XXII OGÓLNOPOLSKI RAJD LEŚNIKÓW 26-29 Maja 2010

StarymStarym boromborom nowenowe damydamy imię,imię, NoweNowe ptakiptaki znajdziemyznajdziemy ii wodywody PosłuchamyPosłuchamy jakjak bijebije olbrzymieolbrzymie ZieloneZielone serceserce przyrodyprzyrody

XXII OGÓLNOPOLSKI RAJD LEŚNIKÓW 26-29 maja 2010 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 1 w numerze Podział Polski na regionalne dyrekcje Życzenia miłego pobytu Lasów Państwowych na terenie DLP w Toruniu od dyrektora Janusza Kaczmarka ...... …. 3

Toruńska Dyrekcja Lasów Państwowych …...... …. 4

Zapraszamy na borowe szlaki RDLP Toruń - 5 pytań do Januarego Szajdy, komandora Ogólnopolskiego Rajdu Leśników 2010 …………...... … 5

Baza Drzewicz-Wiele ………...... 6

Baza Fojutowo-Raciąż ………...... 9

Baza Funka ………...... 13

Baza Koronowo-Pieczyska …...... 18

Mapa terenu XXII Rajdu Leśników ...... 20 Regionalna Dyrekcja Lasów Pañstwowych Baza Okoniny ………...... 25 w Toruniu Baza Tleń ...... 29 87-100 Toruñ, ul. Mickiewicza 9 tel. 56 65 84 300, 56 65 84 310 Baza Zamrzenica ...... 34 fax 56 65 84 366 e-mail: sekre ta riat@to run.la sy.gov.pl Miasto o zapachu piernika ...... 38 www.torun.lasy.gov.pl Galeria Biuletynu. Toruńskie pierniki ...... 40 Bazy XXII Ogólnopolskiego Rajdu Leśników i ich koordynatorzy:

Baza DRZEWICZ-WIELE Michał Bembenek, tel. kom. 662 238 891 Leszek Pultyn, tel. kom. 696 491 205

Baza FOJUTOWO-RACIĄŻ Wydawca: Oddano do druku: Regionalna Dyrekcja 15 maja 2010 r. Marek Ligmann, tel. kom. 602 695 416 Lasów Pañstwowych w Toruniu Zdjêcie na Redaktor prowadz¹cy: I stronie ok³adki: Tadeusz Chrzanowski Baza FUNKA Jezioro „Nawionek” tel. 56 65 84 354 - Tomasz Stasiak Radosław Jaśkiewicz, tel. kom. 604 947 028 e-mail: [email protected]

Baza KORONOWO-PIECZYSKA Zespół autorów: Michał Bembenek, Joanna Bock, Janusz Flies, tel. kom. 604 053 441 Tadeusz Chrzanowski, Janusz Flies, Radosław Jaśkiewicz, Marek Ligmann, Karol Pawlicki, Robert Piosik, Baza OKONINY Leszek Pultyn, Dawid Warzyński, Mariusz Woźniak, tel. kom. 600 328 918 Adam Wenda, Mariusz Woźniak. Opracowanie graficzne i przygotowanie do druku: Baza TLEŃ Studio Artystyczno-Reklamowe „Pomorze” Joanna Bock, tel. kom. 784 058 817 - Marek Abramowicz Dawid Warzyński, tel. kom. 600 857 145 tel. 52 340 22 50; 602 304 778

Karol Pawlicki, tel. kom. 600 453 665 Biuletyn Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Toruniu jest zarejestrowany w S¹dzie Okrêgowym w Toruniu, Baza ZAMRZENICA Wydzia³ Cywilny Sekcja Rejestrowa, pod numerem Pr 255 Robert Piosik, tel. kom. 602 280 504

2 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY Fot. Mateusz Stopiński się wydaje, rajd ten staje się w ostatnim Stąd moje przekonanie, że wielu czasie największą imprezą w Lasach uczestników rajdu po – być może – Państwowych o tak dużych walorach pierwszej wizycie w tym urokliwym turystycznych, edukacyjnych, a przede zakątku naszego kraju, będzie chęt- wszystkim – jest spotkaniem na leśnych nie tu wracać na wypoczynek, szlakach integrującym nasze, rozproszone do czego serdecznie zachęcam. po lasach całej Polski, środowisko zawo- Leśnicy z dziesięciu borowiackich dowe. nadleśnictw: Czersk, Dąbrowa, Osie, Wszystkie bazy tegorocznego rajdu są Przymuszewo, Różanna, Rytel, Trzeb- zlokalizowane na terenie Borów Tuchol- ciny, Tuchola, Woziwoda i Zamrzenica skich – naszego sztandarowego, duże- dołożyli wszelkich starań, aby uczest- go i przepięknego kompleksu leśnego. nikom rajdu niczego nie brakowało. Zdrowe, pełne żywicznego powietrza To duże przedsięwzięcie logistyczne i z całą pewnością wymagające spo- rego nakładu pracy. W tym miejscu dziękuję Panom Nadleśniczym i pracownikom nadleśnictw zaanga- żowanych w przygotowania do rajdu ŻYCZĘ za ich duży bezinteresowny trud wniesiony w organizację imprezy. Naszym Gościom, którzy przybywa- ją z całego kraju życzę miłego pobytu MIŁEGO POBYTU na terenie Dyrekcji Lasów Państwo- W TORUŃSKICH LASACH Z zadowoleniem przyjąłem wia- bory sosnowe – owoc kilkuwiekowej wych w Toruniu, wielu atrakcji „na domość, że Związek Leśników Pol- tradycji gospodarki leśnej borowych szlakach”, niezapomnianych, skich w RP wybrał teren Regional- i ochrony przyrody, a w nich malowni- koleżeńskich spotkań przy ognisku nej Dyrekcji Lasów Państwowych cze jeziora i rzeki, jak Brda i Wda sły- i wszystkiego, czym bór darzy! w Toruniu na organizację XXII Ogól- nące ze znakomitych warunków upra- nopolskiego Rajdu Leśników, który wiania turystyki pieszej, rowerowej, Janusz Kaczmarek odbędzie się od 26 do 29 maja 2010 kajakowej i wodnej w ogóle – są ma- Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów r. Weźmie w nim udział ponad 2300 gnesem przyciągającym coraz większe Państwowych w Toruniu uczestników – głównie leśników grupy społeczeństwa z kraju i zagranicy Toruń, maj 2010 i członków leśnych rodzin. Jak na wypoczynek wakacyjny i urlopowy.

Jezioro Nawionek w Borach Tucholskich. Fot. Mateusz Stopiński BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 3 funkcjonuje Ośrodek Edukacji Przyrod- niczo-Leśnej i Zielona Szkoła. Bogata Toruńska Dyrekcja jest oferta edukacyjna wszystkich 27 nadleśnictw naszego regionu. Składają się na nią takie obiekty jak: 15 izb edukacji leśnej, 36 leśnych ścieżek dydak- LASÓW PAŃSTWOWYCH tycznych, 37 wiat edukacyjnych oraz kilkadziesiąt innych obiektów służących egionalna Dyrekcja Lasów Państwowych edukacji przyrodniczo-leśnej. W ciągu roku z leśnej oferty edukacyjnej nadle- Rw Toruniu obejmuje lasy środkowo-północnej śnictw RDLP w Toruniu korzysta blisko Polski. Lasy położone są w województwie 100 tys. osób, głównie dzieci i mło- dzieży szkolnej ze swoimi opiekunami. kujawsko-pomorskim oraz południowej części Głównymi zagrożeniami dla śro- dowiska leśnego RDLP w Toruniu są: w województwa pomorskiego. Powierzchnia pożary lasu, gradacje szkodliwych ogólna RDLP wynosi 456,7 tys. ha, w tym owadów, grzyby pasożytnicze i lokal- nie – przegęszczenie zwierzyny. Groźne 432,7 tys. ha lasów. W skład dyrekcji wchodzi dla lasów mogą być owady. W ostatnich 27 nadleśnictw. Średnia powierzchnia pięciu latach (2005-2009) odnotowano gradacje kilku szkodników pierwotnych: nadleśnictwa sięga 17 tys. ha. boreczników na 45 tys. ha, brudnicy mniszki na ośmiu tys. ha i strzygoni Lesistość województwa kujaw- nie dominują w drzewostanach: dąb choinówki na półtora tys. ha. Spośród sko-pomorskiego wynosi 23,2 proc. (5,3%), brzoza (3,5%) i olsza (2,8%). szkodliwych grzybów największy pro- i jest niższa od średniej krajowej Ochrona przyrody ma charakter po- blem mają leśnicy z opieńką miodową (28,9%), a rozmieszczenie lasów jest wszechny. Ponad 70 proc. powierzchni obecną w uprawach leśnych na ponad nierównomierne. Główne kompleksy RDLP podlega prawnym formom ochro- 7,2 tys. ha oraz hubą korzeniową ata- zlokalizowane są wzdłuż Wisły, Note- ny. Funkcjonuje dziewięć parków krajo- kującą drzewostany sosnowe pora- ci, Brdy i Drwęcy. Wśród nich swoją brazowych, 30 obszarów chronionego stające grunty porolne na 23 tys. ha. wielkością i zwartością wyróżniają się krajobrazu, 102 rezerwaty przyrody, 832 Spośród 27 nadleśnictw RDLP aż 11 Bory Tucholskie, Puszcza Bydgos- pomniki przyrody. Imponująca jest licz- zalicza się do najwyższej I kategorii za- ka, Lasy Gostynińsko-Włocławskie ba 2 260 użytków ekologicznych o łącz- grożenia pożarowego, 14 do II kategorii oraz lasy Pojezierza Brodnickiego. nej powierzchni 5728 ha, chroniących i tylko dwa do III. Największe zagrożenie Lasy w regionie kujawsko-pomor- przede wszystkim bagna, oczka wodne, pożarowe występuje w lasach położo- skim zachowały się przede wszystkim torfowiska, śródleśne łąki, a więc frag- nych wokół dużych aglomeracji miej- na glebach mniej żyznych, głównie menty przyrody o ogromnym znacze- skich: Bydgoszczy, Torunia i Włocławka, bielicowych i rdzawych. Przeważają niu dla zachowania równowagi i biolo- co ma wyraźny związek ze wzrastającą siedliska borowe, zajmujące 70 proc. gicznego bogactwa obszarów leśnych. penetracją tych terenów przez ludność. powierzchni. Najżyźniejsze siedliska 1 lipca 1996 roku z części obszaru W ciągu jednego roku odnotowuje się lasów mieszanych, lasu świeżego Nadleśnictwa Rytel, na powierzchni na obszarze leśnym RDLP średnio oko- oraz siedliska olsowe zajmują pozo- 4 789 ha utworzono Park Narodowy ło trzystu pożarów. Największy pożar stałe 30 proc. powierzchni. W składzie „Bory Tucholskie”. W latach 2007-2009, w historii RDLP w Toruniu miał miejsce gatunkowym lasów zdecydowanie na terenie RDLP w Toruniu wyznaczono na terenie dzisiejszych nadleśnictw przeważa sosna (86,7%), a tylko lokal- 26 obszarów europejskiej sieci ekolo- Cierpiszewo i Gniewkowo w sierpniu gicznej NATURA 2000. Składa się na nie 1992 roku. Wówczas w ciągu jednej osiem obszarów z tzw. dyrektywy pta- doby spłonęło blisko 3 tys. ha lasu. Po- siej o łącznej powierzchni 123,3 tys. ha żarzysko to uporządkowali i odnowili oraz 18 obszarów utworzonych na mocy leśnicy w całości w latach 1992-1996. dyrektywy siedliskowej, o łącznej po- Zasoby drzewne lasów RDLP w Toru- wierzchni 16,6 tys. ha (stan na 10.2009 r.). niu wynoszą 97,6 mln m sześc. (2008 r.) Od 1 stycznia 1995 roku na terenie W ostatnich latach pozyskanie drewna RDLP funkcjonują dwa Leśne Kom- na terenie RDLP utrzymuje się na pozio- pleksy Promocyjne (LKP). W skład LKP mie 1,8 mln m sześc. grubizny rocznie, „Bory Tucholskie” wchodzą nadleśnic- z czego na użytkowanie przedrębne twa: Dąbrowa, Osie, Trzebciny, Tuchola przypada około 47,6 proc., a na użyt- i Woziwoda, zaś w skład LKP „Lasy Gos- kowanie rębne 52,4 proc. W puli pozy- tynińsko-Włocławskie” – Włocławek skanego surowca w 2008 r. największy (z RDLP w Toruniu) oraz Gostynin udział ma tzw. papierówka (do pro- i Łąck (z RDLP w Łodzi). Nadleśnictwa dukcji celulozy i papieru) – 37 proc. z Kompleksów Promocyjnych posiadają i drewno tartaczne – około 36 proc. szereg konkretnych osiągnięć w zakre- oraz drewno opałowe – 15 proc. RDLP sie prowadzenia proekologicznej go- w Toruniu kooperuje z około sześciu- spodarki leśnej (np. rębnie złożone, na- set odbiorcami surowca drzewnego, turalne odnowienia lasu, mała retencja, przy czym połowę masy sprzedano ochrona przyrody w lasach), promocji piętnastu największym spośród nich. Drzewostan sosnowy w Borach Tucholskich. leśnictwa oraz edukacji leśnej społe- Fot. Tadeusz Chrzanowski czeństwa. W Nadleśnictwie Woziwoda Tadeusz Chrzanowski

4 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 5 pytañ do ...

Fot. Tadeusz Chrzanowski pliwie jest cennym doświadczeniem i wszyscy oni uczestniczyli z zamiłowa- nia w niejednej imprezie rajdowej. Nie- mniej, pomyślne przeprowadzenie tak Rozmowa z wielkiej imprezy nie byłoby możliwe bez wsparcia dyrektora Regionalnej Dyrek- cji Lasów Państwowych w Toruniu oraz JANUARYM nadleśniczych dziesięciu nadleśnictw, które są zaangażowane w przygotowanie baz noclegowych i tras rajdowych. SZAJDĄ, Za to wsparcie serdecznie dziękujemy! komandorem Czy może Pan zdradzić, jakie ma- teriały, pamiątki, gadżety czekają na Ogólnopolskiego uczestników rajdu? Czy jest coś, co wyróżnia tegoroczny rajd od wszyst- Rajdu Leśników 2010, kich poprzednich? przewodniczącym - Jest już tradycją leśnych rajdów, że uczestnicy otrzymują symboliczne Okręgu Pomorskiego pamiątki i gadżety, które wyróżniają im- Związku Leśników prezę i później mogą być dobrym wspo- mnieniem. W naszym przypadku druko- Polskich w RP waną pamiątką będzie wydanie specjal- ne naszego regionalnego „Biuletynu”, a gadżetem numer jeden, który zapewne rajdu nie przetrwa – słynny toruński piernik. Są jeszcze inne drobiazgi, które jednak zachowam na razie w tajemnicy. Zapraszamy na BOROWE SZLAKI ... XXII Ogólnopolski Rajd Leśników - Toruńscy leśnicy zapraszają „na Zakończę pytaniem o znaczenie tak odbędzie się w maju 2010 r. na te- borowe szlaki”. Rajd odbywa się w naj- dużej imprezy rajdowej dla lokalnych renie Dyrekcji Lasów Państwowych bardziej atrakcyjnych zakątkach wiel- samorządów, lokalnej społeczności, w Toruniu. Jakie jest główne przesła- kiego kompleksu Borów Tucholskich. dla regionu Borów Tucholskich? nie, znaczenie i cel tak dużej imprezy Zaplanowano spływy kajakowe m.in. - To przede wszystkim doskonała środowiskowej? Brdą i Wdą, wycieczki piesze, rowerowe, promocja Borów Tucholskich, wielu miej- - Ogólnopolski Rajd Leśników jest or- autokarowe, a także przejażdżki konne. scowości borowiackich oraz grupy miast ganizowany przez Radę Krajową Związ- W Borach Tucholskich jest wiele urokli- i miasteczek regionu, jak Toruń, Chełm- ku Leśników Polskich w RP. To impre- wych miejsc – rezerwatów przyrody, ma- no, Chojnice, Tuchola, Czersk, Korono- za o ponad dwudziestoletniej tradycji. lowniczych jezior, obiektów związanych wo. Pomorze południowe ma piękne W pierwszych edycjach uczestniczyło z tradycją i kulturą regionu. Ponadto, i bogate tradycje, kulturę i środowisko po około 200 osób, podczas gdy w te- spora grupa rajdowiczów zaplanowała przyrodnicze, w tym niepowtarzalne gorocznej przewidujemy ponad 2300! odwiedzenie Torunia – a to ze względu Bory Tucholskie z pięknymi lasami, je- W Rajdzie Leśników uczestniczą pra- na wyjątkową urodę starego miasta i jak ziorami, rzekami. Leśnicy toruńscy chcą cownicy Lasów Państwowych i ich ro- się domyślam… słynne toruńskie pierni- się pokazać – swoim Koleżankom i Ko- dziny, uczniowie szkół leśnych i studenci ki. Nie zabraknie oczywiście wieczorków legom z całej Polski – z jak najlepszej wyższych uczelni, pracownicy Zakładów i spotkań integracyjnych na terenie baz strony. Składa się na to nie tylko obraz Usług Leśnych i spora grupa miłośni- noclegowych. gospodarki w lasach kujawsko-pomor- ków i przyjaciół lasu. Głównym celem skich, ale również dobra atmosfera, go- imprezy jest integracja ludzi związanych Ponad dwa tysiące uczestników na ścinność i zabawa „na borowym szlaku”. z lasami i leśnictwem, promocja walorów imprezie rajdowej – to chyba rekord i… Zapraszamy! przyrodniczych, turystycznych i histo- duże wyzwanie logistyczne dla organi- rycznych Borów Tucholskich, a także leś- zatorów? Zapraszamy! nictwa regionu kujawsko-pomorskiego. - Imprezę przygotowuje grono leśni- ków z nadleśnictw borowiackich – ludzi Rozmawiał: Tadeusz Chrzanowski W jakiej części toruńskiej dyrekcji „oddanych sprawie” i to bez względu na Różanna, kwiecień 2010 rajd będzie się odbywał i jakie głów- przynależność związkową. Większość ne atrakcje turystyczno-krajoznawcze z nich na co dzień udziela się m.in. w edu- proponujecie leśnikom z całej Polski? kacji leśnej społeczeństwa, co niewąt-

BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 5 BAZA DRZEWICZ-WIELE i regenerujemy siły drugim śniadaniem. Nadleśnictwo Przymuszewo, 89-634 Leśno Etap drugi to spływ kajakowy wcze- Nadleśnictwo Czersk, Malachin, śniej wspomnianymi jeziorami Płęsno, Małe i Duże Łąckie do bazy w Drzewiczu. Cisowa 12, 89-650 Czersk W programie wycieczki przyjęto, iż połowa grupy tj. 75 osób najpierw pły- Koordynator Bazy: nie do rezerwatu Bagno Stawek jezio- Michał Bembenek, kom. 662 238 891 rami, następnie wraca pieszo do bazy w Drzewiczu. Pozostałe 75 osób idzi- Leszek Pultyn (Baza Wiele), kom. 696 491 205 pieszo do rezerwatu, a następnie płynie do bazy. Długość trasy pieszej - 8 km, BAZA noclegowa długość spływu - 6 km Trasa nr 2. Spływ kajakowy Cho- DRZEWICZ ciną z Chocińskiego Młyna do Swor- nychgaci. 28.05.2010. Liczba uczestni- Współrzędne bazy: ków 40 osób. N 530 20’30”, E 170 58’24” Spływ rozpoczynamy w miejscowoś- ci Chociński Młyn. Rzeka Chocina jest Trasa Nr 1. Bagno Stawek lewym dopływem Brdy i ma długość 27.05.2010. Wycieczka pieszo-ka- ok. 44 km. Głównym jej dopływem jest jakowa dla wszystkich rajdowiczów Koordynator Koordynator Prądzona, która w dolnym biegu płynie Michał Bembenek Leszek Pultyn z Drzewicza (150 osób). przez obszary meliorowanych łąk i ba- Trasa jest dwuetapowa. Pierwszy (ps. Zagłoba), który był w czasie II woj- gien. Chocina w środkowym biegu - od etap to piesza wędrówka z Bazy w Drze- ny światowej komendantem Tajnej Or- połączenia z Prądzoną - płynie po san- wiczu do rezerwatu ,,Bagno Stawek”. ganizacji Wojskowej „Gryf Pomorski” drze Brdy w szerokiej zatorfionej doli- Wędrować będziemy wzdłuż jezior sta- na obszar powiatu chojnickiego i człon- nie. Poniżej Chocińskiego Młyna rzeka nowiących zlewnię rzeki Brdy. Jeziora kiem Naczelnej Rady tej organizacji. Mi- meandrując pomiędzy łąkami i stromo przepływowe Małe i Duże Łąckie oraz jamy Leśniczówkę Młynek i docieramy wznoszącym się lasem, płynie w kierun- piękne polodowcowe rynnowe jezioro do wschodniego brzegu jeziora Płęsno. ku jeziora Karsińskiego, wpadając do Płęsno o wodzie w kolorze lazurowym. Kolejnym punktem trasy jest rezerwat niego w pobliżu miejscowości Kokoszka, Wędrując wzdłuż jeziora Łąckiego do- torfowiskowy Bagno Stawek. Jest to za- gdzie znajduje się osada Leśnictwa Ko- cieramy do Leśniczówki Młynek. Leś- rastające jeziorko połączone niewielką koszka (tu zjemy posiłek i II śniadanie). niczówka była miejscem zamieszka- strugą z jeziorem Płęsno. Na tym koń- Opuszczając rzekę Chocinę wpły- nia i pracy leśniczego Jana Bińczyka czy się pierwszy etap naszej wycieczki wamy do jeziora Karsińskiego. Jest to

