vechtkroniek GEMEENTELOENEX

Uitgave van de Historische Kring Gemeente Loenen

NR. 8 MEI 1998 VECHTKRONIEK PAGINA 2

Middeleeuwen en moderne tijd

De Historische Kring VECHTKRONIEK In het deel 'De Vechtstreek' van de Utrechtse biografieën, Levens­ Gemeente Loenen verschijnt twee maal per jaar beschrijvingen van bekende en onbekende mensen uit de Vecht­ is actiefin Loenen streek, (Utrecht 1997) publiceerde B.F. van Wallene te Kockengen Loenersloot REDACTIEADRES: Nigtevecht C. J. de Kruijter een biografie over Elsabee Splintersdochter van Loenersloot. Nieuwersluis Kickestein 77 De auteur beschikte over veel meer gegevens dan hij in deze en Vreeland 3632 WK Loenen publicatie kwijt kon. Daarom schreef hij over Elsabee een meer Tel. 0294-233853 uitgebreide biografie en gaf dit artikel aan de redactie van

REDACTIE: de 'Vechtkroniek'. J. Boerstra De redactie is blij met dit verhaal over Elsabee van Loenersloot, E. E. Brandes-de Lestrieux omdat het vele gegevens bevat uit een vroege periode van het Drs. F. E. Brouwer H.F. de Groot-van den Bosch kasteel Loenersloot en zijn bewoners. Elsabee leefde van circa F.C. Jagt 1385 tot na 1448 en bracht daar een deel van haar leven door. Drs. J. j. M.A.M. Jonker- Tijdens haar leven werden de Hoekse en Kabeljauwse twisten Duynstee uitgevochten. Zij, haar vader Splinter van Loenersloot en haar man S. Verster Willem, heer van Isendoom, waren op verschillende manieren SECRETARIAAT HKGL: betrokken bij deze twisten. Verder treft u in deze aflevering enkele Mevr. S. Griffioen artikelen aan uit de moderne tijd: over de wijkindeling in Loenen in Mijndensedijk 27 3632 NT Loenen 1890 (van de streekarchivaris Fenna Brouwer), over het ontstaan Tel. 0294-231468 van het landgoed Terra Nova (van Juliette Jonker-Duynstee) en (op de achterpagina) een artikel over hoefslagpalen in Vreeland BANKRELATIE: (van Ellen E. Brandes-de Lestrieux). Rabo-Bank Loenen Rek. nr. 31.06.54.017 De redactie hoopt dat dit nummer u weer veel leesplezier zal geven, DRUK: Van Kralingen's drukkerij & uitgeverij, Loenen Hedwig de Groot

INHOUD

Elsabee van Loenersloot 3 Foto voorpagina: Wijkindeling in Loenen in 1890 17 Kasteel Loenersloot Landgoed Terra Nova 19 Collectie: Gem. Archief Loenen Hoefslagpalen in Vreeland 24 VECHTKRONIEK PAGINA 3

Elsabee van Loenersloot Splintersdr - SloWrOUWeimam-m)1

Elsabee was het enige kind van Splinter van leen hield van de Gelderse hertog, lagen zowel Loenersloot, heer van Loenersloot, Oukoop, op de linker- als de rechteroever van de Angstel. Maarssenbroek etc, ridder. Haar moeder was Daarnaast was Splinter van Loenersloot leen­ Elsabee van Zuylen van Anholt, een dochter man van de invloedrijke Hollandse edelman uit het huwelijk van Dirk van Zuylen met Mar­ Otto van Arkel, de belangrijkste leenman van griet van Baer. Deze Margriet was een telg uit de graaf van Holland; in die tijd was dat het voorname Gelderse adellijke geslacht Van Albrecht van Beieren. Baer. Elsabees jeugd werd, toen bleek dat er geen Dochter Elsabee was de laatste van het geslacht mannelijke opvolger van haar vader te verwach­ Van Loenersloot die op het slot Loenersloot ten was, meer en meer gekenmerkt door de zetelde. In tegenstelling tot haar achternicht opleiding die men nodig achtte om haar tot Elsabee van Loenersloot Hugesdochter, die vadeis opvolger te maken. kloosterlinge was in het cistercienzerinnen- Vader Splinter van Loenersloot was bij de klooster Leeuwenhorst bij Noordwijk, had geboorte van zijn dochter al ridder. Elsabee Elsabee Splintersdochter te lijden onder de werd later bij plechtige gelegenheden daardoor gevolgen van politieke gebeurtenissen in het aangeduid als "jonkvrouwe Elsabee Heer Splin­ graafschap Holland. De politieke koers van tersdochter van Loenersloot"/ maar als kind haar vader, en later ook die van haar echtge­ werd zij in het bisschoppelijk leenregister nog noot, was er de oorzaak van dat tijdens haar kortweg Elseben genoemd, en in het Gelderse leven het Loenerslootse goederencomplex met Elsken.8 slot in vreemde handen kwam. Dochter van een probleemvader Jeugdjaren Ongelukkig genoeg zaten ei enkele vetvelende Elsabee werd omstreeks 1385 geboren; dat valt smetten op de nalatenschap van vader Splinter af te leiden uit haar latere opvolging in de lenen van Loenersloot aan zijn dochter. van haar vader. Het huis Loenersloot met In de eerste plaats waren er de gevolgen van omliggend land zal het decor van Elsabees Splinteis onbeheerste en onrechtmatige optre­ geboorte en jeugd hebben gevormd. den in de jaren 1377 - 1381, dat leidde tot zijn Ooit was de "Oude Hof" van Loenetsloot met gerechtelijke veroordeling vanuit Holland en 75 morgen land vrij eigendom van de familie een hardhandige afsttaffing door de Utrechtse Van Loenersloot geweest. Maar in de 13de bisschop Arnold van Horn. Misschien teken­ eeuw hadden zij behoefte aan een machtige den zich hier al de financiële moeilijkheden af beschermer en droegen zij hun huis op aan de waar deze tak van de Van Loenersloots later graaf van Gelre, die graag zijn politieke invloed mee kampte. De overtredingen van Splinter in het langs de Vecht gelegen grensgebied van omvatten het gijzelen van personen wegens het Nedersticht wilde versterken, om de kleine overtredingen, het heffen van ongeoor­ Utrechtse bisschop te intimideren. Naar de loofde tolgelden op wegen en vaarwater en het gewoonte van die tijd kregen de Van Loener- afpersen van te hoge pachtgelden en tienden. sloots het als leen van de graaf terug. Het huis Loenersloot, op dat moment nog Eind 1372 werd Elsabees vader, Splinter, dooi steeds een Geldeis leengoed, werd in september de hertog van Gelre beleend met het slot Loe­ 1378 door troepen van de Utrechtse bisschop nersloot en wat daar bij hoorde,-" nadat zijn belegend en ingenomen. Daar Splinter daarna voorganger en broer Henrick van Loenersloot toch weer in zijn oude praktijken verviel, kinderloos was overleden. De bij het huis bepaalden de Utrechtse kapittels en de raad van horende landerijen, die Splinter eveneens in de stad Utrecht in septembei 1386 dat het huis VECHTKRONIEK PAGINA 4

Loenersloot voortaan een bisschoppelijk leen Voor het omliggende gebied bleef hij evenwel was. Het mocht niet verder versterkt worden Gelders leenman. Verongelijkt zocht Splinter en zou een open huis van de bisschop zijn. Dit naar steun in Holland. Had hij in december betekende feitelijk dat Loenersloot een bis­ 1381 nog contact met het Kapittel van Oud- schoppelijke grenssterkte werd, waar Splinter munster over de pacht van de visserij en vogela- het militair niet meer voor het zeggen had en rij van Uitermeer (het huidige Naarder- waar hij een Utrechtgezinde slotvoogd naast meer),voortaan zouden Hollandse aangelegen­ zich moest dulden. heden belangrijker voor hem zijn. Hij volgde hiermee de weg die andere edelen langs de Vecht, zoals Willem van Abcoude, Gijsbrecht (II) van Nijenrode (naaste buur van Splinter) en, wat verderop aan die rivier, Floris van Bor- selen Frankenzoon (die heer van Zuylen was en Elsabees volle neef) al bewandelden. Deze waren allen aanhangers van de Kabeljauwse partij, die in Holland tegenover de Hoekse par­ tij stond.

Hoekse en Kabeljauwse twisten De grote leider van de Kabeljauwen was Jan van Arkel, de zoon van Splinters leenheer, waar­ door laatstgenoemde onvermijdelijk eveneens in de Kabeljauwse partij werd opgenomen. Over het leenverband met Arkel, ook van Elsa­ Zegel van Elsabee van loenersloot, getekend bee, zal ik het later nog hebben. naar het enige bekende, beschadigde exem­ Aanvankelijk had Splinters toetreding tot de plaar: dat hangend aan de oorkonde waarmee Kabeljauwen zo zijn voordelen. Waarschijnlijk Elsabee zich onderwierp aan de bisschoppelijke voorwaarden voor de belening met het huis en dankzij het daardoor verkregen lidmaatschap de hofstede Loenersloot, bet charter van 16 van de grafelijke raad kon Splinter, tussen 1389 maart 1408 (Collectie charters Rijksarchief te en 1395, het huis Gunterstein bij Breukelen Utrecht, no 139-1), De ware diameter is circa met 7 morgen (6 hectare) land kopen - welk 23 millimeter. Het is een wapenzegel van een­ goed onder de Hollandse grafelijke leenkamer voudig ontwerp, zoals rond 1400 voor haar 1 5 stand gebruikelijk was. liet zegelstempel moet viel - en daarmee beleend worden. - In 1384 met groot vakmanschap zijn gesneden, getuige werd hij vermeld als baljuw van Kennemerland de zeer fijne finesses van het leeuwtje. In een en Westfriesland, een functie die normaal driepas staat het alliantiewapen De Cock van door edelen van hoge rang werd bekleed. Ver­ Isendoorn - Van Loenersloot. Het gedeelde wapenveld vertoont (voor de lezer) links het moedelijk is Splinter dus korte tijd plaatsver­ wapen van de echtgenoot: op een veld (van keel vangend baljuw geweest. Zo ook in 1391 toen [rood]) drie palen van vair (een kostbare bont­ hij in mei de Hoek Filips van Wassenaar ver­ soort), voorgesteld als omgekeerde [zilveren] ving, tot hij in oktober werd opgevolgd door de klokjes (op azuur [blauw])', met in een [gouden] Kabeljauw Jan van Arkel.1' De historici Pre­ schildhoofd een gaand [rood] leeuwtje (ken­ merk van de tak Isendoorn). Voor de lezer venier en Smit vermelden dat Splinter het bal­ rechts het bekende Loenerslootse wapen: een juwschap vervulde tot in 1394; dat is mogelijk, Andrieskruis [van keel op een gouden veld] Het want Van Arkel had die functie tot in 1392 en zegel zelf bevat uiteraard geen kleuren. daarna kan Splinter opnieuw aan bod zijn Literatuur: J. van Helmont. 1992. Gelre (Het gekomen. Gelre-wapenboek in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, Manuscript 15652-56). Eigen uitga­ Al in 1389,16 maar vooral in 1393 en 1394, ve van de schrijver. Daarin blz. 208 (=fol. 90), het wapen van Wouter van Isendoorn, en blz. was Splinter van Loenersloot actief als lid van 244 (= fol. 108), het wapen van Splinter van de grafelijke raad. ' Maar dat was een gevolg loenersloot, alsmede blz. 348 (nr. 1216) en 364 van de Hoeks-Kabeljauwse twisten. fnr. 1574). Rond 1390 was er aan het Hollandse grafelijke VECHTKRONIEK PAGINA 5

