HALINA KONOPACKA – Z RADOŚCI ŻYCIA – WYSTAWA
HALINA KONOPACKA Z RADOŚCI ŻYCIA – WYSTAWA
HALINA KONOPACKA fROM the joy of life – EXHIBITION SPIS TREŚCI Table of Contents
6 Andrzej Kraśnicki Złota dama The Golden Lady 10 Order Orła Białego Order of the White Eagle 12 Monika Myszkowska Rola sportu w II Rzeczypospolitej The Role of Sport in the II Polish Republic 18 prof. Ryszard Wryk / dr Robert Gawkowski Historia na dwa głosy A Story in Two Voices 30 dr Krzysztof Zuchora Poetyka sportu Poetics of Sport 32 prof. Anna Nasiłowska Poetka Poetess 36 dr Iwona Grys Konopacka w anegdocie Konopacka Through Anecdotes
2 42 dr Maria Rotkiewicz Wchodzenie w opowieść Intervening in a Story 48 Olga Cygan Mierzenie się z przestrzenią Coping with Space 58 Anna Kowalczyk Kobieta sportowa Woman of Sport 62 dr Przemysław Strożek Utrwalić ruch Recording Movement 66 Kalendarium wydarzeń Calendar of Events 68 Legenda wciąż żywa The Legend Lives On 80 Biografia Haliny Konopackiej Z radości życia. Halina Konopacka (autor Maria Rotkiewicz, Wydawnictwo BOSZ, Olszanica 2018) Biography of Halina Konopacka Z radości życia. Halina Konopacka (by Maria Rotkiewicz, published by Wydawnictwo BOSZ, Olszanica 2018)
3 Halina Konopacka – Z radości życia – wystawa Halina Konopacka – From the Joy of Life – ExHibition Katalog wystawy Konopacka z radości życia Exhibition Catalogue
Publikacja przygotowana z okazji wystawy multimedialnej Konopacka z radości życia (Galeria – 1, Centrum Olimpijskie, Warszawa) Developed for the Konopacka from the Joy of Life multimedia exhibition (Galeria -1, Olympic Center in Warsaw)
Redakcja / Editors: Olga Cygan, Katarzyna Deberny, Magdalena Garlej, Iwona Marcinkiewicz, Monika Myszkowska, Grażyna Rabsztyn
Korekta / Proofreading: Marta Wilińska, Kamila Grzeszczak
Tłumaczenie / English translation: PALABRA, Warsaw
Opracowanie graficzne i DTP / Layout and DTP: Magdalena Limbach
Dokumentacja fotograficzna /Photographic documentation: Szymon Sikora, Jacek Kucharczyk, Leszek Fidusiewicz
4 W publikacji wykorzystano fragmenty wystawy wg opracowania Studia Projektowego Rzeczyobrazkowe, fotografie z książki Marii Rotkiewicz Z radości życia. Halina Konopacka (Wydawnictwo BOSZ, Olszanica 2018) oraz skany listów dzięki życzliwości prof. Ryszarda Wryka This publication contains selected works presented at the exhibition based on graphic design by Rzeczyobrazkowe Studio, photographs from Maria Rotkiewicz’s book Z radości życia. Halina Konopacka (Wydawnictwo BOSZ, Olszanica 2018) and scans of letters courtesy of Professor Ryszard Wryk
Druk i oprawa / Printing: Studio Pryzmat
© Copyright: Polski Komitet Olimpijski Polish Olympic Committee
Warszawa 2018 / Warsaw 2018 ISBN: 978-83-942901-5-3
5 Andrzej Kraśnicki Prezes Polskiego Komitetu Olimpijskiego President of the Polish Olympic Committee Złota dama The Golden Lady
Polski Komitet Olimpijski zorganizował wysta- The present exhibition has been organised wę z okazji 90. rocznicy zdobycia pierwszego by the Polish Olympic Committee to mark the złotego medalu olimpijskiego dla Polski przez 90th anniversary of winning the first Olympic Halinę Konopacką w rzucie dyskiem podczas gold medal for Poland by Halina Konopacka Igrzysk IX Olimpiady w Amsterdamie w 1928 in the discus throw competition at the Games roku. W stulecie odzyskania przez Polskę nie- of the IX Olympiad in Amsterdam in 1928. podległości sukces polskiej lekkoatletki świę- On the 100th anniversary of Poland regain- tujemy zatem podwójnie. Biało-czerwonej ing independence, the athlete’s success is fladze wciąganej na maszt podczas ceremonii celebrated again a very important reason: for medalowej, po raz pierwszy w historii towa- the first time theDąbrowski's Mazurka, which rzyszył Mazurek Dąbrowskiego, który hymnem only became the national anthem a year be- narodowym został uchwalony rok wcześniej. fore, was performed at the medal-giving cere- Halina Konopacka zatem stała się dla polskie- mony. Halina Konopacka became a symbol of go sportu symbolem sukcesów narodowych, Poland’s success in sports and demonstrated a także potwierdziła istnienie Polski w świecie. the state’s re-emergence. It was of vast impor- Dla naszej młodej wówczas niepodległości tance to our very young independence. miało to duże znaczenie. To the Polish Olympic Movement, the Przyznanie zatem Orderu Orła Białego – award of the Order of the White Eagle – Po- najwyższego odznaczenia państwowego przez land’s highest order – to Halina Konopacka Prezydenta RP Andrzeja Dudę Halinie Kono- by President Andrzej Duda is a long-awaited packiej w stulecie niepodległości – dla Polskie- mark of appreciation for the athlete’s out- go Ruchu Olimpijskiego jest długo oczekiwa- standing achievements. Halina Konopacka nym uznaniem dla czynów i osiągnięć polskiej is only the second Polish athlete (Irena lekkoatletki. Halina Konopacka jako druga ze Szewińska being the first) to be awarded
6 7 świata polskiego sportu, po Irenie Szewińskiej, honor. The Polish Olympic Committee is de- dostąpiła tego zaszczytu. PKOl jest dumny lighted to see Olympians among people cre- z faktu, że olimpijczycy znajdują się pośród ating our national culture. postaci, które tworzą naszą kulturę narodową. This exhibition devoted to Halina Wystawa o Halinie Konopackiej powstała, Konopacka highlights her outstanding sports aby przedstawić bohaterkę jako wielowymiaro- achievements, but also shows the strength of wą postać sportową. Jej charyzma i wrodzona her character and her influence on future de- inteligencja społeczna sprawiła, że miała także velopment of sports in Poland. Her charisma wpływ na rozwój polskiego ruchu olimpijskie- and natural social intelligence allowed her to go. Razem z mężem Ignacym Matuszewskim, have immense influence on the development działała w międzynarodowym ruchu olimpij- of the Polish Olympic Movement. Together skim, a wyjątkowa odwaga towarzyszyła jej na with her husband Ignacy Matuszewski she początku II wojny światowej. worked for the International Olympic Move- Cokolwiek Halina Konopacka robiła ment, and demonstrated outstanding bravery w swoim życiu, towarzyszyły jej entuzjazm in the early days of the Second World War. i radość. Była uosobieniem „olimpijskości” In everything she did in her life, she was w takim wymiarze, w jakim widział to twór- accompanied by her enthusiasm, joy and ca nowożytnych igrzysk olimpijskich Pierre cheerfulness. She exemplified the Olympic de Coubertin. Choć sam Prezydent MKOl był spirit reinstated by Pierre de Coubertin. As przeciwny udziałowi kobiet w igrzyskach much as he was against the participation of olimpijskich, nie mógł ostatecznie zaprze- women in the Olympic Games, de Coubertin czyć, że kobiety torują sobie drogę na sta- could not deny their access to the stadiums, dion, tworząc przestrzeń dla nowego wymia- and had to admit that their presence creates ru sportu. Halina Konopacka jest pierwszą a new dimension of sports. Halina Konopacka kobietą w świecie, która zdobyła złoty medal was the first female track and field champion w kobiecej lekkiej atletyce, debiutującej na at the first Olympics where female athletics igrzyskach olimpijskich, a także pierwszy debuted. She made Poland famous at that złoty medal olimpijski dla Polski. Prezydent time. Polish president Ignacy Mościcki sent her a congratulations telegram, and during an official reception for Polish Olympians at the Belweder in Warsaw, Marshall Józef Piłsudski Halina Konopacka jest reportedly said to Konopacka: „I hear that you pierwszą kobietą w świecie, have won gold for us out there in Amsterdam! Very well! It is good for Poland!”. która zdobyła złoty medal As of today, thanks to the effort of Polish w kobiecej lekkiej atletyce Olympians, we have won 305 Olympic medals (75 gold, 90 silver, 140 bronze) and 8 Olympic debiutującej na igrzyskach medals won by Polish artist. We also have a mas- olimpijskich, a także pierwszy sive collection of stories and personal memo- złoty medal olimpijski ries relating to sports in Poland. In 2019 we will celebrate the 100th anniversary of the Polish dla Polski. Olympic Committee which was established
8 Ignacy Mościcki wysłał depeszę gratulacyjną, Halina Konopacka was a Marszałek Józef Piłsudski przyjął polskich medalistów w Belwederze, mówiąc do Haliny the first female track and Konopackiej: „Ach, to pani gdzieś tam w Am- field champion at the first sterdamie zdobyła dla nas złoty medal! To do- brze! To służy Polsce!”. Olympics where female Do dzisiaj, dzięki wysiłkowi polskich olim- athletics debuted. pijczyków, mamy 305 medali olimpijskich She made Poland famous (75 złotych, 90 srebrnych i 140 brązowych) oraz 8 medali olimpijskich zdobytych przez polskich at that time. artystów. W 2019 roku będziemy świętować stulecie Polskiego Komitetu Olimpijskiego, który został powołany na niepodległościowej fali. Wszystkie osiągnięcia naszych olimpijczy- in the euphoria of the newly regained independ- ków, rekordy życiowe oraz wspaniałe życie po ence. We see all sports successes, personal bests zakończeniu karier sportowych, przełomy pol- and Polish sports breakthroughs as our National skiego sportu, uznajemy za nasze narodowe Olympic inheritance. Sport gives an emotional dziedzictwo olimpijskie i społeczne. Sport jest dimension to human freedom which, multiplied emocjonalnym wymiarem wolności człowieka, in all of us, constitutes our independence. która zwielokrotniona w nas samych tworzy naszą niepodległość. Sto lat!
9 Postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy jako wyraz najwyższego szacunku wobec znamienitych zasług poniesionych dla chwały, dobra i pożytku Rzeczypospolitej Polskiej, z okazji Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej
ORDEREM ORŁA BIAŁEGO pośmiertnie została odznaczona Halina Konopacka
By decision of President of the Republic of Poland Andrzej Duda, as an expression of the greatest respect for the extraordinary contribution to the Republic of Poland, on the 100th Anniversary of Regaining Independence by the Republic of Poland
the Order of the White Eagle has been posthumously awarded to Halina Konopacka
10 Foto / photo: Eliza Radzikowska-Białobrzewska/KPRP
11 Monika Myszkowska Rola sportu w II Rzeczypospolitej The Role of Sport in the II Polish Republic
Dzięki igrzyskom olimpijskim dowiadujemy Thanks to the Olympic Games we have się często o istnieniu małych, egzotycznych a chance to learn that there are small, exotic krajów, o których dotąd nie mieliśmy pojęcia. countries we never knew existed. On another Innym razem słyszymy o niezależnych spor- occasion, we can hear about independent ath- towcach, którzy nie mogą reprezentować letes who are not allowed to represent their swojego własnego państwa z powodu zacho- own countries because of political transitions dzących w nim właśnie przemian politycznych or suspensions of National Olympic Commit- albo brak powołanego komitetu olimpijskie- tees. Such experiences are not foreign to Poles go. Takie doświadczenia nie są obce Polakom, who just over a century ago, in 1912 during którzy trochę ponad wiek temu, w 1912 roku the Olympic Games in Stockholm, were forced podczas igrzysk sztokholmskich, zmuszeni to represent the partitioning powers (but they byli wystąpić w barwach państw zaborczych manifested their identities whenever they (ale przy każdej okazji manifestowali narodo- could). How strong the desire for independ- wą odrębność). Jak silne wtedy musiało być ence must have been back then, what a sor- pragnienie niezależności, jaki żal ogarniał, że row when nobody was chanting “Poland”. nikt nie skandował słowa „Polska”. Klasyk po- A classic would say that only “those who have wiedziałby, że zrozumie to tylko ten „ktokol- no homeland” will understand this1. wiek jest bez ojczyzny”1. Almost ten years later, after regaining in- Niecałe dziesięć lat po odzyskaniu nie- dependence – owing to the great victory of podległości – za sprawą odniesionych we Halina Konopacka and Kazimierz Wierzyński – wspaniałym stylu zwycięstw Haliny Kono- the world would hear about Poland: a strong, packiej i Kazimierza Wierzyńskiego – świat ambitious and successful country. When
1| K. Wierzyński, wiersz Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny po- 1| K. Wierzyński’s poem Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny from chodzi z tomu Róża wiatrów, „Rój” in Exile, New York 1942). the volume Róża wiatrów published by “Rój” in Exile, New York, 1942.
