brandsma Metaalveredeling BV Axini Bema-Lux Biothane Systems International Hilversum 1 Leusden 1 Vught 1 Delft 1 Brandweer Amsterdam/ Axiom IC BV Bentley Systems Europe BV Bioway CS2 BV Amstelland Enschede 1 Hoofddorp 2 Ede 1 Amsterdam 1 Axiss GmbH Bergmann Industrial BV Biqualys, The advanced Brandwonden Research Instituut Hunxe (Duitsland) 1 Berkel en Rodenrijs 1 Analysis Company Beverwijk 1 Azur Space Solar Power GmbH BerkelBike BV Wageningen 1 Bristol Meyers Squibb Heilbronn (Duitsland) 1 ‘s-Hertogenbosch 1 BiZZdesign Company Pharmaceutical Research Betoncentrale Twenthe Enschede 2 Institute Bb Hengelo 1 BK Medical Billerica (Verenigde Staten) 1 BAAT Medical Engineering Betonmortelbedrijven Herlev (Denemarken) 1 Bromyc BV Hengelo 4 Cementbouw BV BLGG AgroXpertus BV Gennep 4 Ballast Nedam Engineering Zoeterwoude 1 Wageningen 3 Bronkhorst High-Tech BV Nieuwegein 1 Betonplatform (BFBN) Blue4Green BV Ruurlo 2 BAM Civiel bv Woerden 1 Enschede 2 Bruco BV Gouda 3 Betronic Solutions BV Bluewater Energy Services BV Borne 2 BAM Infraconsult BV Amsterdam 1 Hoofddorp 1 Brüel & Kjaer Gouda 6 Bevolkingsonderzoek Oost BMT ARGOSS Naerum (Denemarken) 1 Bang & Olufsen A/S Business Unit Borstkanker Marknesse 2 Bruker Nederland BV Struer (Denemarken) 1 Nijmegen Boehringer Ingelheim Pharma Wormer 3 Bartels Nijmegen 1 GmbH & Co. KG Buchem Holding BV Apeldoorn 2 Bioceros BV Ingelheim am Rhein Lieren 1 BAS Research and Technology Utrecht 1 (Duitsland) 1 Bundesanstalt für Venlo Bioclear BV Bonte Technology Gewässerkunde Venlo 3 Groningen 3 Zwolle 1 Koblenz (Duitsland) 1 BaseClear BV Bioclinica Borealis GmbH Bundesanstalt für Leiden 1 Leiden 2 Linz (Oostenrijk) 2 Materialforschung und Basell Polyolefine GmbH BioComp Industries bv Bosch Rexroth BV -prüfung (BAM) (a LyondellBasell Industries Vught 4 Boxtel 2 Berlijn (Duitsland) 1 company) BioDetection Systems BV Bosch Rexroth Electric Drives and BuNova Development BV Frankfurt Am Main Amsterdam 1 Controls BV Zwolle 2 (Duitsland) 1 BIOeCON*KiOR Eindhoven 2 Bureau Medicinale Cannabis BASF Nederland BV Hoevelaken 1 Bosch Security Systems BV ‘s-Gravenhage 1 Arnhem, De Meern 2 Eindhoven 1

Lijst van gebruikers 103 Bureau Settels van Amelsvoort Chess Embedded Technology BV ConSensor Dd Eindhoven 1 Haarlem 4 Rotterdam 3 Dacolt Chinese Academy of Sciences Conservatory of Amsterdam Maastricht 4 Cc Beijing (China) 1 Amsterdam 1 DAF Trucks NV C point CINVESTAV-Unidad Irapuato Controllab Products BV Eindhoven 10 Horst 2 Irapuato Gto. (Mexico) 1 Enschede 1 DALSA BV C. Meijer BV Circadian Solar Convergence BV Eindhoven 2 Kruiningen, Rilland 2 Coventry (Groot Brittannië) 1 Enschede 1 DALSA Professional Imaging Cam Bioceramics bv Circlair Benelux BV Cordis Europa NV Eindhoven 3 Leiden 1 Haren Gn 1 Roden 1 Damen Shipyards Group Capgemini Nederland BV CITEQ BV Corrsys 3D Sensors AG Gorinchem 1 Utrecht 1 Groningen 1 Wetzlar (Duitsland) 1 Danfoss Turbocor Compressors Cardialysis BV CityGIS Holding BV Cortius BV i.o. Syracuse Rotterdam 3 ‘s-Gravenhage 1 Amersfoort 1 (Verenigde Staten) 1 CARE 4 CONCRETE.NL Civolution Cosine Research BV Danisco A/S Gasselternijveen 2 Eindhoven 1 Leiden 3 Brabrand (Denemarken) 1 Carl Zeiss SMT AG Clinical Graphics Cosmoferm BV Danisco Genencor Oberkochen (Duitsland) 5 Delft 1 Den Hoorn 2 International BV Carl Zeiss SMT Inc. CNC Grondstoffen BV Covalys Biosciences AG Leiden 8 Peabody (Verenigde Staten) 1 Milsbeek 2 Witterswil (Zwitserland) 1 Danish National Space Center CATENA Microelectronics BV Cochlear Technology Center CQM BV Kopenhagen (Denemarken) 1 Delft 2 Europe Eindhoven 1 Danone Research BV Catexel BV Mechelen (België) 1 Croda Chemicals Europe Ltd Wageningen 1 Leiden 1 Coherent BV Meebeek (België) 2 Dassault Systems Simulia BV Catharina Ziekenhuis Utrecht 3 Crossbeta Biosciences BV Maarssen 5 Eindhoven 5 Coherent Europe BV Utrecht 1 DC Prime BV Cavendish Kinetics BV Utrecht 5 Crucell Nederland BV Amsterdam 2 Den Bosch 1 College Bouw Zorginstellingen Leiden 2 DC4U BV CCL research Utrecht 1 Cruden BV Rotterdam 1 Veghel 2 College voor de Toelating van Oude Meer 1 De Ceuster NV (DCG) Cedova BV Gewasbeschermingsmiddelen CSC Computer Sciences BV Sint-Katelijne-Waver Eindhoven 1 en Biociden (CTGB) Bunnik 1 (België) 1 CellCoTec BV Wageningen 1 CSIRO De Efteling BV Bilthoven 2 Collexis BV Highett (Australië) 1 Kaatsheuvel 1 CenS (Micro)Electronics Geldermalsen 1 CSIRO Mathematical & De Koningh Medical Systems BV Apeldoorn 1 Collis Information Sciences Arnhem 1 Centre for BioSystems Genomics Leiden 1 Clayton South (Australië) 1 DEAM Wageningen 1 Combinatie van Beroepsvissers CSK Food Enrichment BV Amsterdam 3 Centre for Human Drug Research Rijswijk 1 Ede 1 Dekker Breeding Leiden 4 Commonwealth Scientific & CSM NV Hensbroek 1 Centre National de la Recherche Industrial Research Diemen 1 Deliflor Chrysanten BV Scientifique Organisation Cugla BV Maasdijk 1 Grenoble (Frankrijk) 1 Canberra (Australië) 1 Breda 2 Delphi Consortium Centrum Wiskunde & Informatica Commonwealth Scientific CUR Bouw & Infra Delft 1 Amsterdam 1 & Industrial Research Gouda 3 Delphi Diesel Systems Limited Ceradis BV Organisation Cyclone Fluid Dynamics BV Gloucestershire Wageningen 2 Lindfield (Australië) 1 Waalre 1 (Groot Brittannië) 2 Certis Nederland Commonwealth Scientific Cyclotron VU BV DELTA Milieu BV Maarssen 1 and Industrial Research Amsterdam 1 Alphen a/d Rijn 1 Chematronics BV Organisation (CSIRO) Cytori GmbH Deltares Eindhoven 1 Marsfield Nsw (Australië) 1 Zug (Zwitserland) 1 Delft, Utrecht 26 Chemtrix BV Connexxion DEM Solutions Ltd Geleen 1 Hilversum 1 Edinburgh (Groot Brittannië) 1