Kasteel Loenersloot, getekend door Roelant Roghman in 1647, vanaf de toegangsweg ten zuidoosten van het kasteel. Deze prent vertoont het hoofdgebouw en de voor­ burcht in de toestand zoals die in de tijd van Elsabee van Loenersloot ook was. hof een machtsstrijd gaande tussen de Kabel­ hier waarschijnlijk een persoonlijke wraakne­ jauwen en hun tegenstanders, de Hoeken. De ming op Aleid betrof van Dirk en Hugo de laatsten hadden zich daarbij gegroepeerd rond Bloot, uit de omgeving van Rijswijk afkomstige hertog Albrechts zoon, Willem van Beieren. Hollandse edelen, groeide de zaak uit tot een Deze was er op uit het grafelijke gezag van zijn politieke rel. De daders behoorden tot de vader over te nemen, daarbij tegengewerkt door Hoekse hofkliek rond Willem van Beieren. Jan van Arkel en andere Kabeljauwen in de gra­ Heel wat Hoeken, voor zover verdacht, werden felijke raad. In de broeierige sfeer van politie­ verbannen, ook Willem van Beieren zelf. Hugo ke intriges en verdachtmakingen heeft Splinter de Bloot vluchtte naar Utrecht, waar hij echter van Loenersloot te laat doorzien in welk poli­ spoedig door Kabeljauws personeel van Nijen- tiek wespennest hij was beland. In deze situatie rode, Loenersloot en Zuylen, onder leiding van ondertekende hij, met andere Kabeljauwse ede­ Jan en Dirk van Zuylen, werd ontdekt en aan­ len, de Kabeljauwse Verbondsbrief van 17 gevallen. Hij overleefde die aanslag; zijn broer oktober 1391 (de zogenaamde Tweede Kabel­ Filips werd gewond. Hun goederen werden jauwse Verbondsbrief), welke hertog Albrecht verbeurd verklaard. De Kabeljauwen bezetten moest overtuigen van hun trouw aan deze meteen alle vrijgekomen zetels in de grafelijke landsheer. raad met medestanders. In 1393 werden pas In 1392 werd in 's-Gravenhage door aanhan­ forse straffen tegen gevluchte Hoeken ten uit­ gers van Willem van Beieren een moordaanslag voer gebracht; kastelen werden geplunderd en gepleegd op Aleid van Poelgeest, geliefde van verbrand, goederen geconfisqueerd. Splinter hertog Albrecht, die op dat moment weduw­ van Loenersloot, raadslid, was hier vanaf het naar was. Ook Willem Cuser, grafelijk hof­ begin bij betrokken. De gevolgen van zijn poli­ meester, werd slachtoffer van deze gewelddaad. tieke handelen zouden voor zijn dochter Elsa- Laatstgenoemde was een aanhanger van de bee, na haar huwelijk, tot het einde van haar Kabeljauwse partij en evenals zijn vader onder­ leven merkbaar blijven. tekenaar van de Verbondsbrief. Hoewel het In 1394 verzoende hertog Albrecht zich met VECHTKRONIEK PAGINA 6

zijn zoon. Hierbij werd Splinter van Loener- (c) De heerlijkheid Snoygrevenweert in het ker­ sloot niet genoemd. Willem van Beieren zou spel Rhenen (dagelijks gerecht, tijns en tien­ echter wraak nemen. Terwijl de Hollandse ede­ den).31 len gedwongen werden tot deelname aan (d) De heerlijkheid "Up Leemkolke", zijnde Albrechts militaire ondernemingen tegen Fries­ drie hoeven land met dagelijks gerecht, tijns en land, wist Willem binnen het graafschap Hol­ tienden. land geleidelijk Van Arkels invloed terug te De bovenstaande lenen werden als belangrijk dringen. De dood van Splinter van Loenersloot beschouwd, want ze moesten in het Kapittel in 1395 kwam hem daarbij niet ongelegen. Generaal verzocht worden en werden alleen Elsabee van Loenersloot, nog minderjarig (óók met toestemming van de bisschop én het Kapit­ volgens het leenrecht), was nu wees. Tot haar tel Generaal verleend. huwelijk zou zij onder de hoede van een voogd Verdere bisschoppelijke lenen waren: staan, die haar tevens moest vertegenwoordigen (e) De tienden van Raven, met de smalle tien­ bij het verzoeken en verheffen van haar lenen den, gelegen onder de stad Utrecht.-3 (N.B. bij de graaf van Holland, de bisschop van Splinter van Loenersloot had daar ook het Utrecht en de hertog van Gelre. Voogd werd dagelijks gerecht in leen, maar dat werd bij Hugo van Loenersloot "de Oude", burger der Elsabee niet meer vermeld.) stad Utrecht, een achterneef van Elsabees (f) Een tiend, gelegen bij de kerk van Schalk­ grootvader. In feite was hij door de Utrechtse wijk. bisschop en de raadslieden van de stad Utrecht (2) Ander landbezit in het Sticht (leengoed of aangewezen, want hij deed tevens dienst als allodiaal bezit) slotvoogd van Loenersloot. Zowel Splinter als Elsabee worden vermeld als Het is niet bekend wanneer Elsabees moeder is eigenaar/gebruiker van belendend land in het overleden. De in de geschriften van de Collectie "kirspel van Vredelant, in den gerichte van Van Buchel-Booth gesuggereerde tweede Nychtevechte" (in de parochie Vreeland in het vrouw ' van Splinter van Loenersloot is in de gerecht Nigtevecht). moderne genealogische literatuur onbekend. (3) Leen van de graaf van Holland Bij de latere bisschoppelijke belening met het Het huis Gunterstein met hofstede en 7 mor­ huis Loenersloot ca. blijkt Jan van Zuylen, een gen te Breukelen.3" neef van Elsabees moeder, als enige bloedver­ (4) Lenen van de heer van Arkel (al of niet in want onder de getuigen voor te komen. achterleen van de graaf van Holland) Van hertog Albrecht kreeg Elsabee drie jaar uit­ stel om haar Hollandse lenen te verheffen; dat (a) Eén derde van de tiend van het Oudeland hield in dat zij zelf dan volgens het leenrecht van Dalem; vier blokken tienden in Dalem, 3 oud genoeg zou zijn om, samen met haar voogd zijnde een vierde. (Deze lenen lagen in het als hulder, voor het grafelijke leenhof te ver­ hertogdom Gelre.) schijnen. (b) Eén derde van de tiend van de Beemd in het Land van Arkel in Blokland.38 (c) Eén vierde van de tienden van Noorde- De inkomstenbronnen van Elsabee loos. Dit moment in haar leven geeft aanleiding tot (d) Het halve dorp Spijk, met de kerk daarin, het maken van een overzicht van de goederen en met de hoge en lage heerlijkheid. Daarin waarover de voogd van Elsabee het beheer ook het huis De Goot. Daarbij 17 kampen kreeg. Die goederenlijst ziet er zo uit: land, totaal 67 morgen, 2 hond en 38 roeden (1) Bisschoppelijke lenen (57,4 hectare), en een aantal tiendblokken, te (a) Het huis Loenersloot met 30 morgen (25,5 zamen groot 114 morgen (97 hectare). (Ook hectare) land tussen de Stevensbrugge en de dit leen lag in het hertogdom Gelre. Onder een Oukoper Zijdwinde, en het dorp met dagelijks lage heerlijkheid mochten alleen boetes als straf gerecht (lage rechtspraak), tijns en tienden worden opgelegd, onder een hoge heerlijkheid (heerlijkheid Oukoop). ook lijf- en doodstraffen.) (b) De heerlijkheid Maarssenbroek (dagelijks (5) Leen van de hertog van Gelre gerecht, tijns en tienden).30 De rond "den alden hoff tot Loenresloet" gele- VECHTKRONIEK PAGINA 7

Het Slot van IJzendoorn. Elsabee trouwde omstreek 1406 met Willem, heer van Isendoom, een Gelden edelman. Op het laatst van hun leven trokken Willem en Elsaéei zich terug op dit slot. Gewassen tekening naar C. Pronk. Uit: Het fotoalbum van IJzendoorn 1914, uitgave van het Archief- en Informatie- Centrum voor de Betuwe, het Arend Datema Instituut Ketteren 1996. Osenvorenreeks nr. 55- gen 75 morgen land (bijna 64 hectare). Deze tot binnen de grenzen van zijn eigen gebieden. strekten zich uit van de "Yndijck" tot aan het Willem van Beieren slaagde er in de Kabeljauw­ "Geyn". (N.B. Het huis Loenersloot met toe­ se invloed zover terug te brengen dat in 1400 behoren was toen een leen van de bisschop.) alle Kabeljauwen uit de grafelijke raad waren Waarschijnlijk zijn niet alle lenen van Splinter verdwenen. Jan van Arkel werd vervolgens op van Loenersloot op zijn dochter overgegaan. aanstichten van Willem van Beieren vervallen Op een lijst uit 1382 van leenmannen en lenen verklaard van zijn Hollandse en Zeeuwse lenen, onder bisschop Floris van Wevelinchoven staan waarop hij vijandelijkheden tegen Holland ten name van Splinter ook tienden in "Oude begon. Het gezag van de Hollandse graaf (op Gheyne", alsmede tienden en dagelijks gerecht dat moment nog Albrecht van Beieren) als in Bolgeriem, en tienden en dagelijks gerecht in landsheer én leenheer was onder de Kabeljauw­ Jutfaas. Deze komen niet bij Elsabee voor, of se edelen evenwel zó groot, dat Van Atkel hier­ pas na jaren. De reden hiervoor zou verkoop bij geen hulp van zijn vroegere vrienden kreeg. door Splinrer kunnen zijn tussen 1382 en Slechts zijn familieleden en in de onmiddellijke 1395. omgeving wonende leenmannen kozen zijn kant. Daaronder bevonden zich twee mannen, Johan van Herlaar en Willem van Isendoorn die weldra in Elsabees leven een rol zouden spe­ Voor de bisschop en de stad Utrecht school er len. in de opvolging op het huis Loenersloot geen De eerste was Johan van Herlaar van Meer- gevaar. Elsabee zal haar Utrechtse lenen dan wijck, leenman van Arkel, die met zijn drie ook tond 1398/99, met haar voogd als hulder, broers voor Jan van Arkel partij koos. in het Utrechtse Kapittel Generaal hebben ver­ Deze Johan van Herlaar was via zijn moeder zocht en ook ondet de gebruikelijke voorwaar­ Agnes van Oosterwijk in de derde graad ver­ den, met goedkeuring van de bisschop, hebben want aan de vermoorde Willem Cuser, wiens ontvangen. Zij was toen circa 13 jaar oud. grootmoeder Ida van Oosterwijk heette, en Rond deze tijd was de invloed van de Kabel­ zo óók aan de Van Arkels, hoewel nier bekend jauw Jan van Arkel, die zijn ooit zo machtige is hoe deze verwanrschap met de Van Arkels vader Otto in 1396 was opgevolgd, maar in ontstond. Johan van Herlaar kan zich daar­ 1392 al grafelijk trésorier was, teruggedrongen door geroepen hebben gevoeld mee te werken VECHTKRONIEK PAGINA 8