12 ponownie słyszy o Polsce: silnej, ambitnej opening the meeting of the National Olym- odnoszącej sukcesy. Profesor Józef Lipiec, pic Academy of Poland this year, Professor otwierając w tym roku posiedzenie Polskiej Józef Lipiec reminded that Olympians do Akademii Olimpijskiej i panel naukowy po- not represent only their own private virtues, święcony Konopackiej jako bohaterce zbio- but people want to see in them messengers rowej wyobraźni, przypomniał, że olimpijczyk of their own dreams and ambitions and they nie reprezentuje tylko swoich cnót, ale ludzie gladly accept their fulfilment. Konopacka and upatrują w nim posłannika własnych marzeń Wierzyński were in this way Olympic ambassa- i ambicji oraz z radością przyjmują ich spełnie- dors of the success of Poland’s independence, nie. Konopacka i Wierzyński byli w tym sensie and the sport stadium – as the arena of inter- olimpijskimi emisariuszami sukcesu polskiej national competition – was the best place to niepodległości, a stadion sportowy – jako tell it to the world. Since Greek times, it has miejsce międzynarodowych zmagań – był been known that sport has an immerse so- najlepszym miejscem, żeby obwieścić to całe- cial charge: the winner becomes a hero and is mu światu. Już od czasów greckich doskonale accompanied by a natural explosion of eupho- rozumiano, że sport niesie ogromny społecz- ria and pride. The editor-in-chief of “Przegląd ny ładunek: zwycięzca staje się bohaterem Sportowy” perfectly knew that. Spectacular i towarzyszy temu naturalny wybuch euforii, sports events bring to life a modern patriotic duma. Wiedział to też naczelny „Przeglądu movement into a global scale: And now, show Sportowego”. Spektakularne wydarzenia spor- me in what theatres/A million spectators erupt towe rodzą nowoczesny patriotyzm na wielką with this great voice...2. skalę: I pokażcie mi teraz – gdzie, w jakich te- Year 1928 is the climax of our story at atrach / Milion widzów wystrzeli takim wielkim the exhibition, but its figures could hardly be głosem…2. described as self-made men: undoubtedly, Rok 1928 to punkt kulminacyjny naszej extremely gifted, but they would not have opowieści na wystawie, ale jej bohaterowie to reached the top but for their enormous work nie byli self-made man: niewątpliwie szalenie that accompanied the entire process of build- utalentowani, ale nie znaleźliby się na szczy- ing the Polish sport in the Second Polish Re- cie, gdyby nie tytaniczna praca, która towa- public. The work, let’s add, which was accom- rzyszyła całemu procesowi budowy polskiego panied by very conductive social atmosphere. sportu w II Rzeczypospolitej. Praca, dodajmy, A 28-year old Konopacka could observe the której towarzyszył bardzo pozytywny spo- very beginnings of Polish sports infrastructure łeczny klimat. Dwudziestoośmioletnia Kono- of which “Przegląd Sportowy” wrote in No- packa obserwuje jeszcze skromne początki vember 1928 as follows: “Let’s be honest, ten polskiej infrastruktury sportowej, o której years ago we had nothing. The partitioning „Przegląd Sportowy” pisał w listopadzie 1928 powers legacy were several clubs in Cracow, roku: „Lat temu dziesięć – bądźmy szczerzy Lvov, Łódź, Poznań and a few gyms...”3. Ten – nie mieliśmy nic. Spuścizną zaborców było years later, when Konopacka wasn’t an active
2| K. Wierzyński, Match footbalowy, [w:] Laur olimpijski, K. Wierzyński, Football Match, [in:] Laur olimpijski “Olympic Warszawa 2018. Laurel”, Warsaw 2018.
13 kilka klubów w Krakowie, Lwowie, Łodzi czy athlete, the chairman of the Polish Olympic Poznaniu, parę sokolich sal gimnastycznych”3. Committee Kazimierz Glabisz, in January 1939 Dziesięć lat później, kiedy Konopacka nie jest in a special program of Polskie Radio said ‘no już aktywną zawodniczką, przewodniczący other nation has made such a great progress Polskiego Komitetu Olimpijskiego Kazimierz in the field of physical revival like we, because Glabisz w styczniu 1939 roku mówi w spe- nobody had ever experienced such difficul- cjalnej audycji Polskiego Radia: „żaden naród ties like we did’. Back then, in Poland there nie zrobił tak wielkich postępów na polu od- were 24 sports unions, thousands of clubs, rodzenia fizycznego jak nasz, ponieważ żaden hundreds of thousands organised members nie miał tak ogromnych trudności do poko- and twice as many supporters. A great en- nania”. W Polsce funkcjonowały wówczas 24 noblement for sport and physical education związki, tysiące klubów, setki tysięcy zorgani- was its recognition by Marshal Józef Piłsudski zowanych i drugie tyle niezrzeszonych spor- as crucial factors in the process of educating towców. Ogromną nobilitacją zjawiska sportu children and young people, building com- i wychowania fizycznego było uznanie go munity and national security. In this context,
3| 1918–1928. 10 lat sportu w Polsce Niepodległej, "Przegląd 3| 1918-1928. 10 years of sport in the Independent Poland, Sportowy", 1928, nr 51, s. 1. "Przegląd Sportowy", 1928, no. 51, p.1.
14 przez Marszałka Józefa Piłsudskiego jako waż- a hugely symbolic gesture goes to a num- nego czynnika w procesie wychowania dzieci ber of photographs of the Great Leader sur- i młodzieży, budowy wspólnotowości i obron- rounded by footballers, Legionnaires athletes, ności państwa. W tym kontekście niezwykle where he visits sports facilities during open- symbolicznego wymiaru nabierają liczne ings. The message: ‘I am here with you, you are zdjęcia Wielkiego Wodza otoczonego drużyną important to me, fight’. Next year we will be piłkarzy, legionowymi sportowcami albo gdy celebrating 90th anniversary of the University towarzyszy otwarciu obiektów sportowych. of Physical Education in Warsaw – previously To przesłanie: „jestem tu z Wami, jesteście Central Institute for Physical Education – es- dla mnie ważni, walczcie”. W przyszłym roku tablished at the initiative of the Marshal. The będziemy obchodzić 90-lecie Akademii Wy- drawing of the University of Physical Educa- chowania Fizycznego w Warszawie – dawniej tion buildings presented at the exhibition is to Centralnego Instytutu Wychowania Fizyczne- symbolically remind us of Piłsudski as a great go – powołanego z inicjatywy Marszałka. Szkic supporter of physical culture and a protector AWF na wystawie ma w symboliczny sposób of Polish sport. przypominać nam o Piłsudskim jako wielkim The opinion that sport played a state- rzeczniku kultury fizycznej i protektorze pol- -building role and paved the way for Poles skiego sportu. to independence is overly bold, still for many Teza, że sport pełnił funkcję państwowo- historians it’s a symptomatic fact that sport twórczą i utorował Polakom drogę do niepod- overtook independence by almost 2 months: ległości jest nazbyt śmiała, choć za symptoma- the 1st Reunion of Sport and Gymnastic tyczny – wielu historyków uznaje fakt, że sport Unions was organised in September 1918. wyprzedził niepodległość prawie o 2 miesiące: The very nature of the phenomenon together I Zjazd Polskich Zrzeszeń Sportowych i Gimna- with its dynamics, need for independence stycznych zorganizowano we wrześniu 1918 and self-development always placed sports roku. Sama natura zjawiska wraz z jego dyna- as a mainstream force driving for freedom and miką, niechęcią do bycia zależnym, ideą samo- independence. In the Second Polish Republic, kształcenia sprawia, że znajdował się zawsze sport played the role of a natural, extremely bardzo blisko postulatu wolności i niepodle- popular tool for social integration and build- głości. Sport w II Rzeczypospolitej pełnił rolę ing of civil attitudes. Stadium heroes became naturalnego, niezwykle popularnego narzę- an integral part of collective patriotic identity. dzia społecznej integracji i budowania postaw Very little has changed since. Sportsmen of obywatelskich, a bohaterowie stadionów sta- the Second Polish Republic, including Halina wali się nieodłącznymi elementami zbiorowej, Konopacka, gave us initial emotions, but then patriotycznej świadomości. Od tego czasu they were followed by others, like Janusz niewiele się zmieniło. Sportowcy II Rzeczypo- Kusociński, Irena Szewińska, Kamila Skoli- spolitej w tym Halina Konopacka, dostarczyli mowska, Anita Włodarczyk... With the white nam pierwszych wzruszeń, ale potem były już eagle on their chests for 100 years. następne: Janusz Kusociński, Irena Szewiń- ska, Kamila Skolimowska, Anita Włodarczyk... Od 100 lat z orzełkiem na piersi.
15 16 Moja mała biało-czerwona My small white-and-red chorągiewka z boiska musi marker from the field must wyrosnąć w wielki grow to become a large sztandar i zawisnąć na flag flying from the tallest najwyższym maszcie. mast. I do not know if any Nie wiem, czy któraś of the competitors came z konkurentek przystępowała to the stadium with similar do rzutów z tak mocnym determination to win. pragnieniem zwycięstwa. Halina Konopacka Halina Konopacka Halina Konopacka with Polish Halina Konopacka supporters after winning gold z kibicami i polskimi at the 1928 Olympics in Amsterdam sportowcami na stadionie w Amsterdamie w 1928 roku po zdobyciu złotego medalu Prof. Ryszard Wryk / dr Robert Gawkowski Historia na dwa głosy A Story in Two Voices
Prof. Ryszard Wryk Przygotowanie biografii Haliny Konopackiej The publication of Halina Konopacka’s Z radości życia pióra dr Marii Rotkiewicz jest do- biography From the Joy of Life by Maria Rotkie- niosłym wydarzeniem nie tylko w historiografii wicz is a significant event, not only for the re- polskiego sportu, ale także II Rzeczypospolitej search of Polish sports, but also for the study i międzywojennej Warszawy. Praca spełnia wy- of the Second Republic of Poland and the mogi współczesnej biografistyki naukowej. Losy interwar Warsaw. The work meets all require- tytułowej bohaterki zostały umiejętnie osadzo- ments of modern biographical research. The ne w czasach, w których żyła. To nie jest sucha subject’s history was skillfully set in the reality biografia sportsmenki, olimpijki, to coś znacz- of her times. The book is not merely a biogra- nie więcej. Jest to książka o wybitnej postaci phy of a sportswoman and an Olympic cham- II Rzeczypospolitej, o jednej z najwybitniejszych pion. It is far more than that. It is a book about kobiet w XX-wiecznych dziejach Polski. an outstanding citizen of the Second Republic Złoty medal Haliny Złoty medal Haliny Konopackiej zdobyty na of Poland, one of the most exceptional wom- igrzyskach olimpijskich w Amsterdamie, w roku en living in 20th century Poland. Konopackiej zdobyty dziesiątej rocznicy odzyskania przez Polskę The gold medal won by Halina Konopacka na igrzyskach olimpijskich niepodległości, miał wymiar znacznie wybie- at the Amsterdam Olympics in the year of the w Amsterdamie, w roku gający poza ramy sportu. Korespondent „Kur- 10th anniversary of Polish independence, has a jera Poznańskiego” Jan Baran tuż po ceremonii dimension extending far outside the limits of dziesiątej rocznicy dekoracji zwyciężczyni w olimpijskim konkursie sport. Immediately after the medal ceremony, odzyskania przez rzutu dyskiem depeszował: „Chyba łatwo sobie reporter of ”Kurjer Poznański” Jan Baran wrote odtworzyć znaczenie propagandowe momen- in his telegram: ”It is not hard to understand Polskę niepodległości, tu, gdy biało-czerwona chorągiew łopocze na the importance of the moment when the miał wymiar znacznie maszcie najwyższym, a przedstawiciele 45 naro- white-and-red flag was flown from the high- dów, powstawszy, z odkrytą głową wysłuchują est mast, with representatives of 45 nations wybiegający poza melodii naszego hymnu. To już sukces prawdzi- listening to our national anthem. It was a true ramy sportu.
18 wy. Wówczas nie ma nikogo, kto by nie zaintere- success. At that time, there was no one not in- sował się Polską”1. O ile sportowe sukcesy Kono- terested in Poland”1. While Konopacka’s sports packiej zostały w miarę dobrze upowszechnione achievements were very well represented in w różnych pracach publikowanych po 1945 roku, numerous papers published after 1945, for o tyle wojenne losy, jakże znaczące w biografii many years there were hardly any mentions złotej medalistki olimpijskiej, były w Polsce przez about her story from the time of the War, de- dziesiątki lat przemilczane. Nawet w tekstach spite its significance in the champion’s biog- opublikowanych w 1978 roku z okazji pięćdzie- raphy. Even papers published in 1978 to mark sięciolecia zdobycia przez nią złotego medalu 50th anniversary of her Olympic victory, did olimpijskiego, brak nawet zdaniowej wzmianki not contain a single mention of her bravery in The gold medal won o jej dokonaniach we wrześniu 1939 roku. Było September 1939. This was mostly due to the to w znacznej mierze za sprawą jej męża płk. fact that Konopacka’s husband, colonel Ignacy by Halina Konopacka Ignacego Matuszewskiego, który w latach PRL Matuszewski was not present in the history of at the Amsterdam był wykreślony z kart polskiej historii. Matu- Poland during the communist era. During the szewski należał w okresie międzywojennym do interwar period Matuszewski was among the Olympics in the year wpływowych polityków obozu sanacyjnego, most influential politicians of the Sanation of the 10th anniversary piastował ważne funkcje w Wojsku Polskim, political movement, held numerous impor- dyplomacji i administracji państwowej. Był jed- tant posts in the Polish Army, foreign service of Polish independence, nym z tych polityków, którzy w latach trzydzie- and state administration. He belonged to the has a dimension extending far outside 1| J. Baran, Polska w Paryżu i Amsterdamie, "Kurjer Poznański", 1| J. Baran, Polska w Paryżu i Amsterdamie, "Kurjer Poznański", 1928, nr 382, s. 2. 1928, no. 382, p. 2. the limits of sport.