104 Jaarverslag STW 2011 Demcon Twente BV DSM Encapson BV ESTEC - European Space Research Oldenzaal 4 Delft, Geleen, Groningen, Nijmegen 2 and Technology Centre Demuris Ltd. Heerlen, Sittard, Urmond, Enceladus Pharmaceuticals BV Noordwijk 9 Newcastle Upon Tyne Waalwijk 66 Amsterdam 2 EUPhoenix BV (Groot Brittannië) 1 DST Entwicklungszentrum ENCI BV Breda 1 Den Ouden Groenrecycling BV für Schiffstechnik und Botlek Rotterdam, Eurogentec Nederland BV Schijndel 1 Transportsysteme e.V. ‘s-Hertogenbosch, Maastricht, Maastricht 1 DePuy CMW Duisburg (Duitsland) 1 Velsen-Noord 4 European Institute of Oncology Blackpool (Groot Brittannië) 1 DTU Space Endomagnetics Ltd Milan (Italië) 1 DePuy Spine International København (Denemarken) 1 London (Groot Brittannië) 1 European Microsoft Innovation Amersfoort 1 Dura Vermeer Business Energieonderzoek Centrum Center (EMIC) GmbH Deutsche Development BV Nederland Aachen (Duitsland) 1 Forschungsgemeinschaft (DFG) Hoofddorp 1 Petten 26 Exalon Delft BV Bonn (Duitsland) 1 Dutch Polymer Institute Enraf BV Delft 1 Deutsches Elektronen- Eindhoven 3 Delft 1 EXALOS AG Synchrotron DESY Dutch Space BV Enthone BV Schlieren (Zwitserland) 1 Hamburg (Duitsland) 2 Leiden 4 Den Bosch 1 Exendis BV Deutsches Zentrum für Luft- und Duyvis Wiener BV Enthone GmbH Ede 1 Raumfahrt (DLR) Koog a/d Zaan 1 Langenfeld (Duitsland) 1 Köln (Duitsland) 1 Dwarslaesie Organisatie Enviu Ff Deventer Ziekenhuis Nederland Rotterdam 1 Fachhochschule Köln Deventer 1 Groningen 2 Enza Zaden BV Köln (Duitsland) 1 DevLab Dyadic Nederland bv Enkhuizen 8 Falco Systems Eindhoven 2 Wageningen 3 EnzyScreen BV Amsterdam 1 DHV BV DYNA Dental Engineering BV Haarlem 2 Farm Frites ‘s-Gravenhage 1 Bergen Op Zoom 1 Eon engineering Ltd Oudenhoorn 1 DHV Groep Dynaflow Research Group Coventry (Groot Brittannië) 1 Farmalyse BV Amersfoort 2 Zoetermeer 3 EPCOS Netherlands Zaandam 1 Dialog Semiconductor BV Nijmegen 1 FEI Company ‘s-Hertogenbosch 3 Ee Epic Eindhoven 12 Dierenbescherming EADS Deutschland GmbH ‘s-Hertogenbosch 1 FeyeCon Carbon Dioxide ‘s-Gravenhage 1 Munchen (Duitsland) 1 Erasmus MC Technologies Dimensional Imaging ltd Earth Resources BV Rotterdam 30 Weesp 2 Glasgow (Groot Brittannië) 1 ‘s-Gravenhage 1 Erasmus Universiteit FGT Consultancy Dimpact ECO Ceramics BV Rotterdam 1 Wageningen 1 Enschede 1 Velzen-Noord 1 Ernst & Young Fianium Limited Dionex Benelux BV ECOstyle BV Amsterdam 1 Southampton, Hampshire Amsterdam 2 Appelscha 1 ESA - European Space Agency (Groot Brittannië) 1 Disphar International BV ECP-EPN Noordwijk 1 FIDES BV Baarn 1 Leidschendam 1 ESAOTE Europe BV De Lier 1 Dordrecht Efectis Nederland BV Maastricht 2 FKG Dentaire Dordrecht 1 Rijswijk 1 ESI Group La Chaux-De-Fonds Dow Benelux BV Electrabel Nederland NV Delft 1 (Zwitserland) 1 Terneuzen 2 Zwolle 1 ESI Group Flanders Hydraulics Research Dr. Sennewald Elekta Ltd. Rungis (Frankrijk) 1 Antwerpen 1 Medizintechnik GmbH Crawley (Groot Brittannië) 1 Eska Graphic Board Flexible Optical BV Munich (Duitsland) 1 ELMOS AP bv Hoogezand 1 Rijswijk 3 Draka Comteq Fibre BV Nijmegen 1 ESRI Nederland BV Flick Engineering Solutions BV Eindhoven 2 Embedded Systems Institute Rotterdam 2 Winterswijk 1 Drug Discovery Factory Eindhoven 1 Essent NV FLIR Bussum 1 EMCM s-Hertogenbosch 2 Teteringen 1 Nijmegen 1 Essent Retail Services BV Flowid BV EMS Electro Medical Systems SA Landgraaf 1 Eindhoven 1 Nyon (Zwitserland) 1