aan een wraakneming wegens het optreden van Arkel. Bijgevolg zal Willem tot de kring van de graaf jegens Van Arkel. intimi van Van Arkel zijn gaan behoren. Ver­ Daar na de dood van hertog Albrecht in 1404, moedelijk behoorde Willems vader, als Gelders Willem van Beieren zich haastte om de moor­ raadslid, al tot de kennissenkring van Johanna denaar Hugo de Bloot weer openlijk in zijn van Gulik. dienst te nemen (hoewel deze nog niet met de Willem van Isendoorn was overigens ook in het bloedverwanten van zijn slachtoffers verzoend Nedersticht wel bekend: zijn moeder was Hase was), zou Van Herlaar een reden temeer moe­ (Hadewich) van Montfoort van Heulesteyn. Zij ten hebben gehad om Arkel te steunen tegen was eerder gehuwd geweest met Wouter van Willem van Beieren. Hij behoorde immers tot Zuylen, ridder, die lid was geweest van de raad de magen van het slachtoffer. van de hertog van Gelre. Deze Wouter was De realiteit was niettemin anders. De directe een oom van Elsabees moeder. Willem van verwanten van Aleid van Poelgeest hadden nau­ Isendoorn was daardoor een halfbroer van Jan welijks actie tegen Willem van Beieren en zijn van Zuylen, ridder, heer van Natewisch en Zui- trawanten ondernomen (alleen uit de familie lestein. Deze Jan van Zuylen was dus een neef van haar moeder kwam een gewelddadige reac­ van Elsabee van Zuylen van Anholt, de moeder tie ), en van de Van Oosterwij ks is ook geen van Elsabee van Loenersloot. actie bekend. Is het toeval dat zowel het Een zuster van Johan van Herlaar van Meerwij- geslacht Van Poelgeest als het geslacht Van Oos- ck, Lijsbeth, was al in 1394 de derde vrouw van 9 terwijk als Hoeks bekend stond? de Utrechtse schepenburgemeester Frederik van Een wapenbroeder van Johan van Herlaar in Drakenborch. Deze had uit zijn rweede het Arkelse kamp was Willem van Isendoorn, huwelijk een dochter Johanna, die in 1403 de ridder, heer van Isendoorn, een hoge heerlijk­ tweede vrouw werd van Elsabees oom, "jonge" heid in Gelre, aan de rechter Waaloever, ten Hugo van Loenersloot Gijsbrechtsz, die géén oosten van Tiel. Deze gedroeg zich als verschei­ Utrechts stadsburger was." dene andere leden van de Gelderse ridderschap Het is daardoor niet vreemd dat Elsabee tijdens door, tegen betaling, actief te zijn in het leger het bestand tussen Holland en Arkel, dat van van een vreemde heer. Willem van Isendoorn november 1403 tot februari 1405 duurde, in was korte tijd in dienst geweest van Albrecht het Hollandse grensgebied Jan van Herlaar van Beieren.' Maar nu had hij bijzondere heeft ontmoet, waarschijnlijk bij het huwelijk redenen om Jan van Arkel te helpen. Hoewel van haar oom "jonge" Hugo van Loenersloot in zijn overgrootmoeder van vaderszijde, ' Mabe- 1403. Via Van Herlaar kan zij de één generatie lia van Arkel,uit de grote familie Van Arkel was oudere Willem van Isendoorn hebben leren gesproten, behoorde Willem van Isendoorn kennen. Het is niet onmogelijk dat toen al strikt genomen niet tot de maagschap die tot gesproken is over een huwelijk tussen Willem steun aan Jan V van Arkel verplicht was. Wel van Isendoorn en de verweesde Elsabee. Waar­ had Jan van Arkel familiebanden met de Gel­ schijnlijk is Jan van Zuylen (immers "half­ derse hertogelijke familie. Hij was namelijk neef" van Willem en "oom" van Elsabee) dan gehuwd geweest met Johanna van Gulik, zuster als huwelijksmakelaar opgetreden. van de hertog. Volgens de kronieken was Johanna mank en daarom beneden haar stand getrouwd. Toen zij in 1394 was overleden, ver­ Politieke problemen bleef haar dochter Maria voortaan veelvuldig Politiek lag de partnerkeuze van Elsabee nogal aan het Gelderse hof. In die tijd ging haar vader moeilijk. Midden 1402 had de stad Utrecht zijn aandacht meer en meer op Gelre richten.'2 gevolg gegeven aan het verzoek van hertog Hij kocht in Tiel en omgeving allerlei goederen, Albrecht om hem te helpen Arkel te vooral grond. Aan het Gelderse hof was Willem bestrijden. 6 De stad had daar ook zelf belang van Isendoorn een vriendelijke "oom" van bij omdat Van Arkel herhaaldelijk de vrije han­ Maria van Arkel (zo mogen we wel aannemen) delsvaart naar en van Utrecht had belemmerd. en in de directe omgeving van de heerlijkheid In 1405 sloot de bisschop met zijn ridderschap Isendoorn was hij een buurman van Jan van zich bij de grafelijke strijdmacht aan. Johan van Herlaar van Meerwij ck en Willem van VECHTKRONIEK PAGINA 9

Isendoorn waren daardoor dus verklaarde tussen graaf Willem, bisschop Frederik van vijanden van de bisschop en de stad Utrecht Blankenheim en de stad Utrecht enerzijds en geworden. Willem van Arkel anderzijds, dat tot in mei Tijdens een kort bestand gedurende de eerste 1407 zou duren. Inmiddels had men in de maanden van 1406 ontstond er tweedracht in stad Utrecht echter argwaan gekregen inzake het Arkelse kamp. Eerst werd Jan van Arkel Loenersloot. Op 8 januari 1407 bespraken door Gorinchem afgedankt; zijn zoon Willem schepenen, raden en ouderlieden de toestand. van Arkel werd de nieuwe leider, kennelijk met Zij besloten Hugo van Loenersloot als voogd goedkeuring van onder anderen Willem van van Elsabee te handhaven en hem als zodanig Isendoorn. Onderhandelingen begonnen over op het huis Loenersloot te laten blijven, ook een nieuw en langer durend bestand. Tijdens nadat Elsabee hem een schuld van tussen de deze rustige periode werd op 24 juni 1406 800 en 1200 oude schilden had voldaan, ken­ Elsabee van Loenersloot ingeschreven in het nelijk de afrekening van zijn voogdijschap. Kort bisschoppelijk leenregister ' voor die lenen, daarop bereikte de stadsbestuurders van waarvoor de goedkeuring door bisschop en Utrecht opnieuw verontrustend nieuws. Op 26 Kapittel Generaal vereist was. Als hulder, dat januari 1407 lieten zij nogmaals in het Raads wil zeggen als de man die voor haar de lenen Dagelijks Boek aantekenen dat de door hen verzocht, werd toen Johan van Herlaar van over de jonkvrouw van Loenersloot aangestelde Meerwijck genoemd. Meerderjarig geworden, voogd met het toezicht op haar was belast. had Elsabee kennelijk haar voogd zijn congé Nu was algemeen bekend geworden, dat Wil­ gegeven, maar vervolgens een voor de bisschop lem van Isendoorn, een vijand van de stad, met onaanvaardbare hulder gekozen. Vertoefde zij de jonkvrouw was getrouwd. De raad had toen al in Gorinchem bij Willem van Isen­ haar hierover ter verantwoording geroepen, doorn? Onnodig te zeggen dat tengevolge van maar zij bleef het antwoord schuldig. Zoals eer­ die persoonskeuze de beleningen niet plaats der met haar bloedverwanten was afgesproken, vonden. mocht de stad nu al Elsabees renten en pachten In december 1406 werd een bestand gesloten in het Sticht innen.

'ïï-'M Ni. V' "Ä

Kasteel Gunterstein te Bmtkelen. Het afgebeelde gebouw geeft de toestand na de herbouw in 1518 weer. VECHTKRONIEK PAGINA 10

Waarschijnlijk zijn toen ook Gunterstein en Geldzorgen alle Arkelse lenen waar de Hollandse graaf de Over de financiële gevolgen van deze episode in hand op kon leggen, geconfisqueerd. het Arkelse conflict is weinig bekend. Heeft de De raad was kennelijk ook even ongerust stad Utrechr boetes opgelegd? In ieder geval geweest over de voogd Hugo van Loenersloot: verkochr Elsabee al in maart 1408, meteen na Elsabees huwelijk met de vijandelijke edelman de belening, het bisschoppelijke leengoed "Up was misschien onder zijn voogdijschap en tij­ Leemkolke"- Iets dergelijks herhaalde zich in dens de Utrechtse deelname aan de Arkelse 1411. Toen werden de tienden van Raven ver­ oorlog gesloten. De voogd had geen huwelijk kocht. •* Men zou kunnen denken dat deze ver­ gemeld en zat wellicht in een complot. kopen incidenteel waren om - zoals bij de adel Onderzoek had evenwel uitgewezen dat hij wel vaker voorkwam - elders landbezit te kun­ onschuldig was. Hij kon dus stadsburger nen verwerven, maar het waren in dit geval blijven. voortekenen dat Elsabee met een toenemend Tijdens het bestand nam de onenigheid in geldgebrek kampre. Gorinchem roe. Willem van Arkel moest ver­ In het graafschap Holland schonk graaf Willem trekken, waarna de aanzienlijken van die stad in januari 1414 vergeving aan Hugo en Dirk de tot een vergelijk met Holland kwamen. Ook Bloot, nadat deze zich in september 1413 offi­ Johan van Herlaar van Meerwijck verzoende cieel met de bloedverwanten van hun slacht­ zich met de graaf, waarna hij het in beslag offers hadden verzoend. Maar dit was "verge­ genomen huis Ter Heul terugkreeg. Waar­ ven, niet vergeten". schijnlijk zijn Willem van Isendoorn en Elsa- De Arkelse oorlog was intussen in 1412 beëin­ bee van Loenersloot toen naar Gelre vertrok­ digd doordat graaf Willem een fors bedrag had ken; op het huis Loenersloot mochten zij niet betaald aan de hertog van Gelre. Daarvoor komen, dat had de Utrechtse raad op 21 juni moesten Gorinchem en het Land van Arkel 1407 verboden.63 overgedragen worden aan Holland. Willem van In september 1407 nam Willem van Arkel Arkel bewilligde in deze overdracht en zou de Gorinchem in. Uiteindelijk zagen de Van helft van het bedrag krijgen. Elsabee was nu Arkels er meer heil in hun goederen, Gorin­ onder de hoede van Willem van Isendoorn, die chem inbegrepen, aan de Gelderse herrog te in Gelderse dienst herhaaldelijk contact met verkopen, wanr die was toch al meer en meer Willem van Arkel had. Deze verbleef meesten­ bij de vijandelijkheden betrokken geraakt. Jan tijds in het Gelderse. In september 1415 hief van Arkel bedong daarbij wel dat vtoegere graaf Willem her leenverband mer Elsabee voor bondgenoten die hem waren afgevallen, zoals het huis Gunterstein te Breukelen op; het was Willem van Isendoorn, niet meer in Gorin­ voortaan haar vrije eigen bezit. Was dat een ver­ chem mochten komen. Een eigenaardige goeding voor haar geconfisqueerde en pas in voorwaarde, wanr de Arkelse oorlog was nu 1414 teruggegeven Arkelse lenen, waaruit zij al een Hollands-Gelderse oorlog geworden. die i aren s;een inkomsten had : Utrecht had bij de verdere strijd geen belang meer, waardoor vanaf 6 maart 1408 Elsabee Echtgenoot krijgsgevangen geleidelijk haar bisschoppelijke lenen kon aan­ Toen in 1417 de Hollandse graaf Willem (VI) vaarden. Haar echtgenoot was daarbij steeds van Beieren stierf, volgde zijn enig kind, Jaco- haar hulder. Het was hem echter niet toege­ ba, hem op. Daar zij de gehele Hoekse enroura- staan in het huis Loenersloot te wonen en daar ge van haar vader "erfde", waaronder het perso­ de positie van slorvoogd te bekleden. Om daar­ neel van het Hof te 's-Gravenhage, ontmoette in verandering te brengen diende hij eerst tien zij van het begin af aan tegenstand van de jaar Utrechts stadsburger te zijn, volgens een Kabeljauwen, die liever de broer van de graaf, regel die sedert 29 januari 1408 voor alle bis­ Jan van Beieren, als nieuwe heer zagen. De schoppelijke open huizen gold. Op 7 mei Kabeljauwen wilden waarschijnlijk de opvol­ 1408 verleende Elsabee haar man lijftocht op gingskwestie als springplank gebruiken om de "Olde Hof" met 75 morgen land in Loenen, invloed te herwinnen. Namen als Van Egmond ten overstaan van het Gelderse leenhof. en Van Arkel, de oude aanvoerders, deden weer VECHTKRONIEK PAGINA 11