19 stych wytyczali zasadnicze kierunki polityki group of politicians who designed main direc- gospodarczej rządu. Zajmował także ekspono- tions of the government’s policy in the 1930’s. wane stanowisko w sporcie, będąc m.in. w la- Also in sports, he played an important role as tach 1928-1946 członkiem Międzynarodowe- a member of the International Olympic Com- go Komitetu Olimpijskiego. To on we wrześniu mittee in 1928–1946. In September 1939, to- 1939 roku wraz z mjr. Henrykiem Floyar-Rajch- gether with major Henryk Floyar-Rajchman, he manem kierował ewakuacją zasobów złota Ban- was in charge of evacuation of gold reserves ku Polskiego z Warszawy do Łucka, a następnie of the National Bank of Poland from Warsaw to przez Rumunię, Turcję, Syrię i Liban, do Francji. Luck and then to France via Romania, Turkey, Tam szczęśliwie przetransportowane złoto Syria and Lebanon. In France the unscathed przekazane zostało rządowi polskiemu. Halina deposit was transferred to the Polish govern- Konopacka na całym szlaku ewakuacyjnym to- ment in exile. Halina Konopacka was with her warzyszyła swojemu mężowi. Angażowała się husband throughout the journey. She was w tę akcję, czy to kierując dużym samochodem driving a large car closing the convoy and as- zamykającym kawalkadę transportującą cen- sisted in reloading the precious cargo at the ny zasób złota Banku Polskiego z Warszawy na numerous stops on its way. Only in 1988 was wschód, czy też pomagając w przeładunkach, this important episode in Konopacka’s biogra- na poszczególnych przystankach ewakuacyjne- phy presented to the broad public by Bohdan go szlaku. Ten ważny wojenny okres w biografii Tomaszewski in his two-part article “Halina Konopackiej szerszej opinii społecznej w Pol- Konopacka’s two golds” (“Sportowiec”, No 29 sce jako pierwszy przybliżył dopiero w lipcu and 30 from 1988) based on information re- 1988 roku Bohdan Tomaszewski, publikując ceived in a phone conversation in December na łamach „Sportowca” dwuczęściowy artykuł 1969. Just a few months after the publication, pt. Dwa złota Haliny Konopackiej („Sportowiec” the communist system begun to crumble. 1988, nr 29 i 30) oparty na uzyskanej od niej Censorship was gone. It seemed that blank telefonicznej relacji z grudnia 1969 roku. Kilka- spots in our history would be shortly replaced naście miesięcy później od tej publikacji zaczęła with unbiased narrative. The reality turned out nastawać III Rzeczypospolita. Znikła cenzura. to be bitterly different. The heroes saving the Angażowała się w tę akcję, Wydawało się, że białe plamy w naszej historio- national treasure, including their leader Ig- czy to kierując dużym grafii zastaną szybko zapełnione obiektywną nacy Matuszewski, remained forgotten. Even narracją. Rzeczywistość była jednak odmienna ”PWN’s New Common Encyclopedia” from samochodem zamykającym od oczekiwań. Wciąż ci, którzy uratowali pol- 1996, despite having an entry for Ignacy Ma- kawalkadę transportującą ski skarb narodowy z Ignacym Matuszewskim tuszewski, fails to mention his achievements cenny zasób złota Banku na czele pozostawali w Polsce w zapomnieniu. from 1939. Under Halina Konopacka, the En- Nawet Nowa encyklopedia powszechna PWN cyclopedia states that “in September 1939 she Polskiego z Warszawy z 1996 roku przy haśle Ignacy Matuszewski nie assisted in evacuation of Bank of Poland gold na wschód, czy też wzmiankuje o jego dokonaniu z września 1939 reserves to France”. The titles of press articles roku. Natomiast w tejże encyklopedii przy ha- and other works about Konopacka begun to pomagając w przeładunkach, śle Halina Konopacka możemy przeczytać: „we contain expressions like “Doubly golden”, “Gold na poszczególnych wrześniu 1939 roku pomogła wywieźć do Fran- for gold”, “Two golds”, or even “She helped save przystankach cji złoto Banku Polskiego”. W tytułach tekstów the entire Poland’s gold reserves worth a bil- prasowych i innych o Konopackiej zaczęły się lion Swiss francs”. To some extent the input of ewakuacyjnego szlaku.
20 pojawiać sformułowania „Podwójnie złota”, „Złoto Ignacy Matuszewski to saving the gold reserves za złoto”, „Dwa złota” czy wręcz „Pomogła, urato- was attributed to his wife Halina Konopacka. To wała całe złoto państwa polskiego warte miliard no extent does it diminish the heroic acts of the franków szwajcarskich”. W jakimś stopniu zasługi first Polish Olympic champion at the time of płk. Ignacego Matuszewskiego w ocaleniu złota the ultimate test of civic courage and respon- Banku Polskiego przypisano jego żonie Halinie sibility. Konopackiej. To jednak nie pomniejsza bohater- Halina Konopacka has not left any writ- skiej postawy pierwszej polskiej złotej medalistki ten memories or diaries. Very few of her letters olimpijskiej w latach największej obywatelskiej to her family members and friends have been próby. preserved. In the final years of her life she Halina Konopacka nie pozostawiła po sobie wrote letters to her fellow AZS club members. spisanych wspomnień czy pamiętników. Istnieje The first of these letters, written in the conven- niezbyt pokaźna spuścizna rękopiśmienna w po- tion of memories dated July 1982 could be staci listów. Pisane były do rodziny, przyjaciół. seen at the exhibition. The other was written U schyłku życia dwa listy napisane w konwencji in 1986. Both were written at my inspiration, wspomnieniowej skierowała do Azetesiaków, as an entry in a competition for AZS mem- sportowców swojego klubu. Pierwszy datowa- bers memories. The competition held in the ny na lipiec 1982 roku, który prezentowany był mid-80’s was for memories from 1939–1945. na wystawie, i drugi z 1986 roku. Powstały one I was very keen to receive a story from Halina z mojej inspiracji w związku z organizowanymi Konopacka, but she never replied to my re- konkursami na wspomnienia Azetesiaków. Kon- quests or to encouragement from the AZS kurs z połowy lat osiemdziesiątych tematycznie Board who was organizing the competition. dotyczył okresu 1939–1945. Bardzo zależało mi Only after “long and persistent calls” from her na pozyskaniu od Haliny Konopackiej jej relacji. Warsaw friend Maria Miłobędzka, Konopacka Niestety nie reagowała na moje jak i organiza- wrote a 1.5 page long letter in which she did tora konkursu – Zarząd Główny AZS – prośby not mention the 1939 evacuation. Instead, o tekst. Dopiero po „długich i natarczywych she wrote about her sport friendships and the Halina Konopacka dopominaniach” warszawskiej przyjaciółki Ko- role AZS Warsaw members played in her sport was with her husband nopackiej Pani Marii Miłobędzkiej skreśliła krót- career: “It was them who tended to my bleed- ki zawarty na pótorej kartki papieru listowego ing heels after my first ski excursion. They put throughout the journey. tekst. Nie ma w nim wzmianki o ewakuacji pol- the discus in my hands. Their friendship and She was driving a large car skiego złota we wrześniu 1939 roku, pisze nato- care gave me my Olympic gold. My discus was closing the convoy and miast o sportowych przyjaźniachi rolach, jakich a bullet made of joy of life and happiness of w jej karierze odegrali warszawscy Azetesiacy: existence – the two things I have been given assisted in reloading the „To oni opatrywali moje krwawiące pięty po by AZS members”. These were the last words precious cargo pierwszej wyprawie narciarskiej. To oni włoży- of Halina Konopacka to the people whom she li mi dysk do ręki. To ich przyjaźń i troska dała frequently called her sport family. at the numerous stops moje olimpijskie zwycięstwo. Mój dysk był to on its way. pocisk radości życia i szczęście istnienia, a to za- wdzięczam Azetesiakom”. Były to ostatnie słowa Haliny Konopackiej skierowane do jej, jak to czę- sto określała, sportowej rodziny.
21 22 23 DR ROBERT GAWKOWSKI Pan prof. Ryszard Wryk mówił o pewnej popu- Professor Ryszard Wryk has spoken about cer- laryzacji kultury fizycznej, którą wniosła nasza tain popularisation of physical culture brought bohaterka do codziennego życia II RP. Otóż by Halina Konopacka to everyday life in the kiedyś prześledziłem dzieje warszawskich Second Polish Republic. I once researched the klubów sportowych powstałych z myślą o pa- history of Warsaw women’s sports clubs. Most niach. Większość z nich powstała w drugiej of them were founded in the second half of połowie 1928 lub 1929 roku. W Warszawie za- 1928 or 1929. They included: Women’s Sport łożone zostały: Kobiecy Klub Sportowy „Start”, Club “Start”, Women’s Sport Club “Słońce”, Kobiecy Klub Sportowy „Słońce”, Kobiecy Klub Women’s Sport Club “Ewa”, Jewish Women’s Sportowy „Ewa”, Żydowski Kobiecy Klub Spor- Sport Club “Ad Astra” and Women’s Sport Club towy „Ad Astra” i Kobiecy Klub Sportowy „War- “Warszawa”. I wondered if it’s a coincidence szawa”. Zastanawiam się, czy to jest przypadek, that a few months after winning gold Olympic że akurat parę miesięcy po zdobyciu złotego medal we suddenly happen to have so many medalu olimpijskiego nagle mamy taki wysyp woman’s sport clubs? I don’t have a direct sportowych klubów kobiecych? Bezpośrednie- proof, but I think it’s not just a coincidence. go dowodu nie mam, ale myślę, że to nie zbieg Konopacka’s success convinced Polish women okoliczności. Sukces Konopackiej przekonał that doing sport is trendy and healthy. Halina Polki, że uprawianie sportu jest modne i zdro- Konopacka became a role model for thou- we. Halina Konopacka dla tysięcy stała się wzor- sands. Not only sport-wise. After all, she was cem. Nie tylko pod względem sportowym. Była a beautiful and elegant woman. An intelligent przecież piękną i elegancką kobietą. Inteligent- and knowledgeable individual, who writes ną, obytą w świecie, piszącą wiersze, malującą poems, drives a car and can ride a horse. Our obrazy, prowadzącą samochód, jeżdżącą kon- nation simply fell in love in her. Men were de- no. Naród po prostu zakochał się w tej postaci. lighted, while women admired her.
24 Mężczyźni byli nią oczarowani, dla kobiet stała In her book, dr Maria Rotkiewicz precise- się wzorem do naśladowania. ly shows how the entire Poland experienced W książce autorka dr Maria Rotkiewicz that triumph. Konopacka was enthusiastically znakomicie pokazuje, w jaki sposób cała Pol- greeted, people were cheering on her while ska przeżywała ten triumf. Konopacka była she was passing by and they were throwing entuzjastycznie witana, na trasie jej przejazdu flowers. President I. Mościcki sent her a con- ludzie wiwatowali i rzucano jej kwiaty. Depeszę gratulations telegram and Marchal J. Piłsudski gratulacyjną wysłał jej Prezydent I. Mościcki, invited her to the Belvedere. a Marszałek J. Piłsudski zaprosił do Belwederu. Recently I asked my students how they Niedawno pytałem studentów, jak prze- experienced Adam Małysz’s and Kamil Stoch’s żywali sukcesy Kamila Stocha czy Adama Ma- successes. Maybe it was a silly question, as we łysza. Niby głupie pytanie, bo przecież wszyscy all have experienced this very strongly. But to przeżywali. Ale mi chodziło o to, by każdy ze I wanted my students to tell me how they studentów przypomniał sobie swoje uczucia, felt hearing the Dąbrowski’s Mazurka played gdy słyszał na stadionie Mazurka Dąbrowskie- on the field. What a feeling and euphoria this go. Ile to wywołuje radości, czasem euforii. brought to them! We must remember that Otóż po raz pierwszy Polska tak przeżywała Poland was experiencing a sport success with sukces sportowy właśnie po olimpijskim zwy- this intensity following the Olympic victory in cięstwie 1928 roku. 1928 for the very first time. Dzięki Fundacji Mojżesza Szorra mogłem Thanks to Mojżesz Szorr Foundation, przekonać się, jak ten sukces opisywała war- I could see what the Jewish Warsaw press szawska prasa żydowska pisząca w alfabecie wrote at that time. Jewish newspapers were hebrajskim. Otóż gazety żydowskie też się also pleased by Konopacka’s success which cieszyły. Bo był to triumf, jak widać nie tylko was perceived as a triumph for Poles as much Polaków, ale też wszystkich obywateli II RP. as for all citizens of the Second Polish Republic. Nic dziwnego, że na początku 1929 roku No wonder that at the beginning of 1929 w dalekiej Argentynie czy Brazylii (nigdy nie in remote Argentina or Brazil (I can never re- pamiętam w którym z tych krajów) powstał member where exactly) a Polish Sport Club Polski Klub Sportowy „Helena”. Darujmy na- “Helena” was founded. Let’s forgive our fellow szym rodakom z Ameryki Południowej ten błąd countrymen from South America that mistake w imieniu. Przecież Halina to nie Helena. Najwi- in name. It was Halina, not Helena after all. doczniej ktoś z polonijnej społeczności nie wie- Apparently, someone from Polish community dział tego, albo pokręcił imiona. Ale wiedział, didn’t know that, or made a mistake. Still, they o wielkim sukcesie Polki i zapewne był dumny knew about the success of the Polish woman ze swojego kraju. Taka była wymowa sukcesu and wanted to show their pride in it. This is polskiej reprezentantki w świecie. how they showed the success of the young Dlatego właśnie ulica warszawska ułoży- athlete. ła wtedy taką rymowankę, odpowiadającą na The Warsaw street showed its apprecia- pytanie, kto najlepiej Polskę sławi: „Kiepura py- tion by coining a very popular nursery rhyme skiem, Konopacka dyskiem”. answering the question who makes Po- My historycy, powinniśmy dbać o pamięć land most famous: “Kiepura with his mouth, o tym sławnym sportowym wydarzeniu sprzed Konopacka with her disc”.
25 Konopacka była dziewięćdziesięciu laty. Dbać o pamięć o tak We, historians, should safeguard mem- entuzjastycznie witana, znakomitej obywatelce II RP, jaką była Halina ories of this famous sports event from 90 Konopacka. Dobrze się stało, że w konkursie years ago, take good care of the memory of na trasie jej przejazdu redakcji „Mówią Wieki”, organizowanym kilka- a prominent citizen of the Second Polish Re- ludzie wiwatowali i rzucali naście lat temu, na 10 najsławniejszych Polek public who Halina Konopacka undoubtedly jej kwiaty. Depeszę XX wieku, znalazła się też Halina Konopacka. was. It is very promising that in a poll held I tu jest ważna sprawa, bo sławiąc dokona- by “Mówią Wieki” editorial team, organised gratulacyjną wysłał do niej nia Konopackiej, musimy uważać, aby nie za- several years ago, for the most famous Polish prezydent I. Mościcki, fałszować jej obrazu. W wielu opracowaniach women of the 20th century, Halina Konopacka zamieszczone są informacje o studiach Haliny was placed in the top ten. a Marszałek J. Piłsudski Konopackiej na Uniwersytecie Warszawskim. It’s an important matter, as when we zaprosił do Belwederu. Zalecam w tym zakresie ostrożność, gdyż w Ar- praise Konopacka’s accolades, we need to chiwum UW nie ma w zbiorach żadnej informa- be careful not to falsify her image. In many cji potwierdzającej studia polonistyczne naszej papers we can find information on Halina bohaterki. Wiem, że dr Maria Rotkiewicz też ich Konopacka’s studies at the University of War- szukała, z tym samym rezultatem. Dodajmy, że saw. I recommend caution, as in the archives Archiwum UW ma 99% dokumentów studenc- of the University we won’t find any informa- kich z tej epoki. tion proving she attended Polish studies. Tak to czasami jest, że jednych dokumen- I know that doctor Maria Rotkiewicz was also tów nam brakuje, a inne niespodziewanie looking for some evidence with identical re- same wpadają w nasze ręce. Myślę tu o poka- sults. It is worth mentioning that archives of zie filmowym kronik z lat dwudziestych, urzą- the University still hold 99% of students re- dzonym przez jedną z instytucji kulturalnych, cords from that period. Konopacka was który miałem komentować. I oto na jednej The very passage of time makes us lose enthusiastically greeted, z kronik z 1924 roku obrazującą rajd automo- access to some documents, while we happen bilowy widać śliczną kobietę siedzącą obok to find others by accident. I am referring to people were cheering on szofera. Dostaje od sędziów kwiaty, uśmiecha a newsreel show from the twenties organised her while she was passing się, coś mówi i gestykuluje. Całość trwa ledwie by a cultural institution which I was asked 30 sekund. Obejrzałem ten film wielokrotnie. to provide commentary to. One of the films by and they were throwing Dziś jestem pewien – to jest nasza bohaterka. dated 1924 showed an automobile rally, and flowers. President Jeszcze jeden dowód na to jak była uwielbia- there was footage of a very pretty woman na, choć te krótkie scenki są nakręcone na sitting next to the driver, receiving flowers I. Mościcki sent her cztery lata przed zdobyciem złotego medalu from arbiters, smiling, talking and gesturing. a congratulations telegram olimpijskiego. The film was some 30 seconds long. I’ve have and Marshal J. Piłsudski watched it over and over, and today I’m sure – that woman was Konopacka. It is yet another invited her to the Belvedere. proof of her popularity, even though these short scenes had been shot 4 years before she won the Olympic gold.