Lijst van gebruikers 105 Fluent Benelux FuMa-Tech GmbH Getronics PinkRoccade HAL Allergy Waver (België) 1 Vaihingen-Enz (Duitsland) 1 Nederland BV Leiden 1 Fluent Europe Ltd. FutureChemistry Holding BV Lelystad 2 Halfmann Teleskoptechnik GmbH Sheffield Nijmegen 2 GevelMeesters BV & Co. KG (Groot Brittannië) 1 FutureWater BV Beers Nb 1 Neusäss-Vogelsang Fluxicon Process Laboratories Wageningen 1 Gezondheidsdienst voor Dieren (Duitsland) 1 Eindhoven 1 Deventer 1 Hankamp BV FNsteel bv Gg GGD Flevoland Enschede 1 Alblasserdam 2 GABA International AG Lelystad 1 Hannover Milieu- en Focal Meditech BV Therwil (Zwitserland) 1 GGZ Eindhoven Veiligheidstechniek BV Tilburg 1 Galvamé Oppervlaktechnieken BV Eindhoven 1 Ede 1 Fokker Aerostructures BV Rotterdam 1 Glatt Ingenieurtechnik GmbH Hansen Medical Inc. Hoogeveen, Papendrecht 2 Gambro Dialysatoren GmbH Weimar (Duitsland) 1 Kingston Fokker Landing Gear BV Hechingen (Duitsland) 1 GlaxoSmithKline (Verenigde Staten) 1 Helmond 2 GasTerra BV Hertfordshire Hanze Institute of Technology Fokker Special Products BV Groningen 1 (Groot Brittannië) 1 Assen 1 Hoogeveen 1 Gastransport Services GlaxoSmithKline Harvard Medical School FOM-instituut AMOLF Groningen 1 Zeist 1 Boston (Verenigde Staten) 2 Amsterdam 1 Gatan UK GlaxoSmithKline Consumer Hauzer Techno Coating BV FOM-instituut DIFFER Abingdon (Groot Brittannië) 1 Healthcare Venlo 3 Nieuwegein 6 GE Healthcare Weybridge Haveman Edelmetaal en FORCE Technology Eindhoven 1 (Groot Brittannië) 1 Alumetaal Sandvika (Noorwegen) 1 GE Plastics GN ReSound BV Voorburg 1 ForceLink BV Bergen Op Zoom 1 Eindhoven 1 Havenbedrijf Rotterdam NV Culemborg 3 GE Sensing & Inspection Green Dino BV Rotterdam 2 Ford Forschungszentrum Technologies GmbH Wageningen 1 Head office HG Aachen (FFA) Wunstorf (Duitsland) 1 GreenPeak Technologies Arnhem 1 Aachen (Duitsland) 1 Gebr. A en R van der Lans Utrecht 1 Heemskerk Innovative Ford Motor Company s-Gravenzande 1 Grodan BV Technology BV Michigan Gemeente Amsterdam Roermond 1 Sassenheim 3 (Verenigde Staten) 1 Amsterdam 3 Grontmij Nederland BV Heijmans Beton- en Ford Research Laboratory Gemeente Den Haag De Bilt 2 Waterbouw BV Dearborn ‘s-Gravenhage 3 Groundwater Technology BV Rosmalen 1 (Verenigde Staten) 1 Gemeente Rotterdam Rotterdam 1 Heineken Supply Chain BV Forschungszentrum Jülich GmbH Rotterdam 6 GS1 Nederland Zoeterwoude 1 Jülich (Duitsland) 1 Gemeente Tiel Amsterdam 1 Heinrich Hertz Institut FOS Tiel 1 GTM Advanced Structures Berlijn (Duitsland) 2 Veldhoven 1 Genencor International Inc. ‘s-Gravenhage 1 Helianthos BV Fox-IT Palo Alto 1 Guerbet Nederland BV Arnhem 5 Delft 3 General Electric Plastics Gorinchem 1 Heliomare Frans van den Bos Rozen bv Europe BV Gusto BV Wijk Aan Zee 1 De Lier 1 Bergen op Zoom 1 Schiedam 1 HemoLab BV FREYA Genetwister Technologies BV GustoMSC BV Eindhoven 8 Wijchen 1 Wageningen 1 Schiedam 1 Hendriks Engineering BV Friedrich-Schiller-Universität Jena Genexis BV GyroTools LLC Nuth 1 Jena (Duitsland) 1 Eindhoven 4 Winterthur (Zwitserland) 1 Hendrix Genetics BV FrieslandCampina Genmab BV Boxmeer 4 Deventer, Wageningen 9 Utrecht 2 Hh Herbstreith & Fox KG Fugro Ingenieursbureau BV Gentec NV Habanera Numerical Software Neuenbürg/Württ Leidschendam 2 Lebbeke (België) 1 Delft 2 (Duitsland) 1 Fugro-Jason Netherlands BV Geo-Resources Consulting BV Hactivar BV Het Waterlaboratorium Leidschendam 1 Rotterdam 1 Ridderkerk 1 Haarlem 1 Fuji Photo Film BV German-Dutch Wind Tunnels Haemoscan BV Heygear BV Tilburg 1 Marknesse 1 Zuidwolde Gn 1 Arnhem 1

106 Jaarverslag STW 2011 High Voltage Engineering Huntsman (Europe) B V Ingenieursbureau Sepra IPCOS Europa BV Everberg (België) 2 ‘s-Gravenhage 2 Leuven (België) 1 Amersfoort 1 Hurks Beton Ingenieursbureau Svasek BV Ipsen Farmaceutica BV Hilbrands Laboratorium voor Veldhoven 1 Rotterdam 1 Hoofddorp 1 Bodemziekten Hybro BV / Cobb Europe BV Ingenieursbureau IQ Corporation Wijster 1 Boxmeer 2 Wittich & Visser bv Groningen 1 HILL-ROM Hydronamic BV Rijswijk 1 IQ Products Montpellier (Frankrijk) 1 Papendrecht 1 InnoCore Technologies Groningen 2 Hitachi Global Storage Hyflux Groningen 2 IQ Therapeutics Technologies Singapore (Singapore) 3 Innophysics BV Groningen 3 San Jose (Verenigde Staten) 1 HZPC Holland BV Eindhoven 1 Irdeto BV Hitexacoat BV Joure, Metslawier 8 Inspektor Research Systems BV Hoofddorp 1 Gouda 1 Amsterdam 1 IRS HKV Lijn in water Ii InSpine Netherlands BV Bergen Op Zoom 2 Lelystad 5 IBIS Technologies BV Schiedam 1 ISA Pharmaceuticals BV HL-Planartechnik GmbH Enschede 1 Institut für Mikrotechnik Mainz Leiden 1 Dortmund 1 IBM Nederland BV Mainz (Duitsland) 1 Isala klinieken Hoffmann Bedrijfsrecherche bv Amsterdam 1 Institut Supérieur de Zwolle 2 Almere 1 IBM Research Division l’Aéronautique et de l’Espace ISIS - Innovative Solutions In Hoffmann-La Roche Ltd. Rüschlikon (Zwitserland) 7 Toulouse (Frankrijk) 2 Space BV Basel (Zwitserland) 1 IBS Precision Engineering BV Institute for Marine Resources and Delft 1 Hogeschool van Amsterdam Eindhoven 1 Ecosystem Studies (IMARES) ISOTIS NV Amsterdam 1 I-Climate BV Den Hoorn (Texel), Yerseke 2 Bilthoven 1 Hogeschool voor de Kunsten Waalwijk 1 Institute for Pig Genetics BV ISZGRO Diodes BV Utrecht IFP Beuningen 5 Delft 1 Hilversum 1 Rueil-Malmaison (Frankrijk) 3 Institute for Sustainable Process It Fryske Gea Holcim Group Support Ltd. IHC Dredgers BV Technology Olterterp 2 Holderbank 1 Kinderdijk 1 Amersfoort 6 IT’IS Foundation Holland Genetics BV ILA Intelligent Laser Instituto de Astrofisica de Zurich (Zwitserland) 2 Arnhem 1 Applications GmbH Canarias Ivoren Kruis Holst Centre Jülich (Duitsland) 1 La Laguna (Spanje) 1 Zoetermeer 1 Eindhoven 15 IME Technologies Instituut voor Natuur- en HOMA Software BV Eindhoven 1 Bosonderzoek Jj Enschede 2 IMEC Brussel (België) 1 Jacob Klimstra Consultancy Honeywell Leuven (België) 7 InteRNA Technologies BV Kollum 1 Emmen 2 IMEC Nederland Utrecht 1 Janssen Pharmaceutica Hoofdproductschap Akkerbouw Eindhoven 2 Interuniversitair Cardiologisch Beerse (België) 1 ‘s-Gravenhage 4 Immunicon Corporation Instituut Nederland Janssen Precision Engineering BV Hoogheemraadschap Delfland Huntington Valley Utrecht 3 Maastricht-Airport 1 Delft 1 (Verenigde Staten) 1 Intervet / Schering-Plough Animal Johanna KinderFonds Hoogheemraadschap Hollands Imperial College London Health BV Arnhem 1 Noorderkwartier London (Groot Brittannië) 1 Boxmeer 2 John Innes Centre Heerhugowaard 1 IMS Intervet / Schering-Plough Animal Norwich (Groot Brittannië) 1 Hooijmans Champignons BV Almelo 1 Health GmbH Johnson & Johnson Pharmaceutical Kerkdriel 2 Imtech Vonk BV Schabenheim (Duitsland) 1 Beerse (België) 1 HortiMaX BV Coevorden 1 InteSpring BV Johnson Controls GmbH Pijnacker 1 In Summa Innovation Delft 2 Burscheid (Duitsland) 1 Hosokawa Micron BV Raamsdonksveer 1 Intrinsic-ID Doetinchem 1 Incotec Holding BV Eindhoven 1 Kk House of Innovation BV Enkhuizen 1 Ionics MSV BV Kadaster Doesburg 1 ING Bank Almere 1 Apeldoorn 2 HR Wallingford Ltd Amsterdam 1 IPA Bauchemische Produkte Karlsruher Institut für Wallingford, Oxfordshire ING Investment Management GmbH Technologie (Groot Brittannië) 1 ‘s-Gravenhage 1 Pullach (Duitsland) 1 Karlsruhe (Duitsland) 1