opgeld. In deze sfeer voerden Kabeljauwsgezin- Verkoop van bezittingen de troepen, met in hun midden Willem van Met het verlies van Guntetstein was voor Wil­ Arkel (die onder de nieuwe politieke omstan­ lem van Isendoorn en Elsabee van Loenersloot digheden zijn vaderlijk erfgoed dacht te kun­ de ellende nog niet ten einde. Naast verdere nen heroveren) en Willem van Isendoorn, in afbetalingen aan Hugo de Bloot waren er ook november 1417 een geslaagde aanslag op de verplichtingen tot het loskopen en schade­ Gorinchem uit. Jacoba van Beieren nam deze loosstellen van eigen volgelingen en het onder­ uitdaging aan en kwam met haar trouwe aan­ steunen van de bloedverwanten van de gesneu­ hang in het veld. Daarbij waren bekende velden. Daarenboven was er nog de schade aan namen als Walraven van Brederode en onge­ verloren gegane uitrusting, wapens en paarden. twijfeld ook Hugo de Bloot, daar Jacoba per­ Hoewel Jan van Beieren vergoeding van schade soonlijk bij haar leger was. Ook een groot con­ toezegde, heeft dat waarschijnlijk geen soelaas tingent van de Utrechtse stadsmilitie volgde geboden. Het ambt van slotvoogd te Geertrui- Jacoba. Deze troepen deden op 1 december denberg, later Leerdam7 (waarbij Willem zelf 1417 een felle aanval op Gorinchem.71 Tijdens de achterstallige wedde van zijn voorganger de straatgevechten sneuvelden zowel Willem moest betalen), - het voorlopige gebruik van 7 van Arkel als Walraven van Brederode, de aan­ het goed De Enge te Kedichem en de bele­ voerder van Jacoba's troepen, en werden de ning met een ambachtsheerlijkheid in Ierse- Kabeljauwen verslagen. Willem van Isendoorn ke, het was weinig en Jan van Beieren was werd gevangen genomen, veel van zijn volgelin­ slecht van betalen. Van vóór 13 juni 1422 tot gen sneuvelden, anderen raakten met hem in nâ 19 maart 1423 was Willem van Isendoorn Jacoba's gevangenschap, waaronder Jan Splinter raad van graaf Jan van Beieren, eervol maar van Loenersloot, de bastaatdzoon van Elsabees vaak onbezoldigd. vader, en Wolter, Willems eigen bastaard­ In 1424 kreeg Willem van Isendoorn nog een zoon.' schuldbekentenis van Jan van Beieren. Ook Bij de verdeling van de buit onder de volgelin­ verder wijzen alle berichten op geldnood: de gen van Jacoba van Beieren kwam Hugo de leengoederen werden van de hand gedaan. In Bloot in een positie waarin hij nog iets van een 1426 bleef het nog bij een verpanding van Loe­ oude rekening kon vereffenen. Zeer waarschijn­ nersloot aan Gerrit van Heemskerk, heer van lijk kwam hij in het "bezit" van een belangrijke Oosthuizen. Deze verpanding aan een Kabel­ krijgsgevangene, die een hoog losgeld kon jauwse kleinzoon van Gijsbrecht II van Nijen- opbrengen: Willem van Isendoorn. Bij het rode heeft tot 1429 geduurd, want toen over­ nagaan van Van Isendoorns antecedenten heeft leed Gerrit.7" Daarna verzochten Elsabee en Hugo ongetwijfeld ontdekt dat er genoeg rede­ haar man aan de bisschop van Utrecht om het nen waren om Van Isendoorn extra te duperen. Loenerslootse leengoed (te weten huis en hof­ Deze was immers zijn tegenstander geweest in stede te Loenersloot) als leen aan Boudewijn de Arkelse oorlog, zowel in dienst van Van van Swieten te gunnen, nadat zij hun leenrech­ Arkel als van de Gelderse hertog. Bovendien ten aan deze verkocht zouden hebben. Dat was Van Isendoorn getrouwd met de dochtet stuitte op bisschoppelijke bezwaren en kreeg van een Kabeljauws lid van de grafelijke raad pas in 1435/36 zijn beslag.29 De 75 morgen dat eertijds mede had gezorgd voor de verban­ land om het huis Loenersloot was nog steeds ning van Hugo en de confiscatie van diens goe­ een Gelders leen. Elsabee verkocht dit land in deren." Het lag voor de hand dat Hugo de 1425, toen het al met een rentebrief (hypo­ Bloot nu onder andere Gunterstein opeiste, theek) van 1500 Arnhemse guldens belast geschikt als trefpunt met de Utrechtse mede­ was; bovendien had haar man daar zijn lijf­ standers van de Hoeken en als observatiepunt tocht op. Het echtpaar trok zich op het Gel­ tegenover de Van Nijenrodes. Al op 8 januari derse Isendoorn terug. 1418 bleek Hugo de Bloot in het bezit van Inmiddels waren ook andere lenen van de hand Gunterstein,' ^ dat hij prompt opdroeg aan gra­ gedaan: in november 1418 Snoygrevenweert in vin Jacoba van Beieren en als leengoed van Hol­ het kerspel Rhenen, in maart 1434 een tiende land terugontving. in Jutfaas en gerecht, tijns en tienden van VECHTKRONIEK PAGINA 12

Maarssenbroek, , beide direct na de bele­ Elsabee geweest. In het Isendoornse stamgebied ning met de ledige hand door de nieuwe bis­ was het in die jaren niet zo goed toeven, 's Win­ schop, Walraven van Meurs. In augustus 1428 ters was er herhaaldelijk wateroverlast van de droeg Elsabee met haar man Willem en haar rivier de Waal. Kruiend ijs deed de dijken zoon Jacob van Isendoorn een klein Hollands bezwijken, met rampzalige gevolgen. De kro­ leen, een vierde van de tienden van Noorde- niekschrijvers vermelden de winters van 1432 loos, dat haar familie vroeger van Arkel in leen en 1433 als perioden van rampspoed voor dit had, over aan Jan van Vianen. " Haar zoon gebied. In 1409 was de dijk tussen Tiel en Isen­ Jacob werd dus circa 1407 geboren, want dit doorn al een keer doorgebroken, maar in 1438 was de eerste maal dat hij bij een transactie van gebeurde dat daar op zeven plaatsen. Begrij­ zijn moeder als medebelanghebbende optrad. pelijk dat landbezitters toen trachtten om daar Dit leen was in augustus 1414 weer in het bezit gelegen gronden (vooral de waarden) van de van Elsabee gekomen. hand te doen. Een ander Arkels leen onderging ook dit lot: de Een laatste levensteken van slotvrouwe Elsabee éénderde van de tiend in Hoogblokland werd werd in 1448 in het Gelderse leenregister opge­ op een onbekende datum door Elsabee van de tekend. Toen verkocht zij met haar zoon Jacob hand gedaan.' Het Arkelse leen in Dalem was het goed "dat Koesant", gelegen aan de Waal nog enige tijd in het bezit van Elsabees zoon in het kerspel Isendoorn, aan Wolter, Jacobs Jacob aleer het verkocht werd. bastaardbroer. (Dit Gelders leengoed is oor­ spronkelijk waarschijnlijk een Hollands leen Weduwe in Gelderland geweest. Toen Willem van Isendoorn in 1400 In 1439 ontving Jacob van Isendoorn "dat huys in Hollandse dienst was, stond hij kennelijk bij ende heerlickheyt van Isendoorn" als Gelders Albrecht van Beieren in een goed blaadje. In leen. Zijn vader was waarschijnlijk kort daar­ april 1400, nog vóór zijn dienstreis naar Enge­ voor overleden. Elsabees dochter Maria trouw­ land, kreeg Willem alle grafelijke tienden in het de met Jelis van Riemsdijk, wiens vader in ambacht Welsingen in Walcheren, en in decem­ 1441 het goed Isendoorn kocht van Elsabees ber 1400 het leen "den Uyterwaert, geheeten zoon Jacob. Het is tekenend voor de familiever­ Kassant, in IJsendoorn.°') houdingen in die tijd dat Willem van Isen­ Daarna komt Elsabee niet meer met naam in de doorn - ondanks zijn financiële moeilijkheden - archieven voor. in zijn testament toch ook nog zijn bastaard­ Voor het leengoed Spijk met bijbehoren was zoon Wolter heeft bedacht. Deze erfde "den de eerstvolgende belening op 30 november Ochtschen Weert", die in het zuiden grensde 1450, waarbij Elsabee of haar naaste verwan­ aan de Waal en in het westen en noorden aan ten niet meer genoemd werden. We mogen "dat Koesant", welk laatstgenoemd gebied daaruit concluderen dat Elsabee vóór deze ook in het bezit was van de Van Isendoorns (zie datum overleden is. Waarschijnlijk was toen drie alinea's verder). ook haar zoon Jacob al dood. Als deze bele­ Een groot Gelders leen, dat in maart 1414 offi­ ning binnen "jaar en dag" na Elsabees overlij­ cieel op naam van Elsabee was gekomen, den plaatsvond, kan haar heengaan op begin omvatte onder meer het halve dorp Spijk met 1450 gedateerd worden. de kerk, de lage en hoge heerlijkheid en het Elsabee is dus omstreeks 65 jaar oud geworden. huis De Cloot. Daar het op de grens van Holland en Gelre lag, zal het gedurende het Epiloog Arkelse conflict betwist gebied zijn geweest. Na Elsabee van Loenersloot had een mooie naam het verdwijnen der Van Arkels werd het maar een moeilijk leven. voortaan door de Hollandse Leenkamer gead­ Haar vader had de hand gehad in het in gang ministreerd, waarbij het verdedigbare huis De zetten van politieke ontwikkelingen in het Cloot verplicht een open huis voor de hertog graafschap Holland, die - nadat Elsabee op van Gelre was! ongeveer 10-jarige leeftijd wees was geworden - Waarschijnlijk is dat huis De Cloot na de dood buiten haat gezichtsveld een voor haar catastro­ van Willem van Isendoorn de woonplaats van fale wending zouden nemen. VECHTKRONIEK PAGINA 13

In een tijd waarin landbezit voor edelen toch al Elsabee had in 1406 haar keuze gemaakt. Zij is een steeds onzekerder bron van inkomsten haar man trouw gevolgd in voor- en vooral in werd, bleek uiteindelijk haar landbezir ook nog tegenspoed. Een tegenwerping dat zij niet eens vrijwel geheel in het Hollands-Arkelse anders kon, snijdt hier geen hout. Een beroep conflictgebied te liggen. op de bisschop had wellicht tot het ongeldig Naast onzekerheid over de grootte en kwaliteit verklaren van haar huwelijk kunnen leiden. van oogsten en de resultaten van veefokkerij (en Volgens kerkelijk recht was toen één gemeen­ natuurlijk ook de marktopbrengsten daarvan), schappelijke voorouder (in de vierde graad of voor zover het tijnsen en tienden in natura nauwer verwant) van de echtelieden al voldoen­ betrof, kreeg Elsabee tijdens haar leven ook te de om een huwelijk ongeldig, en dus niet- maken met geldontwaarding. Dar gaf proble­ bestaand, te laten verklaren. Het is de vraag of men met pachters over de hoogte van de pacht de echtelieden zelf precies hebben geweten wie en de muntsoort waarin die voldaan moest zoal hun voorouders waren. Als de hedendaagse worden. onderzoeker tracht beider voorouders op te Door het Hollands-Arkelse-Urrechtse conflict sporen tot en met de betovergrootoudets, dan raakte Elsabee gedurende lange tijd het beheer blijkt dat maar ten dele mogelijk. Er is een over haar leenbezit kwijt, met derving van de duistere afstammingslijn waar misschien ook de inkomsten daaruit. Als dat al niet gebeurde, bisschop fronsend naar had kunnen kijken. Die konden plundertochten, afpersingen en een betreft de vier grootouders van Elsabees groot­ stagnerende afzet van agrarische producten de moeder van moederszijde, Margriet van Baer. tijdige afdracht van de verschuldigde pacht­ Zelfs Van Spaen, enkele eeuwen geleden de gro­ sommen verhinderen. te kenner van de Gelderse historie, wist niet meer dan dat Margriets zuster de erfdochter De militaire bezigheden van haar man Willem was van de hoofdstam. Dat geslacht Van Baer van Isendoorn brachten ook grote financiële was nog wel een Gelders adellijk geslacht van risico's mee. Was het een trots handhaven van hoge rang .... zijn riddereer, een opkomen voor familiebelan­ gen, trouw aan zijn leenheer wat hem in Kennelijk is in die richting geen poging gedaan, hoofdzaak dreef? Of ging het hem om het noch door de bisschop (die het misschien wel gewin van een geslaagde militaire actie (naast goed uitgekomen was als er een te nauwe ver­ de daggelden voor een aanvoerder, ook een wantschap was ontdekt), noch door Elsabee. aandeel in de buit en de gevangenen)? Ik heb Een scheiding van tafel en bed was in die tijd de indruk dat bij Willem al deze motieven natuurlijk mogelijk. Maar niets van dat alles samen een rol hebben gespeeld. Aanvankelijk blijkt te hebben plaatsgevonden. door Van Arkel aangeworven als aanvoerder, Zo resteert het beeld van een vrouw, Elsabee, gingen later - toen de financiële bronnen van die haar man in alle opzichten heeft gesteund, Van Arkel uitgeput raakten en het verlies van conform de normen en waarden van kerk, adel Elsabees goederen voor Willem van Isendoorn en ridderschap in haar tijd. Een vrouw om, ook merkbaar werd - de familiebelangen een steeds zoveel eeuwen later nog, alle respect voor te grotere rol spelen. In de Hollands-Gelderse hebben. oorlog over de Arkelse goederen was natuurlijk het bijstaan van de Gelderse leenheer het B.F. Walle belangrijkste. Dat kón als gunstig neveneffect hebben dat de Arkelse lenen van Elsabee onder NOTEN: de Gelderse leenheerschappij zouden kunnen komen. Eenslotte zien we in het bijstaan van 1 Dit artikel is een geannoteerde en op basis van voortgezet onderzoek uitgebreide en gecorrigeer­ Willem van Arkel - bij diens poging in het de versie van een eerder artikel van mijn hand: vaderlijke stamgebied weer voet aan de grond Elsabee Splinterdr van Loenersloot (± 1385 - na te krijgen - en in het bijstaan van Van Isen- 1448), kasteelvrouwe, in: A.A. van Baal-de Vries doorns eigen manschappen en hun gezinnen e.a. (red.). 1997. Utrechtse Biografieën - De na het Gorkumse debacle, enkele van de Vechtstreek. SPOU, Utrecht, blz. 108 - 113. 2 Collectie Van Buchet Booth (Het Utrechts Archief, ridderlijke gedragsnormen naar voren komen. voorheen Rijksarchief te Utrecht), inv. nr. 172. VECHTKRONIEK PAGINA 14