26 27 28 Polska drużyna olimpijska Polish Olympic Team defiluje podczas uroczystości parading at the Opening otwarcia Igrzysk IX Olimpiady Ceremony of the Games na stadionie olimpijskim of the IX Olympiad w Amsterdamie w 1928 roku. in Amsterdam in 1928. Chorążym polskiej reprezentacji The flag-bearer was wrestler był zapaśnik w stylu in Greco-Roman style klasycznym Marian Cieniewski Marian Cieniewski dr Krzysztof Zuchora Poetyka sportu Poetics of Sport
Halina Konopacka debiutowała w 1929 roku Halina Konopacka debuted in 1929 with a vol- tomem wierszy pt. Któregoś dnia, dobrze ume of poetry entitled Some day. It was well-re- przyjętym przez krytykę literacką. Zaczepiona ceived by critics. Provoked by Antoni Słonims- przez Antoniego Słonimskiego złośliwą uwa- ki's vicious remark that she gave up poetry for gą, że porzuciła poezję dla rzucania nikomu useless discus throw, she responded across niepotrzebnym dyskiem odpowiedziała na ła- “Stadjon” magazine ‘there is no art without in- mach „Stadjonu” – że tak, jak nie ma sztuki bez spiration and without love of beauty, thus we natchnienia i umiłowania piękna, tak też nie do must not think of sport without enthusiasm pomyślenia jest sport bez entuzjazmu i radości and zest for life’. She was an athlete who com- życia. Była zawodniczką, która łączyła spraw- bined physical activity and mastered move- ność fizyczną i mistrzowskie opanowanie tech- ment technique with outstanding looks and niki ruchu z nieprzeciętną urodą i artystyczną artistic sensitivity. We know her sport career wrażliwością. Znamy dobrze jej karierę spor- very well. She practised many sports, begin- tową. Uprawiała wiele sportów, zdobyła tytuły ning with tennis, swimming, to car rallies. Just mistrzowskie w skoku wzwyż, pchnięciu kulą, to mention athletics where she was winning rzucie dyskiem i wielobojach. championship titles in the high jump, shot put, Jak było u niej z poezją? Po obiecują- discus throw and combined events. cym debiucie dochodzi do przekonania, że What about her poetry? Following her nie potrafi serca podzielić tak, aby w prawej promising debut she realised that she could komorze zmieścić miłość do poezji, a w le- not divide her heart as to hold love for poetry wej do sportu lub na odwrót. Serce ma nie- in the right chamber and love for sport in the podzielne, stwierdza, i wybiera sport, bo left chamber or vice versa. Her heart is divid- „mogę, w tym co robię na boisku, łączyć ed and she chooses sport because ‘on the field radość życia z pragnieniem wolności”. Sport I can unite joy of living with the desire of free- uprawia „con amore” i spotyka się na stadionie dom’. Sport makes con amore and is mutual on z odwzajemnioną miłością. the field.
30 W wierszach Haliny Konopackiej darem- We won’t find the sports theme in Halina Po obiecującym debiucie nie szukamy tematu sportowego. Ukazują Konopacka’s poems. They represent a soul of dochodzi do przekonania, one duszę dziewczyny wypełnioną oczekiwa- a girl filled with anticipation of somebody who niem na kogoś, kto zjawi się „któregoś dnia”. will appear ‘some day’ – that’s the title of the że nie potrafi serca podzielić Prawdopodobnie tym oczekiwanym niezna- entire volume – and she will strongly embrace tak, aby w prawej komorze jomym – w okresie kiedy pisała melancholijne him and take him into the world. Probably, this zmieścić miłość do poezji, wiersze – okazał się SPORT. Wzięli się pod ręce very anticipated stranger – in the period when i ruszyli przed siebie na podbój świata, na spo- she wrote melancholic poems – turned out to be a w lewej do sportu lub na tkanie tutaj z nami, na zawsze. SPORT. They held hands and moved to conquer odwrót. Wiersze zostały na półce razem z innymi rze- the world, to meet us right here, forever. czami, zgubiły się w czasie wojny i po jej zakoń- The poems were left on the shelf with czeniu. Najpierw odkryłem parę wierszy w pra- other things and got lost during and after the sie literackiej w dwudziestolecia. Później Maria war. At first, I found some poems in the literary Rotkiewicz wiedziona przeczuciem odkrywcy press from the two interwar decades. Then, Ms odnalazła jeden ocalały egzemplarz w Bibliotece Maria Rotkiewicz, led by a sense of an explorer, Narodowej. Dalej było już z górki. Uzyskałem zgo- found one entire copy in the National Library. dę na reprint w dziesięciu egzemplarzach. Na tej I obtained consent to reprint ten copies. podstawie dokumentalnej pojawiły się inne wy- Based on this documentary, another book dania książkowe, aż doszło do tego, w końcu lat publications appeared, and finally at the end of 70. że trafiły do rąk Haliny Konopackiej, która nie the 70’s they were given to Halina Konopacka kryła ogromnego wzruszenia. who was greatly moved. Nie będę mówił, co jest w tych wierszach, I won’t tell about those poems themselves, gdyż szkolne pytanie uczniów o to, co poeta as asking students what the author meant is in- miał na myśli, należy uznać za nietakt. Wiersze appropriate. The poems themselves don’t feel źle się też czują, kiedy są zamknięte w książce. well when closed in book. They don’t have air Nie mają czym oddychać. Zajrzyjmy więc do to breathe. Let’s then take a look to her poets tomu Któregoś dnia i zaprośmy Halinę Konopac- and let’s invite Halina Konopacka to discussion ką do rozmowy – od serca. – from the heart. Jej kolega, także złoty medalista olim- Her colleague, and gold Olympic medallist pijski z Amsterdamu – Kazimierz Wierzyński from Amsterdam – Kazimierz Wierzyński – editor – redaktor naczelny „Przeglądu Sportowego”, in-chief of ”Przegląd Sportowy”, footballer and futbolista i sprinter, ale przede wszystkim po- sprinter, but most of all a poet, wins the top lau- eta, za zbiór wierszy Laur olimpijski zdobywa rel for the collection of poems . The personalities Following her promising laur najwyższy. Osobowości tych dwojga są of those two people complete each other like wzajemnym dopowiedzeniem kalos kagathos kalos kagathos (Latin beautiful and virtuous) – debut she realised that she (z łac. piękny i dobry) – idei, która jest funda- an idea which is the foundation of the Olympics. could not divide her heart as mentem olimpizmu. Harmonia człowieka to A man’s harmony is made of his spirituality, intel- jego duchowość, intelekt, ciało, moralność lect, body, morality and sensitivity to the world. to hold love for poetry in the i wrażliwość na świat. Kultura ruchu i entu- Culture of movement and enthusiasm, and, as right chamber and love for zjazm, a także, jak mawiała Konopacka, „dą- expressed Konopacka ”reaching the beauty of żenie do piękna w sporcie i sztuce” było i jest sport in art” was, and still is, the principal motto sport in the left chamber or dewizą wybitnych olimpijczyków. among prominent Olympians. vice versa.
31 prof. Anna Nasiłowska Poetka Poetess
Gdy w 1929 roku Halina Konopacka opubliko- When in 1929 Halina Konopacka published wała swój zbiór poezji Któregoś dnia, na sce- her book of poetry entitled Some day, the lit- nie literackiej dominowali poeci Skamandra. erary scene was dominated by the Skamander Grupa powstała wcześniej, jej początki – to group of poets. It was founded sooner, and kawiarnia „Pod Picadorem”, która powstała its origins goes back to “Pod Picadorem” café wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodle- which was founded when Poland regained głości. Pod koniec lat dwudziestych Halina independence. By the late twenties, Halina Konopacka wpisała się w dobrze znane formy Konopacka fitted in the well-known poetic poetyckie, oswojone już w poezji Kazimierza forms already used in the works of Kazimierz Wierzyńskiego, Jana Lechonia, Antoniego Sło- Wierzyński, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, nimskiego, Jarosława Iwaszkiewicza i Juliana Jarosław Iwaszkiewicz and Julian Tuwim, Tuwima, czyli wielkiej piątki. Skamandryci po- or the “Great Five”. The Skamander poets trafili mówić o uczuciach; w przeciwieństwie could speak of feelings; as opposed to elabo- do wykoncypowanej, intelektualnej awangar- rated, intellectual vanguard they expressed dy, pokazywali emocje i były one różnorodne; a variety of emotions; and only in the begin- jedynie na początku, w debiutanckich tomi- ning in their debut volumes published in kach, które wydali jeszcze w 1918 lub 1919 1918 or 1919 they showed their youth enthu- roku, wyrażali entuzjazm młodości i radość siasm and zest for life. The poems by Halina z samego życia. Wiersze Haliny Konopackiej Konopacka fit in slightly nostalgic tune of their wpisują się w lekko nostalgiczny ton ich kolej- next volumes in which among others longing nych tomików, w których pojawia się na przy- for province appears. The champion’s poetry kład tęsknota za prowincją. Poezję mistrzyni is full of meditation on passing and affection sportu wypełnia medytacja nad przemijaniem for the tiniest parts of life, one can see a gift for i czułość dla małych okruchów życia, widać active observation and a vast literary culture. w niej dar żywej obserwacji i ogromną kulturę Poems by Halina Konopacka are impecca- literacką. bly formal, rhythmical, diversified, subtle and
32 Poetka lubi rymy rhyming. The poetess likes imperfect rhyming used by the Skamander poets and which were niedokładne, stosowane considered less trivial, yet more modern than przez Skamandrytów the perfect ones. Thus, we have for example: bell – red (from the poem Pożegnanie “Fare- i uważane wtedy za mniej well”). We can easily see a construction sense, banalne, nowocześniejsze clearly visible even in a short three-strophe work where the first thought changes, changes niż dokładne. its shape to a general reflexion whose topic is mainly anxiety of future or inevitable change. I don’t suppose we should be surprised Wiersze Haliny Konopackiej są nienaganne that Halina Konopacka didn’t write about formalnie, rytmiczne, zróżnicowane, subtelnie sport. We should rather admire her another rymowane. Poetka lubi rymy niedokładne, sto- talent: mastery of Polish word as well as her sowane przez Skamandrytów i uważane wtedy workshop and sensitivity. If she wrote about za mniej banalne, nowocześniejsze niż dokład- sport – she would have to compete with Ka- ne. Rymuje więc na przykład: dzwonek – czer- zimierz Wierzyński, and he, as the author of wone (z wiersza Pożegnanie). Jest też u niej bar- Laur olimpijski “Olympic Laurel” had already dzo widoczny zmysł konstrukcji, na przestrzeni been the champion with the gold medal in nawet krótkiego, trzystrofowego utworu pierw- Art Competitions in Amsterdam. The sport sza myśl zmienia się, przechodzi w jakąś ogól- theme in poetry was a new one, while she was niejszą refleksję, której motywem jest często nie- still pondering the theme of passing, among pokój, dotyczący przyszłości, czy też zapowiedź dreams and observing the life, reflecting her nadchodzącej zmiany. mind and nontrivial observations. Her poems Nie sądzę, by należało się dziwić, że Halina are successful, good, interesting, with some Konopacka nie pisała utworów o sporcie. Ra- worth remembering. For instance, Pies “Dog” czej trzeba podziwiać jej kolejny talent: władzę where the speaking person (the subject of nad polskim słowem, opanowanie niełatwego this poem) on a rainy day lays next to a dog warsztatu i wrażliwość. Gdyby pisała o sporcie – beside a fireplace. We will take off our collars/ musiałaby rywalizować z Kazimierzem Wierzyń- and we will rest without a word” – thinks while skim, a on, jako autor Lauru olimpijskiego, był już listening beating of a faithful heart. We don’t Mistrzem ze złotym medalem konkursu sztuki na igrzyskach w Amsterdamie... Temat sportu w poezji był nowy, ona pozostała w kręgu reflek- sji nad przemijaniem, wśród marzeń i obserwa- The poetess likes imperfect cji życia, odbijających jej psychikę i niebanalne rhyming used by the obserwacje. Jej wiersze są udane, dobre, cie- kawe, jest wśród nich kilka utworów, godnych Skamander poets and which pamiętania. Na przykład wiersz Pies, gdy osoba were considered less trivial, mówiąca (czyli podmiot tego utworu) w dżdży- yet more modern than the sty dzień kładzie się koło psa przed kominkiem. Zdejmiemy nasze obroże/ I odpoczniemy bez sło- perfect ones.