Lijst van gebruikers 107 Katholieke Universiteit Leuven Koninklijke Nedschroef Leica Microsystems Lund University (België) 4 Holding BV Mannheim (Duitsland) 1 Lund 1 KAVB Helmond 1 Leica Microsystems BV Hillegom 2 Koninklijke Vopak NV Rijswijk 2 Mm KEMA Nederland BV Rotterdam 1 Leids Cytolologisch en MA3 Solutions BV Arnhem, Groningen 11 Koppert BV Pathologisch Laboratorium Son 1 Kenniscentrum innovatie van Berkel En Rodenrijs 3 Leiden 1 Maaslandziekenhuis zorgverlening Hogeschool Kreatech Diagnostics Leids Universitair Medisch Sittard 1 Utrecht Amsterdam 2 Centrum Maastricht Instruments BV Utrecht 1 Krohne Nmr BV Leiden 25 Maastricht 1 Kenniscentrum Papier en Karton Dordrecht 1 Lely Industries NV Maastricht Universitair Arnhem 1 Kropman BV Maassluis 1 Medisch Centrum 2 Kerry (NL) BV Nijmegen 1 Lely West NV Maastricht University 7 Almere 2 Kryoz Technologies BV Maassluis 1 MAASTRO Clinic Kerry Group Enschede 1 LEO Pharma A/S Maastricht 1 Wisconsin KtedoGen Ballerup (Denemarken) 1 Machnet BV (Verenigde Staten) 1 Milano (Italië) 2 Levitech BV Eelde 2 Keukenhof Kweek en researchbedrijf Almere 1 Magma Design Automation BV Lisse 1 AGRICO BV Liander Eindhoven 1 Key Drug Prototyping BV Bant 2 Arnhem 1 MagnaView Amsterdam 2 KWR Watercycle Research Liandon BV Eindhoven 1 Keygene NV Institute Duiven 1 Magwel NV Wageningen 3 Nieuwegein 2 Lievers Holland Leuven (België) 1 Kiemkracht KWS POTATO BV Mijdrecht 1 MAPPER Lithography Utrecht 1 Emmeloord 3 Light Motif Delft 1 Kiepenheuer-Institut für Kymi Rens Enschede 1 Maquet Sonnenphysik Aalborg Sø (Denemarken) 1 Linde Gas Benelux BV Mahwah (Verenigde Staten) 1 Freiburg (Duitsland) 2 Schiedam 1 MAQUET Cardiovascular LLC Kipp & Zonen BV Ll LioniX BV Wayne (Verenigde Staten) 1 Delft 1 L.Verbakel BV Enschede 16 Maquet Netherlands Kiwa Gas Technology Sint Oederode 1 Liquavista Netherlands Hilversum 1 Apeldoorn 1 La Vision GmbH Eindhoven 1 Marjoland BV KLM Royal Dutch Airlines Goettingen (Duitsland) 1 Liquids Research Limited Waddinxveen 1 Amstelveen 1 Laborelec Wales (Groot Brittannië) 1 Marti Keuning Eckhart Stichting Klockner S.A. Linhebeek (België) 2 Lithp Systems BV Lunteren 1 Barcelona (Spanje) 1 Lacquey BV Purmerend 1 MASER Engineering BV Knauf BV Delft 1 LM Wind Power Enschede 1 Utrecht 1 Lambert Instruments BV Kolding (Denemarken) 1 Massachusetts Institute of Koepel Fokkerij Roden 3 Logica Nederland BV Technology Ermelo 1 Lambert van den Bosch BV Amstelveen 1 Cambridge Komkommerkwekerij F.A. Post Ede 1 LTO Groeiservice (Verenigde Staten) 1 Nootdorp 1 Landelijk Referentie Centrum voor Bleiswijk 1 Materials Innovation Centre BV Koninklijk Instituut voor Borstkankerscreening (LCRB) LTO Noord Delft 1 de Tropen Nijmegen 1 Zwolle 1 MathWorks Amsterdam 1 Lappeenranta University of Luchtverkeersleiding Nederland Eindhoven 1 Koninklijk Nederlands Technology Schiphol Airport 1 Matricel GmbH Meteorologisch Instituut Lappeenranta (Finland) 1 Lucta SA Herzogenrath (Duitsland) 1 De Bilt 6 Laser 2000 Benelux C.V. Montornés Del Vallés, Max-Delbrück-Centrum für Koninklijke Marine Vinkeveen 1 Barcelona (Spanje) 1 Molekulare Medizin Den Helder 1 Lasertec BV Luminostix BV Berlin (Duitsland) 1 Koninklijke Nederlandse Barendrecht 1 Rotterdam 1 Maxima Medisch Centrum Akademie van Wetenschappen LBP SIGHT Lummus Technology Inc. Veldhoven 1 Utrecht 3 Nieuwegein 1 Bloomfield Maxon Motor Benelux BV Leibniz Institute (Verenigde Staten) 1 Enschede 1 Jena (Duitsland) 1

108 Jaarverslag STW 2011 McCain Foods Holland BV Merck Serono International S.A. MiPlaza Nebest BV Hoofddorp 1 Geneva (Zwitserland) 1 Eindhoven 1 Groot-Ammers 1 McGill University Merford Noise Control Mitsubishi Engineering-Plastics Nebest Koning & Bienfait BV Montreal, Quebec Gorinchem 1 Europe BV Mijdrecht 1 (Canada) 1 Merus BV Geleen 1 Nedcard BV McKesson Nederland BV Utrecht 2 MKS Instruments Wijchen 1 Nieuwegein 1 Metris BV Cheshire (Groot Brittannië) 1 Nederlands Centrum voor McRoberts BV Hoofddorp 1 ModiQuest BV Laser Research BV ‘s-Gravenhage 1 Micro resist technology GmbH Nijmegen 1 Enschede 1 MEAS Deutschland GmbH Berlijn (Duitsland) 1 Moldflow Nederlands Instituut voor Dortmund (Duitsland) 1 MicroDish BV Kilsyth, Victoria (Australië) 1 Bouwbiologie en Ecologie bv MECAL Applied Mechanics Wageningen 1 Molecular Imprints (NIBE) Eindhoven 1 Microflown Holding BV Austin (Verenigde Staten) 1 Bussum 1 Medarex Inc. Zevenaar 1 Momentive Specialty Nederlands Kanker Instituut Princeton (Verenigde Staten) 1 Micromed S.p.A. Chemicals BV Amsterdam 6 Medicim NV Mogliano Veneto (Tv) Vondelingenplaat Rt 1 Nederlands Vaccin Instituut Mechelen (België) 1 (Italië) 1 Monsanto Holland BV Bilthoven 3 MediluX BV Micronit Microfluidics BV Bergschenhoek, Nederlandse Aardappel Velserbroek 1 Enschede 11 Wageningen 8 Organisatie Medis Medical Imaging MicroScan BV Moog FCS ‘s-Gravenhage 1 Systems bv Amsterdam 1 Nieuw-Vennep 6 Nederlandse Aardolie Leiden 8 Middeldorp Milieuadvies Mos Grondmechanica Maatschappij BV Medis specials BV Wageningen 1 Rhoon 1 Assen 1 Leiden 1 Mijtech kunstofvloer advies MOTEK Medical BV Nederlandse Algemene Medisch Centrum Haaglanden Druten 1 Amsterdam 4 Keuringsdienst ‘s-Gravenhage 1 Milabs BV Movares Nederland BV Emmeloord 1 Medisch Spectrum Twente Utrecht 1 Utrecht 2 Nederlandse apparatenfabriek Enschede 5 Milestone Microwave MRC Aardenhout ‘NEDAP’ NV Medlumics Laboratory Systems Doorn 1 Groenlo 2 Madrid (Spanje) 1 Sorisole (Bg) (Italië) 1 MS Vision Nederlandse Organisatie voor Medtronic BV Militair Revalidatie Centrum Almere 1 Wetenschappelijk Onderzoek Maastricht 5 Aardenburg MSC Software Benelux BV ‘s-Gravenhage 3 Medtronic Trading NL BV Doorn 1 Gouda 2 Nederlandse Vereniging Heerlen 1 Mind Media bv MSD Oss van Leveranciers van MEGED Engineering & Herten 1 Oss 14 Bouwgrondstoffen (NVLB) Consultancy Ministerie van Binnenlandse MyLife Technologies Hoofddorp 1 Zoetermeer 1 Zaken en Koninkrijksrelaties Enschede 1 Nederlandse Vereniging voor MEMC Electronic Materials ‘s-Gravenhage 2 Endoscopische Chirurgie (NVEC) Novara (Italië) 2 Ministerie van Defensie Nn Veldhoven 1 Memorial University of ‘s-Gravenhage 1 Nanosens Nederlandse Vereniging voor Newfoundland Ministerie van Economische Zutphen 2 Vlamonderzoek St. Johns (Canada) 1 Zaken, Landbouw en Innovatie Nationaal Lucht- en Velsen-Noord 5 Menzis zorg en inkomen ‘s-Gravenhage 1 Ruimtevaartlaboratorium Nederlandse Zuivel Organisatie Zwolle 1 Ministerie van Financien Marknesse 8 Zoetermeer 1 Merck ‘s-Gravenhage 1 National Semiconductor BV Nedinsco BV Darmstadt (Duitsland) 1 Ministerie van Infrastructuur Delft 2 Venlo 1 Merck & Co. Inc. en Milieu Natuurmonumenten NEM BV Rahway (Verenigde Staten) 1 Rotterdam, ‘s-Gravenhage 3 Assen 1 Leiden 1 Merck Chemicals Ltd. Ministerie van Veiligheid en Natuurmonumenten Nestlé Research Center Southampton Justitie s-Graveland 2 Lausanne (Zwitserland) 1 (Groot Brittannië) 1 ‘s-Gravenhage 2 NCIRO Australia Telescope New Mexico Tech Merck KGaA Ministerie van Volksgezondheid, National Facility Socorro (Verenigde Staten) 1 Darmstadt (Duitsland) 1 Welzijn en Sport Epping (Australië) 1 NGO-SBG ‘s-Gravenhage 1 Zoetermeer 1