Nadleśnictwo Przymuszewo gospodaruje na najbardziej na północ wysuniętym obszarze Re- gionalnej Dyrekcji Lasów Państwo- wych w Toruniu, na terenie Borów Tucholskich, w południowej części województwa pomorskiego. Powierzchnia nadleśnictwa wynosi 18,6 tys. ha, z tego 17,7 tys. ha zajmują lasy. Dodatkowo, sprawu- jemy nadzór nad 3,9 tys. ha lasów niepaństwowych. Nadleśnictwo jest dwuobrębowe i dzieli się na 14 leśnictw. Ogólnie gleby są tu mało żyzne, dlatego przeważają siedliska borowe zajmujące około 92 proc. powierzchni a tylko 8 proc. siedliska lasowe. Drzewostany nadleśnictwa to w zdecydowanej większości monokultury sosnowe. Wielkim atutem przyrodniczym regionu są malownicze jeziora, rzeki, oczka wodne oraz naturalnie zachowane torfowiska śródleśne. Jezioro Płęsno. Fot. Tadeusz Chrzanowski

6 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY przepływowe jezioro rynnowe. Wschod- i kłoć wiechowata). Następnie mijając ni brzeg jeziora stanowi zachodnią malownicze, rynnowe jeziora Gardlicz- granicę Parku Narodowego Bory Tu- no Małe i Gardliczno docieramy do koń- cholskie. Płynąc wzdłuż jeziora Kar- ca trasy skąd autobusem dojeżdżamy sińskiego docieramy do miejscowoś- do miejsca zakwaterowania. Długość BAZA DRZEWICZ-WIELE ci Swornegacie, gdzie rozpoczynamy trasy pieszej – 11 km. krótki odcinek spływu po Brdzie do sta- nicy w miejscowości Zbrzyca. Długość Trasa nr 4. Spływ kajakowy rzeka- spływu około 11 km. mi Zbrzycą i Brdą. Liczba uczestników - 40 osób. Trasa nr 3. Jeziora lobeliowe. Dojazd autobusem na miejsce startu 28.05.2010. Trasa autokarowo-pie- przy moście na Śluzie. Spływamy rzeką sza. Liczba uczestników 70 osób. Zbrzycą płynącą poprzez teren leśny, Dojazd autobusem do miejscowo- gdzie korony olch i sosen tworzą skle- ści Antoniewo. Trasa wiedzie wokół pienie sprawiające wrażenie zielonego rezerwatu Piecki. Rezerwat powstał tunelu. Płynąc rzeką można spotkać w 2001 r. na terenie Leśnictwa Anto- licznie występującego tutaj zimorodka, niewo. Celem ochrony jest zachowanie a poza tym nurogęsi, gągoły, łabędzie, flory i zbiorowisk roślinnych charakte- brodźce i przy odrobinie szczęścia – rystycznych dla jezior lobeliowych, tor- czaple białe. Po około 5 km wpływamy fowisk przejściowych, borów świeżych na jezioro Witoczno, gdzie rzeka Zbrzy- i bagiennych z gatunkami roślin chro- ca łączy się z Brdą. nionych, rzadkich i zagrożonych wygi- Jezioro Witoczno to przepływowe nięciem. W skład rezerwatu wchodzą jezioro rynnowe z niskimi piaszczysty- trzy jeziora: Piecki, Piecki Małe i Kacze- mi brzegami. Rynna Brdy łączy akwen wo oraz dwa torfowiska otoczone bo- jeziora z jeziorami Karsińskim i Łąckim. rem bagiennym. Lobeliowe jezioro Czarne. Jezioro jest miejscem gniazdowania Jezioro Piecki otoczone jest lasem. Fot. Tomir Kubicki bąka i żerowania wielu gatunków pta- Na terenie rezerwatu spotkać można pory dnia, od turkusowego po ciemny ków wodno-błotnych oraz bielika. pięć gatunków widłaków (torfowy, wro- grafit. W czystej wodzie jeziora można Następnie rozpoczynamy spływ ka- niec, goździsty, spłaszczony, jałowco- zobaczyć lobelię jeziorną i poryblin je- jakowy Brdą. Po przepłynięciu około waty), trzy gatunki rosiczek (okrągłolist- ziorny. Trasa wiedzie wokół jeziora. Tu 500 m wychodzimy na ląd i spożywamy na, długolistna i pośrednia), grzybienie spożywamy posiłek by zregenerować posiłek. Brda na odcinku Witoczno-Płę- białe i północne. W jeziorze Piecki wy- siły. Dalej lasem dochodzimy do Jezio- sno przepływa wzdłuż stromych brze- stępuje poryblin jeziorny oraz lobelia ra Nawionek – florystyczno-wodnego gów porośniętych nielicznymi w tych jeziorna. rezerwatu przyrody. Ochronie podlega okolicach lasami bukowymi. Brdą do- Po 2 km marszu, mijając jezioro jezioro lobeliowe ze stanowiskami rzad- pływamy do jeziora Małe Łąckie i dalej Zmarłe, dochodzimy do jeziora Czarne- kich roślin wodnych, typowych dla jezior przez jezioro Łąckie do bazy noclego- go. Jest to użytek ekologiczny chronią- lobeliowych (m.in. rosiczka okrągłolist- wej. Długość trasy 11 km. cy jezioro lobeliowe, otoczone lasem, na, bagno zwyczajne, lobelia jeziorna, zmieniające swój kolor, w zależności od poryblin jeziorny, grzybienie północne Nad jeziorem Nawionek. Fot. Tomasz Stasiak Spływ kajakowyKubicki Chociną. Tomir Fot.

BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 7 Pokonywanie mostka na Zbrzycy. Fot. Leszek Pultyn Rezerwat „Kręgi Kamienne”. Fot. Tadeusz Chrzanowski

polskich muzeum na wolnym powie- BAZA noclegowa trzu. Urządzone zostało w XVIII-wiecz- Nadleśnictwo Czersk nej podcieniowej chałupie wykupionej położone jest na terenie Borów WIELE od miejscowego gospodarza Michała Tucholskich, w południowej części Hinza za sprawą osiadłych w tej wsi, województwa pomorskiego. Ob- Współrzędne bazy: w latach 90-tych XIX stulecia, Teodory szar ten jest mało zaludniony, za- N 530 55’51”, E 170 49’29” i Izydora Gulgowskich. Plenerowa część mieszkały przez dwie grupy etnicz- parku etnograficznego obejmuje ponad ne – Borowiaków na wschodzie, Baza noclegowa w Wielu jest zloka- 40 obiektów architektury ludowej z pla- a Kaszubów (Krebanów) na zacho- lizowana w ośrodku wypoczynkowym nowanych docelowo 80-ciu. Są to za- dzie. Nadleśnictwo gospodaruje na BEAVER-Turist s.c. w Wielu Rogalewie, grody chłopskie i szlacheckie, chałupy powierzchni 14 516 ha (w tym lasy położonym bezpośrednio nad Jezio- i dworki, szkoła, kościół oraz wiatraki, zajmują 13 675 ha) podzielonej po- rem Wielewskim. W ośrodku tym prze- kuźnia i tartak. Obiekty wyposażone są między dwoma obrębami leśnymi widziane jest zakwaterowanie dla 300 w tradycyjne sprzęty i urządzenia uży- (Czersk i Giełdoń), w skład których osobowej grupy uczestników rajdu. wane przez mieszkańców wsi. Równo- wchodzi 10 leśnictw. Ponadto nad- Noclegi w domkach. Baza noclegowa legle, obok prac konserwatorskich trwa leśnictwo sprawuje nadzór nad 4,5 w Wielu gwarantuje bezpośrednie ob- zagospodarowywanie 22 ha terenu tys. ha lasów nie stanowiących wła- cowanie z kaszubskimi jeziorami i bo- Parku poprzez m.in. wytyczanie dróg sności Skarbu Państwa. Dominu- rami, a trasy rajdowe – możliwość po- i kształtowanie zieleni. Muzeum ma am- jącym siedliskiem jest bór świeży, znania kultury kaszubskiej i bogactwa bicje przedstawiać zwiedzającym zróż- na którym króluje sosna zwyczajna przyrodniczego Borów Tucholskich. nicowany obraz życia mieszkańców (96 proc.). W ofercie bazy noclegowej w Wielu kaszubskiej i kociewskiej wsi od XVII w. Do najcenniejszych obiektów przygotowano cztery trasy. do połowy XX. przyrodniczych należy słynny re- Trasa nr 5. Wdzydze Kiszewskie zerwat „Kamienne Kręgi” w Odrach 27.05.2010. Trasa autokarowa. Liczba Trasa nr 6. Bór Chrobotkowy. nad Wdą. Obejmuje on kompleks uczestników 40 osób. 27 i 28.05.2010. Trasa piesza. Liczba leśny wraz cmentarzyskiem plemie- Muzeum we Wdzydzach powstało uczestników 40 osób każdego dnia. nia Gotów, datowanym na początki w 1906 r. jako pierwsze na ziemiach Wymarsz z ośrodka. Po 2 km do- naszej ery. To największy tego typu chodzimy do leśniczówki Lubnia zali- obiekt w Polsce. Cenną wartością czonej do Natury 2000 ze względu na przyrodniczą rezerwatu są porosty. obecność na strychu leśniczówki rzad- Stwierdzono występowanie ponad kiego gatunku nietoperza nocka łydko- 85 gatunków. Drugim rezerwatem włosego. Dalej trasa wiedzie pośród bo- jest jezioro „Mętne” wraz z leśnym rów sosnowych wzdłuż jezior Blewicz, otoczeniem. Rezerwat ten chroni Jazy, Skąpe. Po 3 km, pozostawiając głównie gatunek reliktowy brzozę jeziora skręcamy na zachód i docie- niską. ramy do rezerwatu „Bór Chrobotkowy im. Prof. Zygmunta Tobolewskiego”. Celem utworzenia było zachowanie ze Trasa nr 7. Spływ kajakowy Wdą względów naukowych i dydaktycznych, z Borska do Wojtala. 27 i 28.05.2010. klasycznie wykształconego boru chro- Liczba uczestników 100 osób (dwie gru- botkowego z rzadką i unikalną florą po- py po 50 osób). rostów. Następnie przechodząc pośród Organizatorem trasy jest Nadleśnic- ubogich borów sosnowych charaktery- two Czersk. Koordynator trasy - Le- stycznych dla krajobrazu polodowco- szek Pultyn, kom. 696 491 205. Wyjazd ZaZa mnąmną !!!!!! wego kierujemy się do bazy. Długość z Bazy Wiele około godziny 9. do miej- trasy 12 km. scowości Borsk. Gdzie przechodzimy Fot. Tomasz Stasiak 8 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY krótkie szkolenie z instruktorem i wo- dujemy kajaki. Trasa średnio trudna, spływ trwa około 6 godzin. Długość trasy to 12 kilometrów. Po przepłynię- ciu spokojnym nurtem około kilometra, w miejscowości Górki czeka uczestni- BAZA ków przeniesienie kajaków z Kanału Wdy na jej starorzecze. Od tego miejsca rzeka zwęża się i przyspiesza, by po chwili znowu wrócić do spokojniej- FOJUTOWO- szego nurtu. Większość trasy spływu uczestnicy pokonają w otoczeniu so- snowego lasu, dopiero koło miejscowo- ści Miedzno rzeka wpływa na tereny pól i łąk. W czasie spływu miniemy miejsco- RACIĄŻ wość Bąk oraz most kolejowy na trasie Czersk-Kościerzyna. W połowie trasy planujemy postój z posiłkiem. W koń- Nadleśnictwo Woziwoda, 89-504 Legbąd cowym odcinku trasy miniemy rezerwat Koordynator bazy: „Kręgi Kamienne”, który uczestnicy wycieczki zwiedzą następnego dnia rajdu. Marek Ligmann, kom. 602 695 416 Zapewniamy sprzęt oraz opiekę ratow- ników i instruktorów kajakarstwa. organizowane są Trasa nr 8. „Kręgi Kamienne” BAZA noclegowa spływy kajakowe i skansen we Wdzydzach Kiszew- FOJUTOWO (Wielki Kanał Brdy skich 27 i 28.05.2010. Wycieczka auto- i Brda), jazdy konne, przejażdżki po- karowa. Liczba uczestników 100 osób Zajazd Fojutowo, 89-404 Legbąd wozami, wyjazdy (dwie grupy po 50 osób). Współrzędne bazy: wozami do lasu, Organizatorem trasy jest Nadleśnic- N 530 43’51”, E 170 54’11” two Czersk. Koordynator trasy - Leszek szkolenia w łowie- Pultyn, kom. 696 491 205. Pierwszym niu ryb kuszą, ogni- przystankiem w trakcie wycieczki jest Fojutowo to niewielka osada leśna ska, grzybobrania, Koordynator kuligi itp. W zajeź- rezerwat „Kręgi Kamienne”- został on na terenie Tucholskiego Parku Krajo- Marek Ligmann utworzony w 1958 r. Rezerwat obejmuje brazowego, na granicy powiatów choj- dzie przewidziane kompleks leśny o powierzchni 16, 91 ha, nickiego i tucholskiego. Znajduje się jest zakwaterowanie dla 100 osobowej na terenie, którego znajduje się cmenta- w niej największy w Polsce akwedukt grupy uczestników rajdu. Na terenie rzysko plemienia Gotów. Cmentarzysko – skrzyżowanie Wielkiego Kanału Brdy zajazdu znajdują się między innymi: to jest największym obiektem tego typu oraz Czerskiej Strugi. Zajazd Fojutowo pokoje hotelowe 2, 3 i 4-osobowe, go- w Polsce, składa się z 10 kręgów ka- to kompleks wypoczynkowo-rekre- spoda wiejska, kawiarnia, grill, stajnia miennych oraz 30 kurhanów zgrupowa- acyjny położony nad Wielkim Kanałem z wybiegiem, ujeżdżalnią, plac zabaw, nych w większości w środkowej części Brdy pośród lasów Borów Tucholskich, wypożyczalnia rowerów, wypożyczal- rezerwatu. Wiele osób przypisuje krę- 3 kilometry od miejscowości Legbąd nia sprzętu wodnego, wieża widokowa. gom relaksujące lub nawet leczące dzia- przy trasie Tuchola – Czersk. Dla gości Najbliższe miasta to Tuchola i Czersk łanie na organizm ludzki. Równie waż- nym elementem ochrony w rezerwacie są niezwykle cenne i unikatowe w skali Niżu Środkowoeuropejskiego porosty i mszaki, które pokrywają powierzchnie wielu głazów. W czasie przejazdu z Od- rów do Wdzydz Kiszewskich planujemy krótki postój w Leśnictwie Juńcza przy pomnikach przyrody „Dwa dęby” oraz kanale rzeki Niechwaszcz, który był elementem nawadniania łąk. Ostatnim etapem wycieczki będzie zwiedzanie z przewodnikiem skansenu etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich (opisano krótko na Trasie nr 5).

Opracowali: Michał Bembenek i Leszek Pultyn

Osada leśna i Zajazd Fojutowo nad Wielkim Kanałem Brdy. Fot. Mirosław Knakowski BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 9 Akwedukt w Fojutowie. Górą płynie Wielki Kanał Brdy, a dołem Czerska Struga. Fot. Mirosław Knakowski

tu spotkać: bobra, wydrę, zimorodka, gągoła, tracza nurogęś, bociana czar- nego i bielika. Rezerwat opuścimy przy elektrowni wodnej położonej na brzegu Brdy. Turbiny napędzane są przez wody Małego Kanału Brdy. Z rozlewiska na końcu kanału woda prowadzona jest pod ziemią przez około 300 m. Budowa systemu nawodnień Wiel- kiego i Małego Kanału Brdy (WKB i MKB) prowadzona była przez rząd pruski w latach 1842-1849 w celu poprawy wa- runków środowiskowo-bytowych miej- scowej ludności poprzez stokowo-zale- wowe nawodnienie ubogich gleb piasz- czystych. W miejscowości Mylof wyko- nano zaporę aby spiętrzyć wody Brdy o około 12 m. Pozwoliło to, przy spadku 7 – 9 cm/km, na grawitacyjny dopływ wody do odległych o 30 km łąk. Wielki Kanał Brdy ma stałą szerokość: 16 m przy dnie i 20 m w koronie. Głębokość, z wyjątkiem rozlewisk, nie przekra- cza 1,5 m i w zaledwie jednej trzeciej Trasa 1. Szlakiem Wielkiego i Ma- jeziorkach woda jest kwaśna. Obserwu- swojej długości znajduje się w nasy- łego Kanału Brdy. Dzień pierwszy - je się proces zarastania i tworzenia tor- pie. Jako ciekawostkę można podać, 27.05.2010 r. Wycieczka piesza i prze- fowiska wysokiego. W czwartym jezior- że na pierwszą wypłatę dla pracujących jazd wozami konnymi. ku nastąpiło całkowite przekształcenie przy budowie tego obiektu przywiezio- Uczestnicy rajdu dzielą się na dwie w torfowisko wysokie. Na jednym z za- no z Berlina cztery wozy bilonu. WKB grupy po 50 osób. Pierwsza grupa wy- rastających jeziorek ciekawym elemen- ma długość ponad 20 km i kończy się ruszy szlakiem pieszym z przewodni- tem są „pływające wyspy”, które wiatr zbiornikiem retencyjnym w miejscowo- kiem z miejscowości Fojutowo do Wo- przemieszcza po tafli wody. Wyróżnia ści Barłogi skąd ujście ma Mały Kanał ziwody. Na początku trasy zwiedzimy się tutaj różne formy zbiorowisk roślin- Brdy, który biegnie przez około 10 km akwedukt w Fojutowie będący skrzyżo- nych m. in. mszar przygiełkowy, mszar do kompleksu łąkowego tzw. Zielo- waniem dwóch cieków wodnych: Czer- dolinkowy, wysokotorfowy mszar kępo- nej Łąki, obecnie użytku ekologiczne- skiej Strugi i Wielkiego Kanału Brdy. wy, zespół turzycy nitkowatej, zespół go. Występują tutaj dwa akwedukty, Jest to najdłuższa (75m) i najmasyw- z turzycą pospolitą, zespół oczeretu mniejsze od tego w Fojutowie, jeden niejsza tego rodzaju budowla w Pol- jeziornego. Z roślin rzadkich i chronio- nad kanałem Węgornia prowadzącym sce. Płynące 11 metrów wyżej wody nych występują: rosiczki okrągłolistna, do jeziora Białego i drugi nad ciekiem kanału wybudowanego w połowie XIX pośrednia, długolistna, grzybienie białe łączącym jezioro Grzybiec z jezio- stulecia przechodzą nad Czerską Stru- i północne, modrzewnica zwyczajna, rem Białym. Długość trasy ok. 15 km. gą. Sam akwedukt wzniesiono w latach przygiełka biała i brunatna. Czas przejazdu ok. 2,5 godz. 1845-49, wzorowano się na rzymskich Przemarsz kończymy przy siedzi- W godzinach wieczornych spotyka- budowlach o podobnym przeznacze- bie Nadleśnictwa Woziwoda, nad Brdą. my się przy ognisku w siedzibie Nadleś- niu. Jest to unikalny w skali europejskiej Długość trasy ok. 8 km. Czas przejścia nictwa Woziwoda, gdzie przy muzyce zabytek architektury hydrotechnicznej. ok. 3 godz. Można tu zwiedzić ośrodek orkiestry integrować będziemy się z raj- Poruszając się po terenach leśnych edukacji przyrodniczo-leśnej. Po spoży- dowiczami z Bazy Raciąż. dotrzemy do wodno-torfowiskowego ciu drugiego śniadania rozpoczynamy rezerwatu przyrody „Jezioro Zdręczno”. II etap wędrówki. Następuje zamiana Trasa 2. Spływ kajakowy Brdą. Utworzony został w celu zachowania grup. Podróżować będziemy wozami Dzień drugi 28.05.2010 r. eutroficznego jeziora z wodnymi i szu- konnymi wzdłuż rzeki Brdy oraz Małe- Po śniadaniu wyruszamy autoka- warowymi zespołami roślinnymi oraz go i Wielkiego Kanału Brdy do Fojuto- rami do miejscowości Mylof skąd roz- torfowiska z roślinami chronionymi i re- wa. Natomiast grupa, która przyjechała poczniemy spływ kajakowy Brdą. Brda, liktowymi. Wśród występujących roślin wozami wraca pieszą trasą do Fojuto- to jeden z najciekawszych i najbardziej można spotkać: rosiczkę okrągłolist- wa. Podróż rozpoczniemy ścieżką edu- urozmaiconych szlaków kajakowych ną, bagnicę torfową, kłoć wiechowatą, kacyjno-przyrodniczą biegnącą wzdłuż w Polsce. Niezwykła malowniczość, modrzewnicę zwyczajną, jeżogłówkę Brdy mijając takie jej elementy jak punkt rozległe lasy, urozmaicony bieg rzeki mniejszą, turzycę bagienną i obłą, ba- widokowy na dolinę Brdy, remizę, leśni- i pierwotna przyroda to największe za- gno zwyczajne, grzybień północny i bia- czówkę, sosnowy wyłączony drzewo- lety tego szlaku, uznawanego już od lat ły, grążel żółty. Z biegiem czasu część stan nasienny, harcerskie pole biwako- międzywojennych za jeden z najatrak- jeziora uległa wypłyceniu i obecnie ma we. Ścieżka położona jest w rezerwacie cyjniejszych szlaków kajakowych Eu- charakter bagna porośniętego szuwara- przyrody „Dolina Rzeki Brdy”, utworzo- ropy. Był to również jeden z ulubionych mi turzycowymi. Po przejściu ok. 0,5 km nym w celu zachowania ze względów szlaków papieża Jana Pawła II. Rzeka docieramy do kolejnego rezerwatu naukowych, dydaktycznych, krajobra- pomimo odcinków o szybszym nurcie przyrody „Jeziorka Kozie”. Jest to ze- zowych i turystycznych doliny rzecznej jest szlakiem łatwym i bezpiecznym. s-pół czterech niewielkich zagłębień o wyjątkowych walorach przyrodniczo- Na Sejmie w 1496 r. Brda uznana wytopiskowych. W trzech dystroficzne krajobrazowych. Z łatwością można została rzeką królewską, dostępną dla

10 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY Rezerwat „Jeziorka Kozie”. Fot. Tadeusz Chrzanowski

Jutro popłyniemy daleko

Nowe ryby znajdziemy w jeziorach, Nowe gwiazdy złowimy na niebie, Popłyniemy daleko, daleko, Jak najdalej, najdalej przed siebie.