33 wa – myśli, słuchając bicia wiernego serca. Nie know what type of ‘collar’ she writes about, wiemy, jakiego rodzaju jest jej „obroża”, ale wie- but we do know that she recognised it and my, że ją rozpoznała i że tylko w wyjątkowych that on special occasions – like on that even- momentach – na przykład tego wieczora – po- ing – she takes the collar off. Maybe her ‘col- zwala sobie na to, by ją zdjąć. Może jej „obrożą” lar’ means responsibilities and necessities of są obowiązki i konieczności codziennego dnia, everyday life, and maybe on a wider perspec- może szerzej – chodzi o konwencje społeczne, tive – it is about social conventions, but it ale mowa jest także o łzach, którymi pachnie also refers to dog fur smelling of tears. Other psie futro. W innym utworze (Zazdrość) mowa poem Zazdrość “Jealousy” refers to feelings jest o uczuciach kobiety, która przez subtelne of a woman who by subtle signs in behaviour oznaki w zachowaniu bliskiego mężczyzny wy- of a close man senses another woman, even czuwa inną kobietę, choć nie przestaje kochać. though she never stops loving him. Halina Konopacka, żona Ignacego Matu- Halina Konopacka, Ignacy Matuszewski’s szewskiego, polityka, była bliska kręgowi Ska- wife – politician – was very close to the Ska- mandrytów, którzy – zachowując krytyczny dy- mander poets, who, by keeping a critical dis- stans – powiązani byli z elitami władzy. Najbliżej tance, were connected to power elites. The z Matuszewskim współpracował Kazimierz Wie- closest collaborator of Matuszewski was Ka- rzyński, którego oczywiście znała. Konopacka zimierz Wierzyński whom she naturally knew. uczestniczyła w zjazdach poetyckich w majątku Konopacka participated in poetic conven- Ludwika Hieronima Morstina w Pławowicach, tions at Ludwik Hieronim Morstin’s mansion in a więc zetknęła się osobiście także z innymi po- Pławowice, and she personally met other poets etami kręgu Skamandra, i to nie tylko z wielką from the Skamander group, not only from the piątką. Zapewne utwory mistrzyni sportu mo- “Great Five”. Probably the works of the cham- głyby być lepiej pamiętane, choć Konopackiej pion could be better remembered, but she zabrakło konsekwencji. Nie wiemy, dlaczego nie lacked consequence. We don’t know why she wydawała kolejnych tomików i Któregoś dnia didn’t publish her other volumes and “Some pozostaje jej jedynym dziełem. Może zrozumia- day” remains her only piece of work. Perhaps ła, że nie zajmie tu pierwszego miejsca; było ono she understood that she wouldn’t take the first już zajęte, a jej indywidualność pozwala tylko spot here; it was already taken and her individ- na bycie jedną z wielu postaci tego kręgu. Nie uality allows her for being just one of many. She była nowatorką jak na przykład Maria Pawlikow- wasn’t an innovator like Maria Pawlikowska- ska-Jasnorzewska, która umiała zaproponować -Jasnorzewska, who could offer her own type of własny rodzaj wiersza, maksymalnie skonden- a poem, maximally condensed and significant- sowanego i znacznie bardziej nowoczesnego, ly more modern one, and her achievements a na jej dorobek, poza wieloma tomami poezji, – apart from a number of volumes of poetry składają się również utwory dramatyczne, które – consists of drama works which were success- cieszyły się powodzeniem. Na pewno utwory ful. Surely, Halina Konopacka’s poetic works tell poetyckie Haliny Konopackiej mówią wiele o jej a lot of her literary culture, give a good account poziomie kultury literackiej, wystawiają też do- to woman sport environment in the interwar bre świadectwo środowisku sportu kobiecego years in which a beautiful, subtle and sensitive w dwudziestoleciu międzywojennym, w którym woman blossomed. rozkwitła kobieta piękna, subtelna i wrażliwa.
34 35 dr Iwona Grys Konopacka w anegdocie Konopacka Through Anecdotes
Mam małego asa w rękawie, bo trudno po- As for me, I have an ace up my sleeve. Even wiedzieć, że znałam, ale raz w życiu rozmawia- though it would be an exaggeration to say that łam z Haliną Konopacką. To było dokładnie 22 I knew Halina Konopacka, I spoke with her once. sierpnia 1975 roku. Wówczas już drugi rok It was precisely on 22 August 1975. It was my pracowałam w Muzeum Sportu i Turystyki, second year’s work at the Museum of Sport and kiedy pani dyrektor Maria Morawińska-Brze- Tourism when the director Maria Morawińska- zicka powiedziała, że odwiedzi nas Halina Brzezicka told us that Halina Konopacka would Konopacka, która była już w Muzeum w 1970 visit us. She had already visited the Museum in roku, że jej się wówczas bardzo podobało i te- 1970 and enjoyed the visit back then, and she raz przyjedzie po raz drugi, bo właśnie jest would visit us again while in Warsaw. And the w Warszawie. Rzeczywiście tak się stało. Była visit did happen. There was a coffee at the di- kawa w gabinecie pani dyrektor, zwiedzanie rector’s office, visiting the exhibition. I remem- ekspozycji i wtedy pamiętam, że ja taka tro- bered that at one point I bumbled a question: chę onieśmielona wykrztusiłam z siebie pyta- where is the gold Olympic medal now? Halina, nie: „gdzie jest teraz złoty medal olimpijski?” . who was 75 at that time, looked very delight- Pani Halina, która miała wtedy 75 lat, prezen- ful, she volubly talked with everyone and said towała się bardzo przyjemnie, ze swadą roz- to me laughing ‘Dear child, I don’t remember mawiała ze wszystkimi, powiedziała do mnie what happened to it as I never cared about ze śmiechem: „dziecko, ja nie pamiętam, co such things. I guess it’s gone somewhere’. I was się z nim stało, ja się takimi sprawami w ogóle surprised by her nonchalance about the arte- nie zajmowałam, pewnie gdzieś zaginął”. Za- fact which would be the first exhibit in our col- skoczyła mnie ta nonszalancja w podejściu do lection, a nonchalance somehow distancing artefaktu, który byłby przecież najpierwszym her from past events. eksponatem w naszej kolekcji, nonszalancja The meeting was very nice, everyone jakby dystansująca autorkę tych słów od tak was impressed by our guest. The museum’s odległych wydarzeń. photographer, Zbyszek Anderszewski, was
36 Spotkanie upłynęło bardzo przyjemnie, taking photographs, naturally in black and wszyscy byliśmy pod wrażeniem naszego white. We bid farewell to Konopacka and the gościa. Muzealny fotograf Zbyszek Ander- question kind of drifted away. After a while, szewski robił zdjęcia, oczywiście wówczas the photographs were developed and the czarno-białe. Konopacką pożegnaliśmy i na boss made us send them to the US. Soon, we chwilę sprawa przycichła. Później zdjęcia wy- received a letter from Halina Konopacka with wołano i szefowa zarządziła wysłanie ich do thanks for a nice meeting and the photo- Ameryki. Po jakimś czasie przyszedł od Ha- graphs we sent. Suddenly a $10 bill fell from liny Konopackiej list z podziękowaniami za the envelope. The director went mad. ‘What miłe spotkanie i nadesłane zdjęcia, z którego was she thinking, how is she treating us? wyleciał banknot dziesięciodolarowy. Pani dy- American manners', etc. and she called my rektor wpadła w szał. „Co ona sobie myśli, jak friend Agata Grabowska, who recently took ona nas traktuje, amerykańskie maniery, itd.". a job at the Museum of Sport and Tourism Zawołała moją koleżankę Agatę Grabowską, and later became Chief Stocktaker, and she która też niedawno rozpoczęła pracę w MSiT, said: ‘take this $10, give it to the Royal Castle a później była Głównym Inwentaryzatorem, (back then the funds were collected for the i mówi: „bierz te 10 dolarów i zanieś na Za- reconstruction of the Castle) and make sure mek Królewski (wtedy były zbierane pienią- they thank her for the money so she knows dze na odbudowę Zamku), i załatw tak, żeby where it went to.’ My friend took the $10 note podziękowali, żeby ona wiedziała gdzie te and in a good faith went to the Castle. When pieniądze ostatecznie się znalazły. Koleżanka she arrived, she said she brought some dollars wzięła te 10 dolarów i z dobrą wiarą pojecha- from the first Polish gold Olympic medallist ła na Zamek. Tam powiedziała, że przywiozła Halina Konopacka from the US who wishes to pieniądze, ma dolary od pierwszej polskiej make a contribution to the reconstruction of the Castle. At first, she was referred to some director who greeted her with coffee. She started feeling odd, because she realised that everyone thought she is bringing a substan- Po latach, po śmierci tial sum of money. Then cognac was served, and my friend got even more confused so Haliny Konopackiej trafił she couldn’t tell the amount she wanted to do Muzeum jej prywatny contribute. Finally she told the whole story, album ze zdjęciami i w tym stressing it is most important for us to have the receipt sent to Konopacka. albumie były owe zdjęcia After many years, following Halina z naszego spotkania oraz Konopacka’s death, her private album with photographs was given to the Museum wlepione podziękowanie with photos from our meeting and a letter Zamku Królewskiego za of thanks from the Royal Castle for the $10 donation. przekazanie 10 dolarów na The Museum is in possession of a beau- jego odbudowę. tiful sculpture of Halina Konopacka by Zofia
37 złotej olimpijki Pani Haliny Konopackiej z USA After many years, following i chce je wpłacić na odbudowę Zamku. Naj- pierw koleżankę zaprowadzono do któregoś Halina Konopacka’s death, z dyrektorów, który przyjął ją kawą. Koleżanka her private album with już zaczęła się czuć dziwnie, bo rozumiała, że wszyscy myślą, że to są jakieś duże pieniądze. photographs was given Później podano koniak, więc speszona nie mo- to the Museum with photos gła wykrztusić z siebie kwoty, którą chce wpła- from our meeting and cić, ale jakoś się przemogła i opowiedziała całe zdarzenie i oczywiście to, że najważniejszą a letter of thanks from sprawą dla nas jest to, że prosimy o wysłanie the Royal Castle for pokwitowania. Po latach, po śmierci Haliny Konopackiej the $10 donation. trafił do Muzeum jej prywatny album ze zdję- ciami i w tym albumie były owe zdjęcia z na- szego spotkania oraz wlepione podziękowanie Zamku Królewskiego za przekazanie 10 dola- Trzcińska-Kamińska which you can see at the rów na jego odbudowę. exhibition together with two Konopacka’s W zbiorach Muzeum posiadamy pięk- watercolours from the 60’s - “Flower Com- ne popiersie Haliny Konopackiej dłuta Zofii position” and “Exotic Landscape”. The world Trzcińskiej-Kamińskiej, które możecie Pań- of sports is symbolically represented by one stwo podziwiać na wystawie oraz dwie akwa- medal only. It was awarded by “Przegląd rele namalowane w latach sześćdziesiątych Sportowy” in 1927 “For 1st place in best Pol- przez Konopacką – Kompozycja kwiatowa ish athlete poll”. The medal was bought at i Pejzaż egzotyczny. Świat sportu symbolicz- a Dessa antiques shop. nie prezentuje jeden jedyny medal „Przeglądu Sportowego” z 1927 roku „Za I miejsce w kon- kursie na najlepszych sportowców Polski”. Medal został kupiony w Desie.
Muzeum Sportu – stróżowi piękna i historii sportu polskiego z najserdeczniejszymi życzeniami i pozdrowieniami Halina Konopacka, pierwsza polska olimpijka, Warszawa 22 sierpnia 1975 – takimi słowami wpisała się do księgi pamiątkowej Halina Konopacka
To the Museum of Sport – custodian of the beauty and history of sport, with kindest regards, Halina Konopacka, first Polish Olympic champion, Warsaw, 22 August 1975 – Halina Konopacka’s entry in the commemorative book
38 39 40 Dążąc do „wyróżnienia In order to „award the most najbardziej wybitnego, outstanding and valuable sport a zarazem najbardziej achievement – whether of and wartościowego czynu individual or a team”, in 1927 sportowego – indywidualnego Director of the State Office lub zespołowego”, Dyrektor for Physical Education Państwowego Urzędu and Military Training Wychowania Fizycznego (PUWFiPW) established the i Przysposobienia Wojskowego annual Grand Annual Honorary (PUWFiPW) ustanowił w 1927 roku Sport Award in the form przyznawaną corocznie of a cup, medal and certificate. Wielką Honorową Nagrodę Halina Konopacka won this Sportową w postaci pucharu, award twice: in 1927 and 1928. dyplomu i medalu. Halina The Polish Olympic Committee Konopacka zdobyła tę nagrodę reintroduced the award dwukrotnie w 1927 i 1928 in 2009. In 2010 its name roku. Polski Komitet Olimpijski has been changed to Piotr powrócił do przyznawania tej Nurowski Grand Annual nagrody w 2009, a od 2010 Honorary Sport Award. roku to Wielka Honorowa Nagroda Sportowa im. Piotra Nurowskiego. dr Maria Rotkiewicz Wchodzenie w opowieść Intervening in a Story
Halina Konopacka interesowała mnie od I have always had a great interest in Halina Halina Konopacka zawsze. Przez wiele lat poszukiwałam mate- Konopacka. For years I’ve been searching ar- riałów archiwalnych, prasowych, redakcyj- chival, press and editorial materials from Hali- interesowała mnie od nych od osób, które znały Halinę Konopacką na Konopacka’s friends and acquaintances. It zawsze. Przez wiele lat i przyjaźniły się z nią. Inicjatorem mojego za- was Krzysztof Zuchora, PhD, who sparked my interesowania się życiorysem, osobowością interest in her life and personality. At the turn poszukiwałam materiałów Haliny Konopackiej był dr Krzysztof Zuchora. of the 1980s and 90s, he asked me to help him archiwalnych, prasowych, Na przełomie lat 80. i 90. zaproponował, abym find Halina Konopacka’s book of poetry enti- redakcyjnych od osób, pomogła mu w poszukiwaniach zaginionego tled Some day which was lost during World w czasie II wojny światowej tomiku wierszy War II. My first step was a journey to Rawa które znały Halinę Haliny Konopackiej pod tytułem Któregoś Mazowiecka. I went to the registry office and Konopacką i się z nią dnia. Moje pierwsze kroki, jakie skierowałam asked for a copy of birth certificate of Halina w moich poszukiwaniach, skierowałam do Konopacka. To my great surprise, I was given przyjaźniły. Rawy Mazowieckiej. Udałam się do Urzędu records with the names of Leonarda Kazimi- Stanu Cywilnego i tam prosiłam o pełny od- era Konopacka. It took me quite a few months pis aktu urodzenia Haliny Konopackiej. Jak- to prove that this birth certificate really be- że byłam zdziwiona, kiedy wręczono mi akt longed to Halina Konopacka herself. She took I have always had na imiona Leonarda Kazimiera Konopacka. that name as sport nickname and used it for Dopiero kilka miesięcy później próbowałam the rest of her life. However, I failed to learn a great interest in Halina udowodnić, że rzeczywiście ten akt urodze- why Halina Konopacka didn’t go by her names Konopacka. For years I’ve nia należał do Haliny Konopackiej. Imię to Leonarda Kazimiera. przecież przyjęła jako pseudonim sportowy Then, I browsed sports and women’s mag- been searching archival, i nosiła go już do końca swojego życia. Ni- azines which were well-popular during her press and editorial materials gdy jednak nie dotarłam do tego, dlaczego sport appearances. “Bluszcz” – the oldest wom- from Halina Konopacka’s Halina Konopacka nie używała swoich imion en’s magazine established in the 19th century, Leonarda Kazimiera. and “Start”, the first women’s sports magazine friends and acquaintances.