Lijst van gebruikers 109 Nikinc BV Nuon/Vattenfall Oostwaardhoeve v.o.f. PerkinElmer Eindhoven 1 Amsterdam 1 Schagen 1 Turku (Finland) 1 Nikon Instruments Europe BV Nutreco Nederland BV Open Engineering Personal Health Institute Amstelveen 7 Boxmeer, St. Anthonis 4 Angleur (België) 1 international (PHIi) NIOZ Koninklijk Nederlands Nutriënten Management OptEM Engineering Inc. Amsterdam 3 Instituut voor Zeeonderzoek Instituut NMI bv Calgary (Canada) 1 Pervatech BV Den Burg 1 Wageningen 2 Oracle Nederland BV Enter 1 NIZO food research BV nv Bekaert sa De Meern 2 Petrobras Ede 5 Aalter (België) 1 Oranjewoud Rio De Janeiro (Brazilië) 1 NLISIS NV Organon Oosterhout Nb 2 Peutz BV Geleen 1 Oss 1 ORCA Therapeutics BV Zoetermeer 1 NLnet Labs NXP Semiconductors Bilthoven 1 Pharmaceutical Research Amsterdam 1 Eindhoven, Nijmegen 31 Organisation Européenne pour la Associates Group BV NMDG NV NXP Semiconductors Belgium NV Recherche Nucléaire Zuidlaren 1 Bornem (België) 2 Leuven (België) 5 Genève (Zwitserland) 1 Pharming Group NV NNZ bv Nylonge Corporation Ortec International BV Leiden 1 Groningen 1 Cleveland Gouda 2 Philips Nokia Research Center (Verenigde Staten) 1 Orthoproof Digital Models Best, Eindhoven, Drachten, Espoo (Finland) 1 NZO Nieuwegein 1 Heerlen 157 Noldus Information Zoetermeer 1 Orthovita Inc. Philips Electronics North America Technology BV Malvern (Verenigde Staten) 1 Corporation Wageningen 5 Oo Össur Head Office Andover (Verenigde Staten) 1 Noppe Orthopedietechniek OC Oerlikon Balzers Ltd. Reykjavik (IJsland) 1 Philips GmbH Noordwijkerhout 1 Balzers (Liechtenstein) 1 OTB Solar BV Aachen (Duitsland) 1 Norit Nederland BV OCAS Eindhoven 4 Philips Medical Systems Dmc Amersfoort 2 Zelzate (België) 1 Oticon A/S Gmbh Noritz Corperation Océ Technologies NV Smørum, Snekkersten Hamburg (Duitsland) 1 Chuo-Ku (Japan) 1 Venlo 12 (Denemarken) 2 Philips Research NOTOX BV Ocean Optics BV Otto-von-Guericke-Universität Redhill (Groot Brittannië) 4 ‘s-Hertogenbosch 1 Duiven 1 Magdeburg Philips Technologie GmbH Novacta Biosystems Limited Oclaro Inc. (Duitsland) 1 Aachen, Pleuen (Duitsland) 3 Welwyn Garden City Zurich (Zwitserland) 1 Oxford Instruments Phisimed (Groot Brittannië) 1 Oclaro Technology Plc Bristol (Groot Brittannië) 5 Maastricht 1 NRG Nuclear Services For Energy, Towcester (Groot Brittannië) 5 Oxford Technologies BV PhoeniX BV Environment & Health OctoPlus NV Utrecht 2 Enschede 4 Petten 1 Leiden 4 Phosphor Technology Ltd. NS Reizigers BV OctoPlus Technologies BV Pp Stevenage Utrecht 1 Leiden 1 Pallas Athena (Groot Brittannië) 1 NT&D Nanotechnology & Devices OHM Ltd. Apeldoorn 2 Photonamic GmbH & Co. KG Aachen (Duitsland) 1 Aberdeen (Groot Brittannië) 1 PamGene International BV Wedel (Duitsland) 1 NTCP OIM Orthopedie ‘s-Hertogenbosch 4 Photonics Investments BV Laon (Frankrijk) 1 Assen 1 PANalytical BV Duiven 1 Nuclear Research and Okolab s.r.l. Almelo, Eindhoven 5 Photonis Holding S.A.S. Consultancy Group Ottaviano Na (Italië) 2 Paques BV Mérignac Cedex Petten 1 Oldelft Ultrasound BV Balk 3 (Frankrijk) 1 Nucletron BV Delft 6 Paul-Drude-Institut für Photonis-DEP BV Veenendaal 1 OM Partners NV Festkörperelektronik Roden 2 NUMECA International Wommelgem Antwerpen Berlin (Duitsland) 1 Photontec BV Brussel (België) 4 (België) 1 Peer+ BV Wijchen 1 Nunhems Netherlands BV OM&T BV Eindhoven 1 Physical Electronics Nunhem 2 Eindhoven 5 PEPSCAN Systems BV Chanhassan NUON BV Onderzoek en Statistiek Lelystad 6 (Verenigde Staten) 1 Arnhem, Utrecht 2 Amsterdam 1 Percuros BV Leiden 1