blad 732. Ook: JJ. de Geer, 1851. Proeve eener Martini Buys (Flet Utrechts Archief, voorheen geschiedenis van het geslacht Van Nyenrode. Uit Rijksarchief te IHrecht). inv. nr. 752. oorspronkelijke stukken bewerkt. Berigten van 14 Wittert van Hoogland, 1912, blz. 332. het Historisch Genootschap te (Trecht, vierde 15 H.A. van Foreest, 1965/66. Traditie en werkelijk­ deel, eerste stuk, blz. 3 - 124, in het bijzonder blz. heid. De waarheid aangaande Aleid van 85 - 86. Poelgeest. Bijdragen voor de Geschiedenis der 3 A.A. Manten, 1997. Elsabee Hugesdr van Nederlanden, deel 20. blz. 110 - 146. daarin blz. Loenersloot (vóór 1390 - 1459), kloosterzuster. In: 140. noot 1. A.A. van Baal-de Vries e.a. (red.), 1997. Utrechtse 16 \. Prevenier en J.G. Smit (Bew,), 1987. Bronnen Biografieën - De Vechtstreek. SPOU, Utrecht, blz. voor de Geschiedenis der Dagvaarten van Staten 103 - 106. en Steden van Holland vóór 1544. deel I ( 12^6 - 4 Voor het bepalen van Elsabees geboortejaar is 1433), 2de stuk: Teksten. Martinus Nijhoff, 's- uitgegaan van leenrechteiijke meerderjarigheid in Gravenhage (Rijks Geschiedkundige Publicatiën. Holland bij een leeftijd van 13 jaar en 6 weken. Grote Serie 202), blz. 310, nr. 478. Tevens: Eerste Eind 1396 was al "jaar en dag" na haar vaders stuk (1991). Lijsten en indices. Uitg. Inst. Ned. dood verstreken. Een uitstel van drie jaar Gesch. betekende dat een nieuwe "jaar en dag" periode 17 F. van Mieris, 1753-1756. Groot Charterboek der eind 1398 zou ingaan. Gedurende deze periode Graaven van Holland, van Zeeland en heeren van zou Elsabee dus 13 jaar oud zijn, wat inhoudt dat Vriesland, 4 delen. Leiden, daarvan deel III zij begin oktober 1385 geboren zal zijn. Op haar (1755), blz. 598, 602, 604. Zie ook Prevenier en 21ste verjaardag werd zij volwassen geacht. Dat Smit, 1987, blz. 328. was oktober 1406. Zij is toen kennelijk meteen 18 Waale. 1990, blz. 68 - 71. Tevens: A. Janse, 1993. gehuwd, wat begin januari 1407 in Utrecht Grenzen aan de Macht. De Friese oorlog van de bekend werd. graven van Holland omstreeks 1400. Hollandse 5 E.B.F.F. Wittert van Hoogland, 1912. Bijdragen tot Historische Reeks XIX. Stichting Hollandse de Geschiedenis der Utrechtse Ridderhofsteden Historische Reeks, Den Haag, 460 blz., daarin blz. en Heerlijkheden. Eigen uitgave, 's-Gravenhage, 109 - 122. deel 1, Ie stuk. blz. 326 (opdracht) en 331 (waar 19 Van Mieris, 1755, deel III, blz. 582. op 5 januari 1373 sprake is van Splinters gerecht 20 Waale. 1990, blz. 241. van Loenersloot). 21 Waale, 1990, blz. 241 - 243. Tevens: H.A. van 6 MJ, Waale, 1990. De Arkelse oorlog, 1401 - 1412. Foreest, 1965/66, blz. 110 - 146, alsmede van Een politieke, krijgskundige en economische dezelfde auteur Bijdragen voor de Geschiedenis analyse. Uitg. Verloren, Hilversum (Middeleeuwse der Nederlanden, deel 22. blz. 171 - 208. studies en bronnen, XVII), 300 blz., daarin blz. 3'i 22 Van Mieris, 1756, deel IV, blz.248 - 249- -65. 25 Van Mieris. 1755. deel III, blz. 602. 7 Zoals bij haar bisschoppelijke belening met 24 Prevenier en Smit, 1987, nr. 532 d.d. 8 sept. 1394. Loenersloot op 16 maart 1408 (charter nr. 139-1 Hoewel Splinter als lid van de grafelijke raad in de collectie van het Rijksarchief te Utrecht). zeker tot de vijanden van Willem behoorde, is hij 8 Wat er op duidt dat zij aan het Gelderse hertoge­ in de zoen niet vermeld. Was Willem onverzoen­ lijke hof bekend was. Zij zal haar vader bij diens lijk jegens hem of was Splinter toen al (ongenees­ bezoeken daaraan vergezeld hebben. lijk) ziek? 9 S. Muller Fz, 1891- Regesten van het Kapittel van 25 Splinter van Loenersloot stierf zeer waarschijnlijk St. Pieter. Algemene Landsdrukkerij, 's- in of voor november 1395. Vóór die datum was Gravenhage, blz. 103, regesten 581. 582 en 584. hi] al van het politieke toneel verdwenen. Op 2 10 Witten van Hoogland, 1912, blz. 330. jan. 1394 trad hij nog op als lid van de grafelijke 11 H.M. Brokken. 1982. Het Ontstaan van de raad, terwijl hij op 8 sept. 1394 al niet meer Hoekse en Kabeljauwse Twisten. De Walburg genoemd wordt bij de Kabeljauwse edelen die Pers, Zutphen, 676 blz., daarin op blz. 53: "Van van geweld gevrijwaard wTorden na de verzoe­ oudsher steunde de Hollandse politiek met ning tussen Albrecht en diens zoon Willem. Zie betrekking tot het expansiestreven in het Prevenier en Smit. 198^, blz. 336. nr. 532. Op 29 Nedersticht op adellijke heren in de omstreden december 1396 werd aan Elsabee van grenszone". Alle drie deze families waren in de Loenersloot drie jaar uitstel van leenverhef van 14de eeuw betrokken bij de Hollandse politiek, Gunterstein gegeven. Toen was dus de periode waarbij Van Nijenrode en Van Borselen in de van "jaar en dag" (1 jaar en 6 weken) verstreken Hoekse en Kabeljauwse twisten van 1350 - 1352 waarbinnen onder normale omstandigheden een hoofdrol speelden. leenverhef moest plaatsvinden. Het was natuurlijk 12 Voor de hier behandelde periode, zie Waale, opgevallen dat Splinter niet had deelgenomen 1990. blz. 81 - 83. aan Albrechts veldtocht in Friesland (aug. - sept. 13 Het tijdstip van deze transactie lag tussen 5 mei 1396) en ook geen plaatsvervanger had geleverd, 1386 (Nelle Gijsbert die Guntersdochter wordt hoewel hij persoonlijk opgeroepen was. Zie: beleend) en vóór november 1395 (Splinter Janse. 1993. blz. 254 en 384 - 399 (de zogenaam­ overleden). Splinter droeg het na koop opnieuw de wapenserie Kuinre 1396, waarin Splinter niet, aan de graaf van Holland op: Familie-archief maar Gijsbrecht. Otto en Jan van Nijenrode en VECHTKRONIEK PAGINA 15