Jutro popłyniemy daleko Jeszcze dalej niż te obłoki, Pokłonimy się nowym brzegom, Odkryjemy nowe zatoki.

Starym borom nowe damy imię, nym rekordem. W ciągu zaledwie Nadleśnictwo Woziwoda Nowe ptaki znajdziemy i wody leży w południowo-zachodniej części kilku godzin całkowitemu spale- Borów Tucholskich, pomiędzy Tucho- niu uległo 1250 ha lasu. W czasie Posłuchamy jak bije olbrzymie lą, a Czerskiem. Jest jednym z pięciu I wojny światowej na terenie Borów Zielone serce przyrody. nadleśnictw wchodzących w skład Tucholskich grasowało wiele band Leśnego Kompleksu Promocyjnego kłusowniczych. Jednym z najbar- „Bory Tucholskie”. Utworzenie nadle- dziej niebezpiecznych kłusowników śnictwa o nazwie Woziwoda przypada był osławiony Franz Kleinschmidt, Morskie opowieści na rok 1833. W okresie 1972-1992 Wo- dezerter z pruskiej armii. Z jego ręki ziwoda jako samodzielna jednostka, zginęło wielu urzędników leśnych, Kiedy rum zaszumi w głowie również z Nadleśnictwa Woziwoda, zniknęła z mapy Lasów Państwowych Cały świat nabiera treści, i stała się obrębem leśnym Nadleśnic- którzy próbowali go ująć. Zabijał nie twa Tuchola. Od 1 stycznia 1993 r. po- tylko w bezpośrednich potyczkach, Wtedy człowiek chętnie słucha nownie została powołana do życia. lecz z zimną krwią mordował osoby, Morskich opowieści Składa się z dwóch obrębów leśnych które przybywały z poleceniem jego Woziwoda i Twarożnica o łącznej po- zatrzymania. Liczbę jego ofiar liczy Kto chce, ten niechaj słucha, wierzchni 14,9 tys. ha. się w dziesiątkach. W celu ochrony Kto nie chce niech nie słucha, Pierwsza wzmianka o Woziwodzie lasu, łowisk i urzędników leśnych Jak balsam są dla ucha pochodzi z 1659 r. Jej nazwa pocho- przysłano z Berlina 40 osobowy ba- Morskie opowieści. dzi od wożenia wody z rzeki Brdy do talion żołnierzy tzw. Jagdkomando. Dopiero działania podjęte przez tę pobliskiego majątku w Dąbrówce. Hej tam, kolejkę nalej, W 1659 r. miała miejsce zwycięska grupę doprowadziły do unieszkodli- bitwa stoczona przez oddziały party- wienia kłusownika, został zastrze- Hej tam, kielichy wznieście, zanckie dowodzone przez Rotmistrza lony podczas próby zatrzymania. To zrobi doskonale Michałko z wojskami szwedzkimi do- W latach 1927 – 1939 Nadleśnic- Morskim opowieściom. wodzonymi przez królewicza Adolfa twem kierował Konstanty Kamiń- Jana – brata króla szwedzkiego Ka- ski, którego 30.10.1939 r. Niemcy rola Gustawa. Rok 1863 zapisał się zamordowali w zbiorowej egzekucji w historii lasów Woziwody niechlub- w Rudzkim Moście pod Tucholą.

Ośrodek edukacji przyrodniczo-leśnej i siedziba Nadleśnictwa Woziwoda. Fot. Robert Piątkowski BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 11 wszystkich. Wprowadzono swobodę spławu i zakaz budowy jazów, młynów itp. W 1507 r. Sejm określił, że rybołów- stwo na rzekach należy do właścicieli brzegów. Płynąć będziemy dwuosobowymi kajakami, a nad naszym bezpieczeń- stwem czuwać będą ratownicy. W po- łowie drogi, w miejscowości Brda, za- planowany jest postój na odpoczynek i posiłek. Spływ zakończymy w Nadol- nej Karczmie. Długość spływu to około 20 km, przewidywany czas spływu 5–6 godz. W godzinach wieczornych spoty- kamy się przy ognisku w Nadleśnictwie Woziwoda.

BAZA noclegowa RACIĄŻ

Ośrodek wczasowy „Raciąż”, 89-502 Raciąż, ul. Wczasowa 67

Współrzędne bazy: N 530 40’ 08”, E 170 47’ 41” Akwedukt w Fojutowie. Fot. Tomasz Kiełpiński

Raciąż to wieś letniskowa położona na zachodnim skraju Borów Tuchol- skich. Tutejszy ogród kasztelański był najstarszym ośrodkiem administracyj- nym południowo-zachodnich rubieży Pomorza Gdańskiego. Wzmiankowa- ny w 1178 r. Raciąż straci znaczenie w związku z powstaniem ośrodka wła- dzy książęcej w Tucholi, a pożar grodu w 1300 r. spowodował ostateczny jego upadek. Atrakcyjność turystyczną zwiększa zespół malowniczych jezior: Suszek, Śpierewnik, Raciąskie, Rud- nica i Przylonek połączony Raciąską Strugą z Brdą. Na dawnej wyspie jeziora Śpie- rewnik, dziś półwyspie, znajdują się fragmenty grodziska wczesnośrednio- wiecznego – grodu raciąskiego. Co- rocznie latem organizowany jest festyn

Nad jeziorem w Raciążu. Fot. W. Augustyn

archeologiczny. Bardzo widowiskowa Trasa. 1. Spływ kajakowy Brdą jest rekonstrukcja bitwy o gród z 1300 r. Dzień pierwszy 27.05.2010 r. Plan zakończona spaleniem grodu przez na- dnia opisany przy bazie Fojutowo jeźdźcę. z dnia 28.05.2010 r. (str. 10).

Najbliższym miastem jest Tuchola Trasa. 2. Szlakiem Wielkiego i Ma- oddalona o 10 km. Ośrodek wczasowy łego Kanału Brdy dysponuje 30 domkami 2, 3, i 4-oso- Dzień drugi 28.05.2010 r. Wyciecz- bowymi wyposażonymi w ciepłą wodę, ka piesza i przejazd wozami konnymi. WC i ogrzewanie elektryczne. Domki roz- Plan dnia opisany przy bazie Fojutowo mieszczone są na obszarze 3 hektarów z dnia 27.05.2010 r. (str. 10). w drzewostanie sosnowym przylegają- Spoczęłam na... laurach ! cym bezpośrednio do jeziora Rudnica. Opracowali: http://www.latowborach.pl/ Marek Ligmann, Jarosław Wegner Fot. Janusz Sala 12 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY BAZA noclegowa FUNKA Centrum Edukacji w Funce. BAZA FUNKA Współrzędne bazy: N 530 46’ 24,25”, E 170 31’ 23,59” Harcerskie Centrum Edukacji Ekologicznej

Na wysokiej skarpie jeziora Cha- w Funce rzykowskiego w miejscowości Funka, Nadleśnictwo Rytel, Rytel-Dworzec 4, 89-642 Rytel znajduje się Harcerskie Centrum Edu- kacji Ekologicznej. Lasy są tu bogate Koordynator Bazy: w pomniki przyrody, a klimat i czyste Radosław Jaśkiewicz, kom. 604 947 028 powietrze są dużą atrakcją dla turystów. Okoliczne jeziora to prawdziwy raj dla żeglarzy. Centrum Edukacji jest zlokali- biegnie dalej rzece wracamy autokarem. Trasa bardzo zowane w 120-letnim drzewostanie. ką Brdą. Niezwy- atrakcyjna, łatwa. kle urozmaicony, Swornegacie to stara kaszubska Funka to miejscowość letniskowa, kręty bieg rzeki, wieś położona nad Brdą, jeziorami Kar- która nazwę przyjęła od maleńkiej osa- rozległe lasy, pier- sińskim i Witoczno. Nazwa wsi pojawiła dy z gajówką. wotna przyroda się w 1272 r. i wywodzi się od dwóch Osada Funka istniała już w XIV w., od lat ściągają tu kaszubskich słów. Swora to warkocz zaś z XVII w. pochodzi zapis “Funken- wielu kajakarzy. pleciony z korzeni sosnowych, wyko- mühle”. Nazwa związana jest z miej- Dopływając do je- rzystywany przez tutejszych mieszkań- scem, gdzie współcześnie położona ziora Płęsno rzeka ców do umacniania - gacenia - brzegów Koordynator jest osada Stary Młyn. Dzisiejsza Fun- Radosław Jaśkiewicz staje się szeroka. rzek. W średniowieczu książę pomorski ka początek popularności zawdzięcza W przerwie spły- Mestwin II nadał zakonowi augustia- działalności Janiny Bartkiewicz, zało- wu przewidziano odpoczynek i ognisko nów wieś oraz okoliczne lasy i jeziora. życielki żeglarskiego ośrodka szkole- wraz z posiłkiem nad jeziorem Płęsno. Obecnie wieś turystyczna i sportów niowego harcerek. Od 1936 r. istnieje tu Następnie, wypłynięcie kajakami w dro- wodnych, kultywująca kulturę kaszub- Harcerski Ośrodek Wodny, a obecnie gę powrotną. W wiosce Swornegacie ską. Znajduje się tu Kaszubski Dom Harcerskie Centrum Edukacji Ekolo- znajdziemy neobarokowy kościół św. Rękodzieła Ludowego, Szkółka Żeglar- gicznej (HCEE). Jest to jeden z najlepiej Barbary z polichromią kaszubską, kilka ska Kuśnierewicza oraz liczne ośrodki wyposażonych ośrodków edukacji eko- drewnianych chałup z XIX w. z dacha- wczasowe. logicznej w Polsce. W zakresie ekologii mi krytymi słomą, drewnianą kaplicz- Kaszubski Dom Rękodzieła Lu- i edukacji leśnej Ośrodek współpracuje kę krytą gontem oraz Kaszubski Dom dowego w Swornychgaciach. Orga- z Nadleśnictwem Rytel. Rękodzieła Ludowego. Do bazy w Fun- nizowane są tu ekspozycje pamiątek

Nadleśnictwo Rytel leży na terenie Borów Tucholskich, w województwie pomorskim i kujawsko – pomorskim. Obejmuje 17,5 tys. ha, w tym 16,6 tys. ha la- sów. Podzielone jest na dwa obrę- by leśne, w skład których wchodzi 15 leśnictw, a także szkółka leśna, wyłuszczarnia nasion oraz stacja oceny nasion. W obecnym kształ- cie nadleśnictwo funkcjonuje od 1 stycznia 1973 r., kiedy to do jed- noobrębowego Nadleśnictwa Rytel dołączono Nadleśnictwo Klosno- wo. W 1996 r. z najcenniejszych przyrodniczo obszarów nadleśnic- twa (obrębu leśnego Klosnowo) utworzono Park Narodowy „Bory Tucholskie”.

Trasa 1. Spływ kajakowy: Swor- negacie-Witoczno-Płęsno-Swornega- cie˝. Spływ kajakami – ilość osób 50. Wyjazd autokarem z Funki do miejsco- wości Swornegacie, gdzie rozpoczyna się spływ kajakowy. Przepływamy pod mostem i docieramy do jeziora Witocz- no. Malownicza i urozmaicona trasa Siedziba Nadleśnictwa Rytel. Fot. Styl Beata Chojęta BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 13 Zachód słońca nad jeziorem Charzykowskim. Fot. E. Felchnerowska i dorobku kulturowego wsi kaszubskiej. W Chojnicach zwiedzanie rynku, wości jest również Klinika Bólów Głowy Można obejrzeć różnego typu narzę- bazyliki, murów obronnych, fosy (ok. i Kręgosłupa (dwór) oraz kościół z 1883 r. dzia używane niegdyś w gospodar- 1,5 godz.). Powrót autokarem do bazy wybudowany w stylu neogotyckim. stwach domowych (magielnice, młynki w Funce. do kawy, tary do prania, urządzenia do Wdzydze Kiszewskie to miejsco- wyrobu masła), wiele narzędzi kiedyś wość turystyczna na Kaszubach, po- pomocnych w uprawie roli (brony, płu- łożona nad jeziorem Gołuń. Znajduje gi, dyszle do wozów, grabie do siana, się tutaj najstarszy w Polsce skansen cepy do młócenia zboża) oraz ekspozy- Kaszubskiego Parku Etnograficzne- cje wytworów sztuki ludowej, np. haftu go, założony w 1906 r. przez Teodorę kaszubskiego. Jest to również punkt i Izydora Gulgowskich. Na powierzchni informacji turystycznej, gdzie można 22 ha zobaczymy obiekty regionalnej się zaopatrzyć w pamiątkowe wyroby architektury z Kaszub i Kociewia (cha- rękodzielnicze regionalnych twórców. łupy, dwory, szkoła, kuźnia, wiatraki, kościół, budynki gospodarcze i war- Trasa 2. Wdzydze Kiszewskie- sztaty rzemieślnicze). Wiernie odtwo- Krojanty-Chojnice˝. Wycieczka auto- rzone wnętrza wraz z autentycznym karowa, 50 osób. wyposażeniem, czasowo uruchamiane Wyjazd autokarem z Funki do urządzenia gospodarcze i przemysło- Wdzydz Kiszewskich. Zwiedzanie skan- we pozwalają poznać bogactwo i róż- senu kaszubskiego we Wdzydzach. norodność wiejskiego budownictwa Wiernie odtworzone wnętrza domostw z okresu od XVII do XX wieku. wraz z autentycznym wyposażeniem, Krojanty to wieś wzmiankowana czasowo uruchamiane urządzenia go- już w latach 1311-1317, a od 1357 r. jako spodarcze (np. lokomobila) i przemy- własność rycerska (Craynte). Miejsce słowe nadają temu miejscu niezwykły szarży 18 Pułku Ułanów Pomorskich klimat, spotęgowany malowniczym po- 1 września 1939 r. na niemiecką 20 łożeniem i walorami otaczającej przy- Dywizję Zmechanizowaną. Pierwsza rody. Posiłek w chacie kaszubskiej. polska szarża kawaleryjska podczas Następnie przejazd do Chojnic, w dro- wojny obronnej. Ta mała miejscowość dze krótki postój w Krojantach przy po- w powiecie chojnickim stała się swo- mniku - miejscu szarży pod Krojantami istym symbolem walki polskiej kawalerii (1.09.1939 r). z niemieckim okupantem. W miejsco- Wiatrak w skansenie kaszubskim we Wdzydzach. Fot. Dariusz Zaręba 14 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY Jezioro Charzykowskie z lotu ptaka (Zaborski Park Krajobrazowy). Fot. Styl Beata Chojęta Trasa 3. Rejs po jeziorze Charzy- sportów wodnych. Pierwsza, historycz- do Fojutowa i tam przerwa na posiłek kowskim˝. Rejs łodziami, 50 osób. na nazwa miejscowości Charzikowo w Zajeździe Fojutowo. Zwiedzanie Rejs czterema 12-osobowymi ło- pojawiła się w 1565 r. W 1922 r. z ini- akweduktu, najbardziej okazałej tego dziami żaglowymi po jeziorze Cha- cjatywy Ottona Weilandta powstał tu typu budowli w Polsce, która nawią- rzykowskim. Rozwinięcie żagli lub pierwszy w Polsce klub żeglarski. Tra- zuje do idei rzymskich akweduktów. wiosłowanie, rejs do Wyspy Miłości, dycje żeglarskie podtrzymują współ- Powrót autokarem z Fojutowa do bazy opłynięcie, dalszy rejs do przeciwle- cześnie kluby LKS i Charzykowski Klub w Funce. głego brzegu. Dopłynięcie na przystań Żeglarski. Nad jeziorem wybudowano Akwedukt w Fojutowie to licząca w Leśnictwie Wolność, przerwa na od- nowoczesny port jachtowy i prome- 72 m szerokości najmasywniejsza tego poczynek i ognisko wraz z posiłkiem. nadę. Latem w amfiteatrze im. Ottona typu budowla w Polsce, która nawią- Dalej przemarsz ok. 1 km na ścieżkę Weilandta odbywają się koncerty mu- zuje do idei rzymskich akweduktów. Zaborskiego Parku Krajobrazowego. zyczne, m.in. Międzynarodowy Festiwal Przez tunel pod kanałem przepływa Powrót na łodzie i do Funki. Folkloru oraz konkurs piosenki żeglar- naturalna Czerska Struga. Akwedukt Jezioro Charzykowskie (zwane tak- skiej Shanties. Znajduje się tu port jach- zbudowano w 1848 r. z kamienia oraz że Łukomie) jest drugim pod wzglę- towy, ośrodki wczasowe, bary i restau- żółtej cegły. Różnica pomiędzy lustrem dem wielkości zbiornikiem wodnym racje oraz siedziby Parku Narodowego wody kanału i Czerskiej Strugi wynosi w Borach Tucholskich. Jego powierz- Bory Tucholskie i Zaborskiego Parku ok. 9 m. Akwedukt był remontowany chnia wynosi 1363,8 ha, a maksymal- Krajobrazowego. i odnowiony w 1982 r. i ostatnio w 2002 r. na głębokość 30,5 m. Położone jest na wysokości 120 m. n.p.m. Leżące Trasa 4. Spływ kajakowy Wielkim Trasa 5. Park Narodowy „Bory u krańców jeziora miejscowości Cha- Kanałem Brdy na trasie Rytel-Fojuto- Tucholskie” i Klosnowo. Wycieczka rzykowy i Małe Swornegacie dzieli wo. Liczba osób 50. pieszo-konna (wozami konnymi i brycz- wodą 9,5 km. W jeziorze żyją liczne Wyjazd autokarem z Funki do Rytla. kami), 50 osób. gatunki ryb, w tym królowa ryb słodko- Wypłynięcie na trasę spływu kanałem Wymarsz przez teren Leśnictwa wodnych sielawa, zwana po kaszubsku Brdy na trasie: Rytel – Fojutowo. Roz- Funka i Leśnictwa Powałki do Klosno- „morenką”. Brzegi zamieszkuje wiele ległe lasy, pierwotna przyroda, od lat wa (ok. 4 km), zwiedzanie pochodzącej gatunków ptactwa wodnego, w zależ- ściągają na Brdę miłośników spłwów z 1913 r. Wyłuszczarni Nasion (może ności od pory roku spotkać tu można kajakowych. Wielki Kanał Brdy jest uda się spotkać ducha, który od kilku- m.in. łyskę, perkoza, tracza, głowien- szlakiem łatwym i bezpiecznym, który dziesięciu lat krąży w jej korytarzach kę, czernicę, kormorana, bielika, rybo- śmiało można polecić również począt- i zakamarkach) oraz Stacji Oceny Na- łowa, żurawia czy czaplę siwą. kującym kajakarzom, którzy chcieliby sion. Następnie przerwa na odpoczy- Charzykowy to wieś wczasowa, ko- wybrać się na swój pierwszy spływ nek, ognisko wraz z posiłkiem przy lebka polskiego żeglarstwa i ośrodków w życiu. W programie: przypłynięcie wyłuszczarni.

BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 15 Klosnowo to niewielka osada leśna, położona 10 km od Chojnic. Znajduje się tu wyłuszczarnia nasion - interesu- jący obiekt gospodarki leśnej. Wyłusz- czarnia w Klosnowie została zbudo- wana w 1913 r. i jest największą tego typu budowlą w Polsce. Ma też ciekawą historię samego obiektu i ludzi, którzy ją tworzyli. Posiada do dziś jedną z najstarszych na świecie maszyn Diesla. W starej klosnowskiej wyłuszczarni pra- cowało niegdyś do 15 osób, często były to całe rodziny. W ciągu jednego dnia mogła ona wyłuszczyć nasiona z sześciu ton szyszek. Szyszki pozba- wione nasion stanowiły opał do susze- nia następnych partii szyszek. Obecnie, w Klosnowie funkcjonuje nowa Wyłuszczarnia Nasion, szkół- Wyłuszczarnia nasion w Klosnowie. Fot. Styl Beata Chojęta ka leśna, Stacja Oceny Nasion, leśna sta, bazyliki, murów obronnych, fosy i drewnianymi wagonami, służącymi do ścieżka edukacyjna Klosnowo, pomnik (ok.1,5 godz.). Przejazd do Krojant, krót- przewozu jeńców i zesłańców, opatrzo- przyrody – buk czerwony oraz 180 sztuk ki postój przy pomniku – miejscu szarży ny w fotografie i wspomnienia ludzi nim 200–letnich pomnikowych sosen. Oko- pod Krojantami (1.09.1939 r.). Przejazd przewożonych. lice miejscowości w okresie międzywo- do Szymbarku. Zwiedzanie skansenu W skansenie znajduje się też naj- jennym były jedną z największych ostoi (dom „do góry nogami”, Dom Sybiraka, dłuższa deska świata, która została głuszcza w Polsce. najdłuższa deska świata, bunkier Tajnej wpisana do Księgi Rekordów Guinessa. Wyjazd bryczkami do Parku Naro- Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”, Jest też wystawa starych narzędzi cie- dowego „Bory Tucholskie”. Przejazd te- Pociąg Donikąd). Posiłek w restauracji sielskich i dawnych sprzętów kuchen- renami parku narodowego (ok. 3 godz.). prawdziwie kaszubskiego jadła. Powrót nych, które zbierano w domach, na Objazd przez malownicze tereny m.in. autokarem do bazy w Funce. strychach i w piwnicach kaszubskich, Struga Siedmiu Jezior, jeziora lobeliowe. Skansen w Szymbarku. Szymbark Skansen w Szymbarku, oprócz zabyt- Powrót bryczkami do bazy w Funce. jest małą wioską położoną w sercu Ka- ków muzealnych, posiada wiele intere- szub, zaledwie parę kilometrów dzieli sujących rekonstrukcji starych domów Trasa 6. Klosnowo i Park Narodo- go od słynnej Wieżycy, gdzie odnaj- i dworków. Kompleks w Szymbarku stał wy Bory Tucholskie. Wycieczka pie- dziemy najwyższe wzniesienie na Ka- się oryginalnym miejscem na mapie szo-konna (wozami konnymi i bryczka- szubach. W skansenie w Szymbarku Polski, łączący w sobie zabytki wielu mi), 50 osób. zwiedzimy dom przewrócony do góry kultur, wieków, które bez wątpienia łą- Jak trasa 5, jednak w odwrotnej ko- nogami. Zwiedzający z trudnością czy jeden element – drewno. lejności – najpierw przejazd bryczkami, utrzymuje tu równowagę. Przywieziono Chojnice. Nazwa miejscowości końcówka – piesza marszruta i powrót tutaj również prawdziwy Dom Sybiraka, pochodzi od niewielkiej rzeczki Strugi do bazy w Funce. liczący sobie ponad 240 lat. Zbudowa- Jarcewskiej, która niegdyś nazwana ny jest z grubych bali i robi niezwykłe była Chojnicą. Jedno z najładniejszych Trasa 7. Chojnice – Krojanty – wrażenie na zwiedzających. Jest tu miasteczek w Polsce północnej. Uro- Szymbark. Wycieczka autokarowa dla także prawdziwy, sowiecki, oznaczony kliwe i pięknie zagospodarowane. Na 50 osób. czerwoną gwiazdą pociąg, sprowa- tym terenie już w XI w. istniała osada, Wyjazd autokarem z Funki do Choj- dzony z muzeum w Kościerzynie. Nie- a w średniowieczu ważny ośrodek go- nic. Zwiedzanie rynku starego mia- sławny, olbrzymi pojazd z lokomotywą spodarczy i militarny. Ciekawe obiekty

Rynek w Chojnicach. Fot. Wiesław Hinc „Przewrócony” dom w Szymbarku. Fot. Krystyna Czapczyk 16 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY nowo pobudowaną elektrownię wodną. W pobliżu zapory znajduje się Zakład Hodowli Pstrąga – jeden z największych tego typu obiektów w Polsce. Uczestnikom spływu zapewniamy sprzęt oraz opiekę ratowników i instruk- torów kajakarstwa. W trakcie spływu przewidujemy posiłek.

Trasa 11. Funka – Mętne – Kamien- ne Kręgi (110 km). 27 i 28.05.2010. Wy- cieczka autokarowa- 50 osób każdego dnia. Pierwszym przystankiem wycieczki jest rezerwat brzozy niskiej „Mętne”. Rezerwat obejmuje jezioro Mętne wraz z leśnym otoczeniem. Chroni głównie gatunek reliktowy brzozę niską, ale Spływ rzeką Zbrzycą. Fot. Leszek Pultyn występują tu również inne cenne rośli- ny chronione: rosiczka okrągłolistna, warte zwiedzenia to: bazylika, mury nież projektowany rezerwat przyrody. turzyca bagienna, wrzosiec bagienny. obronne, fosa, muzeum, Brama Człu- Poza wspomnianym poryblinem i lobe- Następny postój planujemy na terenie chowska, Kurza Stopka, rynek miejski, lią, występują tu również inne ginące Leśnictwa Nieżurawa w miejscu po by- park, stadion i Wszechnica Chojnicka. rośliny: elisma wodna i jeżogłówka po- łym obozie pracy z II wojny światowej. krewna. Obejrzymy tajemnicze zbiorniki wodne, Trasa 8. Spływ kajakowy Zbrzycą W czasie przejazdu do miejscowo- które pełnią obecnie rolę zbiorników i Brdą na trasie Śluza-Czernica. ści Brusy krótki postój na terenie Le- ppoż. Na zakończenie wycieczki zwie- 27 i 28.05.2010. Liczba uczestników śnictwa Spierwia, przy malowniczym je- dzimy rezerwat przyrodniczo-archeolo- - 50 osób każdego dnia. ziorze Trzemeszonko. W trakcie postoju giczny „Kręgi Kamienne” w Odrach. Przejazd z bazy Funka do miej- posiłek. Następnie odwiedzimy Chatę Rezerwat „Kręgi Kamienne” został scowości Śluza, gdzie rozpoczynamy Kaszubską w miejscowości Brusy Ja- utworzony w 1958 r. Obejmuje kom- spływ rzeką Zbrzycą. Zbrzyca to lewy glie, gdzie odbędzie się występ kapeli pleks leśny o powierzchni 16,91 ha, na dopływ Brdy. Płynie przez Równinę kaszubskiej oraz spotkanie z twórcą lu- terenie którego znajduje się cmentarzy- Charzykowską na obszarze Zaborskie- dowym Józefem Chełmowskim. Artysta sko plemienia Gotów. Cmentarzysko to go Parku Krajobrazowego. Piękno i róż- rzeźbi, maluje i pisze wiersze. W swej jest największym obiektem tego typu norodność przyrody zachwyci każde- twórczości porusza często tematy reli- w Polsce, składa się z 10 kręgów ka- go. Rzeka mimo odcinków o szybszym gijne. Na zakończenie odwiedzimy no- miennych oraz 30 kurhanów zgrupo- nurcie jest szlakiem łatwym i bezpiecz- woczesny zakład przetwórstwa runa leś- wanych w większości w środkowej czę- nym, który śmiało można polecić rów- nego Fungopol Brusy, gdzie uczestni- ści rezerwatu. Wiele osób przypisuje nież początkującym kajakarzom. W po- cy wycieczki będą mogli posmakować kręgom relaksujące lub nawet leczące łowie trasy spływu Zbrzyca wpada do regionalnych wyrobów wytwarzanych działanie na organizm ludzki. Równie jeziora Witoczno. Dalej kontynuujemy w zakładzie. ważnym elementem ochrony w rezer- spływ przez jeziora Łąckie i Dybrzk. wacie są niezwykle cenne i unikatowe Kajakarze bardzo chętnie odwiedzają Trasa 10. Spływa kajakowy w skali Niżu Środkowoeuropejskiego Zbrzycę – ten najpiękniejszy z dopły- Brdą na trasie Czernica - Mylof. porosty i mszaki, które pokrywają po- wów Brdy ze względu na malowniczą 27 i 28.05.2010. Liczba uczestników - wierzchnie wielu głazów. W trakcie wy- i urozmaiconą trasę spływu, prawie 50 osób każdego dnia. cieczki przewidziany jest posiłek. na całej długości wiodącą przez lasy. Przejazd autokarem z Bazy Funka do Opracowali: W trakcie spływu planujemy posiłek. miejscowości Czernica, gdzie rozpoczy- Radosław Jaśkiewicz, Trasa o długości 10 km. Zapewnia- namy spływ Brdą. Trasa spływu o dłu- Leszek Pultyn, Anna Wiśniewska my sprzęt oraz opiekę ratowników i in- gości 10 km, łatwa, przeznaczona nawet struktorów kajakarstwa. dla początkujących kajakarzy. Prawie w całości wiedzie przez tereny zalesio- Trasa 9. Funka – Moczadło - Brusy. ne. Jest fragmentem Szlaku Papieskie- 27 i 28.05.2010. Wycieczka autokarowa go. W trakcie spływu można podziwiać - 50 osób każdego dnia. liczne gatunki ptaków wodnych. Na za- Przyjazd do miejscowości Męcikał. kończenie w miejscowości Mylof obej- Następnie przejście ok. 2 km nad jezio- rzymy pobudowaną w 1848 r. zaporę ro Moczadło. Jest to perła wśród po- na Brdzie. Jej rolą jest kierowanie części morskich jezior lobeliowych, podlega wód do zaczynającego się tutaj Wielkie- ochronie prawnej - uznano je za użytek go Kanału Brdy. To naprawdę poważne ekologiczny. Brzegi porasta widłaczek dzieło hydrotechniczne, ewenement torfowy i rosiczka okrągłolistna. Jest to w skali Europy, wykorzystywane było do jezioro oligotroficzne, bardzo czyste. nawadniania łąk. Charakterystycznym Charakterystyczny dla Moczadła jest elementem zapory w Mylofie jest skar- zespół roślin złożony z reliktowych ga- powy przelew wodny o długości 50 m. Wszystkie miejsca tunków poryblinu jeziornego i stroiczki, Niestety, obecnie nurt jest tu przeważnie czyli lobelii jeziornej. Moczadło to rów- bardzo niewielki, ponieważ woda zasila zajęte... Fot. Tomasz Stasiak BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 17 BAZA KORONOWO-

Nadleśnictwo Różanna – to jedno z mniejszych nadleśnictw PIECZYSKA w kraju. Obejmuje obszar około 12 tys. ha. W obecnych granicach zo- Nadleśnictwo Różanna stało utworzone w 1975 r. W jego ul. Leśna 5, 86-010 Koronowo skład wchodzi obecnie 9 leśnictw: Krówka, Kadzionka, Tylna Góra, Koordynator Bazy: Różanna, Pólko, Aleksandrowiec, Janusz Flies, kom. 604 053 441 Wilcze Gardło, Stronno, Ługowo oraz szkółka leśna Wilcze Gardło. Lasy nadleśnictwa położone są w dorzeczu Wisły i Brdy. Stanowią siebie jak również klamrę spinającą Puszczę Bydgo- BAZA noclegowa w bezpśredniej bli- ską z Borami Tucholskimi. W latach skości plaży miej- 1956-60 utworzono wielki sztuczny KORONOWO- skiej, 27 maja 2010 r. zbiornik poprzez spiętrzenie wód w czwartek wieczo- PIECZYSKA Brdy. Otrzymał on nazwę Zalew rem odbędzie się Koronowski i jest obecnie główną Współrzędne bazy: spotkanie integra- 0 0 atrakcją turystyczną naszego tere- N 53 20’ 30”, E 17 58’ 24” cyjne dla całej bazy nu. Obok Jeziora Koronowskiego (około 500 uczest- na terenie Nadleśnictwa Różanna Pieczyska to dawna wieś nad Brdą. ników rajdu). Koordynator znajduje się wiele jezior polodow- Obecnie jest częścią miasta Korono- Koronowo to Janusz Flies cowych, rynnowych o stromych wo. Położona nad brzegiem głównego miejscowość po- brzegach. Największe tworzą łań- zbiornika Zalewu Koronowskiego. Od łożona 25 km na północ od Bydgosz- cuch jezior byszewskich o długo- wschodu oblewa ją Jezioro Lipkusz. czy przy trasie do Koszalina. Stolica ści około 30 km. Rozległe obsza- Teren o wielkich walorach turystycz- jednej z największych gmin w Polsce ry leśne, malownicze krajobrazy nych. Piaszczyste plaże, piękne sosno- i największej gminy województwa ku- i obecność licznych wód stanowią we lasy z wieloma ścieżkami spacero- jawsko-pomorskiego. Koronowo to o dużej atrakcyjności turystycznej wymi i trasami turystycznymi zachęca- urokliwe miasteczko o bogatej ponad Nadleśnictwa Różanna. ją do uprawiania wszelkiego rodzaju 600-letniej historii zapoczątkowanej turystyki. Typowe miejsce wypoczynku przybyciem w 1253 r. cystersów do po- weekendowego i letniego. W sezonie bliskiego Byszewa. Ze względu na swe kolei wąskotorowej, kościół w Bysze- bogata infrastruktura turystyczna – licz- piękne położenie zwane od najdawniej- wie, wiadukt „Doner” w Buszkowie, ne sklepy, bary, puby, smażalnie i inne szych czasów „Szczęśliwą Doliną”. Pe- pozostałości po zamku krzyżackim punkty gastronomiczne. rełką zabytków Koronowa jest średnio- w Nowym Jasińcu, spichlerz plebejski Uczestnicy rajdu korzystają z go- wieczna kolegiata i zespół poklasztorny w Byszewie, dworek Leona Wyczółkow- ścinności czterech ośrodków wypo- założony przez cystersów. Inne zabytki skiego w Gościeradzu. czynkowych (Exploris, Promenada, to: „diabelski młyn”, kościół św. Andrze- Wzgórza wokół miasta porastają Polonez i Żagiel) i pola namiotowego. ja, ratusz miejski, układ urbanistyczny drzewostany grabowe. Jest to tzw. Park Wszystkie obiekty położone są blisko starego miasta, synagoga, kirkut, most Grabina. Mało znanym szerszemu ogółowi wydarzeniem jest bitwa pod Korono- wem, która odbyła się 10 października 1410 r. Była to zwycięska bitwa wojsk polskich z Krzyżakami. Druga pod względem ważności po Grunwaldzie.

Trasa 1. Toruń – Gród Kopernika. Wycieczka autokarowa, dojazd 70 km, zwiedzanie 3 godziny. Czas przejazdu autobusem w jed- ną stronę wyniesie około 1,5 godziny. Wyjazd z parkingu głównego w Pieczy- skach przy ul. Warszawskich. W Toru- niu około 3-godzinna tura po mieście z przewodnikiem w formie interaktywnej wyprawy w czasy średniowiecza. Spotkanie z przewodnikiem na Bulwa- rze Filadelfijskim nad Wisła. Oglądamy między innymi: Krzywą Wieżę, baszty, Koronowo to miasto leżące w „Szczęśliwej Dolinie”. Fot. Styl Beata Chojęta 18 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY Lato, lato

Już za parę dni, za dni parę Weźmiesz plecak swój i gitarę Pożegnania kilka słów, Pitagoras, bądźcie zdrów, Do widzenia wam, canto, cantare.

Lato, lato lato czeka, Razem z latem czeka rzeka, Razem z rzeka czeka las, A tam ciągle nie ma nas. Lato, lato nie płacz czasem, Czekaj z rzeką czekaj z lasem, W lesie schowaj dla nas chłodny cień, Przyjedziemy lada dzień.

Lato, lato mieszka w drzewach, Lato, lato w ptakach śpiewa, Słońcu każe odkryć twarz. Lato, lato jak się masz? Lato, lato dam ci różę, Lato, lato zostań dłużej. Zamiast się po krajach włóczyć stu, Lato, lato zostań tu.

bramy i mury staromiejskie, Stary Ry- nek z ratuszem, Dom Kopernika, ko- ścioły średniowieczne – Panny Marii i Świętych Janów, ruiny zamku krzyżac- kiego – zamek i gdanisko, słynne ulice, Baj Pomorski, fontannę Cosmopolis. W trakcie zwiedzania niespodzianka dla grupy. Po zwiedzaniu czas wolny oko- ło 2 godzin. W jego trakcie możliwość zakupu słynnych toruńskich pierników, przepłynięcie na drugą stronę Wisły

Kanał Lateralny, a w oddali Zalew Koronowski. Fot. Styl Beata Chojęta stateczkiem (lub wejście na most dro- gowy) w celu obejrzenie panoramy Sta- rego Miasta lub spędzenie mile czasu w jednym ze znanych lokali toruńskich. Podczas powrotu krótki przystanek w Strzelcach Dolnych – wsi słynącej na całą Europę z produkcji powideł meto- dą naturalną (w kotłach na wolnym powietrzu). Możliwość zakupu tego słod- kiego przysmaku.