110 Jaarverslag STW 2011 Physik Instrumente (PI) Process Systems Enterprise Rr Rijksinstituut voor GmbH & Co. KG Limited - “The model company” R&R Mechatronics BV Volksgezondheid en Milieu Karlsruhe (Duitsland) 3 London (Groot Brittannië) 1 Zwaag 1 Bilthoven 10 Phytocare Procter & Gamble Radboud Universiteit Rijksuniversiteit Groningen Berkel En Rodenrijs 1 Technical Centre Nijmegen 14 Groningen 20 Pie Medical Imaging BV Newcastle Upon Tyne Radboud University Rijkswaterstaat Maastricht 3 (Groot Brittannië) 1 Participations BV Arnhem, Delft, Lelystad, Pijnbehandelcentrum Procter and Gamble Nijmegen 1 Middelbug, Rijswijk, Rotterdam 1 Schwalbach Am Taunus Rahu Catalytics BV Utrecht 24 Plant Research International (Duitsland) 1 Vlaardingen 1 Rijnlands Revalidatie Centrum Wageningen 10 Productschap Diervoeder RAV Gooi- en Vechtstreek (RRC) Plantenziektenkundige Dienst ‘s-Gravenhage 2 Hilversum 1 Leiden 1 Wageningen 1 Productschap Tuinbouw RAV Utrecht RIKILT - Instituut voor Plantum NL Zoetermeer 7 Bilthoven 1 Voedselveiligheid Gouda 1 Productschap Zuivel Reade revalidatie | reumatologie Wageningen 2 Plaxis BV Zoetermeer 2 Amsterdam 1 Rivas Zorggroep Delft 2 Productschappen Vee, Recharge BV Gorinchem 1 Politecnico di Milano Vlees en Eieren Bussum 1 River Diagnostics BV Milano (Italië) 1 Zoetermeer 1 Recore Systems BV Rotterdam 5 Poly Nederland Profict Oost BV Enschede 2 Roche Center for Medical Steenwijk 1 Warnsveld 1 Reef Hout Genomics Polyganics bv Progentix BV Goor 1 Basel (Zwitserland) 1 Groningen 1 Bilthoven 3 Regionale Ambulancevoorziening Rockwell Collins (UK) Ltd Polymer Vision Ltd. Pro-Motion Medical BV Agglomeratie Amsterdam (RAV) Hoofddorp 1 Eindhoven 4 Zwijndrecht 1 Amsterdam 1 Rode Kruis Ziekenhuis Polyvation BV ProRail Reinier de Graaf Gasthuis Beverwijk 1 Groningen 3 Utrecht 3 Delft 3 Roessingh Research Porogen BV Proton Ventures BV RE-lion BV and Development Bilthoven 1 Brielle 1 Enschede 1 Enschede 2 Pouw Group PS-tech Remeha BV Rolls-Royce Deutschland De Kwakel 1 Amsterdam 1 Apeldoorn 2 Ltd & Co KG PPG Coatings Europe BV PTB Remmers Bouwchemie BV Blankenfelde Mahlow Uithoorn 2 Berlin (Duitsland) 1 Hoogeveen 1 (Duitsland) 1 PRA International, Pulsar Physics Revalidatiecentrum Heliomare Roth & Rau AG Early Development Services Eindhoven 2 Wijk Aan Zee 1 Hohenstein-Ernstthal Assen 1 Purac Biochem BV Revalidatiecentrum (Duitsland) 1 Praction Gorinchem 11 Het Roessingh Royal Cosun Veldhoven 1 Pyxis Discovery BV Enschede 1 Roosendaal 3 Praktijkonderzoek Veehouderij Delft 1 Rheinland Westfalen Netz AG Royal FrieslandCampina Lelystad 1 Essen (Duitsland) 1 Amersfoort, Deventer, Prestwick Chemical Qq Rijk Zwaan Breeding BV Leeuwarden, Meppel 8 Strasbourg-Illkirch Q-Cells SE De Lier 4 Royal Haskoning (Frankrijk) 1 Bitterfeld-Wolfen Rijk Zwaan Zaadteelt en Nijmegen 4 Primix BV (Duitsland) 1 Zaadhandel BV Royal Swedish Academy of Mijdrecht 2 QTIS/e BV De Lier 1 Sciences Princess Margaret Hospital Eindhoven 3 Rijksdienst voor het Cultureel Stockholm (Zweden) 1 Toronto (Canada) 1 Quens Elizabeth Hospital Erfgoed Royal Van Zanten / Van Zanten Prinses Beatrix Fonds Birmingham Amersfoort, Amsterdam 4 Holding BV ‘s-Gravenhage 1 (Groot Brittannië) 1 Rijksinstituut voor Integraal Rijsenhout 3 PRISNA BV Quest Innovations BV Zoetwaterbeheer en RPS advies- en Leiden 1 Middenmeer 1 Afvalwaterbehandeling ingenieursbureau bv Priva Hortimation BV Arnhem 1 Delft 1 De Lier 1 Rijksinstituut voor Kust en Zee Ruhr-Universität Bochum Middelburg 1 Bochum (Duitsland) 1

Lijst van gebruikers 111 Ruijsink Dynamic Engineering Sencio BV SINTEF St. Jude Medical Nederland BV Gouda 1 Nijmegen 1 Trondheim (Noorwegen) 3 Veenendaal 2 RWE Rheinland Westfalen Sennheiser Electronic Siza Dorp Groep St. Jude Medical Systems AB Essen (Duitsland) 1 GmbH & Co. KG Arnhem 1 Uppsala (Zweden) 1 RWE Westfalen-Weser-Ems Wedemark (Duitsland) 1 SKF Engineering & Research Staatsbosbeheer Netzservice GmbH Sensata Technologies Holland BV Centre BV Amsterdam, Groningen 1 Nordhorn (Duitsland) 1 Almelo 4 Nieuwegein 3 Steelweld bv RWTH Aachen University Sense Observation Systems BV SKF Research & Development Breda 1 (Duitsland) 2 Rotterdam 1 Company BV Stichting BREIN Sensor Sense BV Nieuwegein 1 Hoofddorp 1 Ss Nijmegen 5 Smartec BV Stichting Burgerkomitee S. van der Hulst-Rozenkwekerij bv SensoRon - Sensors & Measuring Breda 2 Volgermeer Meterik 1 Techniques SmartTip BV Broek In Waterland 1 SABIC Innovative Plastics Valkenswaard 2 Enschede 3 Stichting Dorp, Stad & Land Bergen Op Zoom 2 Septentrio Satellite Navigation NV Smith & Nephew BV Rotterdam 1 SABIC T&I, STC Geleen Leuven (België) 1 Hoofddorp 1 Stichting Duurzaam Storten Geleen 3 Service XS BV Smurfit Kappa ‘s-Hertogenbosch 1 Saint-Gobain Crystals & Detectors Leiden 1 Hoogeveen 1 Stichting Het Zeeuwse Landschap Saint Pierre Les Nemours SGS INTRON BV SN1C Heinkenszand 1 (Frankrijk) 1 Culemborg, Sittard 6 Shanghai (China) 1 Stichting IJkdijk Samsung Medison Co, LtD. Shanghai Tunnel Engineering Co. Solland Solar Cells BV Groningen 1 Seoul (Korea) 1 Ltc. (STEC) Heerlen 5 Stichting Landschap Noord- Samsung Medison Europe BV Shanghai (China) 1 SolMateS BV Holland Hoofddorp 1 Shell Enschede 6 Heiloo 1 Sanquin Research Amsterdam, ‘s-Gravenhage, Solsep BV Stichting Maritiem Research Amsterdam 4 Rijswijk 10 Apeldoorn 2 Instituut Nederland SARA Reken- en Netwerkdiensten Shell Global Solutions Sonion Nederland BV Wageningen 5 Amsterdam 1 Chester (Groot Brittannië) 30 Amsterdam 1 Stichting Nationale Computer Satelec Acteon Group Shell International Exploration Sound Intelligence Faciliteiten Merignac Cedex (Frankrijk) 1 and Production Inc. Amersfoort 1 ‘s-Gravenhage 1 Schiphol Group Houston (Verenigde Staten) 1 SOVON Vogelonderzoek Stichting NIO - Nederlands Schiphol 1 Shell International Limited Nederland Instituut voor Onderhandelen Schmid & Partner Engineering AG Londen (Groot Brittannië) 1 Beek Ubbergen 1 Eindhoven 1 Zürich (Zwitserland) 2 Siemens AG wSOWNet technologies BV Stichting Sanquin Schothorst Feed Research BV Erlangen, Karlsruhe, Mülheim Delft 1 Bloedvoorziening Lelystad 1 An Der Ruhr, München SpaarnWater Amsterdam 4 Scienion AG (Duitsland) 5 Haarlem 1 Stichting Technologisch Berlin (Duitsland) 1 Siemens Medical Spark Holland BV Kenniscentrum Scientific Volume Imaging BV Solutions USA, Inc. Emmen 2 Textielverzorging Hilversum 3 Malvern (Verenigde Staten) 1 SPECS Ophemert 1 Scintec AG Siemens Nederland NV, Delft 3 Stichting Toegepast Onderzoek Tübingen (Duitsland) 1 ‘s-Gravenhage 3 Spieren voor Spieren Waterbeheer (STOWA) SCIONIX Holland BV Siemens Power Generation Blaricum 1 Amersfoort 7 Bunnik 1 Orlando (Verenigde Staten) 1 Spirig Pharma AG Stiho BV SeaTools BV Siglead Europe LTD Egerkingen (Zwitserland) 1 Nieuwegein 1 Numansdorp 2 Coventry (Groot Brittannië) 1 Spirotech BV Stork Food & Dairy Systems BV SEIKO EPSON Corporation Sika Technology AG Helmond 1 Amsterdam 1 Nagano (Japan) 1 Zürich (Zwitserland) 1 SRON - Netherlands Institute for Stork Thermeq BV Seiko Epson Corporation Sincrotrone Trieste Space Research Hengelo 4 Fujimi Plant Basovizza, Trieste Utrecht 3 Stork Veco BV Suwa-Gun (Japan) 1 (Italië) 1 Ssens BV Eerbeek 1 Selor eeig Singulus Mastering BV Enschede 1 Strukton Betonbouw Amsterdam 1 Eindhoven 1 St. Jude Medical Utrecht 1 St. Paul (Verenigde Staten) 2