Fioris van Borselen wel voorkomen, resp. nr. 24. 46 G. de Moor, 1988. Het cisterciënzerinnenklooster 202, 263 en 52). Leeuwenhorst (1261 - 1574) en de familie Van 26 Witten van Hoogland. 1912. blz. 333 beweert dat Poelgeest. De Nederlandsche Leeuw, maandblad Hughe van Loenersloot, die het Huis Te Velde (in van het Koninklijk Nederlandsch Genootschap Loenen) bezat, voogd van Hlsabee was. Hij bleek voor Geslacht en Wapenkunde, jaargang 105, onjuist geïnformeerd. In 1407 stelde de Utrechtse koiommen 174 - 195, vooral kolommen 177 - 182 raad nadrukkelijk dat de voogd Hughe stadsbur­ en 193 - 195. ger was. De door Wittert genoemd "jonghe" 47 De Van Oosterwijks voerden de Arkelse wapen- Hughe was dat echter niet. Zie diens uitspraak figuren in hun zegel, als teken dat zij uit het geciteerd in A.L.P. Buitelaar. 1993- De Stichtse geslacht Van Arkel stamden. Zie: Van Foreest, ministerialiteit en de ontginningen in de Utrechtse 1965/66, blz. 113. noot 8, en De Moor, 1988. Vechtstreek. Uitg. Verloren. Hilversum, blz. 321 koloml79en 181. en 359- Ook Van Buchel, in: Collectie Van 48 Janse, 1993. blz. 116 met noot 257. Buchel/Booth, inv. nr. 172, blad 732, noemt 49 Van Foreest, 1965.66, blz. 117. noot 3. Hughe Van Loenersloot d' Oude als voogd. 50 Janse, 1993. blz. 269. In het voorjaar van 1400 27 Collectie Van Buchel/Booth, inv, nr. 166. blad 103 ging hij naar Engeland om met toestemming van en inv. nr. 172. blad 732. de Engelse koning boogschutters te werven voor 28 A.W.E. Dek. 1975. De adellijke geslachten Van Albrechts tocht naar Friesland. Culemborg en Van Vianen, stammend uit de 51 Willem heette voluit Willem de Cock van heren Van Bosinchem. De Nederlandsche Leeuw, Isendoorn. Hij was een zoon van Wouter de Cock jaargang 92, kolommen 82 - 115 en 125 - 136; van Isendoorn en Hadewich van Montfoort. hierin kolom 132. Grootouders van vaderskant waren Willem de 29 A.J. Maris, 1956. Repertorium op de Stichtse Cock van Isendoorn en Arnolda van Keppel leenprotocollen uit het landsheerlijk tijdvak, I. De Woltersdochter. Een overgrootmoeder van Nederstichtse leenakten, 1394 - 1581. Ministerie vaderskant was Mabelia van Arkel (dochter van van O.K.&W,. 's-Gravenhage. blz. 205. nr. 240. Otto van Arkel. heer van Heukelom en Asperen). 30 Maris, 1956, blz. 222 - 223, nr. 254. De gemeenschappelijke Arkelse voorvader van 31 Maris. 1956. blz. 260, nr. 297. Willem van Isendoorn en Jan V van Arkel was 32 Maris, 1956, blz. 423, nr. 454. Herbaren II van der Lede. vader van Jan II en 33 Maris, 1956, blz. 144, nr. 169. Otto van Arkel. Willem van Isendoorn stond vijf 34 Maris, 1956. blz. 319, nr. 5*^. generaties van Herbaren af. Jan V van Arkel zes 35 Maris. 1956, blz. 382 - 383, nr. 411 en 411a. generaties. 36 J.C. Kort. 1996. Repertorium op de grafelijke 52 Waale. 1990, blz. ^1 en 87. lenen in het Sticht Utrecht (1204 - 1649). Ons 53 In die functie was hij collega geweest van Wouter Voorgeslacht. 51 . blz. 66 - 93, hierin blz. 69, nr. van Isendoorn, Willems vader. 468. 54 Collectie Van Buchel/Booth, inv. nr. 173. blad 37 J.C. Kort, 1985. Repertorium op de lenen van de 855. Hofstede Arkel in het graafschap Gelre (1283 - 55 Collectie Van Buchel/Booth. inv. nr. 175. blad 1647). Ons Voorgeslacht, 40 , blz. 49 - 58, hierin IO35. Zie ook noot 26. blz. 51. 56 Waale. 1990. blz. 99. 38 J.C. Kort, 1984. Repertorium op de lenen van de 57 Waale, 1990. blz. 113. Hofstede Arkel in het Land van Arkel ( 1263 - 58 Zie noten 29, 30. 31, 32, 34. 1650). Ons Voorgeslacht, 39 . blz. 196 - 223, 59 Waale, 1990. blz. 118. hierin blz. 217. 60 Gemeente-archief Utrecht (thans deel van Het 39 Kort, 1984. blz. 286. Utrechts Archief), inv. nr. 1-13. Transcriptie van 40 Kort, 1985, blz. 55 - 56. het Raads Dagelijks Boek 1402 - 1408, fol. 9ó 41 J.J.S. baron Sloet, J.S. van Veen en A.H. Martens verso. van Sevenhoven (uitg.), Register op de leenakten 61 Elsabee was overigens, via de Van Arkels, in van het Vorstendom Gelre en Graafschap gelijke mate aan Willem van Isendoorn verwant Zutphen, naar het oorspronkelijke handschrift. als Jan V van Arkel dat was. Haar betovergroot­ Daarvan het deel Lenen buiten Gelderland vader Gijsbrecht van Loenersloot was getrouwd (Uitheemsche leenen), bewerkt door J.J.S. Sloet, met een kleindochter van Herbaren II van de Uitg. P. Gouda Quint, Arnhem, 1912, blz. 32, nr. Lede. 20, Loenen. 62 Waale. 1990. blz. 119. 42 Witten van Hoogland. 1912, blz. 330. 63 Raads Dagelijks Boek 1402 - 1408, fol. 105 verso. 43 De bisschoppelijke leenadministratie is vanaf het 64 Waale. 1990. blz. 130. einde van de 14de eeuw, aanvankelijk met 65 Zie noten 29, 32. daarna 31 (de eerste beleningen hiaten, bewaard gebleven. Elsabees eerste in chronologische volgorde). beleningen zijn er niet in vermeld. 66 Raads Dagelijks Boek 1402 - 1408. fol. 118 recto. 44 Waale. 1990. blz. 95 ev. 67 Van Mieris. 1756. deel IV, blz. 248 - 249 (14 sept. 45 Ch. Noordam. 1995. Ter Heul. In: B. Olde 1413, zoen over de doodslag), 250 (10 jan. 1414, Meierink e.a. (red.). Kastelen en Ridderhofsteden vergiffenis door hertog W7illem aan daders van de in Utrecht. Matrijs. Utrecht, blz. 249 - 250. doodslag). VECHTKRONIEK PAGINA 16

68 Waale, 1990, blz. 142 en 145. 78 Van Mieris. 1756, deel IV, blz. 669. De schuldbrief 69 H.P.H. Jansen. 1966. Hoekse en Kabeljauwse was van 19 mei 1424 (Wittert van Hoogland. twisten. C.AJ. van Dishoeck, Bussum 1912, blz. 336). De schuld werd overgenomen (Fibulareeks 17), 127 blz.. daarin blz. 58 - 59. door Filips van Bourgondië op 9 maart 1425. 70 H.P.H. Jansen. 1967. Jacoba van Beieren. 79 B.F. van Wallene, 1997. Een tak van de Breukelse Kruseman, Den Haag (serie Grote figuren uit familie Van Rietvelt maakte carrière in het heden en verleden), 104 blz., daarin blz. 32 - 34. graafschap Holland. Tijdschrift Historische Kring 71 Jansen. 1967. blz. 33. Breukelen. jaargang 12. blz. 65 - 81, in het bijzon­ "2 Van Mieris, 1756, deel IV, blz. 527 en 528. der blz. 71 en 74. 73 Kon. 1996, blz. 69. Van Mieris. 1756, deel IV blz. 80 JJ.S. baron Sloet. J.S. van Veen en A.H. Martens 447 en 448. van Sevenhoven (Red.), Register op de leenakten 74 Witten van Hoogland, 1912, blz. 325. 12 februari van het Vorstendom Gelre en Graafschap 1420. Zulphen. naar het oorspronkelijke handschrift. 75 Van Mieris, 1756, deel IV, blz. 586 - 587; 13 juni Daarvan het deel Het Kwartier van Nijmegen, 1421. Willem is niet lang daar in functie geweest; bewerkt door JJ.S. Sloet en A.H. Martens van op 2 dec. 1422 nam Jan heer van Egmont de Sevenhoven, Uitg. P. Gouda Quint, Arnhem, slotvoogdij van Leerdam over tegen betaling van 1924, blz. 424, nr. 178. de schulden die Jan van Beieren bij Willem van 81 Witten van Hoogland, 1912, blz. 337. Isendoorn had. Jan van Egmont kreeg daarvoor 82 Sloet, van Veen en Martens van Sevenhoven, een schuldbrief van de hertog ten bedrage van 1924, blz. 421, nr. 176a. 4500 Franse kronen en aan achterstallige renten 83 H. van Heiningen, 1965. De Historie van het Land 4000 Franse schilden en 700 Franse kronen (blz. van Maas en Waal. De Europese Bibliotheek, Genealogisch schema, waarin 664). Op 1 januari 1423 blijkt er een geschil over Zaltbommel, 299 blz., daarin blz. 84 en 85. Willems kasteleinschap bestaan te hebben (blz. de relaties tussen de 81 Sloet, van Veen en Martens van Sevenhoven, 666 en 667). 1924, blz. 422, nr. 177. belangrijkste in dit verhaal 76 Van Mieris, 1756, deel IV, blz. 528 en 529. 85 Witten van Hoogland, 1912. blz. 333 en 334. genoemde personen worden 77 Wittert van Hoogland, 1912, blz. 336, 16 novem­ 86 B. van den Hoven van Genderen, 1997. De verduidelijkt. ber 1421. Heren van de Kerk. Walburg Pers, Zutphen, 832

Herbaten II van de Lede 1227-1243

Jar iranArke Hugo Botter van Arkel Otto van Arkel van Heukelom 1253-1264 1269-1272 N.N. Bertha van Ochten W. van Heusden Jansdr

Jan II van Arkel Dirk II N. van Arkel Jan van Heukelom Mabelia van Arkel 1269-1297 van Brederode x van Heukelom x Gijsbrecht Clemense Maria van de Leek van Loenersloot van Bosinchem Willem de Cock van Weerden berg tot Isendoorn

Jan III van Arkel Willem Hendrik - Hugo Botter Arend Wolier van Zuylen Willem de Cock 1297-1326 van Brederode van Loenersloot van Loenersloot van Heukelom x van Isendoorn N. van Stoutenöurg Mabelia van Voorrte Elsabee van Kleef Lysbeth Elsabee van de Wale Petronella vanTuyl Arnolda van Keppel van Brederode Woltersdr "^ i Jan IV van Arkel Dirk III Gijsbrecht 3 ijs brecht Hugo Geertruyd Dirk van Zuylen Wolter van Zuylen Wolter de Cock 1322-1360 van Brederode van Loenersloot van Loenersloot van Loenersloot van Heukelom van Anholt x van Isendoorn x x de Oude Ermgard van Kleef Beatrix Maria Beerte van der Aa Frederik van Margriet van Baer Hadewichvan Montfoort van Valkenburg van Cronenburg Drakenborg (2) van Heulesteyn (2) I i I Otto van Arkel Reinoud I Sp inter Hugo • Elsabee van Zuylen Jan van Zuylen Willem de Cock 1360-1396 van Brederode van Loenersloot van Loenersloot de Jonge va- Anholl van Isendoorn x x x x(2) Elisabeth van Bar Jolanda van Gennep Elsabee van Zuylen Janna van Drakenborg «— Splinter - Elsabee (F.) van Anholt * van Loenersloot van Loenersloot Splinlersdr I i Jan V van Arkel Walraven Elsabee Jacob de Cock 1362-1428 van Brederode var Lcene's oo' van Isendoorn 1417Ä Johanna van Gulik Willem de Cock in Leeuwenhorst Johanna van Isendoorn van Vianen *

Willem van Arkel 1400-1417 Ä VECHTKRONIEK PAGINA 17

De wijkindeling in Loenen in 1890

Vóór 1811 werd door de overheid niet aan voor het historisch onderzoek in het algemeen bevolkingsregistratie gedaan. Dit gebeurde in en het stamboomonderzoek (genealogie) in het zekere zin wel door de kerken, die het dopen, bijzonder. Wat voor gegevens zijn er nu eigen­ trouwen en begraven van lidmaten in registers lijk te vinden in deze oudste bevolkingstegisters? bijhielden. Tengevolge van de inlijving bij het Ftanse keizerrijk in 1810, werd ook voor het Per huis werd bijgehouden wie er woonde. gebied van het huidige Nedetland de Code Betrof het gezinnen, dan werd ook de onderlin­ Napoleon van kracht verklaard. Met als gevolg ge gezinsrelatie vermeld. Naast de achter- en dat ook hiet de burgerlijke stand moest worden voornaam, geboortedatum en -plaats, gods­ ingevoerd. Voor het gebied van de tegenwoor­ dienstige gezindte en beroep, werd ook aange­ dige provincie Utrecht geschiedde dit krachtens geven wanneer men in de gemeente werd inge­ aanschrijving van de prefect van het departe­ schreven, wanneer en waarheen men verhuisde, ment van de Zuiderzee van 10 juni 1810, met of wanneer iemand overleden was. Naast het als datum van ingang 1 maart 1811. reguliete bevolkingsregister werd na verloop van tijd ook het zogenaamde dienstbodenregis- Naast de burgerlijke stand, waarbij geboorte, ter bijgehouden. Deze benaming is enigszins huwelijk en overlijden werden vastgelegd, werd misleidend daar in een dergelijk register niet in 1850 ook het bevolkingsregistet ingevoerd. alleen dienstboden werden geregistreerd maar Zowel de burgerlijke stand als het bevolkingsre­ alle tijdelijke arbeidskrachten, dus ook bijvoor­ gister zijn rijksinstellingen die door de gemeen­ beeld polderjongens, losse landarbeiders en ten worden uitgevoerd. Vanaf 1829 werden al schippersknechten. om de tien jaar landelijke volkstellingen gehou­ In 1937/1938 ging men ovet op het zogenaam­ den, maar tot een goed bijgehouden bevolkings­ de petsoonskaartensysteem, waarbij van iedere registratie was het nog niet gekomen. Toen ech- inwoner een kaart werd aangemaakt waatop tet de nieuwe kieswet en de nieuwe provinciale- een aantal persoonsgegevens (geboortedatum en gemeentewet moesten worden ingevoerd, zag en -plaats, beroep, huwelijkse staat, kinderen, men de noodzaak van een goede bevolkingsregi­ laatste adres etc.) werden vermeld. Daarnaast stratie wel degelijk in. Bij Koninklijk Besluit waren er de zogenaamde woningkaarten waar­ van 22 december 1849 werden de gemeenten op werd bijgehouden wie er op een bepaald verplicht tot het opzetten en bijhouden van een adres woonde. Het persoonsregistratiesysteem bevolkingsregistratie, en wel met ingang van 1 bleef gehandhaafd tot in 1995 werd overgegaan januari 1850. De laatste algemene volkstelling op een geautomatiseerd systeem (Gemeentelij­ van 1849 diende als basis voor het eerste bevol­ ke Basis Administratie), waatbij de gemeenten kingsregister van 1850. (1) onderling zeer snel genoemde gegevens omtrent De bevolkingsregistratie moest plaatsvinden in petsonen kunnen uitwisselen. vastbladige registers, ingericht per buurt met een ondervetdeling op straat en huisnummer. In In de periode 1850-1890 was de gemeente Loe­ kleine gemeenten, zoals Loenen, kende men nen nog niet in wijken onderverdeeld. Men vooralsnog geen indeling in buurt of wijk, maat nummerde eenvoudigweg door, van het eerste werd een doorlopende huisnummering gehan­ huis tot het laatste huis binnen de gemeente. In teerd voor de gehele gemeente. het eerste bevolkingsregister van Loenen van 1850 kreeg het eerste huis, bij de watettoren Bij de invoering van het bevolkingsregister, kon aan de grens met Breukelen, nummer 1. Huis­ men zich natuurlijk niet voorstellen wat voor nummer 2 was Vijverhof. Hier woonde toen een waardevolle bron dit later zou opleveren Anthony Hendrik Clifford, in 1818 in Amster- VECHTKRONIEK PAGINA 18