42 43 Następnym krokiem było przeglądanie which was edited by the first, we could say, sportowych i kobiecych czasopism, które cie- sports editor in Poland – Kazimiera Muszałów- szyły się wielkim wzięciem w czasie startów na. I also browsed “Przegląd Sportowy” and “St- Haliny Konopackiej: „Bluszcz” – najstarsze cza- adjon”. In “Start” and “Stadjon” I managed to find sopismo kobiece wychodzące w wieku XIX, oraz most amount of materials of Halina Konopacka „Start”– pierwsze czasopismo sportowe kobiet, where she competed in domestic and interna- które redagowała pierwsza, można powie- tional competitions, Olympic Games as well dzieć, redaktorka sportowa w Polsce Kazimiera as her interviews that I quote later on in my Muszałówna. Przeglądałam jeszcze „Przegląd book “From The Joy Of Life” and other papers. Sportowy” oraz „Stadjon”. „Start” i „Stadjon” do- Kazimiera Muszałówna was a very interesting starczyły mi najwięcej materiałów o Halinie person. She was a pioneer in woman’s sports, Konopackiej zarówno o jej udziale w zawodach who not only wrote about Konopacka and other krajowych, jak i międzynarodowych, igrzy- athletes competing in different sport competi- skach olimpijskich oraz jej wypowiedzi, które tions and rivalries in the twenties, but she also potem cytuję w książce Z radości życia i innych wrote about the origins of female sports in Eu- opracowaniach. Kazimiera Muszałówna była rope. She studied in France where she had access bardzo ciekawą osobowością. Była pionierką to multiple sports magazines in both French and sportu kobiet, która nie tylko pisała o Konopac- English. She played sports herself. I had a plea- kiej i innych zawodniczkach startujących w róż- sure to meet Kazimiera Muszałówna at the end nych dyscyplinach i konkurencjach sportowych of her life, yet I managed to find out many inter- w latach 20., ale pisała również o początkach esting facts about our figure. Unfortunately, the sportu kobiecego w Europie. Studiowała we death of the journalist meant we couldn’t get Francji, miała dostęp do różnych czasopism certain materials which she had been collecting sportowych kobiet zarówno w języku francu- for her entire life about the most prominent fe- skim, jak i angielskim. Sama także uprawiała male athletes from that period. sport. Kazimierę Muszałównę poznałam pod The third step was to establish contact with koniec jej życia, ale dowiedziałam się od niej other women who knew or were friends with wielu ciekawych faktów dotyczących naszej Konopacka. Like Maria Miłobędzka who was bohaterki. Niestety śmierć dziennikarki prze- born in the same year as Halina Konopacka and rwała dostarczenie pewnych materiałów, które took part in the same early athletics competi- zbierała przez całe życie na temat najwybitniej- tions, accompanied her in subsequent com- szych zawodniczek tego okresu. Trzeci krok to petitions and visited her in the US. Konopacka nawiązanie kontaktu z innymi kobietami, któ- used to stay at Maria Miłobędzka’s when she re znały bądź przyjaźniły się z Konopacką. Jak came to Poland in 1958, 1970 and 1975. na przykład Maria Miłobędzka, która urodziła When working on the biography of Hali- się w tym samym roku co Halina Konopacka na Konopacka, I was astonished mostly by her i startowała także w pierwszych zawodach speeches on appearances through “Stadjon” lekkoatletycznych, towarzyszyła jej później na and “Start” magazines. She also spoke about różnych zawodach, odwiedzała ją także w USA. different sport-related interests. She practised Konopacka podczas swoich przyjazdów do Pol- skiing, and házená (type of handball), she was ski, w latach 1958, 1970 i 1975 zatrzymywała się also in varsity first basketball team; she par- właśnie u Marii Miłobędzkiej. ticipated in car rallies and took part in tennis
44 Podczas opracowania biogramu Ha- tournaments. The greatest speeches were liny Konopackiej zachwyciły mnie przede given after the Olympics in Amsterdam where wszystkim jej wypowiedzi na temat startów she won this first gold Olympic medal for Po- szczególnie na łamach „Stadjonu” i „Startu”. land. Amsterdam brought many new things Mówiła o swoich różnorodnych zaintereso- into the Olympic programme. It was here waniach sportowych, najpierw uprawiała nar- where the first Olympic flame was lit, yet not ciarstwo, później hazenę (rodzaj piłki ręcznej), lit in Olympia or not brought by the runners. była także w pierwszej drużynie AZS-u w ko- Also, it was here where a new order of con- szykówce; startowała w rajdach automobilo- testants parade was introduced, and hence, wych, brała udział w turniejach tenisowych. as I assume, the Olympic scenery must have Najpiękniejsze jej wypowiedzi były po igrzy- made impression on athletes and supporters. skach, kiedy zdobyła ten pierwszy złoty medal Those were the first Games with so coherent olimpijski w Amsterdamie. Amsterdam wniósł graphics and sports programme. wiele nowego do programu olimpijskiego. To After retiring from athletics career, Hali- tutaj zapalono pierwszy znicz olimpijski, choć na Konopacka took interest in social work for jeszcze nie zapalony w Olimpii, ani nieprzeno- woman sports. She worked at the Polish So- szony drogą biegaczy. To tutaj też wprowa- ciety for Promotion Woman’s Physical Culture dzono nowy porządek defilady zawodników, which was founded by Maria Miłobędzka and a więc jak sądzę, oprawa olimpijska, musiała it was her who encouraged Konopacka to join wywrzeć wrażenie na zawodnikach i kibicach. in. She was a member of the management To były pierwsze igrzyska z tak spójną ikono- board. She also worked for the Military Fam- grafiką i programem sportowym. ily association and Military Family Sport Club. Po zakończeniu kariery sportowej, lek- Military Family brought together women koatletycznej kariery sportowej, Halina Kono- whose husbands served in the army, and with packa zainteresowała się pracą społeczną na its thousands of members, it was the greatest rzecz sportu kobiecego. Działała w Polskim woman’s sports organisation in Poland. She Towarzystwie Krzewienia Kultury Fizycznej Ko- also worked for the Olympic Movement to- biet, które założyła właśnie Maria Miłobędzka gether with her husband Ignacy Matuszewski i to ona zachęciła ja do pracy w tym towarzy- who played very important political roles in stwie. Wchodziła w skład zarządu tego towa- Poland, including being the Minister of the rzystwa. Następnie działała też na rzecz rodzin Treasury. He also encouraged his wife to join wojskowych i Klubu Sportowego Rodziny Woj- the Olympic Movement. Konopacka partici- skowej. Rodzina Wojskowa skupiała kobiety, pated in a number of trips, e.g. for the Sum- których mężowie byli uwojskowieni i była to mer and Winter Olympic Games. She took part najpotężniejsza, licząca kilka tysięcy organiza- in the Olympic Congress in 1937 in Warsaw. In cja sportowa kobiet w Polsce. Konopacka dzia- the book one can read about patriotism and łała także w ruchu olimpijskim u boku swojego heroism of numerous women during evacua- męża Ignacego Matuszewskiego, który pełnił tion of gold reserves of the National Bank of bardzo ważne funkcje polityczne. To właśnie on Poland. I prepared this chapter based on com- wciągnął ją do pracy w ruchu olimpijskim. Ko- pleted papers by Professor Wojciech Rojek, or nopacka uczestniczyła w różnych wyjazdach, editor Bohdan Tomaszewski and editor Ma- m.in. na igrzyska zimowe i letnie. Uczestniczyła ciej Petruczenko who held the last interview
45 w Kongresie Olimpijskim w 1937 roku w War- with Halina Konopacka reprinted in “Przegląd szawie. O patriotyzmie, bohaterstwie kobiet Sportowy”. podczas wywozu rezerw złota Banku Polskiego It was Krystyna Kotecka – Konopacka’s można przeczytać w książce. Ten rozdział opra- niece, who helped me most in working out cowałam na podstawie gotowych już opraco- the details. I got to know her when writing wań właśnie m.in. prof. Wojciecha Rojka czy też the first mini book Wznosiłam świat miłością red. Bohdana Tomaszewskiego oraz red. Ma- which was published in 1994. Krystyna Kotec- cieja Petruczenki, który przeprowadził ostatni ka showed me some keepsakes, and most im- wywiad z Haliną Konopacką przedrukowany portantly – Konopacka’s letters to her family. na łamach „Przeglądu Sportowego”. She also spoke about details from Konopac- Osobą, która najwięcej mi pomogła ka's life in the US, showed me a sculpture, w opracowaniu szczegółów, jest siostrzenica a bust of Halina presented in this display bohaterki – Krystyna Kotecka. Nawiązałam which initially was in Ms. Kotecka’s apartment. z nią kontakt podczas pisania pierwszej ksią- I had been visiting her for many years only to żeczki Wznosiłam świat miłością, która ukazała learn something new. I also met a family living się w 1994 roku. Pani Krystyna Kotecka udo- in the US: Mr Niewiadomski when he arrived stępniła mi różne pamiątki, a przede wszyst- to the country. I persuaded Ms Kotecka to pass kim korespondencję Konopackiej z rodziną. the bust of Konopacka, sculpted by Ms Zofia Następnie mówiła mi o szczegółach jej życia Trzcińska-Kamińska in 1928, to the Museum w USA, pokazała mi również rzeźbę, popiersie of Sports and Tourism. By the gift of heart, Haliny, wyeksponowane tutaj na tej wysta- as she used to say, she passed this sculpture wie, które początkowo znajdowało się u Pani many years ago. Now, it is a true ornament of Koteckiej w mieszkaniu. Wizytowałam ją wie- the Museum of Sport and Tourism in Warsaw. lokrotnie przez wiele lat i za każdym razem Halina Konopacka spent her last days in dowiadywałam się czegoś nowego. Nawią- Florida where she died on 28 January 1989. załam również kontakt z rodziną mieszkającą w USA: Panem Niewiadomskim podczas jego przyjazdu do kraju. Namówiłam Panią Kotec- ką, by przekazała popiersie Konopackiej, dłuta Pani Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej z 1928 roku, do Muzeum Sportu i Turystyki. Z daru serca, jak to ona mówiła, przekazała tę rzeźbę wie- le, wiele lat temu. Dzisiaj jest ona prawdziwą ozdobą MSiT. Halina Konopacka ostatnie lata spędziła na Florydzie, gdzie zmarła 28 stycznia 1989 roku.
46 47 Olga Cygan Mierzenie się z przestrzenią Coping with Space
Przygotowanie wystawy o Halinie Konopac- Preparing the exhibition about Halina kiej było wielkim wyzwaniem. W jaki sposób Konopacka was a massive challenge1. What mierzyliśmy się z tematem? Co nami kierowało was our approach to the subject? What were przy przygotowaniu ekspozycji? Próbą sił było our motives? Our skills were put to a test by samo miejsce, czyli przestrzeń Galerii (-1), któ- the location itself, in this case the space of the ra znajduje się w budynku Centrum Olimpij- (-1) Gallery in the Olympic Centre in Warsaw. skiego w Warszawie1. Nie jest to standardowa It is not a typical exhibition hall, the space sala, miejsce nie jest łatwe, nie jest oczywiste. is not easy, not simple. While arranging the Przy aranżowaniu wnętrza ujawnia wiele pu- interior, many surprises come about... But in łapek… Ale wskoczywszy w spotkanie z tą the location we saw a place full of arcs, curves przestrzenią, z tą materią, zobaczyliśmy, że jest and plenty of pillars in the circle view. I was tutaj wiele łuków, wiele krzywizn w pomiesz- immediately struck to make the circle the czeniu, są liczne filary na rzucie koła. Od razu crucial element in the construction of the ex- nasunęła mi się myśl, żeby motyw koła uczynić hibition. After all, the circle is strongly related istotnym elementem w konstrukcji wystawy. with our figure: there is the round throwing Bo przecież koło bardzo mocno związane jest area in which Halina Konopacka was com- z naszą bohaterką: jest koło rzutni, w której rzu- peting, the round discus, her famous round cała Halina Konopacka, okrągły dysk, którym beret that is still frequently remembered, and rzucała, ten słynny beret, o którym wiele osób the first gold medal (prominently referred to
1| Olga Cygan jest kuratorem wystawy. Merytoryczny udział 1| Olga Cygan is the curator of the exhibition. Valuable contribu- mieli Katarzyna Deberny – Dyrektor Działu Kultury i Eduk- tions to the project were received from: Katarzyna Deberny – Di- acji Olimpijskiej PKOl, Monika Myszkowska – Specjalista rector of the Department of Culture and Olympic Education NOC w Dziale Kultury i Edukacji Olimpijskiej PKOl, Krzysztof of Poland, Monika Myszkowska – Expert, Department of Culture Jankowski – Główny Specjalista w Dziale Marketingu PKOl. and Olympic Education NOC of Poland, Krzysztof Jankowski – Senior Expert Marketing Department NOC of Poland .