112 Jaarverslag STW 2011 Strukton Civiel Tauw BV Tigenix Unilever R & D Utrecht 2 Deventer 2 Leuven (België) 1 Bedford (Groot Brittannië) 1 Strukton Engineering Tauw Deventer TMC Mechatronics Unilever R & D Utrecht 1 Deventer 1 Eindhoven 1 Vlaardingen 13 STS BV TCKI TMD Technologies Limited Union Biometrica Amsterdam 1 Velp 2 Hayes (Groot Brittannië) 1 Holliston SUASIS Underwater Technology TE Connectivity TMS International BV (Verenigde Staten) 1 R&D Ltd. ‘s-Hertogenbosch 4 Oldenzaal 10 United Parent Projects Muscular Gebze (Turkije) 1 Team Paddestoelen TNO Dystrophy (UPPMD) Suiker Unie Wageningen 1 Apeldoorn, Delft, Eindhoven, Veenendaal 1 Dinteloord 1 Technische Universiteit Delft 75 Groningen, Helmond, Leiden, Universitair Medisch Centrum SunCycle Technische Universiteit Rijswijk, ‘s-Gravenhage, Groningen 19 Eindhoven 1 Eindhoven 65 Utrecht, Zeist 121 Universitair Medisch Centrum Svasek Hydraulics Technobis Mechatronics TNO DIANA BV St. Radboud Rotterdam 1 Uitgeest 1 Delft 2 Nijmegen 13 SWOV Technolution BV Tomsk State University Universitair Medisch Centrum Leidschendam 1 Gouda 1 (Russische Federatie) 1 Utrecht 23 Sylvan America Inc. TEIJIN TWARON BV Tonalite BV Universitair Ziekenhuis Gent Kittanning Arnhem 1 Emmen 1 (België) 1 (Verenigde Staten) 1 Televic NV Top Institute Food & Nutrition Universität Mannheim Sylvan Foods Netherlands BV Izegem (België) 1 Wageningen 2 (Duitsland) 1 Horst 2 Tempress Systems BV Toshiba Medical Université de Genève Sylvan Inc. Vaassen 8 Systems Europe BV (Zwitserland) 1 Langeais (Frankrijk) 2 Ten Cate Advanced Zoetermeer 2 Université de Mons Syncom BV Composites BV TOSOH BIOSCIENCE GmbH (België) 2 Groningen 3 Nijverdal 1 Stuttgart (Duitsland) 1 Université de Tours - Francois Syngenta TET Systems Holding Touchwood BV Rabelais Chesshire (Groot Brittannië) 1 GmbH & Co. KG Schijndel 1 (Frankrijk) 1 Syngenta Seeds BV Heidelberg (Duitsland) 1 Transport-, Handelsbedrijf Université du Luxembourg Enkhuizen 3 TF2 Devices BV i.o. Hofmans BV (Luxemburg) 1 SyntheticMR AB Nijmegen 1 Horst 1 Universite Libre de Bruxelles Linköping (Zweden) 1 Thales Communications Tree C Technology BV (België) 2 Synthon BV Nederland BV Ede 3 Universiteit Gent Nijmegen 3 Huizen 1 Tri-O-Gen BV (België) 8 SystematIC Design BV Thales Cryogenics BV Goor 2 Universiteit Hasselt Delft 2 Eindhoven 1 Trouw Nutrition Nederland BV (België) 1 Syynx Solutions GmbH Thales Naval Nederland Putten 1 Universiteit Leiden 19 Geldermalsen 1 Hengelo 1 Turboden Pratt & Whitney Universiteit Twente 45 Thales Nederland BV Brescia (Italië) 1 Universiteit Utrecht 23 Tt Hengelo, Huizen 8 Twente Institute for Wireless and Universiteit Utrecht Taiwan Semiconductor Thales Research and Technology Mobile Communications BV Holding BV 1 Manufacturing Company Delft 1 Enschede 2 Universiteit van Amsterdam 8 Europe BV Thales Research and Technology Twente Solid State Technology BV Universiteit van Tilburg 1 Amsterdam 1 Palaiseau Cedex (Frankrijk) 1 Enschede 3 University College Cork Talecris Biotherapeutics The Three Engineers (TTE) Twijnstra Gudde (Ierland) 2 North Carolina Deventer 1 Amersfoort 1 University Hospital Zürich (Verenigde Staten) 1 Thermo Fisher Scientific Twister BV (Zwitserland) 2 Targeson, LLC Chelmsford Rijswijk 1 University Hospitals of Coventry Charlottesville (Verenigde Staten) 1 and Warwickshire (Verenigde Staten) 1 Thomson Broadcast & Media Uu (Groot Brittannië) 1 TASS BV Solutions Nederland BV Umicore University of Applied Sciences, Rijswijk 1 Breda 2 Olen (België) 1 Gelsenkirchen Tata Steel Thrombinoscope BV UNESCO-IHE Bocholt (Duitsland) 1 Ijmuiden, Velsen-Noord 24 Maastricht 1 Delft 4