Trasa 2. Zalew Koronowski. Rejs statkiem po Zalewie Koronowskim i wę- drówka lądem, rejs 1,5 godziny - 10 km, trasa piesza 6 km. W rejs wyruszamy z pomostu przy plaży w Pieczyskach pięcioma jednost- kami pływającymi. Płyniemy około 1,5 godziny w kierunku miejscowości So- kole-Kuźnica po drodze mijając uro-

kliwe zatoczki i skarpy oraz rezerwat dokończenie na stronach 22-24 „Dęby Różanna”. Wysiadamy na po- moście Ośrodka „Sokole”. Tu możemy Panorama Torunia. Fot. Tadeusz Chrzanowski BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 19 Mapa terenu XXII - MAJ terenu Mapa 2010 RAJDU LEŚNIKÓW

20 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY Bazy noclegowe:

1 2 Baza DRZEWICZ-WIELE koordynatorzy: Michał Bembenek, kom. 662 238 891 Leszek Pultyn, kom. 696 491 205

3 4 Baza FOJUTOWO-RACIĄŻ koordynator: Marek Ligmann, kom. 602 695 416

5 Baza FUNKA koordynator: Radosław Jaśkiewicz, kom. 604 947 028

6 Baza OKONINY koordynator: Mariusz Woźniak, kom. 600 328 918

7 Baza KORONOWO-PIECZYSKA koordynator: Janusz Flies, kom. 604 053 441

8 Baza TLEŃ koordynatorzy: Joanna Bock, kom. 784 058 817 Dawid Warzyński, kom. 600 857 145 Karol Pawlicki, kom. 600 453 665

9 Baza ZAMRZENICA koordynator: Robert Piosik, kom. 602 280 504

BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY Nad Zalewem Koronowskim. Fot. Styl Beata Chojęta 21 Zalew Koronowski, a na drugim brzegu rezerwat „Dęby Różanna”. Fot. Janusz Flies

chwilę odpocząć. Istnieje też możli- wość uzupełnienia zapasów jedzenia i picia. Następnie idziemy około 3 km wzdłuż brzegu Zalewu Koronowskiego w kierunku promu. Po drodze mijamy miejsce widokowe, oraz Ośrodek Ho- dowli Zwierzyny Pobrdzie. Przy promie chwilkę odpoczywamy, oglądamy śla- dy działalności bobrów. Osoby mają- ce jeszcze ochotę na pływanie mogą pokonać zalew promem w tą i z po- wrotem. Dochodzimy do szosy, skąd udajemy się autokarem do Srebrnicy gdzie wysiadamy i wracamy piechotą przez zaporę wzdłuż brzegu zalewu do bazy – kolejne 3 km. Podczas powrotu krótkie zwiedzanie zapory na Zbiorniku Koronowskim. Program może być realizowany w odwrotnej kolejności rozpoczynając trasę od wyprawy pieszej z bazy przez zaporę do Srebrnicy. Stamtąd autokarem udajemy się w okolice promu i dalej piechotą do Ośrodka SOKOLE gdzie (3,9 km). W miejscowości Samociążek kiem wzdłuż jezior Uroczyska Byszewo chwilę odpoczywamy. Następnie „in- zsiadamy z kajaków przy pomoście („małe Bieszczady”). Wracamy autobu- stalujemy się” na stateczki i łodzie de- Ośrodka „Julia”. Tam możemy odpocząć sem do Koronowa, (po drodze rzut oka santowe i około 1,5-godzinnym rejsem i posilić się. Po odpoczynku udajemy się na „Diabelski Młyn”) które zwiedzamy wracamy do Bazy Pieczyska mijając po z przewodnikiem do elektrowni wodnej piechotą. W Koronowie oglądamy ry- drodze wszystkie wymienione wyżej (pętla około 3,5 km), którą krótko zwie- nek, boczne uliczki, byłą synagogę, atrakcje. dzamy. Z elektrowni wracamy do Ośrod- kolegiatę i zespół poklasztorny Cyster- ka „Julia”, skąd jedziemy autokarem do sów. Po krótkim odpoczynku w Korono- Trasa 3. Spływ kajakowy na trasie Bazy Pieczyska. wie – czas wolny, wracamy autobusem Pieczyska - Samociążek. Spływ kaja- Druga grupa realizuje trasę w od- do Bazy Pieczyska. kowy 12 km i piesza wędrówka 3,5 km wrotnej kolejności. Wyruszamy kajakami z plaży w Pie- Trasa 6. Buszkowo-Kadzionka. czyskach. Na początku płyniemy w lewo Trasa 4. Rejs żaglówką po Zalewie Wycieczka piesza na trasie Buszkowo- wzdłuż brzegu głównego akwenu omi- Koronowskim. Rejs jachtem 2,5 godz. Kadzionka (Koronowo). Dojazd 15 km, jając trzcinowe wysepki i docierając do i wędrówka piesza 5 km. trasa piesza 9 km. jeziora Lipkusz (2,3 km). Pokonujemy Pierwsza grupa uczestników wy- Wyruszamy autobusem z parkingu wąskie rynnowe jezioro Lipkusz (2,9 cieczki wyrusza z Pieczysk jachtami Pieczyska do Buszkowa. Wchodzimy km). Następnie wpływamy do kanału la- żaglowymi na turystyczny rejs po Zale- na kamienny wiadukt kolejowy tzw. Du- teralnego (bocznego) i podążamy nim w wie Koronowskim. Po około 2,5 godz. ner („akwedukt koronowski”). Idziemy kierunku Tuszyny do mostu w Wilczym pływania żaglówki przybijają do po- trasą spacerową wzdłuż jezior mijając Gardle (1,8 km). Opływamy tzw. wyspę, mostu przystani „Wind”. Stamtąd po po drodze fortyfikacje polskie z wojny a w rzeczywistości duży półwysep połą- krótkim odpoczynku udajemy się pie- obronnej 1939. Dochodzimy do mostu czony z lądem za pomocą grobli zbudo- chotą w kierunku bazy zwiedzając po w Kadzionce i dalej do Krówki. Po krót- wanej przez nadleśnictwo lub forsujemy drodze zaporę. Druga grupa realizuje kim odpoczynku wracamy autobusem groblę - jedna łatwa przenioska (1,1 km) program w odwrotnej kolejności wyru- do bazy. Podczas drogi powrotnej na i płyniemy dalszą rozszerzającą się lekko szając pieszo w kierunku zapory. Krót- życzenie grupy istnieje możliwość za- częścią zalewu w kierunku Samociążka kie zwiedzanie zapory i przejście dalej trzymania się na postój w Koronowie. w kierunku przystani jachtowej „Wind”. Tam „mustrujemy się” na żaglówki i roz- Trasa 7. Nowy Jasiniec – Dębowa poczynamy turystyczny rejs po Zalewie Góra. Wycieczka pieszo-autokarowa. Koronowskim. Po około 2,5 godz. pły- Dojazd 10 km, zwiedzanie 1 godzina, wania żaglówki przybijają do jednego trasa piesza 9 km. z pomostów przy plaży w Pieczyskach Wyruszamy autobusem do wsi i wracamy do Bazy. Nowy Jasiniec. Tam zwiedzamy pozo- Trasa 5. Byszewo-Koronowo stałości po małym zamku krzyżackim – Wycieczka pieszo-autokarowa By- obecnie w fazie prac archeologicznych szewo-Koronowo, dojazd 16 km, zwie- i odbudowy. Następnie jedziemy do dzanie łącznie 4 godz.: 2 godziny By- Dębowej Góry. Jest to miejsce w lesie, szewo, 2 godziny Koronowo gdzie posadowione są pomniki ofiar II Wyruszamy autobusem do Bysze- wojny światowej. Zwiedzamy fragment wa z parkingu Pieczyskach. W Bysze- Leśnictwa Aleksandrowiec oglądając wie zwiedzamy Sanktuarium Maryjne pomniki i drzewa mateczne daglezji zie- SpróbujęSpróbuję sięsię przeprawić...przeprawić... w uroczym małym wiejskim kościółku. lonej. Krótki odpoczynek w lesie i po- Następnie spacerujemy pięknym szla- wrót do Bazy Pieczyska. Fot. Tomasz Stasiak 22 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY Trasa 8. Koronowo – „Kozi Mo- udajemy się w kierunku centrum Koro- dze obok „Diabelskiego Młyna”. Pozna- stek”. Wycieczka piesza. Dojazd 7 km, nowa. Poznajemy stare miasto z ryn- jemy stare miasto Koronowa z rynkiem, zwiedzanie miasta 1,5 godz., trasa pie- kiem, zespół poklasztorny, zwiedzamy zespół poklasztorny w tym zwiedzamy sza 11 km. kolegiatę, kościół św. Andrzeja, syna- kolegiatę, kościół św. Andrzeja, synago- Wyruszamy autobusem do Korono- gogę. Z kolegiaty udajemy się nadal gę. Z kolegiaty udajemy się nadal pieszo wa. Zwiedzając miasteczko poznajemy pieszo do Parku Grabina idąc częścią do Parku Grabina idąc częścią ścieżki jego bogatą historię. Poznajemy stare ścieżki przyrodniczo-historycznej „Cy- przyrodniczo-historycznej „Cysterski miasto z rynkiem, zespół poklasztorny sterski Gaj”. Dochodzimy do najwyż- Gaj”. Ścieżką przechodzimy w kierun- w tym zwiedzamy kolegiatę, kościół św. szego w Europie mostu kolejowego ku miejsca starego grodziska i Góry św. Andrzeja, synagogę. Z kolegiaty udaje- wąskotorowego. Teraz udajemy się do Jana. Podziwiamy panoramę Koronowa my się nadal pieszo do Parku Grabina miejscowości Stopka, gdzie znajduje z klasztorem na pierwszym planie. Wra- idąc częścią ścieżki przyrodniczo-hi- się słynny w okolicy przydrożny rożen- camy schodami przy dawnym cmen- storycznej „Cysterski Gaj”. Dochodzi- skansen. Nieopodal wybudowany jest tarzu ewangelickim do centrum. Teraz my do najwyższego w Europie mostu też bar rybny słynący ze smacznego ja- jeszcze krótki czas wolny i powrót auto- kolejowego wąskotorowego. Przejście dła. Chętni mogą posilić się karkówką, karem do Bazy Pieczyska. między Grabiną a mostem prowadzi smażoną rybką, wędzonym pstrągiem pięknym dziewiczym terenem pełnym lub tatarem z suma. W Stopce odpo- TRASY ROWEROWE skarp i źródlisk. Przez miejscowość czywamy oczekując na autokar, który Trasa rowerowa 1. Uroki Zalewu Okole dochodzimy do tzw. Koziego zawiezie nas do Bazy Pieczyska. Koronowskiego. Długość trasy 32 km. Mostku i nim przez Brdę udajemy się Wyjazd z Bazy Pieczyska do Nowe- do przerzutni tratew. Przez las idziemy Trasa 10. Szańce - Koronowo. Wy- go Jasińca przez Wilcze Gardło. Tam w kierunku Bazy Pieczyska. cieczka piesza. Trasa piesza 9,5 km, krótki postój na zwiedzenie pozostałości zwiedzanie miasta 1,5 godz., powrót au- po zamku krzyżackim. Następnie przez Trasa 9. Koronowo - Stopka. Wy- tobusem 7 km. Glinki (pozostałości po młynie wod- cieczka piesza. Trasa piesza 11 km, Ciekawa, widokowa trasa turystycznym) do Wielonka trasą przez lasy nad- zwiedzanie miasta 1,5 godz., powrót au- na, na której poznajemy wszystkie naj- leśnictw Różanna i Zamrzenica. Przed tobusem 10 km. ważniejsze i najatrakcyjniejsze zakątki Wielonkiem urokliwe miejsce widokowe Bardzo ciekawa i zróżnicowana tra- Koronowa i najbliższej okolicy. Z Pie- na skarpie zalewu – panorama na rezer- sa turystyczna, na której poznajemy czysk udajemy się piechotą w kierunku wat „Różanna Dęby”. Przeprawa pro- wszystkie najważniejsze i atrakcyjne zapory na Zbiorniku Koronowskim. Po mem przez Zalew Koronowski, dojazd zakątki Koronowa i najbliższej okolicy. krótkim zwiedzaniu zapory udajemy się przy Ośrodku Hodowli Zwierzyny Po- Z Pieczysk udajemy się piechotą w kie- dawną główną wylotową szosą z Koro- brdzie do Sokola-Kuźnicy. Odpoczynek runku zapory na Zbiorniku Koronow- nowa w kierunku tzw. szańców, podzi- w Ośrodku „Sokole”. Powrót asfaltem skim. Po krótkim zwiedzaniu zapory wiając po drodze panoramę miasteczka. przez las w kierunku Koronowa. Krótki udajemy się wzdłuż nieczynnej linii ko- Widok ten znany (choć nie rozpoznawa- postój przy pomniku pomordowanych lejowej do mostu na Brdzie, skąd rozcią- ny) w całej Polsce stanowi jedną z klu- w czasie II wojny światowej mieszkań- ga się piękny widok na okolicę. Z mostu czowych scen w polskim „westernie” – ców Koronowa. Przejazd przez zaporę schodzimy na kirkut czyli były cmen- „Prawo i pięść”. Szańcami udajemy się i krótkie zwiedzanie zapory. Powrót do tarz żydowski i po krótkim zwiedzaniu w kierunku miasta przechodząc po dro- Bazy Pieczyska.

Rejs po Zalewie Koronowskim. Fot. Janusz Flies W oczekiwaniu na przeprawę promem. Fot. Janusz Flies BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 23 Trasa rowerowa 2. Szczęśliwa Do- lina - Szlakiem zwiniętych torów. Dłu- gość trasy 33 km. Wyjazd z bazy w kierunku Korono- wa. Krótkie zwiedzanie kirkutu – cmen- tarza społeczności żydowskiej. Dojazd do rynku koronowskiego, krótki przejazd przez miasteczko w kierunku kolegiaty. Zwiedzanie kolegiaty i rzut oka na klasztor pocysterski (obecnie więzie- nie). Przejazd przez „Grabinę” dawny park miejski. Dojazd do najwyższego w Europie mostu kolei wąskotorowej. Przejazd „szlakiem zwiniętych torów” do stadniny Gościeradz. Odpoczynek w stadninie. Przejazd przez most na Brdzie w kierunku elektrowni Samocią- żek. Zwiedzanie elektrowni. Udajemy się przez lasy wzdłuż zalewu do tzw. Średniowieczna Kolegiata w Koronowie. Fot. Janusz Flies wyspy. Następnie do byłego pasa star- towego i od mostu w Wilczym Gardle. Powrót do Bazy Pieczyska. WARTO TO WIEDZIEĆ: Park Grabina – o powierzchni 24 ha. To pozostałość zwartych obszarów leśnych TRASY MOTOCYKLOWE Nadleśnictwo Różanna – obecnie sie- występujących niegdyś w Dolinie Brdy. dziba nadleśnictwa położona jest na skra- Otacza Koronowo od południowego za- Trasa motocyklowa 1. Gotyk na do- ju Koronowa. Pierwotnie znajdowała się chodu skąd roztacza się rozległy widok tyk. Trasa do Torunia o długości 152 km. w miejscowości Różanna, która została na leżące u podnóża miasto. Nazwa po- Przejazd do Torunia wyznaczoną zalana w całości przez Zbiornik Koronow- chodzi od lasów grabowych porastają- trasą zgodnie z mapką dostarczoną ski. Podczas budowy zbiornika wodnego cych wzgórza. Strome zbocza poprze- przez organizatorów. W Toruniu około część terenu, która nie była zalewana wy- cinane są głębokimi jarami. Najwyższe 3-godzinna tura po mieście z przewod- lesiono i powstała tzw. nowa Różanna. wzgórza to: Grabina - 109 m, Wzgórze Ło- nikiem w formie interaktywnej wypra- kietka - 107 m, Wzgórze św. Jana - 106 m wy w czasy średniowiecza. Spotkanie Zalew Koronowski – plany powstania i Szańce - 94 m. sztucznego zbiornika sięgają lat 30. XX z przewodnikiem przy Centrum Sztuki wieku. Zbudowano go w latach 1956-61. Kolegiata Koronowska – Budowę roz- Współczesnej (przy wejściu do pod- Powierzchnia 1600 ha, długość 36 km, poczęli cystersi w 1289 r. Początkowo ziemnego parkingu). Program zwiedza- długość linii brzegowej 102 km, najwięk- gotycka na przełomie XVII i XVII w. mia- nia jak dla grup autokarowych (opisano sza głębia 20 m. W miejscowości Pieczy- ła miejsce przebudowa wnętrza na styl powyżej – Trasa 1) . Po zwiedzaniu od- ska zapora wodna, w Samociążku zapora barokowy. W dolnej części ołtarza figury poczynek na Starym Mieście ok. 1 go- oraz hydroelektrownia o ciekawej kon- aniołów uwidocznione na jednym z dzieł strukcji. Zalew powstał na terenie, który dziny. W tym czasie możliwość zakupu Leona Wyczółkowskiego. Po kasacji za- słynnych toruńskich pierników lub spę- porastały wcześniej najcenniejsze drze- konu w budynkach klasztoru powstało wostany doliny Brdy. więzienie, które istnieje do dziś. dzenie mile czasu w jednym ze znanych lokali toruńskich. Powrót wyznaczoną Koronowo – nazwa pochodzi z XIV w. Kościół w Byszewie – Wybudowany trasą z Torunia w kierunku Unisławia. W tym czasie klasztor cysterski zwany był przez cystersów, którzy osiedli najpierw Dojazd do Ostromecka. Krótkie zwie- Corona Mariae (Korona Marii) ze względu w Byszewie, a dopiero później przenieśli dzania pałacu i parku. Powrót Pradoliną na silnie rozwinięty kult maryjny. Stąd póź- się do Koronowa. W obecnej postaci bo- Wisły przez Strzelce Dolne – wieś sły- niejsza nazwa miejscowości Koronowo. gaty barokowo-rokokowy wystrój. W oł- nącą z produkcji powideł metodą natu- tarzu głównym cudowny obraz Matki Bo- ralną (w kotłach na wolnym powietrzu). Przerzutnia tratew – koncepcja budo- skiej z Dzieciątkiem w srebrnych koronach, wy powstała w latach 60. XX wieku. Miał w pierwotnej postaci (przed renowacjami Możliwość zakupu tego specjału. to być obiekt służący przenoszeniu trans- w różnych wiekach) znany już w XIII w. portowanego wodą drewna z zalewu na Tras a motocyklowa 2 . Cisową drog ą rzekę Brdę. Budowę ukończono i przepro- Zamek Nowy Jasiniec w latach 1309- do miasta zakochanych. Trasa Wierz- wadzono udaną próbę użycia. Nigdy wię- 1454 pozostawał w rękach Krzyżaków. Za- chlas – Chełmno o długości 110 km. cej przerzutnia nie została użyta. Obecnie chowane mury kamienno-ceglane z koń- Przejazd wyznaczoną trasą zgodnie prowadzone są działania, aby obiekt re- ca XIV. W jeziorze, nad którym położony witalizować. Będzie służył do przenosze- z mapką w kierunku Wierzchlasu. Zwie- jest zamek, odkryto znaleziska średnio- dzanie rezerwatu „Cisy Staropolskie”. nia kajaków i łodzi. Umożliwi wodniakom wiecznych militariów oraz elementy wy- spłynięcie z Zalewu Koronowskiego do stroju zamku. W pobliżu grodzisko wcze- Przejazd w kierunku Chełmna. Zwie- Bydgoszczy. snośredniowieczne z zespołem 12 zabyt- dzanie Chełmna – pięknego miasta kowych dębów i dwóch lip („Gaj Wyczół- położonego na skarpie Wisły (w jed- Skansen Stopka – bar przydrożny kowskiego”) nym z kościołów znajdują się relikwie w miejscowości Stopka. Jego właściciele patrona zakochanych św. Walentego). zgromadzili ogromnią ilość zabytkowych Wiadukt „Doner” – malowniczy, 30-met- Odpoczynek – polecamy zaglądnąć do sprzętów domowych, narzędzi i sprzętu rowy kamienny wiadukt (na trasie Koro- rolniczego itp. Dzięki temu powstał naj- „Karczmy Chełmińskiej”. Przejazd wy- nowo-Tuchola), zbudowany około 1909 r., znaczoną trasą do Bazy Pieczyska. większy skansen prywatny w okolicy. przypominający swoim kształtem akwe- W barze bardzo smaczne jedzenie z grilla dukt rzymski. i nie tylko. Nieopodal powstał bar rybny Opracował: Janusz Flies także ze smakowitymi potrawami.

24 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY Nadleśnictwo Tuchola usytuowane jest w północno – zachodniej części obszaru działania Regionalnej Dyrekcji LP w Toruniu. BAZA OKONINY Osią obszaru jest rzeka Brda, zaś centralnym punktem miasto Tucho- la. Siedziba nadleśnictwa znajduje Nadleśnictwo Tuchola się w miejscowości Gołąbek, 7 km od Tucholi. Nadleśnictwo składa Gołąbek 4, 89-511 Cekcyn, tel. 52 334 80 05 się z dwóch obrębów leśnych Świt Koordynator: Mariusz Woźniak, kom. 600 328 918 i Zalesie, o ogólnej powierzchni 15 067 ha. Dzieli się na 13 leśnictw. Najważniejszymi elementami oraz domki letniskowe. Turyści bardzo sama rzeka. Brda hydrologicznymi obszaru nadle- sobie cenią pobyt w Okoninach; czysta ze względu na wart- śnictwa są rzeki, głównie Brda woda w jeziorze, sporo lasów w okolicy ki nurt jest zaliczana i jej dopływy, oraz jeziora i bagna a przede wszystkim „święty spokój”. do rzek górskich, rozsiane po całym zasięgu teryto- Zakwaterowanie w kompleksie wy- rozcina głęboką do- rialnym. Brda stanowi oś hydrolo- poczynkowym Zacisze-Borowiak posia- liną pola piasków giczną nadleśnictwa, a wody do dającym odpowiednią infrastrukturę by sandrowych. Linia niej odprowadzają: Bielska Struga, gościć uczestników rajdu. Po powrocie nurtu kształtuje się Ruda (w swoim górnym biegu na- z tras chętni nieodpłatnie mogą korzy- swobodnie, woda zywana Stążką), Szumionka i Kicz. stać z boisk oraz sprzętu sportowego podmywa brzegi Zlewnia Wdy obejmuje północno- Koordynator będącego na wyposażeniu ośrodka i powoduje przewra- wschodnią część obrębu Zalesie. Mariusz Woźniak (rowery, sprzęt pływający). Dla rajdowi- canie drzew. Wy- Występujące jeziora ze względu czów przygotowano cztery trasy. wroty przegradzające koryto, meandry, na pochodzenie można podzielić wyspy, starorzecza, głazowiska, strome na wytopiskowe, w dolinach wód Trasa 1. Spływ kajakowy Brdą na skarpy, urwiska, to dodatkowe walory roztopowych i obniżeniach polo- trasie Woziwoda – Świt. Długość spły- krajobrazowe i atrakcja spływu kajako- dowcowych oraz rynnowe. W su- wu 32 km, czas 6 godz. wego. mie jest ich 23, a największe są je- Brda, zaliczana do najpiękniejszych Wybrana trasa to jeden z najbardziej ziora rynnowe: Szpitalne, Gwiazda, szlaków wodnych w Polsce, jest lewym malowniczych odcinków Brdy, gwaran- Wielkie Cekcyńskie, Drzycimskie, dopływem Wisły. Jej długości wyno- tuje niezapomniane wrażenia ze spływu Okierskie, Okonińskie i Żalno. si 238 km, zaś powierzchnia dorzecza dziką, meandrującą rzeką. Jest to pro- Najważniejszym i zdecydowa- 4817 km kwadr. Brda posiada 43 bez- pozycja dla osób, które posiadają pod- nie dominującym gatunkiem two- pośrednie dopływy i przecina w swym stawowe umiejętności kajakarskie. rzącym drzewostany jest sosna, biegu liczne jeziora. Autobus zawiezie uczestników wy- która zajmuje 95,0% powierzchni. Spływ kajakowy przebiega w rezer- cieczki do miejscowości Woziwoda, Poza sosną istotną powierzchnię wacie Doliny Rzeki Brdy. Rezerwat został skąd rozpoczyna się spływ. Przerwa dla zajmują drzewostany z panującym utworzony w 1994 r. Zajmuje 1681 ha rozprostowania kości przewidziana jest dębem (1,7%), brzozą (1,6%) i olchą i jest największy w Borach Tucholskich. na polu namiotowym w Gołąbku. Im- (1,0%). W nadleśnictwie zlokalizo- Jest to rezerwat częściowy o charakterze preza kończy się w miejscowości Świt, wane są trzy rezerwaty przyrody krajobrazowym, największą atrakcją jest gdzie będzie czekał autobus. objęte ochroną częściową. Dwa z nich - „Dolina Rzeki Brdy” (1349 ha) i „Bagna Nad Stążką” (469 ha) - po- łożone są tylko w części na grun- tach zarządzanych przez Nadle- śnictwo Tuchola. Rezerwat „Źródła Rzeki Stążki” (250 ha) położony jest w całości na terenie nadleśnictwa.