48 49 wspomina, i pierwszy złoty medal (mocnym in the middle of the exposition). All of those akcentem przypominany na środku ekspozycji). are round. The circle represents harmony and To wszystko są koła. Koło jest harmonią i formą a finite, balanced form. All those and con- skończoną, zrównoważoną. Te wszystkie wątki notations accurately meet here when we i skojarzenia trafnie się tutaj spotykają, kiedy talk about Halina Konopacka. But the circle mówimy o Halinie Konopackiej. Ale koło to tak- is also – from a visual message point of view [...] mówimy na wystawie że – z punktu widzenia plastycznego przekazu – a camera or lens looking at her. For this o pasji do sportu, – oko kamery czy obiektywu, które spogląda reason so used the circle so often as a theme na naszą bohaterkę. Dlatego tak często powta- unifying and organising the exhibition. Our o tym, jak wielu rzeczy rzaliśmy koło jako motyw łączący, organizujący aim was also to suggest experiencing rota- Halina Konopacka jako ekspozycję. Zabieg służy także zasugerowaniu tional energy as the ignition point of linear odczuwania energii obrotowej, która jest zapło- projection. sportsmenka chciała nem dla liniowego rzutu. The exhibition begins at the entrance to dotknąć, zasmakować Początek wystawy to wejście w prze- a purpose-built cinema. The movies shown i którymi chciała się strzeń specjalnie utworzonego kina. Wyświe- there take us back to Amsterdam in 1928. They tlane filmy zabierają nas w podróż do Amster- show how the Olympic Games were prepared, najzwyczajniej cieszyć. damu z roku 1928. Pokazują kolejno, w jaki how big an undertaking it was to bring the at- tention of the entire world to one place. Next – footage. We collected an extensive range of materials documenting women’s discus throw at the Olympics, including footage of Halina Konopacka from this memorable competition. The serves as a passage between the out- side world and the exhibition. Out of the dark cinema, resembling the tunnel from which Halina Konopacka emerged at the stadium be- fore the competition on 31 July, which she later described ‘out of the dark labyrinths of the lock- ers room, the stairs took me straight to the field and it seemed to me like I was in a green hol- low surrounded by grey rocks', we move on to the space where Olympic events took place. We wanted to recreate the atmosphere and place of the competition. The main characters taking part in the events were Konopacka, the discus and supporters. There was immense tension and great performance between the most im- portant actors. Our aim was to remember those things in the central part of exhibition. An important element is colour red as a reference to the running track, and also col- our of brick walls of the Amsterdam stadium
50 sposób przygotowywano igrzyska, jakie to było niesamowite logistyczne przedsięwzię- cie, które skupiło w tym punkcie uwagę ca- łego świata. Dalej – materiały filmowe. Udało nam się zebrać bogaty materiał dokumentu- jący konkurs rzutu dyskiem pań oraz materiał, na którym widzimy Halinę Konopacką pod- czas pamiętnego konkursu. Kino tworzy przestrzeń przejścia pomiędzy światem zewnętrznym a światem tej wystawy. Z ciemnej przestrzeni kina, niczym tunelem, któ- rym Halina Konopacka wędrowała na stadion przed konkursem 31 lipca i o którym wspomi- nała następująco: „z ciemnych labiryntów szatni, schody wyprowadziły mnie wprost na boisko i tu zdawało mi się, że jestem w zielonej kotlinie wkoło zamkniętej szarymi skałami”, przechodzi- my w przestrzeń rozgrywania zawodów olimpij- skich. Chcieliśmy odtworzyć atmosferę i miejsce, w którym rozegrał się konkurs. Zdarzenia toczyły się między Konopacką, dyskiem a kibicami. Wiel- kie napięcie i widowisko, które rozegrało się mię- dzy najważniejszymi aktorami. Te rzeczy chcieli- śmy przypomnieć w centralnej części wystawy. Ważnym elementem jest kolor czerwony jako nawiązanie do bieżni lekkoatletycznej, which still exists and can help recreate details Naturally, in the exhibition ale też kolor ceglanych murów amsterdam- of that competition. skiego stadionu, który do dziś stoi i może The gold medal is placed centrally. we refer to the passion for przypominać realia tamtego konkursu. We used its image, yet we didn’t present it sport, we show how many Centralnie ulokowany został złoty medal straightaway. We know that there once was olimpijski. Posłużyliśmy się jego wizerunkiem, a gold medal like this for Poland, we can check things Halina Konopacka ale nie pokazując go wprost. Wiemy, że był kie- what it looked like. But this very one, the most wanted to touch or taste as dyś taki pierwszy złoty medal dla Polski, może- important medal – the first gold, won by a sports woman, and which my sprawdzić w źródłach, jak wyglądał. Ale ten Halina Konopacka, was lost probably in 1939 jeden, najważniejszy medal – pierwszy złoty, during evacuation of gold reserves of the Na- she wanted simply to enjoy. zdobyty przez Halinę Konopacką – zaginął, tional Bank of Poland in which Konopacka prawdopodobnie w 1939 roku podczas akcji took part with her husband. wywozu złota z Banku Polskiego, akcji w której Its symbolic presence has many dimen- uczestniczyła Konopacka wraz z mężem. sions: it was the first gold Olympic medal Jego symboliczna obecność ma wiele won by a woman in track and field in the wymiarów: był to pierwszy złoty medal wy- Olympics, the first Olympic gold for Poland. walczony przez kobietę w lekkiej atletyce na The one which was followed by others. It
51 igrzyskach olimpijskich, pierwszy złoty medal concentrates great will to win, pride, meet- dla Polski. Ten, za którym nastąpią kolejne. ing of expectations, joy... Skupia się w nim wielka wola zwycięstwa, The narrative of the exhibition would be duma, spełnienie oczekiwań, radość… incomplete without one renowned character Narracja prowadzona w ekspozycji nie – poet Kazimerz Wierzyński. We are display- mogła pominąć bardzo ważnej postaci – poety ing fragments of his poems from the volume Kazimierza Wierzyńskiego. Na planszach znaj- Laur olimpijski “Olympic Laurel”. Not only be- dują się fragmenty wierszy Wierzyńskiego po- cause of the coincidence of time and place of chodzących z tomiku Laur olimpijski. Nie tylko winning Olympic laurels by Konopacka and ze względu na ważną zbieżność czasu i miejsca Wierzyński and because of the content of that zdobycia laurów olimpijskich przez Konopac- poetry. The poems helped us present Halina ką i Wierzyńskiego, ale także ze względu na Konopacka as a person representing noble zawartość tej poezji. Wiersze pomogły nam values. The poetry was used as a universal lan- opowiedzieć o Halinie Konopackiej jako osobie guage. Our goal was to reach beyond discuss- niosącej szlachetne wartości. Poezja posłużyła ing the past. We wanted to find ways to help jako ponadczasowy język opowiadania o nich. young people visiting the Olympic Centre feel Chcieliśmy wyjść poza opowiadanie o tym, co the spirit of Halina Konopacka. było kiedyś. Szukać sposobów, jak pomóc dzi- The exhibition also shows Konopacka’s siejszym młodym ludziom przychodzącym do multidimensional nature. Many aspects of Centrum Olimpijskiego poczuć i zrozumieć du- her life were presented – without them it cha Haliny Konopackiej. would be difficult to understand our admira- Opowiadamy także o wielowymiarowo- tion for the ease at which she moved among ści tej postaci. Wiele aspektów życia Haliny Poland’s elite during the interwar decade, Konopackiej zostało przypomnianych na wy- and how a great role she played. Konopacka stawie – bez tego trudno byłoby zrozumieć was a wise, educated, confident and charis- nasz zachwyt nad swobodą, z jaką poruszała matic person. She has broken many records, się w różnych obszarach życia elit stolicy i ca- not only in discus throw. łej Polski dwudziestolecia międzywojenne- Naturally, in the exhibition we refer to the go, jak dużą rolę odgrywała. Konopacka była passion for sport, we show how many things osobą mądrą, wykształconą, pewną siebie Halina Konopacka wanted to touch or taste i charyzmatyczną. Przesunęła wiele granic, nie as a sports woman, and which she wanted tylko granicę dotyczącą ówczesnego rekordu simply to enjoy. The title of the exhibition świata w rzucie dyskiem… Konopacka from the Joy of Life is the essence Oczywiście mówimy na wystawie o pasji of her life philosophy, because sport was born do sportu, o tym, jak wielu rzeczy Halina Kono- in her from the green grass and blue skies. On packa jako sportsmenka chciała dotknąć, za- 31 July it was raining in the morning, yet the smakować i którymi chciała się najzwyczajniej shy Dutch sun broke through the clouds to il- cieszyć. Tytuł wystawy „Konopacka z radości ży- luminate the stadium. The sun (another circu- cia” jest kwintesencją jej filozofii życia, bo w niej lar object) perfectly closes the story of Halina narodził się sport z zieloności trawy, błękitu Konopacka. nieba. 31 lipca poranek był dżdżysty, lecz nie- In audio recordings obtained from Pol- śmiałe holenderskie słońce przedarło się przez ish Radio Free Europe we show memories
52 53 mgły i rozświetliło stadion. Słońce, które także of Konopacka but also memories of Wo- jest motywem koła, harmonijnie zamykającym jciech Trojanowski and Kazimierz Wierzyński. w całość opowieść o Halinie Konopackiej. We want to inspire the youth. The way we W nagraniach audio pozyskanych z Pol- chose for the story about our athlete would skiego Radia i Radia Wolna Europa eksponuje- fit perfectly with the space and selected areas my wspomnienia Konopackiej, ale także wspo- of her life. The story ends in 1939 when Halina mnienia Wojciecha Trojanowskiego i Kazimierza Konopacka takes part in the escapade. Informa- Wierzyńskiego. Chcemy inspirować młodych tion about the rest of her life can be found in ludzi. A sposób, jaki wybraliśmy na opowieść a film shot together with the Olympic Channel o naszej bohaterce, wpasował się i w przestrzeń available on www.olympicchannel.com entitled i wybrane obszary życia. Opowieść kończy się ”The Joy of Life". w 1939 roku, gdy Halina Konopacka podejmuje się udziału w transporcie polskiego złota. Resztę jej życia opowiada film zrealizowany z Olympic Channell, dostępny na platformie www.olym- picchannel.com pod tytułem The Joy of Life.
Początek wystawy to The exhibition begins wejście w przestrzeń at the entrance to specjalnie utworzonego kina. a purpose-built cinema. Wyświetlane filmy zabierają The movies shown there take nas w podróż do us back to Amsterdam Amsterdamu z roku 1928. in 1928.
54 55 56 Im wola i pewność The greater my determination zwycięstwa jest to win and the more certain we mnie mocniejsza, I am of my victory, the better tym lepsze osiągam wyniki. results I achieve.
Halina Konopacka Halina Konopacka Anna Kowalczyk Kobieta sportowa Woman of Sport
Aktywność fizyczna kobiet przez całe wieki The physical activity of women has always ap- Głodna rywalizacji, głodna była podejrzana. Mowa oczywiście o dyktują- peared suspicious. Naturally, it concerns the cych kanony piękna i style życia elitach, które elites setting the canons of beauty and life- zwycięstw. Nieustraszona. właściwie aż do czasów Haliny Konopackiej styles that actually, until the times of Halina Całą sobą i na każdym kroku konsekwentnie hołubiły model wiotkiej, bladej Konopacka, consequently cherished a model i słabowitej nimfy. Wśród ludu krzepkie, moc- of a frail, pale and fragile nymph. Among them, udowadniała, że „słabą ne dziewczęta uchodziły za najlepszy materiał robust, healthy and strong women have always płcią” mogą nazywać kobiety na żony, matki i gospodynie, ale w wyższych been considered as best wives, mothers and tylko ci, którzy nie mają strefach – ostentacyjnie odcinających się od housekeepers. From common people – women pospólstwa – na kobiety „nazbyt” sprawne fi- “excessively” physically strong, tanned or easily o nich pojęcia. zycznie, ogorzałe, radzące sobie z końmi czy dealing with horses or guns were looked upon bronią patrzono więcej niż nieufnie. Dopiero with mistrust. At the time of the Commission of zalecenia Komisji Edukacji Narodowej podnio- National Education, that some recognition was sły do rangi ważkiego problemu kwestię kon- won for the importance of question of physi- dycji fizycznej i zdrowia dziewcząt z wyższych cal condition and health of upper class women. sfer. Pierwszy wielki reformator żeńskiej edu- The first great reformer of women’s education kacji książę A.K. Czartoryski, wierzący, że panny Duke A.K. Czartoryski who believed that young „dobre przymioty z siebie mają, a złe z naszego women “have the good qualities within them, zaniedbania” w swoich Przepisach od Komisji while the bad ones stem from our negligence’, Hungry for rivalry and Edukacji Narodowej pansjomistrzom i mistrzy- in his Przepisy od Komisji Edukacji Narodowej victories. Fearless. She was niom danych (1775), zalecał młodym pannom pansjomistrzom i mistrzyniom danych (1775) aktywność na świeżym powietrzu, spacery, grę recommended that young women exercised proving with every step that w piłkę lub wolanta – na równi z nauką języ- in the open air, go for walks, play football or the “weaker sex” exists only ków, rachunków, geografii czy historii. Niestety, badminton. It was equally important as learn- in those who don’t have te awangardowe na skalę europejską postulaty ing foreign languages, mathematic, geography i myśl, że anima sana in corpore sano dotyczą or history. Czartoryski's and the Commission’s a clue about women.