Lijst van gebruikers 113 University of Bath Varibel Innovations BV Vogel BV Witteveen+Bos (Groot Brittannië) 1 Arnhem 2 Zwijndrecht 1 Deventer 2 University of Birmingham VARTA Microbattery GmbH VORtech BV WL - Delft Hydraulics (Groot Brittannië) 1 Ellwangen (Duitsland) 1 Delft 3 Delft 1 University of Brescia VARTEC NV Vortex Engineering WorldFish Center (Italië) 1 Gent (België) 1 Nieuwegein 1 Penang (Maleisië) 1 University of California at Vattenfall AB Vrije Universiteit WS-Wärmeprozesstechnik GmbH San Diego Stockholm (Zweden) 1 Roden 1 Renningen (Duitsland) 2 La Jolla (Verenigde Staten) 1 Veeco Instruments BV Vrije Universiteit Amsterdam 13 Wyatt Technology Europe GmbH University of Central Lancashire Breda 1 Vrije Universiteit Brussel Dermbach (Duitsland) 2 Preston (Groot Brittannië) 1 Verathon Medical (België) 3 University of Edinburgh IJsselstein 1 VSL Xx (Groot Brittannië) 1 Verbond van Verzekeraars Delft 3 Xbrane Bioscience AB University of Leeds ‘s-Gravenhage 1 VTT Technical Research Centre of Stockholm (Zweden) 1 (Groot Brittannië) 1 Vereniging Industriële Raad van Finland Xilinx Ireland University of Manchester Advies van de Interuniversitaire VTT (Finland) 1 Saggart (Ierland) 1 (Groot Brittannië) 1 Onderzoekschool VU Medisch XiO Photonics bv University of Michigan Enschede 1 Centrum Amsterdam 15 Enschede 5 Ann Arbor Vereniging Nederlands Xsens Technologies BV (Verenigde Staten) 1 Kalkzandsteen Platform Ww Enschede 3 University of New South Wales Huizen 1 W&H Dentalwerk Sydney (Australië) 1 Vereniging Spierziekten Bürmoos (Oostenrijk) 1 Yy University of Sheffield Nederland Waddenvereniging Yacht BV (Groot Brittannië) 1 Baarn 1 Harlingen 1 Eindhoven 1 University of Strathclyde Vereniging van Aardappel- Wageningen Universiteit & YAGEO EUROPE BV Glasgow (Groot Brittannië) 1 verwerkende Industrie Researchcentrum Roermond 1 University of Ulster Rijswijk 1 Bleiswijk, Lelystad, Lisse, Yara Tertre SA Coleraine (Groot Brittannië) 1 Vereniging van Ondernemingen Wageningen 38 Tertre (België) 1 Uppsala University en Betonmortelfabrikanten in Walkro International BV (Zweden) 1 Nederland Blitterswwijck 1 Zz U-Protein Express BV Veenendaal 2 Wärtsilä Finland Oy ZF-screens BV Utrecht 1 Veridex LLC Vaasa (Finland) 1 Leiden 2 Utrecht Institute for Raritan (Verenigde Staten) 1 Waters Corporation Ziekenhuisgroep Twente Pharmaceutical Sciences (UIPS) Vertex Pharmaceuticals Etten-Leur 1 Hengelo 1 Utrecht 1 Incorporated Waterschap Noorderzijlvest Ziggo San Diego Groningen 1 ‘s-Gravenhage 1 Vv (Verenigde Staten) 1 Waterschap Scheldestromen i.o. Zilveren Kruis / Achmea Vabrema BV Vestas Technology R&D Middelburg 1 Noordwijk 1 Eindhoven 1 Roskilde (Denemarken) 1 Waterschap Vallei en Eem ZMBH Van der Heide BV VION Ingredients Leusden 1 Heidelberg (Duitsland) 1 Kollum 3 Son 1 Waterschap Zuiderzeeland ZoBio BV Van Hattum en Blankevoort BV VisionDynamics Lelystad 1 Leiden 2 Woerden 1 Eindhoven 1 Wavin Technology & Zuidelijke Land- en Van Nieuwpoort Grint en Zand BV Vista Landscape and Urban Innovation BV Tuinbouworganisatie (ZLTO) Gouda 1 Design Dedemsvaart 1 ‘s-Hertogenbosch 3 Van Oord Dredging and Marine Amsterdam 1 Westfälische Wilhelms Universität Contractors bv Vitens Water Technology Münster (Duitsland) 1 Rotterdam 1 Leeuwarden 1 Westfield Business Development Van Rijn - KWS BV VitrOmics BV Delft 1 Poeldijk 1 ‘s-Hertogenbosch 2 Wetsus Leeuwarden 1 Vanberlo BV Vlisco Helmond BV Wieslab BV Eindhoven 1 Helmond 1 Nijmegen 1 Varian BV VNSI-Scheepsbouw Nederland WillCo Wells BV Middelburg 1 Zoetermeer 1 Amsterdam 1

114 Jaarverslag STW 2011 Lijst van afkortingen

ACTS Advanced Chemical Technologies for Sustainability OCW Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap ALW Aard- en Levenswetenschappen (NWO) OTP Open Technologieprogramma ASSYS Autonomous Sensor Systems PROGRESS Program for Research on Embedded Systems and Software Bsik Besluit subsidies investeringen in de kennisinfrastructuur ProRISC Program for Research on Integrated Systems and Circuits CATRENE Cluster for Application and Technology Research in Europe on RU Radboud Universiteit Nijmegen NanoElectronics RuG Rijksuniversiteit Groningen CW Chemische Wetenschappen (NWO) SB Supervisory Board CWI Centrum voor Wiskunde en Informatica SAFE Semiconductor Advances for Future Electronics DFG Deutsche Forschungsgemeinschaft SBIR Small Business Innovative Research DUBBLE Dutch Belgian Beam Line SIA Stichting Innovatie-Alliantie EB Executive Board SIINN Safe Implementation of Innovative Nanoscience and Nanotechnology EL&I Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie SRON Stichting Ruimte-onderzoek Nederland EPSRC Engineering and Physical Sciences Research Council TFN Thin Film Nanomanufacturing ERA-NET European Research Area Networks TNO Nederlandse Organisatie voor Toegepast ESA European Space Agency Natuurwetenschappelijk Onderzoek ESTEC European Space Research and Technology Centre TU Technische Universiteit ESRF European Synchrotron Radiation Facility TUD Technische Universiteit Delft EW Exacte Wetenschappen (NWO) TU/e Technische Universiteit Eindhoven FES Fonds Economische Structuurversterking UL Universiteit Leiden FOM Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie UM Universiteit Maastricht GW Geesteswetenschappen (NWO) UMC Universitair Medisch Centrum HTSM High Tech Systemen en Materialen UT Universiteit Twente ICT Informatie- en Communicatie-technologie UU Universiteit Utrecht IMDI Innovative Medical Devices Initiative UvA Universiteit van Amsterdam IOP Innovatiegericht Onderzoeksprogramma VU Vrije Universiteit IPMS Intellectual property management system WL Waterloopkundig Laboratorium ITEA Information Technology for European Advances WOTRO Stichting Wetenschappelijk Onderzoek voor de Tropen KEMA NV tot Keuring van Elektrotechnische Materialen WUR Wageningen Universiteit en Researchcentrum k€ kilo euro (eenheid van 1.000 euro) ZonMw ZorgOnderzoek Nederland en NWO-Medische Wetenschappen KIWA Keuringsinstituut voor Waterleidingartikelen NV KNAW Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen M€ Mega euro(eenheid van 1.000.000 euro) MaGW Maatschappij- en Gedragswetenschappen (NWO) MEDEA+ MicroElectronics Development for European Applications N Natuurkunde (NWO) NGI Netherlands Genomics Initiative NIG Nieuwe Instrumenten voor de Gezondheidszorg NIHC Nationaal Initiatief voor Hersenen en Cognitie NIZO Nederlands Instituut voor Zuivelonderzoek NRF National Research Foundation NWO Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

115

Colofon Eindredactie en productie Kitty Puijk, STW Ontwerp en realisatie Room for ID’s, Nieuwegein Fotografie Bram Saeys, Eindhoven (pagina 12 en 17) Ivar Pel, Utrecht (tussenbladen en omslag) Betrokken instellingen (hoofdstuk 2 en 3) Drukwerk Zwaan printmedia, Wormerveer Technologiestichting STW / Jaarverslag 2011