BAZA noclegowa OKONINY Współrzędne bazy: N 530 41’ 15”, E 180 05’ 42”

Okoniny Nadjeziorne to malowniczo położona miejscowość w centrum Bo- rów Tucholskich nad jeziorem Okoniń- skim o długości 6,5 km i powierzchni 110 ha. Jest tu kilka ośrodków wczasowych Spływ kajakowy to atrakcja dla wielu ... Fot. Waldemar Wencel BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 25 Wielki Kanał Brdy. Fot. Mariusz Woźniak Jezioro Okonińskie. Fot. Zbigniew Wamke

Trasa 2. Spływ Wielkim Kanałem Wielki Kanał Brdy (WKB) to nic innego Trasa 3. Borowiacki Triathlon Brdy na odcinku Rytel Most – Barłogi. jak rów o długości ponad 20 km. Ma sta- Przepłynięcie jeziora Okonińskiego Długość trasy 15 km, czas 6 godz. łą szerokość 16 m przy dnie i 20 m w ko- kajakami, przejazd rowerowy do miej- Wielki i Mały Kanał Brdy zbudowa- ronie wałów. Jego głębokość miała być scowości Gołąbek, zwiedzanie leśnej no w latach 1842-49. Do końca lat 70. stała i wynosić 1,5 m. O wielkich umiejęt- ścieżki dydaktycznej. XX w. nawadniał on łąki Borów Tuchol- nościach projektantów świadczyć może Całość trasy przebiega przez tereny skich tak zwane rezlonki. A wszystko to, fakt, iż wytyczona trasa WKB zaledwie w leśne zarządzane przez Nadleśnictwo jak głosi legenda, za sprawą króla pru- jednej trzeciej swojej długości znajduje Tuchola. Uczestnicy są dzieleni na dwie skiego Fryderyka Wilhelma III. W 1807 się w nasypie. Nie tylko kanał jest cu- grupy. r. miał on bowiem znaleźć schronienie dem techniki, ale także sposób wykona- GRUPA I w osadzie Königs Orts (dzisiejszy Ko- nia i pomysły budowniczych. Wzorując Przygodę rozpoczyna wsiadając do nigort). Ubodzy mieszkańcy tych okolic się na architekturze rzymskiej, aby za- kajaków na terenie bazy. Pierwszy odci- nie uprawiali ziemi. Zajmowali się jedy- chować odpowiedni spadek na kanale, nek to przepłynięcie jeziora Okonińskie- nie zbieractwem runa leśnego, bartnic- wybudowany został akwedukt w Fojuto- go. Do pokonania mamy około czterech twem lub wypalaniem smoły. Król w powie. Jego długość wynosi 75 m. Płynie kilometrów, co powinno zająć półtorej dziękowaniu za schronienie miał obie- pod nim Czerska Struga. Zakończeniem godziny. Jezioro Okonińskie to wąski cać, że doprowadzi do polepszenia ich WKB jest tzw. Basen Barłogi. I tutaj też zbiornik rynnowy położony pośród pól warunków życia. Dopiero po 30 latach swoje ujście ma Mały Kanał Brdy, który i lasów. W jeziorze jest bardzo czysta zdecydował się podjąć takie wyzwanie. biegnie do kompleksu łąkowego Zielo- woda, można tu spotkać wiele gatun- Wpłynęła na to zapewne konieczność na Łąka. Systemy nawadniające kom- ków ptaków. Maksymalna głębokość produkcji coraz większej ilości siana na pleksy łąk w Borach Tucholskich miały Okonińskiego wynosi 24 m. potrzeby pruskiej kawalerii. Zapadła de- pierwotnie prowadzić do miejscowości Po dopłynięciu do końca jeziora, po cyzja. Budowa rozpoczęła się w dzisiej- Tleń, gdzie łączyłyby się z rzeką Wdą. krótkim odpoczynku przesiadamy się na szym Mylofie, na 138 kilometrze biegu Ostatecznie zaniechano tej inwestycji czekające już na nas rowery i rozpoczy- Brdy. Zapora miała wówczas dwa jazy z nieznanych przyczyn prawdopodob- namy drugi etap wędrówki na odcinku i spiętrzała wody na wysokość 12 m. nie zadecydowały wysokie koszty (wg 11 km drogą gruntową. Po drodze mija- Wielki i Mały Kanał Brdy autorstwa Piotra my leśne lotnisko, przejeżdżamy przez Bieska, Jarosława Ellwarta, Mirosławy Stel- tereny, na których działał oddział Armii maszyńskiej i Waldemara Wencla). Krajowej „Jedliny 102”. W jego skład Trasa spływu kajakowego jest łatwa, wchodzili Cichociemni z Anglii zrzuce- w sam raz dla osób, które rozpoczyna- ni tu na spadochronach. Przejeżdżamy ją przygodę z wiosłami. Nie powinna przez małą malowniczo położoną boro- przysporzyć trudności nawet dzieciom wiacką wieś Kowalskie Błota. Następnie lub osobom w więcej niż średnim wie- docieramy do miejscowości Gołąbek, ku. Autobus zawozi uczestników spływu gdzie zlokalizowana jest siedziba Nad- do miejscowości Rytel, gdzie rozpoczy- leśnictwa Tuchola. Następnym punk- namy naszą przygodę. Po 10 km dopły- tem programu jest krótki odpoczynek, wamy do miejscowości Fojutowo, tam po którym rajdowicze zostaną oddani znajduje się wspomniany, najdłuższy w w delikatne, aczkolwiek fachowe ręce Polsce akwedukt. Tu będzie czas na od- osoby odpowiedzialnej za edukację poczynek i zwiedzenie budowli. przyrodniczo-leśną i zwiedzą atrakcyj- Po przerwie kontynuujemy spływ ka- ną ścieżkę przyrodniczo-dydaktyczną Tak mi dobrze jakami. Po sześciu kilometrach kończy- „Jelenia Wyspa”. my wycieczkę w miejscowości Barłogi, Ścieżka została założona w 1995 r., z oczu patrzy... skąd do Bazy wrócimy autobusem. a jej długość wynosi 3,5 km. Czas zwie- Fot. Karol Bocian 26 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY dzania zależy o inwencji prowadzącego i cierpliwości słuchaczy i nie powinien przekroczyć trzech godzin. Jelenia Wy- spa - prezentuje charakterystyczne zbiorowiska roślinne występujące na terenie Borów Tucholskich oraz niektóre za- gadnienia z zakresu ochrony przyrody i prowadzenia gospodarki leśnej. Wej- ście na ścieżkę znajduje się w miejsco- wości Gołąbek. Trasa biegnie wzdłuż urokliwej rzeki Stążki, obok dobrze za- chowanych torfowisk, a także charakterystycznym dla Borów Tucholskich bo- rem sosnowym. Na trasie jest rozmiesz- czonych 10 przystanków. Dla uatrakcyj- nienia zwiedzania ścieżki wybudowano szereg urządzeń, między innymi: punkt widokowy - wieżę usytuowaną przy naj- większym torfowisku niskim w Borach Tucholskich, z której można podglądać przyrodę, platformę drewnianą udostęp- niającą torfowisko wysokie oraz dwa

drewniane mostki przez rzekę Stążkę. Na ścieżce „Jelenia wyspa”. Fot. Tadeusz Chrzanowski Po zakończeniu zwiedzania powrót do Bazy autobusem. Park Dendrologiczny „Nad Stążką” spełnia funkcję powierzchni dydaktycznej i obejmuje malowniczo rozciągnię- ty nad rzeką Stążką bogaty w gatunki ponad 100-letni drzewostan. W 1996 r. na 2,61 ha zinwentaryzowano 57 ga- tunków drzew i krzewów. Obecnie powierzchnia parku wynosi 2,65 ha i występuje na niej ponad 150 gatun- ków drzew i krzewów. Wytyczone alej- ki, ustawione płotki, tabliczki z nazwami gatunkowymi, przejście pomostem nad terenem zabagnionym, a także licznie rozmieszczone ławki umożliwiają edukację i miłe spędzenie czasu. Nad stawem w parku przygotowano punkt widokowy wraz z tablicą poglądową na temat małej retencji. Spacer w parku dendrologicznym „Nad Stążką” może być wspaniałą lekcją botaniki. „Letnia Klasa” to obiekt znajdują- Torfowisko wysokie. Fot. Tadeusz Chrzanowski

cy się w pobliżu siedziby Nadleśnic- rodniczo-dydaktyczną Jelenia Wyspa, twa Tuchola Gołąbku, na terenie Parku następnie wsiadają na rowery, którymi Dendrologicznego „Nad Stążką”. Jest przyjechała już grupa I i pedałują w kie- to drewniany budynek, w którym grupy runku jeziora Okonińskiego, na końcu uczestniczące w edukacji leśnej mogą którego czekają kajaki. Następnie kaja- kontynuować zajęcia kameralne. Dzięki kami dopływają do Bazy w Okoninach. kombinacji zajęć terenowych i klasowych korzystające z edukacji osoby mogą ła- Trasa nr 4. Okoniny – Tuchola – twiej przyswoić i utrwalić zdobytą w tere- Piekiełko w Świcie. Wycieczka autoka- nie wiedzę. Letnią Klasę wykorzystujemy rowo-piesza rajd wzdłuż Brdy. również jako miejsce wystaw pokonkur- Wyjeżdżamy z Bazy Okoniny auto- sowych. Jest ona wyposażona w stoły busem do Tucholi i tam zwiedzamy mia- i ławki i może pomieścić do 24 osób. sto i Muzeum Borów Tucholskich Tuchola jest miastem z ponad sie- GRUPA II demsetletnią tradycją, w 2004 r. liczyła Uczestnicy drugiej grupy przemie- 13 097 mieszkańców. Jest nie kwestio- rzają opisaną powyżej trasę „triathlonu” nowaną stolicą Borów, stanowi o tym w przeciwnym kierunku. Wyjeżdżają zarówno jej wielkość jak i położenie. do Gołąbka autobusem i tam w pierw- Pierwsze wzmianki o mieście pochodzą

W tucholskich borach. Fot. Tadeusz Chrzanowski szej kolejności zwiedzają ścieżkę przy- z XIII w. Dokładnie w 1287 r. był wyświę-

BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 27 Dolina rzeki Brdy. Fot. Styl Beata Chojęta wojna światowa dla Tucholi rozpoczęła się 2 września 1939. W dniach 24 paź- dziernika - 10 listopada 1939 r. Niem- cy rozstrzelali w Tucholi 325 Polaków, głównie przedstawicieli lokalnej inteli- gencji, duchowieństwa, ziemiaństwa i działaczy niepodległościowych, w tym sześciu leśników z okolicznych nadleś- nictw: Sarnia Góra, Trzebciny, Wierz- chlas i Woziwoda. Obecnie w Tucholi znajduje się kilka znaczących zabytków architektury: dzielnica starego miasta (pierwotny układ z XIV i XV w.), fragmenty murów miejskich z XIV i XV w., cmentarze: pa- rafialny, jeńców wojennych 1914-18, jeń- ców wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. i pomnik pomordowanych w Rudzkim Moście. Po zwiedzeniu miasta i Muzeum Bo- rów Tucholskich uczestnicy wycieczki dzielą się na dwie grupy.

GRUPA I „AKTYWNA” Grupa wyrusza autokarem do miej- scowości Świt - jest tam most na Brdzie, w sercu rezerwatu przyrody „Dolina Rzeki Brdy”. Rosną tam siedemsetlet- nie, pomnikowe dęby o obwodzie 251- 446 cm i stąd zaczyna się rajd pieszy wzdłuż Brdy do miejscowości Piła-Młyn. To bardzo atrakcyjna krajobrazowo oraz przyrodniczo trasa przez uroczysko Piekło z zespołem głazów narzutowych przechodzących przez koryto rzeki, na którym tworzy się bystrzyna, widać liczne wiry. Jest to jedna z najtrudniejszych przeszkód na trasie spływu kajakowego. Szlak pieszy wiedzie wąskimi ścież- kami wzdłuż skarp nad Brdą. W dolinie rzeki występują bogate siedliska przyrodnicze - piękne starodrzewy, sporo drzew pomnikowych głównie dębów, lip i sosen. Marsz o długości około 10 km. Czas potrzebny na przejście to około 4 godzin. Powrót do Bazy autobusem.

GRUPA II „SPOKOJNA” Po zwiedzeniu muzeum spotkanie cany tutaj kościół, konsekracji dokonał szła w skład Prus Królewskich i stała się z dyrekcją Tucholskiego Parku Krajobra- biskup gnieźnieński Jakub Świnka, zaś siedzibą powiatu. Był to okres najwięk- zowego, przestawienie specyfiki działa- założycielem miasta miał być Sambor szej prosperity miasta, kwitło rzemiosło nia. Kolejny punkt programu to przerwa - książę gdański lub Mściwój II. W roku oraz handel. na tucholskim rynku. Następnie zwie- 1330 Tuchola stała się siedzibą kom- Potop szwedzki zapoczątkował upa- dzanie Zespołu Szkół Leśnych w Tucho- tura, zaś 22 lipca 1346 r. wielki mistrz dek miasta, przypieczętował to wieki li. To szkoła założona w 1965 r. decyzją Zakonu Krzyżackiego nadał miastu pożar w 1685 r. W okresie zaborów, pod Ministerstwa Leśnictwa i Przemysłu przywilej prawa chełmińskiego (pra- panowaniem pruskim, powoli wzrastało Drzewnego. Zwiedzanie szkoły i spo- wa miejskie). Był już wtedy w Tucholi znaczenie miasta. Na początku XIX w. tkanie z dyrekcją oraz przedstawicielami Zamek Murowany. Podczas bitwy pod stało się znaczącym centrum przemysłu grona pedagogicznego. Zaznajomienie Grunwaldem dwa nagie miecze, które tkackiego. W 1914 r. został założony nie- uczestników wycieczki ze sposobem podarował wielki mistrz krzyżacki Urlich miecki obóz jeniecki, później używany kształcenia leśników. Powrót autobusem von Jungingen królowi polskiemu Wła- przez Polaków dla jeńców sowieckich do Bazy w Okoninach. dysławowi Jagielle pochodziły z Tucholi! z wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. Posłańcem był komtur Tucholski Heirich Zgodnie z ustaleniami Traktatu Wersal- Opracował: von Schwelborn. W roku 1410 miasto skiego Tuchola wróciła do Polski, 29 Mariusz Woźniak i zamek kilkakrotnie przechodziło z rąk stycznia 1920 r. wkroczyło do miasta krzyżackich do polskich i odwrotnie. Na Wojsko Polskie generała Hallera i przy- mocy II pokoju toruńskiego Tuchola we- wrócono polską administrację. Druga

28 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY Nadleśnictwo Osie obejmuje interesujące krajobrazowo i cenne przyrodniczo tereny o pow. 18,3 tys. ha położone BAZA TLEŃ w dorzeczu Wisły i jej lewego do- pływu – Wdy zwanej również Czar- ną Wodą. Dziewicza przyroda, duża Nadleśnictwa: Dąbrowa, Osie i Trzebciny ilość szlaków turystycznych, jezior Koordynatorzy: – w tym śródleśnych, rozbudowana baza noclegowa, bogactwo grzy- Joanna Bock, kom. 784 058 817 bów, jagód i ryb sprawiają, iż już od lat trzydziestych ubiegłego wieku Dawid Warzyński, kom. 600 857 145 przyjeżdżają tu turyści spragnieni Karol Pawlicki, kom. 600 453 665 ciszy, bezpośredniego kontaktu z naturą i aktywnego wypoczynku. ją świetność i sta- Flora obszaru nadleśnictwa bo- je się ciekawą alter- gata jest w gatunki reliktowe, świad- natywą dla osób czące o wysokim stopniu natural- szukających cze- ności szaty roślinnej. Najstarszymi goś więcej niż głu- jej składnikami są gatunki arktycz- szy lasu. Infrastruk- no-alpejskie, borealno-alpejskie tura Tlenia to kilka i borealne. Niezwykłym bogactwem ośrodków wypo- gatunkowym zaskakują szczegól- czynkowych o zróż- nie porosty. Niektóre z nich należą nicowanym stan- Koordynator do gatunków w Polsce zagrożo- Koordynator Koordynator dardzie, kempingi, Joanna Bock Dawid Warzyński Karol Pawlicki nych lub wymierających np. objęte pola namiotowe, wy- ochroną brodaczkowate oraz gra- pożyczalnia sprzętu wodnego, sklepy nicznik płucnik. Liczną grupę krę- BAZA noclegowa spożywcze, bary i kawiarnie. gowców stanowią ptaki, w tym wie- TLEŃ Nasi Rajdowicze nocować będą le rzadkich gatunków np. bocian w 9 ośrodkach wypoczynkowych: Per- czarny, brodziec krwawodzioby, Współrzędne bazy: ła, Jasny Dom, Pensjonacie p. Piotrow- bielik, rybołów, błotniak stawowy, N 530 37’ 1,5”, E 180 16’ 19” skich, Beniovita, Promyk, Le Qattro, Pro- żuraw, czapla siwa, zimorodek. chem, PTTK Szlak Brdy i Elektromontaż. Specyficzny jest skład gatunko- Tleń to miejscowość turystyczna Wszystkie ośrodki położone są w bliskim wy drzewostanów. Przeważa w nich nad rzeką Wdą, w województwie kujaw- sąsiedztwie. Wyżywienie dla całej bazy sosna, obejmująca 93 % powierzch- sko-pomorskim, powiat Świecie, gmina zapewniać będzie Ośrodek Perła. Wie- ni, domieszkę stanowi głównie dąb Osie. Przez wieś przebiega trasa Tucho- czorne spotkania integracyjne, z licz- (2,4 %), brzoza (2,2 %), olcha (0,9 %) la - Warlubie oraz linia kolejowa Laskowi- nymi atrakcjami, organizowane będą oraz świerk (0,5 %). Przeciętny ce Pomorskie - Czersk. Leży na terenie na terenie Ośrodka Perła-Polana nad wiek drzewostanów wynosi 67 lat, Wdeckiego Parku Krajobrazowego. Daw- Wdą. W ofercie Bazy Tleń przygotowano zaś zasobność – 256 m sześc./ha. ny kurort wypoczynkowy odzyskuje swo- 12 pakietów złożonych z 8 tras. Około 80% siedlisk nadleśnictwa stanowią siedliska borowe. Unikalne zbiorowiska przyrodnicze są chronione w rezerwatach przyrody. Na terenie nadleśnictwa utworzono ich sześć. Zbiorowiska wodno-torfowiskowe chronione są także na terenie 27 użytków ekologicznych na 220 ha. Dla wygody turystów wyznaczono i urządzono miejsca biwakowe, głównie nad jeziorami – Radodzież i Rybno, a także ponad 30 śródle- śnych parkingów. Interesująca jest Leśna Ścieżka Dydaktyczna „Za- toki”, która ukazuje ciekawe krajobrazowo fragmenty nadleśnictwa, przybliża pracę leśnika i prezentuje elementy zrównoważonej gospodarki leśnej. Ścieżka ta jest jedną z pierwszych, jakie powstały w La- sach Państwowych.

Nad Zalewem Żurskim. Fot. Nadleśnictwo Dąbrowa BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 29 Trasa nr 1. Czarna Woda. Spływ kajakowy Wdą na trasie Tleń-Błędno-Stara Rzeka-Tleń. Długość 20 km, czas spływu ogółem 8 godz. Trasa spływu wiedzie najciekaw- szym przyrodniczo i krajobrazowo odcinkiem Wdy zwanej Czarną Wodą. Początek trasy w osadzie Błędno, gdzie do 1968 r. miało siedzibę nadle- śnictwo. Po kilkuset metrach wpływa- my w granice Wdeckiego Parku Kra- jobrazowego utworzonego w 1993 r. w celu ochrony wybitnych walorów krajobrazowych południowo-wschodniej części Borów Tucholskich oraz doliny Wdy, drugiej, co do wielkości rzeki w Borach Tucholskich. Liczne meandry oraz ścięte przez bobry drzewa sprawiają, że mimo niezbyt wartkiego

nurtu kajakarze mają co robić. Po dro- Zbiornik Jabłonowiec. Fot. Tadeusz Chrzanowski dze stary most wysadzony w 1945 r. przez Niemców. W połowie drogi wieś Stara Rzeka z klasyczną zabudową wsi kociewskich. Ostatnie kilometry spły- wu odbywają się na zwolnionym biegu rzeki przechodzącej płynnie w Zalew Żurski.