dam geboren en gehuwd met de eveneens grens tussen de wijken A en B. te Amsterdam geboren Henriette Sophia Wilhelmina Röell. Via Nieuwersluis ging het Voor de huisnummering volgde men de vol­ dan naar het eerste huis in het dorp Loenen gende route: wijk A vanaf de watertoren waar toen de veehouder Jacobus van Schaik en (gemeente Breukelen-Nijenrode) te Nieuwer­ zijn vrouw Maria van den Oudenrijn woonden. sluis via de Rjksstraatweg, Grachtje, Stations­ Als laatste bewoner van het dorp Loenen wordt weg, station Nieuwersluis met dienstwoningen, vermeld: Willem Kruiswijk, boer, in 1785 Angstelkade, terug naar de Rijksstraatweg, Cro- geboren te Loenen. Dan komen we aan in nenburgerlaan, Dorpsstraat, Bredestraat-Zuid- Slootdijk, bij het laatste huis waar Gerrit van zijde, linksaf Rijkstraatweg tot Cronenburger- Eist en Trijntje Brouwer woonden. Vervolgens laan. Wijk B liep van de Bredestraat- ging men verder met de Ankster' ofwel de Noordzijde, Dorpsstraat, Smidsgang, Rijks­ Angstel; het laatste huis aldaar had het nummer straatweg, Grutterstraat, Brugstraat, Dorps­ 160. Tenslotte was men terug in Nieuwersluis, straat (de huidige evenzijde), Vreelandseweg waar nog wat vaartuigen lagen, die overigens (tot aan huidige nummer 27) terug naar de geen nummer kregen. (2) Dorpsstraat (de huidige onevenzijde), Kerk­ straat, Torenstraat, Molendijk, Spinnerie, Rijks­ Pas in het bevolkingsregister van 1890 werd de straatweg (richting Loenersloot), Slootdijk, gemeente Loenen verdeeld in de wijken A en B. Kerklaan. (4) Loenersloot hoorde destijds nog In een rapport over het in 1906 door de niet tot Loenen; het was tot 1964 een zelfstan­ Gezondheidscommissie voor Loenen e.a. uitge- dige gemeente. Topografische kaart gemeente voerde woningonderzoek, lezen we over de De hierboven genoemde wijkindeling heeft Loenen, 1941. indeling van Loenen: "De gemeente Loenen zeker tot aan de tweede wereldoorlog bestaan. Collectie GA. Loenen begrensd door de gemeenten Loosdrecht, Vree- Wel is de huisnummering in de wijken A en B 1819-1943, nr. 263/266 land, Loenersloot, Ruwiel en Breukelen-Nijen- in de loop der jaren nogal eens gewijzigd, bij­

-—• — —: JJJ rode, is verdeeld in voorbeeld door nieuwbouw langs de Molen­ twee wijken A en B. dijk, de Vreelandseweg en op het terrein van de Wijk A bevat de voormalige buitenplaats Rijzicht langs de Rijks­ luizen van Klein- straatweg. Helaas zijn van deze vernummerin­ Vijverhof, gelegen gen geen registers bewaard gebleven, zodat het aan de Rijksstraat­ vaak moeilijk is na te gaan met welk huidige weg van Utrecht adres een bepaald wijknummer overeenkomt! naar Amsterdam Toch levert het oude bevolkingsregister, aange­ aan de grens van vuld met andere bronnen zoals het kadaster en Breukelen-Nijenro- de oude bouwvergunningen met tekeningen, de en Loenen, tot voor de onderzoeker een waardevolle bron op aan het gemeente­ waar het gaat om de geschiedenis van de huis te Loenen. bebouwing, bewoning en de inwoners van de Wijk B bevat de gemeente Loenen! huizen van het gemeentehuis in de Fenna Brouwer, streekarchiv richting naar Vree­ and tot aan de boe- BRONNEN: renhofstede Her­ 1) R.F. Vulsma, Gehoekt van wieg tot graf. CB nr. 5. derslust en in de Den Haag 1980 richting naar Loe­ 2) Gem.archief Loenen 1819-1943, bevolkingsregisters 1860 - 1890 nersloot tot aan de 3) Gem archief Loenen 1819-1943, nr. 585. Voor een westzijde van het meer uitgebreide beschrijving van de grenzen van Merwedekanaal". de toenmalige gemeente, zie ook: Reglement van (3) De Bredestraat Politie voor de gemeente Loenen, 1907 vormde dus de Gem.archief Loenen 1819-1943, nr. 588 4) Met dank aan dhr W. Mooij te Loenen a/d Vecht VECHTKRONIEK PAGINA 19

"WAGNERIAANS" IN HAAR GROOTSHEID Terra Nova, lustoord aan de Vecht

Momenteel staat het landgoed Terra Nova ruimschoots in de belangstelling. Niet zozeer vanwege de prachtige vaar- en wandeltochten die men kan maken over het landgoed, als wel in verband met vermeende overlasr door een horecavergunning. Daarbij is de stichting en wordingsgeschiedenis van Terra Nova ook nog, in veel positievere zin, uitgebreid beschre­ ven in het vorig jaar uitgegeven boek: Levens­ beschrijvingen van bekende en onbekende mensen uir de Vechtstreek. Redenen te meer dus om ook in de Vechtkroniek enige aan­ dacht te besteden aan dit bijzondere landgoed.

Terra Nova is gesticht door Richard Heino Erdmann (Batavia 1877-1960 Loenen). Het is niet bekend wanneer Erdmann vanuir Neder­ lands Indië naar Nederland kwam, in ieder geval heeft hij hier wel gestudeerd. Na zijn stu­ die vestigde hij zich als advocaat en procureur half jaar, op 5 mei 1960, overleed Richard Richard Erdmann aan de Weesperzijde te Amsterdam (waar­ Erdmann. Bijna vijftig jaar na aankoop van en zijn eerste vrouw, schijnlijk is hij tijdens zijn arbeidzaam leven zijn eerste perceel grond, net geen 'gouden Johanna Gräper ook gepromoveerd, daar in zijn restament jubileum'... (circa 1920). wordt gesproken over de heer Meesrer Doctor Daar zij in gemeenschap van goederen waren Privé-collectie Terra Nova Erdmann). Hij trouwde met de Duitse Johan­ getrouwd, erfde Ika de helft van het gehele na Bertha Gräper met wie hij Eet avontuur vermogen van Erdmann. Dit bestond uit roe­ Terra Nova' zou aangaan. Her echtpaar leidde rende zaken (een inboedel van bijna 50.000 op dit landgoed een teruggetrokken bestaan. gulden en een posrzegelverzameling van In 1959 overleed Johanna. Daar het echtpaar 40.000 gulden voor tienduizenden guldens kinderloos was gebleven, dreigde het landgoed aan effecten, een nerro saldo van ƒ 566.491,30 bij overlijden van Erdmann verloren te gaan. en natuurlijk de onroerende goederen: het Misschien is het daardoor dat Erdmann bin­ landgoed Terra Nova Oostervecht 'bestaande nen een halfjaar na Johannas overlijden, zijn uit herenhuis, bijgebouwen, erf, tuin, park, gehele testament herriep en een nieuw testa­ water, alsmede 18 arbeiderswoningen, samen ment opmaakte. Hierin benoemde hij als eni­ groor 30 hectare, eenenveertig are, tien centia­ ge erfgename Ika Kensen, 'onverschillig of zij re plus diverse percelen akker en warer, ruim ten dage van zijn overlijden al dan niet zijn 19 hectare', het kantoor aan de Weesperzijde, echtgenote [zou zijn]'. Ika Kensen was zijn een pand in de Wolvenstraat in Amsterdam en 'buurvrouw', zij woonde op het nabijgelegen een vrijsraande villa in Bussum. Ika erfde van Slotzigt. Precies een maand na de testaments­ dit vermogen dus de helft. Aangezien in het wijziging trad hij mer de dan 59 jaar oude Ika testament nog is bepaald dat een legaat van in het huwelijk, op 12 oktober 1959 in 40.000 gulden aan Wilhelmus Ignatius Maria Bridge, Groor Brittannië. Hun huwelijk is Srolren en een jaarlijkse lijfrente aan een kind slechts van korte duur geweest: binnen een van Erdmann's zuster geschonken moet wor- VECHTKRONIEK PAGINA 20

Loenderveense plassen, en op 24 september 1910 kocht hij zijn eerste percelen, in totaal 3920 m2, van Jan Jacob Griffioen, watermole­ naar te Loenen, voor de somma van 1.000 gul­ den. In de bijna twintig jaren daarop volgden nog 21 aankopen van percelen grond en water (legakkers en petgaten), ontstaan door jaren­ lange vervening in dit gebied. Het betrof uit­ eindelijk zo'n 50 hectare moerassig land, onge­ schikt om op te wonen. Om dit probleem op te lossen kwam Erdmann in 1910 met de gemeente Amsterdam tot een overeenkomst: Amsterdam mocht voor de komende 15 jaar het gebied gebruiken om huisvuil op te stor­ ten. Het op die manier ontstane nieuwe land (Terra Nova) werd bedekt met vruchtbare aar­ De rozentuin met op de de en beplant met een grote variëteit aan achtergrond het zeven­ bomen, heesters en struiken. Er werden een tiende eeuwse Amsterdamse huis, dienstwoningen, stallen en bijgebouwen barokke grachtentuinhuis. gebouwd. Tuinen werden aangelegd, elk met De godin Hebe staat op een eigen thema: een Japanse tuin met pagodes, de voorgrond. lantaarns, speciaal geïmporteerde bomen en Privé-collectie Terra Nova struiken; een Engelse rozentuin met circa 2500 soorten struikrozen; een Franse tuin; een beel­ den, erfde Ika bijna 180.000 gulden aan con­ dentuin. Deze werden verbonden door laantjes tanten. Niet mis, naar het schijnt, maar het en bruggetjes, en gedecoreerd met prieeltjes en zou bij lange na niet voldoende blijken om het tuinornamenten. De aanleg van de tuin was landgoed naar behoren te kunnen onderhou­ naar Erdmann's eigen idee, waarschijnlijk geïn­ den. spireerd door landschapsarchitecten als le Notre en Zocher en door de aanleg van het landgoed 'Nieuw land' Haarzuilens in die tijd. Volgens de heer Leicher, Terug nu naar het ontstaan van Terra Nova. secretaris van de Stichting Terra Nova en auteur Erdmann was een groot natuurliefhebber en van de biografie van Erdmann, is de gehele toen hij naar Nederland kwam wilde hij zich inrichting van de buitenplaats onder andere vestigen in de natuur, vlakbij Amsterdam, op gebaseerd geweest op het begrip 'liefde': een een plek waar hij ook zijn beeldencollectie kon pontje leidde de bezoeker naar het 'liefdesei­ tonen. Zijn oog viel op het gebied van de land'; het theehuisje daar ter plekke heette 'Tony's lust' (waarschijnlijk naar een nichtje van Erdmann); een berceau werd aangelegd: een liefdeslaantje in een bocht zodat geliefden uit het zicht bleven en een aantal Amor- en puttibeelden werden neergezet. Vijf tuinlieden onderhielden elke dag de schitterende tuinen met hun smetteloze kiezel- en cementpaden, strakgesnoeide heggen en gladgeschoren gazons. Een uitermate geldverslindend gebeu­ ren, dat dan ook een zeer groot deel van het Familie en vrienden konden vermogen van Erdmann opslokte. Om het zich zelß op een strandje aan onderhouden van het landgoed te kunnen de rand van het water bekostigen, verkocht hij regelmatig stukken van vermaken...! zijn uitgebreide kunstcollectie waardoor het Privé-collectie Terra Nova VECHTKRONIEK PAGINA 21