Trasa nr 2. Stara Rzeka. Nordic walking, marsz (10 km) i spływ kajakowy (łatwy) na trasie Tleń - Stara Rzeka – Tleń (7 km). Czas całej eskapady 5-6 godz. Prawym brzegiem doliny rzeki Wdy wędrujemy w tunelu okazałych drzew tworzących grąd zboczowy. Z lewej strony podziwiamy panoramę górnej części Zbiornika Żurskiego. Po drodze mijamy źródlisko zwane Piekielnym Zdrojem, później zabudowania osady Piekło. Dalej trasa wiedzie stromym po- dejściem, aż do pomnikowego dębu. Następnie dochodzimy do skrzyżowa- nia tras nordic walking (czarny i zielony szlak) i skręcamy w lewo (na północ). Kierując się w stronę wsi Stara Rzeka, Spływ kajakiem. Fot. Waldemar Wencel trzymamy się lewej krawędzi doliny Wdy. Z lewej strony mijamy stary, nie- czynny już cmentarz ewangelicki. Sta- rym szlakiem docieramy do niewielkiej doliny, przechodzimy przez groblę na strumyku i nieco dalej wchodzimy na drogę z Osia do Starej Rzeki. Skręca- jąc w lewo schodzimy w głąb doliny, aż do mostu drogowego na Wdzie. Po lewej stronie mamy miejsce postoju kajaków, a tuż za mostem głaz narzu- towy i krzyż. To kapliczka św. Huberta ufundowana przez leśników i myśli- wych z Borów Tucholskich. Naprze- ciwko kapliczki, możemy zobaczyć też ogromny dąb leżący w poprzek rzeki. Od lat stanowi on niezwykłą, legendar- ną już atrakcję dla uczestników spły- wów kajakowych. Tutaj przesiadamy się do kajaków i swobodnie spływając podziwiamy przebytą wcześniej trasę, tym razem drogą wodną. Daniel. Fot. Mateusz Stopiński

30 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY Zagroda mennonitów w Chrystkowie z 1770 r. Fot. Janusz Flies Trasa nr 3. Na tropie danieli. Szlak pieszy na trasie: Tleń – Dąbrowa - Czersk Świecki – Kwiatki. Długość trasy 12 km, do pokonania w około 7 godz. Trasa ukazywać ma charakterystyczne aspekty działalności gospodarczo- ochronnej leśników w Nadleśnictwie Dąbrowa. Prowadzi malowniczymi do- linami cieków wodnych Sinowa i Krępa urozmaicającymi obszar królestwa sosny, ukształtowanego po największej na niżu gradacji strzygoni choinówki w latach dwudziestych XX w. W terenie tym bytuje największa wolnożyjąca popula- cja daniela w Polsce. Wędrując, na trasie będzie można zobaczyć efekt działania w zakresie małej retencji, pracę maszyn wielooperacyjnych do pozyskania drewna, parkingi leśne. W trakcie przemarszu przewidziano piknik leśny. Powrót do Bazy autobusem szynowym Arriva.

Trasa nr 4. Piękno Nadwiślańskiej Krainy. Wycieczka autokarowa na trasie: Tleń – Przechowo – Topolno – Gruczno – Chrystkowo - Tleń (70 km, 7 godz.) Trasa przygotowana przez pra- cją starych odmian gatunków zbóż. Jest przede wszystkim jabłoni i śliw. Spotka- cowników Nadleśnictwa Dąbrowa we to obiekt z 1888 r. napędzany niegdyś nie w Ośrodku Edukacji połączone bę- współpracy z Zespołem Parków Krajo- turbiną wodną, którą w połowie XX w. dzie z degustacją potraw. brazowych Chełmińskiego i Nadwiślań- zastąpiły silniki elektryczne. Od 2001 r. skiego. W trakcie objazdu będzie można obiekt jest własnością Towarzystwa Trasa nr 5. Nad Dolną Wisłą też są zwiedzić zakłady celulozowe Mondi S.A. Przyjaciół Dolnej Wisły. Przy młynie zało- góry. Wycieczka autokarowo-piesza na w Świeciu i zapoznać się z technologią żona została pokazowa kolekcja starych trasie: Tleń – Świecie - Czarcie Góry – produkcji, dalej Topolno - pozostałości odmian zbóż uprawianych dawniej na Sartowice – Grabowiec (ew. Grudziądz) grodów obronnych, w tym średniowiecz- terenie dolnej Wisły. – Tleń. Marsz około 10 km. Czas całej ne grodzisko „Talerzyk” pochodzące Kolejne punkty na trasie wycieczki to wycieczki 7 godz. z XI w., z punktem widokowym na dolinę rezerwat „Ostnicowe Parowy Gruczna” Trasa przygotowana przez pracow- Wisły, następnie tablice wysokiej wody z rzadko spotykanym w Polsce gatun- ników Nadleśnictwa Dąbrowa we współ- w Grabowie k. Topolna, wskazujące po- kiem trawy Ostnicą Jana, Chrystkowo pracy z Zespołem Parków Krajobrazo- ziom Wisły osiągnięty podczas powodzi z zagrodą osadników holenderskich wych Chełmińskiego i Nadwiślańskie- w roku 1888, pomnik przyrody nieoży- (mennonitów) z 1770 r. Jest to obecnie go. Urozmaicona krajobrazowo trasa wionej - Źródło św. Rocha, barokowy ko- Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny Zespo- wzdłuż skarpy nadwiślańskiej. Początek ściół z lat 1681-83, zabytkowe zagrody łu Parków Krajobrazowych. Przy chacie trasy w Świeciu, koniec na parkingu w Topolinku, Gruczno - grodzisko wcze- odtworzono suszarnię i przechowalnię ścieżki dydaktycznej „Grabowiec”. Po snośredniowieczne na Górze św. Jana. owoców oraz założono kolekcję i szkół- drodze: „Diabelce”- punkt widokowy na Zwiedzimy też zabytkowy młyn z kolek- kę starych odmian drzew owocowych, nadwiślańskiej wysoczyźnie, z którego

Nadleśnictwo Dąbrowa kami roślin m. in. kruszczykiem szero- Grabowiec, przy trasie krajowej nr 1. zajmuje ponad 19 tys. ha, z tego kolistnym, lilią złotogłów i wawrzynkiem Położenie w dużym, zwartym 17,6 tys. ha stanowią lasy położone wilczełyko, „Ostnicowe Parowy Grucz- kompleksie leśnym, urokliwe krajo- na terenie województwa kujawsko- na” o pow. 27,3 chroniący zbocza doli- brazy, obecność jezior i nieskazitelnie pomorskiego, w powiecie świeckim ny Wisły z unikalną roślinnością ksero- czyste powietrze charakterystyczne w gminach: Jeżewo, Dragacz, Świe- termiczną, w tym Ostnicę Jana. dla Borów Tucholskich, tworzą ide- cie, Drzycim, Osie i Bukowiec oraz Innymi formami ochrony przyrody alne warunki do uprawiania różnego w granicach miasta Świecie. Nadle- są użytki ekologiczne (79) oraz obiek- rodzaju form rekreacji i wypoczynku. śnictwo dzieli się na 14 leśnictw. ty sieci Natura 2000: Specjalny Obszar W celu stworzenia turystom lepszych Na terenie nadleśnictwa znajdują Ochrony Siedlisk „Sandr Wdy” i Obsza- warunków do obcowania z przyrodą, się dwa parki krajobrazowe: Wdecki ry Specjalnej Ochrony Ptaków „Bory najbardziej uczęszczane parkingi i Nadwiślański oraz rezerwaty przy- Tucholskie” i „Dolina Dolnej Wisły”. wyposażono w nowe wiaty, ławy rody: „Jezioro Fletnowskie” o pow. Na terenie Leśnictwa Grabowiec i stoły. Nadleśnictwo dysponuje tak- 25,2 ha, utworzony w celu ochrony znajduje się leśna ścieżka edukacyjna, że czterema miejscami biwakowymi, unikalnej pod względem geomorfo- położona na skarpie nadwiślańskiej, z których corocznie korzystają, har- logicznym rynny jeziora, „Grabowiec” z której rozciąga się malownicza pa- cerze i grupy szkolne. o pow. 27,3 ha, obejmujący grąd zbo- norama na Dolinę Wisły. Trasa biegnie czowy z chronionymi i rzadkimi gatun- wzdłuż granicy rezerwatu przyrody

BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 31 Czarcie góry nad Wisłą. Fot. Nadwiślański Park Krajobrazowy ników Nadleśnictwa Dąbrowa. Zwiedza- nie najciekawszych miejsc Gminy Drzy- cim (kamień św. Wojciecha, elektrownia wodna Gródek, most kolejowy Leosia, Łączka Papieska, Wda, Leśnictwo Gró- dek). Część trasy pokonywana będzie pieszo, większość wozami konnymi. Po- czątek i koniec trasy w Leśnictwie Gró- dek. Na zakończenie ognisko.

Trasa nr 7. Piękno Chełmna. Wy- cieczka autokarowa, całodzienna na trasie: Tleń – Chełmno – Żur – Trzebciny – Tleń. Trasa przygotowana przez pracowni- ków Nadleśnictwa Trzebciny. Zwiedzanie Chełmna z przewodnikiem (zespół ob- warowań miejskich, Brama Grudziądz- ka, Brama Marseburska, Baszta Panień- ska, Baszta Prochowa, ratusz, zespół klasztorny, relikwie św. Walentego).

roztacza się wspaniały widok na rzekę Sartowice składają się z dwóch Wisłę i wpadającą do niej Wdę. Grzbie- osad – Sartowic Dolnych i Górnych. W XI tem Diabelskich i Czarcich Gór biegnie w. wzniesiono drewniany gród, przebu- malowniczy, ponad 10-kilometrowy dowany następnie przez Świętopełka II. szlak łączący Świecie i Sartowice. Tutej- W średniowiecznym grodzie zniszczo- sze wzniesienia, o wysokości 60-80 me- nym przez zakon krzyżacki zlokalizo- trów, to miejsce, gdzie występuje wiele wana była kaplica św. Barbary, której ciekawych i rzadkich gatunków roślin. relikwie zrabowali najeźdźcy. W miejscu Wzniesienia są porośnięte przez grą- grodu do roku 1750 stał gotycki dwór, dy zboczowe, murawy kserotermiczne, a po jego pożarze wystawiono nową a u podnóża też przez szuwar trzcino- kaplicę św. Barbary. W 1858 r. na nad- wy. Ponadto, okolica pozwala zaintere- wiślańskim wzniesieniu usytuowano sowanym „spotkać się” z chronionymi obecną kaplicę. W 1770 r. odbudowano gatunkami zwierząt. Na szczególną pałac, ale został on w dużym stopniu uwagę zasługują zwłaszcza bezkręgow- zdewastowany podczas II wojny świa- ce oraz awifauna. Powstające osuwiska, towej. Pomimo zniszczeń jest on dużą pod wpływem działalności wód podpo- atrakcją okolicy. Ta klasycystyczna bu- Zespół klasztorny Sióstr Miłosierdzia w Chełm- wierzchniowych i erozji rzecznej Wisły, dowla otoczona jest sporym parkiem nie. Fot. Janusz Flies dodają uroku tej okolicy. Najwyższym w stylu angielskim, który był uważany stokiem jest Czarcia Kazalnica. Liczy niegdyś za jeden z najciekawszych par- Nadleśnictwo Trzebciny sobie 92 m n.p.m. Według legendy miej- ków na Pomorzu. Znajdowała się w nim obejmuje 16,6 tys. ha zwartych kom- sce to upodobał sobie niegdyś diabeł oranżeria, bażanciarnia i zwierzyniec. pleksów leśnych. Stanowią one nękający tutejszych mieszkańców. Obecnie można tu zobaczyć wiele cie- bardzo ciekawy, urozmaicony pod kawych gatunków drzew, w tym i takie, względem przyrodniczym fragment którym nadano rangę pomników przy- Borów Tucholskich. Wśród wielu rody. Warto zwrócić uwagę na imponu- atrakcji należy wymienić malowniczo jące jesiony, dęby szypułkowe, miłorząb położone wśród lasów jeziora będące dwuklapowy, czy też daglezje zielone. ostoją ptactwa wodnego i wijące się Ostatnimi właścicielami Sartowic była w dolinach rzeki: Wdę wraz z dopły- rodzina von Schwerin. W 1944 r. jeden wami Prusiną i Ryszką oraz Sobinkę, z jej przedstawicieli brał udział w nieuda- które są miejscem występowania ryb nym zamachu na Hitlera, w rezultacie łososiowatych: pstrąga potokowego czego prawie całą rodzina została wy- i lipienia. W lasach spotkamy daniele, mordowana. Imieniem von Schwerina jelenie, sarny, dziki, lisy, jenoty, borsu- nazwano jeden z pomnikowych dębów. ki. Okolice zbiorników wodnych, rzek i strumieni to królestwo bobra, wystę- Trasa nr 6. W stadninie. Wycieczka pującego tutaj bardzo licznie. bryczkami i pieszo na trasie: Tleń – Gró- Cały obszar nadleśnictwa objęty dek – Bedlenki – Leosia – Gródek – Tleń. jest różnymi formami ochrony przy- Marsz 4 km, jazda bryczką 10 km. Czas rody. Obszar Specjalnej Ochrony Młody skocz po... mleko wycieczki ogółem 6 godz. Ptaków Natura 2000 obejmuje całe Trasa przygotowana przez pracow- Fot. Tomasz Stasiak 32 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY Chełmno to nieduże, liczące ok. 20 Chełmno zwie się Miastem Zabytków Spacerujemy wysokim brzegiem 440- tys. mieszkańców miasto, położone 40 oraz Zakochanych, ponieważ w jednym hektarowego zbiornika powstałego km na północ od Torunia, nad Wisłą. Na- z jego kościołów – p.w. Wniebowzięcia w wyniku spiętrzenia rzeki Wdy. Po dro- zwa Chełmna wywodzi się ze starożyt- NMP, będącym jednym z najstarszych dze możemy obserwować dobrze zanej, pochodzącej ze starogermańskie- i największych na Pomorzu, zbudowa- chowane grądy oraz ślady działalności go nazwy „Kulm”, co prawdopodobnie nym przez Zakon Krzyżacki – znajdują licznych tu bobrów. Cała ich popula- oznacza „wzgórze”. Choć Chełmno jest się jedyne w północnej Polsce relikwie cja na odcinku rzeki Wdy w granicach niewielkie, to jednak bogate w zabytki. św. Walentego. Nadleśnictwa Osie oraz wzdłuż zalewu Zachował się w nim średniowieczny W drodze powrotnej zwiedzanie szacowana jest na 400 osobników. Po- układ urbanistyczny, pięć z siedmiu nie- elektrowni wodnej w Żurze oraz spacer nadto, mamy możliwość obserwowania gdyś istniejących gotyckich kościołów, leśną ścieżką edukacyjną Nadleśnictwa wielu gatunków ptactwa wodnego oraz biało-niebieski renesansowy ratusz, ka- Trzebciny. drapieżników – kani rudej i bielika. Po mienice z XVIII i XIX w. oraz prawie cały drodze mijamy największą zatokę zale- obwód murów miejskich, jeden z naj- Trasa nr 8. Zatoki. Wycieczka piesza wu zwaną Chłopem. Następnie docie- dłuższych w Polsce. Chełmińskie zabyt- na trasie: Tleń - Zalew Żurski - Zatoka ramy do punktu widokowego na Zalew ki znajdują się na Europejskim Szlaku Chłop – Zatoki – Tleń. Długość trasy 9 km, Żurski. Tu dowiemy się więcej o historii Gotyku Ceglanego - trasie turystycznej, czas ogółem 7 godz. zalewu i o elektryfikacji Pomorza zwią- obejmującej 31 miast z siedmiu krajów Trasa wiedzie od miejscowości Tleń zanej z dwiema elektrowniami wodnymi nadbałtyckich, w których można podzi- poprzez żelazny most kolejowy z 1906 r. na Wdzie. Dalszy odcinek trasy wiedzie wiać ceglaną architekturę gotycką. na drugą stronę Zalewu Żurskiego. przez malownicze fragmenty starych mieszanych drzewostanów sosnowo dębowych. Poznajemy fragment leśnej ścieżki dydaktycznej „Zatoki”. Zakoń- czenie trasy na parkingu autobusowym. Powrót autobusami do Tlenia.

Opracowali: Joanna Bock, Karol Pawlicki, Dawid Warzyński

Noc czerwcowa Kiedy noc się w powietrzu zaczyna, Wtedy noc jest jak młoda dziewczyna, Wszystko cieszy ją i wszystko śmieszy, Wszystko chciałaby w ręce brać, Panorama Chełmna. Fot. Janusz Flies Diabeł dużo jej daje w podarku nadleśnictwo, natomiast obszar sie- Teren nadleśnictwa zdomino- Gwiazd fałszywych z gwiezdnego jarmarku, dliskowy Natura 2000 około 900 ha wany przez bory sosnowe (95,6% Noc te gwiazdy do uszu przymierza urozmaiconych krajobrazowo lasów, udziału sosny) jest bardzo atrakcyjny I gwiazdami chciałby spać. zarośli i łąk porastających dolinę rze- pod względem turystycznym i chęt- ki Wdy, strugi Sobinki oraz łąk i pod- nie odwiedzany przez mieszkańców Ja jestem noc czerwcowa mokłych gruntów leśnych. Rezerwaty dużych miast. Największe nasile- Królowa jaśminowa, nie ruchu turystycznego występuje przyrody: „Jezioro Ciche”, „Jezioro Zapatrzcie się w moje ręce, w okolicach Tlenia oraz nad jezio- Martwe” i „Jezioro Piaseczno” chronią Wsłuchajcie się w śpiewny chód! cenne zbiorowiska roślinne. Część ob- rem Trzebciny. Malowniczy Zalew szaru nadleśnictwa leży w granicach Żurski spowodował, że otoczony la- Wdeckiego Parku Krajobrazowego sami Tleń stał się jedną z najbardziej Ogniska już dogasa blask oraz Śliwickiego Obszaru Chronione- atrakcyjnych miejscowości w Borach go Krajobrazu. Ponadto, na terenie Tucholskich. Wybudowane tu w okre- Ogniska już dogasa blask, nadleśnictwa wyznaczono 29 użytków sie międzywojennym i współcześnie braterski splećmy krąg, ekologicznych i 26 pomników przyro- ośrodki wypoczynkowe oferują wiele w wieczornej ciszy, w świetle gwiazd dy, głównie sędziwych drzew. atrakcji. Rzeka Wda, wraz z dopły- ostatni uścisk rąk. Celem zobrazowania pracy leśni- wami Ryszką i Prusiną, oraz Zalew Żurski, jest cenionym łowiskiem dla ków została wytyczona w terenie leśna Kto raz przyjaźni poznał moc, ścieżka edukacyjna „Jezioro Wypalan- wędkarzy. Wda to też atrakcyjny ki”. Na kolejnych przystankach można szlak kajakowy. nie będzie trwonić słów. dowiedzieć się o budowie, hodowli, Przy innym ogniu, w inną noc użytkowaniu i metodach ochrony lasu. do zobaczenia znów.

BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 33 BAZA ZAMRZENICA mionce w pobliżu osady Sammernicz. Nadleśnictwo Zamrzenica, Przez wieki rytm życia Zamrzenicy nadawał młyn wodny, będący podsta- Zamrzenica 1A; 89-510 Bysław wą jej istnienia. Niedawno jeszcze, wy- Koordynator: Robert Piosik, kom. 602 280 504 dobyte zostały ze strugi dwa młyńskie kamienie z XIX wieku. Tak jak niegdyś przy młynie, tak Zamrzenica i okolice. kolejowa Świecie – teraz życie osady skupione jest wokół Jadąc z Tucholi do Świecia drogą Złotów z 1909 roku. nadleśnictwa, które w 2000 roku ob- wojewódzką nr 240, będącą częścią Lasy nadleśnictwa chodziło 100-lecie istnienia. Zamrzeni- popularnej trasy turystycznej z połu- położone są na po- ca położona jest w miejscu, gdzie do dnia Polski nad środkowy Bałtyk (trasa łudniowym skraju spiętrzonych w latach 60. XX w. wód Łódź – Toruń – Chojnice – Koszalin lub kompleksu Borów Brdy wpływa rzeka Kamionka. Miejsce Słupsk/Ustka), przejeżdżamy przez te- Tucholskich. Mamy to nosi miano Nogawicy i jest uważa- reny Zamrzenicy. Obszar nadleśnictwa tutaj trzy obręby leś- ne za początek Zalewu Koronowskie- położony jest pomiędzy Tucholą, Sę- ne: Świekatówko, go. W tym miejscu, w widłach Brdy pólnem Krajeńskim, Koronowem i Świe- Wierzchlas i Zam- i Kamionki zlokalizowany jest ośrodek ciem; rozciąga się na przestrzeni ok. 45 rzenica, będące nie- Koordynator Robert Piosik PTTK. km w kierunku wschód-zachód oraz ok. gdyś małymi nadleś- Zalew jest jednym z największych 25 km w kierunku północ-południe. Oś nictwami. zbiorników wodnych północnej Polski. północ-południe wyznacza linia kole- Siedziba nadleśnictwa znajduje Powstał na początku lat 60. ubiegłego jowa Bydgoszcz- Kościerzyna-Gdynia, się w Zamrzenicy, niewielkiej osadzie, wieku jako sztuczny zbiornik zalewo- stanowiąca fragment słynnej przedwo- położonej wśród lasów, nad strugą wy, po wybudowaniu zapory w Pieczy- jennej „magistrali węglowej”, łączącej Zamrzonką, u jej ujścia do Zalewu Ko- skach, koło Koronowa. Długość – ok. Śląsk z portem morskim w Gdyni (wy- ronowskiego. Początki istnienia osady 36 km, powierzchnia ok. 16 km, naj- budowana w latach 1925 – 1933). Oś datuje się na rok 1408, z którego po- większa głębokość – ok. 20 m, szero- wschód – zachód wyznacza, oprócz chodzi notatka komturów krzyżackich kość – od 100 do 1000 m, pojemność opisanej drogi nr 240, nieczynna już linia na temat brodów na rzece Brdzie i Ka- wód - ok. 81 mln. m sześc.

Zamrzenica i okolice. Fot. Styl Beata Chojęta 34 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY Żuraw z potomstwem. Woda i las. Fot. Robert Piosik Fot. Tomasz Stasiak BAZA ZAMRZENICA

Przez prawie 50 lat istnienia zbior- się piękna panorama zalewu z malowni- nika, otaczająca go przyroda, przy- BAZA noclegowa czymi zatoczkami, otoczonego lasami. stosowała się znakomicie do dość ZAMRZENICA W tej bazie planujemy zakwaterowanie jednak radykalnych zmian fizjograficz- 150 osób. nych, związanych z jego powstaniem. Współrzędne bazy: Obecnie zalew wraz z bezpośrednio N 530 28’ 12,36”, E 170 53’ 46,608” Kilka uwag organizacyjnych otaczającymi go terenami tworzy zbio- Pierwszego dnia rajdu (27 maja) rowisko bogatych, zróżnicowanych Baza noclegowa znajduje się tuż po południu, po zakończeniu tras raj- ekosystemów, stanowiąc jednocze- przy siedzibie Nadleśnictwa w Zamrze- dowych i powrocie do baz, organizuje- śnie dużą atrakcję turystyczną, skła- nicy. Jest to ośrodek wypoczynkowy my imprezę integracyjną przy muzyce niającą do aktywnego wypoczynku, „Leśne Ustronie”, rozlokowany w lesie, i ognisku nieopodal siedziby Nadleśnic- powiązanego ze sportami wodnymi bezpośrednio nad brzegiem Zalewu Ko- twa w Zamrzenicy. i wędkarstwem. ronowskiego. Zakwaterowanie uczest- Drugiego dnia (28 maja) po południu, Dawniej biuro nadleśnictwa mie- ników w domkach letniskowych typu organizujemy powtórnie spotkanie przy ściło się w ponad 100 letnim budynku Brda i Chata. Ośrodek, poza domkami, ognisku. Trzeciego dnia (29 maja) każ- z czerwonej cegły, mającym typowy dysponuje dużą stołówką z zapleczem dy, własnym transportem, udaje się na charakter budownictwa pruskiego kuchennym, bazą sprzętu wodnego, zakończenie rajdu do Fojutowa. Posiłki z końca XIX wieku, z którym kojarzy obszerną plażą z szerokimi pomostami w trakcie realizacji tras rajdowych w for- się wiele osad leśnych naszego regio- i kąpieliskiem oraz obiektem kawiarni mie tzw. suchego prowiantu będą do po- nu. Obecnie funkcjonuje tam kwatera z dużym tarasem, z którego rozciąga brania rano w bazie noclegowej. myśliwska oraz mieszkanie służbowe. Biuro działa w nowym (oddanym do użytku w 1980 roku),przestronnym budynku, zajmującym centralny punkt osady. W Zamrzenicy jest jeszcze kilka obiektów, a mianowicie: leśniczówka Zamrza, 4 budynki mieszkalne, budynek warsztatowo-magazynowy oraz położony bezpośrednio nad brzegiem Zalewu Koronowskiego, ukryty wśród sosen, ośrodek wypoczynkowy „Leś- ne Ustronie”. Do atrakcji Zamrzenicy, oprócz malowniczego położenia należą rów- nież: leśna ścieżka edukacyjna „Nad Zamrzonką”, kwatera myśliwska (poza polowaniami, również turystyczna) dla 12 osób, ogród dendrologiczny (niedawno założony), kapliczka ludowa z pnia wielkiej topoli, kalendarium historyczne, plac biwakowy z drewnianymi wiatami, dąb papieski, cis 600-lecia, tablice informacyjno-edukacyjne. Siedziba Nadleśnictwa Zamrzenica. Fot. Adam Wenda BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 35 Nadleśnictwo Zamrzenica Powierzchnia ogólna – 20.846 ha; pow. leśna – 19 458 ha, pow. grun- tów rolnych – 574 ha; kompleksów leśnych – 183. Zasięg terytorialny - 4 powiaty, 11 gmin. Podział ad- ministracyjny – 3 obręby leśne, 18 leśnictw, w tym leśnictwo szkółkar- skie. Zasoby drzewne – 5,3 mln. m3. Przeciętna zasobność drze- wostanów – 280 m3/ha. Przeciętny wiek drzewostanów – 64 lata. Rocz- ny plan pozyskania drewna – 90 tys. m3 grubizny, plus dodatkowo pozyskanie ok. 6 tys. m3 drobnicy. Pow. nadzorowanych lasów nie- państwowych - 2 569 ha. Skład gatunkowy drzewostanów: sosna – 85%, brzoza – 5%, dąb – 5%, olsza – 2%, świerk – 1%, pozosta- łe gatunki – 2%. Typy siedliskowe

lasu: Bśw – 39.9%, BMśw – 27,5%, Brama do rezerwatu „Cisy w Wierzchlesie”. Fot. Adam Wenda LMśw – 23,3%, Lśw – 4,9%, po- zostałe – 4,4%. Formy ochrony przyrody: 3 rezerwaty, 1 012 ha w 2 parkach krajobrazowych, 11 700 ha w 5 obszarach chronionego krajobrazu, 31 pomników przyrody, 369 użytków ekologicznych, 6 453 ha zaliczonych do ob- szarów Natura 2000 z dyrektywy „ptasiej”. W zasięgu administracyj- nym nadleśnictwa, warto zwrócić uwagę na kilka szczególnych atrakcji. W miejscowości Wierzchlas, niedaleko od drogi wojewódzkiej nr 240, znajduje się jeden z naj- większych w Polsce rezerwatów „Cisy Staropolskie im. Leona Wy- czółkowskiego”. Odróżnia go od innych rezerwatów cisowych (jest ich w Polsce 36), przede wszystkim największa liczba tak sędziwych okazów. Najstarsze, liczą sobie po-

nad 500 lat. Większość ma formę W zamrzenickim lesie. Fot. Robert Piosik drzewiastą. Cisy rosną tutaj w jednym z nielicznych już niestety, dość dobrze zachowanym fragmencie dawnej puszczy pomorskiej. Cis ro- śnie pod parasolem niebotycznych sosen, lip, grabów, dębów i jesio- nów. Wszystko to tworzy specyficz- ną, niepowtarzalną, monumentalną atmosferę, gdzie poczucie bliskości natury, osiąga swoje apogeum.

Trasa nr 1. Toruń – Gród Kopernika. Wycieczka autokarowa. Rano, wyjazd z bazy i przejazd autokarem do Torunia, odległego o ok. 90 km od Zamrzenicy. Czas przejazdu – ok. 1,5 godz. Na miejscu zwiedzanie miasta z przewodnikiem – ok. 3 godz. Od- wiedzamy Rynek Staromiejski, ratusz,

pomnik Kopernika, Dom Kopernika, odToruń strony Placu Rapackiego. Fot. Tadeusz Chrzanowski

36 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY W rezerwacie „Cisy Staropolskie”. Fot. Tadeusz Chrzanowski

Odpowie ci wiatr

Przez ile dróg musi przejść każdy z nas, By mógł człowiekiem się stać; Przez ile mórz lecieć ma biały ptak, Nim w końcu upadnie na piach. Przez ile lat będzie ten kanion trwał, Nim w końcu rozkruszy go czas.

Odpowie ci wiatr Wiejący przez świat Odpowie ci bracie tylko wiatr.

Pożegnania

Tak niedawno żeśmy się spotkali,

Brama do rezerwatu „Cisy w Wierzchlesie”. Fot. Adam Wenda A już pożegnania nadszedł czas. Tyle żeśmy z sobą przebywali, ul. Szeroką, ruiny zamku krzyżackiego, we Wierzchlesie, na parkingu przy re- A dziś już wspomnienia łączą nas. Bulwar Filadelfijski, średniowieczne ko- zerwacie „Cisy Staropolskie im. Leona ścioły, fontannę Cosmopolis, siedzibę Wyczółkowskiego”. Tutaj przewidujemy RDLP w Toruniu. Po zwiedzaniu miasta, krótki odpoczynek i posiłek, następnie I choć w życiu przyjdą chwile smutne, przewidziany jest ok. 2 godzinny czas zwiedzanie rezerwatu z przewodnikiem. I choć przyjdą w życiu chwile złe, wolny. Powrót do bazy noclegowej – Po około godzinnym zwiedzaniu, powrót My wspominać was będziemy mile, ok. godz. 16.00. do Bazy Zamrzenica ok. godz. 15.00. Pozdrowienia wam przesyłać swe. Długość trasy pieszej – 11,5 km. Trasa nr 2. Szlakiem cisów. Wy- My dziś z piosenką pożegnamy was, cieczka autokarowo-piesza. Trasa nr 3. Spływ kajakowy Za- Niech ta piosenka stale łączy nas, Wyjazd 27 maja, z bazy do rezerwa- mrzenica. Wycieczka kajakowo-piesza. Gdy usłyszycie tej piosenki ton tu cisów „Jeleniagóra”, położonego na Rano wyjazd do miejscowości Świt, terenie obrębu Wierzchlas, bezpośred- gdzie wsiadamy do kajaków i płyniemy Niech w sercach waszych radość budzi on. nio przy Leśnictwie Jeleniagóra. Rezer- w dół rzeki Brda. Po drodze mijamy uro- wat nosi imię nadleśniczego Kazimierza czysko „Piekło” przedstawiające wyjąt- Szlachetki, zasłużonego dla wierzchle- kowe wartości geomorfologiczne, geo- skiego leśnictwa. Tutaj zapoznajemy się logiczne, geobotaniczne oraz krajobra- krótko z biografią K. Szlachetki, następ- zowe. Następnie wpływamy do Zalewu nie zwiedzamy rezerwat. Czas przewi- Koronowskiego i płyniemy w stronę sta- dziany na „Jeleniągórę” to ok. 30 min. nicy wodnej w Sokole Kuźnicy (miejsce Z „Jeleniejgóry”, pieszo, ruszamy leśny- zakończenia spływu). mi dróżkami do wsi Lisiny. Na ile czas pozwoli, po drodze za- W środku wsi, zatrzymujemy się wijamy do malowniczych zatoczek wci- przy potężnym leju, będącym śladem nających się w leśne brzegi zalewu. po wybuchu niemieckiej „Wunderwaf- Podziwiamy piękno przyrody, licznie wy- fe” – bomby V-2. Te super nowoczesne stępujące gatunki ptaków. Jeżeli będzie- (jak na 1945 r.) bomby rakietowe, były my mieli szczęście to możemy zobaczyć wystrzeliwane z pobliskiego poligonu. bielika i zimorodka, o kormoranach nie Następnie rzut oka na zlokalizowane wspominając. JakaJaka mama...mama... przy trasie podsadzenia cisa, założone Trasa spływu przebiega pod ciekawie w ramach realizowanego przez Nadleś- skonstruowanym stalowym wiaduktem nictwo Zamrzenica, szerokiego pro- na nieczynnej już linii kolejowej Pruszcz gramu restytucji cisa i zachowania puli – Terespol. Powrót do bazy noclegowej genowej jego populacji w Wierzchlesie. ok. 16.00. Długość trasy kajakowej – Kolejny etap to krótki, kilkunastominuto- ok. 21 km. wy odpoczynek przy jeziorze Bieszewo. Po odpoczynku, ruszamy przez wieś Opracował: Adam Wenda Bieszewo i mijając po drodze stare drewniane chaty oraz figurę Świętego Rocha, zmierzamy do wsi Mukrz, skąd można zobaczyć panoramę wierzchleskiego rezerwatu cisów, od strony jeziora Mukrz...... takitaki synsyn Z Mukrza już tylko ok. 3 km i jesteśmy Fot. Tadeusz Chrzanowski i Janusz Sala

BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 37 MIASTOMIASTO oo zapachuzapachu Toruński Ratusz (fot. z lewej) i herb miasta (fot. z prawej) oruń leży nad Wisłą Tw środkowej Polsce. Żyje w nim obecnie 210 piernika tysięcy mieszkańców. piernika Szczyci się przepiękną strza Bartłomieja, jednak było za późno panoramą starego mias- na przygotowanie nowego ciasta. Wy- piek postawiono na królewskim stole. ta, którą można podzi- I stało się, że król zachwycił się dzie- łem zakochanego czeladnika. W dowód wiać z lewego brzegu uznania obdarzył go złotymi dukata- rzeki, albo z mostu mi, nadał tytuł piernikarskiego mistrza i osobiście zwrócił się do ojca Bartło- łączącego południową mieja z prośbą o zgodę na ślub Kata- rzyny i Bogumiła. Bartłomiej nie śmiał część miasta z północną Toruńska katarzynka odmówić królewskiej prośbie. Źródła Toruń założyli Krzyżacy w 1233 Torunia, tuż przy ratuszu stoi pomnik historyczne nie podają, czy młodzi żyli roku, w pięć lat po sprowadzeniu Za- tego największego spośród Torunian. A długo i szczęśliwie, wspominają jednak, konu na teren Polski, w miejscu gdzie skąd się wzięły pierniki, o których sły- że król nadał miastu Toruniowi przywilej przez kilka wieków istniał stary drewnia- szeli wszyscy Polacy? wypieku i sprzedaży pierników nie tylko ny gród słowiański. Lokalizacja nad Wi- na terenie całej Polski, ale również poza słą – największą rzeką w tej części Eu- Najpiękniejsza z legend jej granicami. Ciastka – pierniki nazwał ropy – sprzyjała szybkiemu rozwojowi głosi, że przed laty żył w Toruniu zaś „katarzynkami” od imienia pięknej miasta. Tędy przebiegał główny wodny bogaty i szanowany piekarz Bartłomiej, córki Mistrza Bartłomieja. Wkrótce szlak handlowy z Krakowa do Gdańska u którego pracował czeladnik o imieniu i dalej drogą morską do Europy Za- Bogumił. Mistrz miał piękną córkę Kata- Toruń zasłynął z wypieku smacz- chodniej i całego ówczesnego świata. rzynę, do której wzdychał młody Bogu- nych pierników, do wyrobu których Krzyżowały się tu również szlaki lądo- mił. Mimo, iż Katarzyna odwzajemniała używano trzech podstawowych skład- we biegnące ze wschodu na zachód. uczucia czeladnika, ojciec Bartłomiej ników: mąki pszennej lub żytniej, miodu Wszelkie nowinki z traktów kupieckich nie chciał słyszeć o ich ślubie. Bogu- i przypraw korzennych takich jak: szybko trafiały na stragany ustawione mił był zbyt ubogi, a Mistrzowi marzył pieprz, goździki, cynamon, imbir, gałka stale na rynku w centrum miasta. Z całą się zięć równie bogaty jak on sam. muszkatołowa i kardamon. Różni pieka- pewnością były wśród nich najbardziej Zdarzyło się, że przyjazd do Torunia rze wyrabiali różne ciasto, a receptura egzotyczne przyprawy kulinarne z róż- zapowiedział sam król. Piekarze miej- wypieku pierników była wielką tajem- nych zakątków Europy, Azji, a nawet scy prześcigali się w fantazyjnych wy- nicą, którą mistrz przekazywał swoim Afryki. piekach licząc na dogodzenie gustom czeladnikom ustnie. W średniowiecz- Gdy zapytamy współczesnego Po- królewskim. Swoje wypieki przygotował nym podręczniku medycznym zacho- laka co wie o Toruniu, odpowie bez za- również Bogumił. Kierując się wielką wał się jeden przepis na przyrządzenie stanowienia – gród Mikołaja Kopernika miłością do Katarzyny nadał im kształt piernikowego ciasta, który zaczyna i ... miasto znane z pysznych pierników. dwóch odwróconych serc połączonych się od słów: Weź miodu przaśnego ile Rzeczywiście, w 1473 roku urodził się obrączkami. Do ciasta dorzucił miodu chcesz, włóż do naczynia, wlej do niego w Toruniu Mikołaj Kopernik, genialny i tylko sobie znaną kombinację egzo- gorzałki mocnej sporo i wody; smaż po- astronom, który „wstrzymał Słońce i ru- tycznych przypraw. Dziwaczny kształt i woli szumiąc aż będzie gęsty, wlej go do szył Ziemię”. Dzisiaj w centrum starego niespotykany smak piernika oburzył Mi- miedzi, przydaj imbiru białego, goździ-

38 BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY ków, cynamonu, gałek, kardamonu, ha- nyżu... itd. Nie jest dziełem przypadku, że przepis umieszczono w podręczni- ku medycznym, ponieważ piernik miał właściwości lecznicze i z tego powodu był sprzedawany między innymi w to- ruńskich aptekach. Dawniej, podobnie jak i dzisiaj, przy- rządzano dwa rodzaje ciasta piernikowego. Do jednego z nich dodawano środki spulchniające, drugie zaś wypiekano bez tych środków. Pierniki wypie- kane z pierwszego ciasta były bardzo smaczne, miękkie, często polewane lukrem i czekoladą i były przeznaczo- ne do konsumpcji. Z drugiego ciasta natomiast wypiekano pierniki figuralne, wytłaczane z rzeźbionych drewnianych foremek. Takie piernikowe figurki (patrz: Galeria - str. 40) służyły przeważnie jako Toruń z wieżyToruń ratuszowej upominki z Torunia oraz jako słodkie zabawki i prezenty dla dzieci. Do naj- ładniejszych piernikowych figurek, któ- re znane są i dziś, należy piękna kareta z końmi,

herb Torunia przedstawiający kobietę-anioła obejmującego mury miasta oraz figu- ra–postać wielkiego Torunianina Miko- łaja Kopernika. Ciekawą i bogatą kolek- cję form piernikowych pochodzących głównie z XVII i XVIII wieku, można dziś obejrzeć w Muzeum Okręgowym, które mieści się w Ratuszu Staromiejskim. Obecnie największym w Toruniu producentem wyrobów cukierniczych, w tym głównie pierników, jest Fabryka Cukiernicza „Kopernik”, która kultywu- je i rozwija stare dobre tradycje toruń- skich pierników. Współcześni mistrzo- wie piernikarscy, podobnie jak ich śre- dniowieczni odpowiednicy, zazdrośnie możnaTu kupić legendarne toruńskie pierniki strzegą piernikarskich receptur jako największej tajemnicy. Twierdzą natomiast, że ciasto piernikarskie ze wzglę- du na swój ciemny kolor i twardą masę może stwarzać pozory powszechnego i pospolitego. Tak jednak nie jest! Przy- rządzenie piernikowego ciasta wymaga ogromnego skupienia oraz cierpliwości ze strony cukiernika. Piernik pragnie być „poważnie traktowany”, nie moż- na go lekceważyć, gdyż w przeciwnym razie nie uda się, nie wyrośnie, będzie bardzo twardy i straci swój przyjemny i tajemniczy smak, bo przecież – jak dumnie podkreślają współcześni mi- strzowie – to ciasto królów i cesarzy. Fabryka Cukiernicza „Kopernik” posiada w Toruniu kilka sklepów firmo- wych oferujących bogaty asortyment swojej piernikarskiej produkcji. Trzy z nich zlokalizowano z myślą o tury- stach w samym centrum starego miasta, w pobliżu ratusza i pomnika Miko- łaja Kopernika. Pomnik Mikołaja Kopernika na toruńskiej Wieża naprawdę krzywa Tekst i fot. Tadeusz Chrzanowski Starówce BIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY 39 toruńskie PIERNIKI

Zdjcia: Tadeusz 40 ChrzanowskiBIULETYN RDLP W TORUNIU NR SPECJALNY