De goed onderhouden gazons, buxusbeggen en kiezelpaden voeren de blik naar de

Privé-collectie Terra Nova eens zo museaal ingerichte huis dat Erdmann Romaans 12de eeuws doopvont uit een katho­ had laten bouwen een steeds leger en vervalle­ lieke kerk uit Antwerpen, de tafel waaraan ner indruk maakte. De financiële nekslag voor Napoleon de benoeming van zijn broer Lode- het landgoed kwam echter na zijn dood. Daar wijk Napoleon tot koning van Holland onder­ Erdmann verzuimd had een aanvraag in te die­ tekende in 1806, beelden van de vier jaargetij­ nen om het landgoed onder de Natuurschoon- den uit een Brabants klooster, Chinese wet te laten vallen, moesten zijn erven succes­ fonteinen, Fo-honden en bloembakken, een sierechten betalen. Om deze te kunnen voldoen Indiase pagode, Japanse tuinlampen, 17de moest een veiling gehouden worden van bijna eeuwse Hollandse Renaissance leeuwen en een 100 stuks van de tuininrichting. geheel 17de eeuws tuinhuis van een Amster­ dams grachtenpand. Verder bestond de collectie Veiling uit terra cotta, zand- en hardstenen, marmeren, Tijdens de wandel- en vaartochten die men nu houten en loden tuinbeelden, ijzeren en houten kan maken over het landgoed zijn nog enkele tuinbanken en -ameublementen, arresleden, 'abeelden te zien. Toch is het geheel een zonnewijzers en zelfs een houten marmotten- €rm van wat het ooit geweest is. Dit blijkt huisje in de vorm van het Rijksmuseum! De onder meer bij het doorlezen van de catalogus kijkdagen voorafgaande aan de veiling werden van de veiling door Mak van Waay, op 15 mei tegen de verwachting in overstelpend druk 1961, 'omvattende de tuinbeelden, tuinvazen, bezocht. Door veel Amsterdammers vooral, die een Amsterdams grachtentuinhuis (Louis uit waren op een bijzonder koopje en door een Quinze), tuinmeubelen etc. behorende tot en groot aantal localen, die nu wel eens wilden zich bevindende op het landgoed Terra Nova te zien wat zich al die jaren achter die muren en Loenen aan de Vecht'. Uit de omschrijving van gesloten hekken bevond. de tuinbeelden blijkt dat de inrichting van de tuinen niet alleen het thema 'liefde' uitstraalde. Nieuwe inkomstenbronnen Een grote algemene interesse van Erdmann De opbrengsren van de veiling waren niet vol­ blijkt uit de enorme diversiteit aan voorwerpen doende. Vastbesloten de buitenplaats als zoda­ van alle soorten materialen. Zo stonden er een nig in stand te houden, probeerde Ika op ver- VECHTKRONIEK PAGINA 22

schillende manieren dit voor elkaar te krijgen. gedeelte van de buitenplaats ter beschikking te Zij werd hierin bijgestaan door haar schoon­ stellen aan een nog op te richten onderneming zoon, Daan van Leeuwen Boomkamp sr, die die op Terra Nova een permanente bomen- in 1965 met zijn vtouw (Ika's dochter) ook op en plantenshowtuin zou aanleggen en ex­ het landgoed kwam wonen. In verband met ploiteren. Dit plan stuitte echter op teveel hun komst werden de garage en het logeerhuis bezwaren van het benaderde bestuur van Plant tot woning verbouwd. In 1960 al overwoog Propaganda Nederland te Boskoop. Om vol­ Ika circa 25 hectare, gelegen aan de noordzijde doende bezoekets te trekken zou men namelijk van het huis, te verkopen om op deze wijze te een kermis aan de tentoonstelling moeten toe­ trachten de rest van het landgoed in stand te voegen! In de tussentijd was Ika ook bezig met kunnen houden. Gezien het feit dat het gehele de verkoop van privé bezittingen aan Louis de terrein was opgenomen in het uitbreidingsplan Bie, partner in een public relations kantoor in van de Gemeente Loenen, zou dit verkaveld New York en woonachtig in Bloemendaal. In kunnen worden voor de bouw van minimaal de correspondentie over de verkoop ging het drie tot vier landhuizen. Een jaar later kwam over een Loosdrechts servies ter waarde van zij echter terug op deze mogelijkheid. Zij 40.000 gulden, kostbare bierpullen, kanonnen maakte in 1961 het Rijtuigmuseum te Leek van 4.000 gulden per stuk en een bijzonder (Gt) op Terra Nova opmerkzaam, nadat ze had altaarstuk van Frederico de Vinci. Bovenop Eén van depaviljoentjes op vernomen dat dit museum een terrein in het alle problemen speelde in die tijd nog een het landgoed. midden van het land zocht. Tegelijkertijd werd groot probleem; dat van een veel te hoog waterpeil. Door de lage ligging van Terra Nova Privé-eollectie Terra Nova gesproken over de mogelijkheid een groot in het Loenderveens waterschap en het extreem hoge waterpeil in die tijd, stond een groot deel van het landgoed onder water. Hier­ door verzakte de grond, werd ernstige schade toegebracht aan de cementen tuinpaden en de kunstwerken en zou een groot deel van de beplanting, rozenperken e.d. verloren gaan. Correspondentie met het waterschap Loender- veen, Gedeputeerde Staten van Utrecht en de gemeente Amsterdam mocht niet baten. Gezien de belangen van de Amsterdamse watervoorziening konden geen maatregelen tot verlaging van het waterpeil genomen worden. (Dit probleem speelde overigens al langer, al in 1946 vond correspondentie over dit onderwerp plaats tussen Erdmann en de Gemeente Waterleiding van Amsterdam). Alsof dit nog niet genoeg was, werd voor een ander lucratief plan, het plaatsen van een twintigtal luxe caravans, geen vergunning afgegeven door het Plassenschap Loosdrecht en omstreken. Dit terwijl al veel in kannen en kruiken was: er waren een groot aantal gegadigden op diverse advertenties afgekomen en men was al bezig met het treffen van nood­ zakelijke voorzieningen als watertoevoer e.d. Deze hele procedure duurde bijna twee jaar. In de tussentijd bood Ika in oktober 1965 de helft van Terra Nova aan Prins Bernhard aan, voor behuizing van Prinses Margriet. Al snel VECHTKRONIEK PAGINA 23

keeg zij echter het antwoord dat er geen plan­ dere en schone water leven vele, waaronder nen waren om voor Margriet iets te kopen. beschermde, vissoorten. Het landgoed heeft Het waren barre tijden voor Terra Nova, dat in een grote landschappelijke waarde vanwege de de decennia daarna ook nog geteisterd werd herkenbaarheid van de diverse bodemgradiën­ door stormen en iepziekte. Nadat door een ten en de karakteristieke parkaanleg en radioprogramma bekendheid werd verkregen beplanting. Romantisch is het landgoed, met voor een natuurwandeling op Terra Nova, zijn waterpartijen, bomen, rozentuin en werd begonnen om naar Engels voorbeeld rhodondendrons. Alleszins de moeite waard groepen belangstellenden rond te leiden. En voor een wandel- of vaartocht, uniek als loca­ hiermee begon de wedergeboorte van Terra tie voor een feest. Of, zoals een Amerikaans Nova! recensist ooit schreef over Terra Nova: 'zij concurreert met Monets tuinen in Giverny en Natuurmonument kan eigenlijk alleen beschreven worden als Om het debacle van het betalen van successie­ Wagneriaans in haar grootsheid'. rechten niet nog eens mee te maken, is in het begin van de jaren negenrig bij Natuurmonu­ J. Jonker-Duynstee menten een verzoek ingediend om Terra Nova als beschermd natuurgebied aan te wijzen. In LITERATUUR: 1993 vond die aanwijzing plaats. Uit de moti­ - J. Leicher, Richard Erdmann. In: Utrechtse Biografieën, vatie hiertoe blijkt de grote variatie in zowel De Vechtstreek, Utrecht 1997 grondsoort, flora als fauna. Uniek in Neder­ - Huisarchief Terra Nova - Terra Nova, motivatie voor aanwijzing als Beschermd land is bijvoorbeeld dat een intact laagveen Natuurgebied (inventarisatie flora en fauna), 1993 plassengebied mer legakkers en pergaten - Catalogus van de openbare veiling 140A omvattende de onmiddellijk grenst aan rivierklei afzettingen. tuinbeelden, tuinvazen, een Amsterdams grachtentuinhuis Verder is het landgoed een leef- en broed­ (Louis Quinze), tuinmeubelen etc. behorende tot en zich terrein voor zeldzame moeras- en watervogels bevindende op het landgoed 'Terra Nova' re Loenen aan de van internationale betekenis. Het is een Vecht, Mak van Waay, 15 mei 1961. - Gourmet, the Magazine of good living, z.j. geschikt leefgebied voor beschermde dieren als - De geschiedenis van het landgoed 'Terra Nova', Loenen de otter, ringslang en heikikker, en in her hel­ 1989

Twee niet meer bestaande bruggetjes. Het landgoed had vele van deze bruggen die de legakkers met elkaar verbonden. Privé-collectie Terra Nova VECHTKRONIEK PAGINA 24

Hoefslagpalen in Vreeland

Enige tijd geleden kwam aan het licht dat twee hardstenen palen op het Ketkplein te Loenen afkomstig waren uit Vreeland. Ze werden vermoedelijk geruimd bij de aanleg van de zuidelijke afrit van de provinciale weg naar Vreeland, opgeslagen op de gemeentewerf en later op het Kerkplein neergezet. In deze palen bleken de letters HvV te zijn ingebeiteld. Dit zijn de initialen van de Heer Hooft van Vreeland, één van de telgen uit de familie Hooft, die vanaf 1736 gedurende circa twee eeuwen Vrijheren van Vreeland waren. In de monumenten-inventarisatie van 1987 worden deze palen beschreven als 'hoefslag- palen'. Deze palen markeerden vroeger een dijkvak waarvoor de eigenaar onderhouds­ plichtig was. Om te weten wie de eigenaar was van 'het Plantagehuis' en de Zijldijk. Ook een werd zijn naam en soms ook zijn wapen in de oude binnendijk, ooit versterkt met aarden palen gebeiteld. vestingwallen waarbinnen de stad Vreeland Tot de bezittingen van de familie Hooft lag, behoorde rot dit bezit: het Jubileumlaantje behoorde destijds een gedeelte van de buiten­ en Boerenlaantje. Het lijkt dan ook aanneme­ dijk langs de afgesneden Vechtarm, nu de tuin lijk dat de hoefslagpalen op één van deze dij­ ken hebben gestaan. Een identieke paal werd, verscholen tussen brievenbussen, nog op het Boerenlaantje aangetroffen.

Nadat de herkomst van de verdwaalde palen bekend werd, heeft de gemeente ze in mei 1997 teruggebracht naar Vreeland waar ze op de oude dijken van het Boerenlaantje en de Kneuterdijk zijn herplaatst. Omdat de Kneu- terdijk destijds niet tot de bezittingen van de familie Hooft behoorde, is plaatsing van één van de palen op genoemde dijk hisrorisch gezien niet correct, maar als markering van een oud dijkenstelsel en als herinnering aan de Heren van Vreeland zeker verantwoord.

Ellen E. Brandes-de Lestrieux

Hoefilagpaal op de Kneuteriijk. Foto's: W.F. Kuijper te Loenen