58 59 także kobiecego ciała i duszy jeszcze długo nie postulates concerning education for women mogły się przebić. were an vanguard on a European scale. Unfor- Obawa przed „schłopieniem”, do jakiego tunately, they have never been implemented, miała prowadzić kobiety wszelka nadmiarowa and the fact that the sentence anima sana in aktywność fizyczna, a nawet bardziej – przed corpore sano also regards women has not won godzącym w dobre obyczaje odsłonięciem understanding for a long time. skrawka ciała, które nieodłącznie przecież spor- The fear of “tomboying" to which any ex- tom towarzyszy, przez stulecia stanowiła dla cessive physical activity might lead, and even kobiet barierę nie do przejścia. Nie bez kozery more – fear of undermining decency by show- pierwsze sportsmenki startują w zawodach ing a piece of the body which is a part of any zakryte szczelnie od stóp do głów, walcząc nie sport, for centuries had been a barrier impos- tylko o najlepszy wynik, ale także o to, by nie sible to break for women. There is a reason why zaplątać się w fałdy sukni. the first female athletes took part in competi- Dopiero w odrodzonej II Rzeczypospolitej, tions completely covered, not only competing gdy zachłystywano się wolnością, snobowano for a good result, but also desperately trying na modernę, a równouprawnienie wszystkich not to tangle in folds of a dress. Only in the re- obywateli przestało być kontrowersją, lecz sta- born II Polish Republic – this magical time of in- ło się faktem, model „nowej kobiety” – zdrowej, terwar lull, when everyone cherished freedom, aktywnej, śmiałej, czującej się pewnie w swojej pretended to be modern-thinking, and when skórze i w męskich zawodach czy rolach, miał equality of all citizens was no longer a contro- szansę się obronić. Wątła nimfa była ideałem versy and became a fact – the model of a “new przeszłości. woman” – healthy, active, brave, confident in W sukurs rozbudzonym ambicjom kobiet her own body and traditional man’s professions przychodziła moda – ostatecznie pożegnano and roles, had a chance to defend itself. A frail gorsety i krynoliny, te upiorne dyby na kobie- nymph became a concept of the past. ce ciała, skracające oddech i krępujące ruchy. Fashion came to assist the ambitions Z ulgą (choć nie bez głosów gwałtownej kryty- of women: corsets and crinolines shorten- ki) powitano damskie spodnie, krótsze sukienki, ing breath and limiting movement – were no bieliznę i fryzury, prostsze fasony i lekkie nakry- longer popular. With a sigh of relief (still, with cia głowy. Automobilistka z Autoportretu w zie- criticism) women’s trousers, shorter shirts, lonym bugatti Tamary Łempickiej – ikonicznego underwear, haircuts, simpler cuts and light wizerunku nowoczesnej kobiety tamtego czasu headgear were welcomed. The “Automobil- – patrzy śmiało prosto w oczy i trzyma pewnie ist woman” from “Self-portrait in a green Bu- ręce na kierownicy. Ma władzę nad maszyną gatti” by Tamara Łempicka – an iconic image i władzę nad swoim życiem. Po raz pierwszy of a modern woman from those times – looks w historii. Na głowie nie nosi już gargantuicznej boldly in the eyes and firmly holds the steer- koafiury ani kapelusza przypominającego ptasie ing wheel. She has control of the vehicle and gniazdo z zawartością, tylko wygodną czapkę her life. For the first time in history. On her pilotkę. Konopacka też takie lubiła. Bo taka czap- head there is no longer a gargantuan coiffure ka dawała swobodę. Dosłownie i w przenośni. nor a hat resembling a bird nest with its con- Na Halinę Konopacką można i trzeba pa- tent. Instead, she wears a comfortable aviator trzeć nie tylko jak na fenomen sportowy, choć hat. Konopacka liked those too as they used to
60 jej zasługi dla polskiego sportu są bez preceden- give freedom. Both literally and figuratively. su. Co najmniej równie niebywałe są jej zasługi We should and must look at Halina dla emancypacji kobiet, a ona sama po stokroć Konopacka not only as a sports phenomenon, zasłużyła na miejsce w ich polskim panteonie. even though her merits for Polish sport are un- Wszak chyba ona pierwsza dowiodła, jakim precedented. At least equally remarkable are stekiem bzdur są utrwalane przez wieki przeko- her merits for emancipation of women, and she nania na temat kobiecego ciała, ducha i możli- herself deserved her spot in the Polish panthe- wości. Konopacka była tym, czym kobieta, jak on. Still, perhaps she alone proved what a load wierzono, być nie może i być nie powinna. Była of rubbish were the beliefs about the female silna, odważna i pewna swego. Głodna rywaliza- body, spirit and abilities people repeated for cji, głodna zwycięstw. Nieustraszona. Całą sobą centuries. Konopacka was something, as it was i na każdym kroku udowadniała, że „słabą płcią” believed, a woman cannot and should not be. mogą nazywać kobiety tylko ci, którzy nie mają She was strong, brave and confident. Hungry for o nich pojęcia. rivalry and victories. Fearless. She was proving Jednocześnie była Konopacka nie lada with every step that the “weaker sex” exists only orzechem do zgryzienia dla wszystkich wiesz- in those who don’t have a clue about women. czących koniec świata, gdy kobiety zaczną At the same time, Konopacka was a hard chodzić w spodniach i robić to samo, co męż- nut to crack for all who believed in the end of czyźni. Zarzuty o „schłopienie” mogła zbyć the world when women start wearing trousers jednym mrugnięciem – wdzięku i gracji nie and do the same things as men. She could dis- odmówiłby jej nawet najbardziej zagorza- miss charges of “tomboying” with just a blink ły przeciwnik sportsmenek. Nieczułości czy – even the most fervent opponent would not utraty „kobiecej” wrażliwości nie mógł zarzu- disregard her charm and grace. Nobody who cić nikt, kto czytał jej wiersze, czy słuchał w ra- read her poems or listened to her on the ra- dio. Egoizmu albo zatracenia empatii wobec dio couldn’t say she was insensitive or missing bliźnich nikt, kto widział, z jaką klasą traktuje “female” sensitivity. The same applies to ego- rywalki, jaką życzliwością darzy koleżanki i ko- ism and loss of empathy towards fellow men. legów sportowców. Była za to Konopacka bez- She treated her rivals, colleagues and athletes czelnym, bo niezbitym, dowodem na to, że to with kindness. Konopacka was a bold piece nie natura czy Boży plan wyrysował horyzont of hard evidence that it wasn’t the nature or kobiety w kuchni, kościele i przy kołysce, tylko God’s plan that drew a woman’s horizon in the ciasne, głupie i szkodliwe konwenanse. Prawo kitchen, church and by a cradle, but limited, będące kulą u nogi. Obyczaj, który trzyma ją stupid and harmful conventions. A law which butem przy ziemi. Mało która, jak ona, poka- is like a ball and chain. A custom that keeps zała, że gdy tylko pozwolić kobietom rozwi- her tightly on the ground. There weren’t many nąć skrzydła, zdjąć im wreszcie z pleców ten women like her, who, if given the chance, bezsensowny pancerz i balast, to one pofruną could show they can fly at least as high and co najmniej tak daleko i wysoko, jak ich mężo- far as their husbands and brothers. If not fur- wie czy bracia. Tak jak wysoko wzleciała i da- ther. As high and far as Halina Konopacka who leko zaszła – na własnych nogach i nie biorąc made the journey on her own feet, without jeńców – Halina Konopacka. taking prisoners.
61 dr Przemysław Strożek Utrwalić ruch Recording Movement
I Polska Wystawa Sportowa, mająca na celu se- First Polish Sports Exhibition the purpose of lekcję najlepszych prac o tematyce sportowej which was to select the best fine arts and ar- w dziedzinie sztuk plastycznych i architektu- chitecture works to be presented at the Games ry na Igrzyska IX Olimpiady w Amsterdamie, of the IX Olympiad in Amsterdam was opened otwarta została na początku kwietnia 1928 in early April 1928 at the seat of The Associa- roku w siedzibie ZZPAP w Warszawie. Wysła- tion of Polish Artists and Designers in Warsaw. no na nią sporą liczbę dzieł, ale jury dokonało A large number of entries was received, but wyboru zaledwie 16 prac, które na konkurs only 16 works were selected by the jury which w Amsterdamie uzupełnione zostały obrazami were later shown in Amsterdam with paint- ze zbiorów prywatnych i publicznych. Wśród ings from private and national collections. tych wybranych dzieł znalazł się Portret Haliny Among those 16 works was Portrait of Helena Konopackiej Wacława Piotrowskiego dodany Konopacka by Wacław Piotrowski which was na warszawską wystawę w ostatnim momen- only added to the Warsaw exhibition at the cie, o czym pisał Mieczysław Wallis 1 maja 1928 very last moment, as reported by Mieczysław roku na łamach pisma „Robotnik”. W tekście Wallis in “Robotnik” daily on 1 May 1928. In his Sport w plastyce podkreślał: „W ostatniej chwili article Sports in fine arts Wallis stated: “At the Piotrowski przysporzył jeszcze wielki karton, very last moment Piotrowski presented one przedstawiający doskonale uchwyconą w ru- more large work finely depicting Konopacka’s chu Konopacką”1. Praca ta reprodukowana movement”1. The work was reproduced in the była w katalogu działu polskiego wystawy Polish section’s exhibition catalogue in Am- w Amsterdamie, a także 26 maja 1928 roku na sterdam and on 26 May 1926 it was printed łamach „Przeglądu Sportowego” z dopiskiem in “Przegląd Sportowy” with caption reading
1| M. Wallis, Sport w plastyce. Wystawa sportowa przedolim- M. Wallis, Sport w plastyce. Wystawa sportowa przedolimpij- pijska, „Robotnik”, 1928, R. 34, nr 121, s. 4. ska, “'Robotnik", 1928, R. 34, no 121, p. 4.
62 „praca na Igrzyska Olimpijskie” i na łamach pi- “for Olympic Games”. On 2 June 1928 it was W swoim szkicu Piotrowski sma „Świat” 2 czerwca 1928 roku (1928, nr 22), printed in “Świat” magazine (1928 number 22) ilustrując wybór utworów poetyckich Kono- illustrating selected poems by Konopacka. odwzorował sylwetkę packiej. The French version of the Polish section’s Konopackiej niemal w taki We francuskojęzycznym katalogu działu exhibition catalogue Piotrowski’s Portrait was polskiego amsterdamskiej wystawy Portret captioned Larcement du poids. Therefore, it sam sposób, w jaki Haliny Konopackiej Piotrowskiego zawierał was stated clearly that the Polish artist pre- uchwycona została na w nawiasie dopisek Larcement du poids. Wska- sented the athlete not in the discus throw but fotografii, ale z kilkoma zywał przez to wyraźnie, że portret odwzo- in a discipline in which she was not very suc- rowuje „pchnięcie kulą”. Polski artysta przed- cessful internationally, with the exception of wyjątkami. stawił tym samym polską sportsmenkę nie winning the bronze at the 2nd Women’s World w rzucie dyskiem, ale w dyscyplinie, w której Games in Gothenburg (1926). The Portrait nie osiągała najlepszych wyników na polu was actually based on the cover photograph międzynarodowym, poza zdobyciem brązo- from supplement to “Kurjer Poranny” of 29 wego medalu na II Światowych Igrzyskach July 1928. It must be stressed that the photo In his drawing Piotrowski Kobiet w Göteborgu (1926). Samo ułożenie ru- must have been taken some time before, as showed Konopacka nearly chu pchnięcia kulą wzorowane było w rzeczy- Piotrowski finished his Portrait in April. wistości na fotografii zamieszczonej m.in. na In his drawing Piotrowski showed exactly the same as shown okładce dodatku „Kurjera Porannego” 29 lipca Konopacka nearly exactly the same as shown in the photograph with only 1928. Należy podkreślić, że zdjęcie to musiało in the photograph with only a few differences. a few differences. być wykonane jednak wcześniej, Piotrowski The logo of Konopacka’s club, the AZS, is re- stworzył bowiem swoją pracę już w kwietniu moved; she has a different expression on her tego roku. face and is shown as a slim, young girl wear- W swoim szkicu Piotrowski odwzorował ing some fashionable clothes. She has a very sylwetkę Konopackiej niemal w taki sam spo- young face, delicate hands, and her hair is sób, w jaki uchwycona została na fotografii, covered by a characteristic head scarf. There- ale z kilkoma wyjątkami. Jej strój, pozbawio- fore, Konopacka’s depiction in the drawing ny jest tu logo AZS – klubu sportowego, któ- does not reflect her real posture which was rego barwy reprezentowała. Konopacka ma more muscular. Consequently, Piotrowski’s też inny wyraz twarzy i przedstawiona zosta- work shows the shot put as a more feminine ła przez Piotrowskiego raczej jako zgrabna, sports discipline. The drawing also shows the młoda dziewczyna ubrana w strój, przypo- motor of the athlete’s movement modified minający odzież z ówczesnych żurnali mody. to strengthen its aesthetic value, resembling Ma dziewczęcą twarz i delikatne dłonie, a wło- the ballet. Konopacka’s legs are very long, sy spięte charakterystyczną dla niej chustą. and her shoes resemble ballet shoes which
W. Piotrowski – Portret Haliny Konopackiej, W. Piotrowski – Portrait of Halina Konopacka, Reprodukowany w: Pologne: Catalogue du reproduced in: Pologne: Catalogue du Concours et de l’Exposition d’Art Olympique Concours et de l’Exposition d’Art Olympique (1928). [Katalog działu polskiego Konkursu (1928). [Polish section’s exhibition catalogue, Olimpijskiego w Amsterdamie, 1928]. Amsterdam 1928].
63 Sylwetka Konopackiej odwzorowana na szkicu seem to suggest that she is dancing rather nie odpowiadała wobec tego prawdziwej syl- than making a massive effort required in the wetce sportsmenki, która miała bardziej roz- shot put. It is worth noting at this point that budowaną muskulaturę. Szkic Piotrowskiego Konopacka was voted Miss Games by journal- ukazuje wobec tego pchnięcie kulą jako dys- ists working at the Olympics in Amsterdam. cyplinę bardzo kobiecą. Na rysunku kreśli też Portrait of Halina Konopacka was among motorykę ruchu Konopackiej, która podlega very few works of art presenting the female estetyzacji i przyjmuje formę przypominającą athlete’s figure at the Polish section’s exhibi- balet. Lekkoatletka AZS ma tu smukłe nogi, tion of the 1928 Olympic Competition. The a jej buty przypominają raczej baletki, przez co other works were a sculpture entitled Archer zdaje się raczej tańczyć, niż podejmować ciężki by Olga Niewska, a watercolor by Władysław wysiłek pchnięcia kulą. Wart odnotowania był Skoczylas called Diana, and a portrait of the w tym aspekcie fakt, że w plebiscycie dzien- Chaykowski daughters competing in horse nikarzy Konopacka została uznana za Miss show jumping by Zygmunt Rozwadowski. The Igrzysk w Amsterdamie. Polish section was dominated by portraits of Portret Haliny Konopackiej był jednym male sportsmen, mainly with strong military z niewielu dzieł artystycznych, które na wysta- traces, like in the case of paintings depicting wie polskiej sekcji na Konkursie Olimpijskim horse-riding competitions by Wojciech Kos- 1928 roku ukazywało sylwetkę sportsmenki. sak and Stanisław Prauss. In this context Por- Oprócz szkicu Piotrowskiego wystawiono też trait of Halina Konopacka appeared as a mod- w stolicy Holandii rzeźbę Olgi Niewskiej, przed- ern work, strongly related to promotion of stawiającą Łuczniczkę, akwarelę Diana Włady- women’s sports, mainly track and field disci- sława Skoczylasa, a także portret panien Czay- plines which used to be described in Poland kowskich w konkurencji jeździectwa w skoku as the “queen of all sports” at that time. przez przeszkody Zygmunta Rozwadowskiego. No award was won by Portrait of Halina W polskiej sekcji przeważały natomiast wyraź- Konopacka at the exhibition in Amsterdam, nie portrety sportowców płci męskiej, mające but it demonstrated a new approach to the najczęściej militarne nacechowania, jak w przy- topic of sport. It was inspired by a photo- padku obrazów ukazujących konkursy hippicz- graph and demonstrated changes occur- ne autorstwa Wojciecha Kossaka i Stanisława ring in the artistic depiction of the athlete’s Praussa. Portret Haliny Konopackiej odznaczał figure. From today’s perspective, it can be się w tym względzie tematyką bardzo nowo- seen as a very important example of the czesną, wpisaną w propagandę kobiecych creation of a specific athlete as an icon of sportów i to przede wszystkim kobiecej lekko- early pop-culture in Poland. The translation atletyki określanej wówczas w Polsce mianem of Konopacka’s sports success into the lan- „Królowej Sportów”. guage of art underlined the high nature of Portret Haliny Konopackiej nie zdobył żad- nej nagrody na holenderskiej ekspozycji, ale wyróżniał się nowym sposobem ujęcia tematyki Strona tytułowa „Kurjera Porannego”, sportowej. Praca ta inspirowana była fotogra- R.52, nr 209, 29 lipca 1928. fią sportową, co było istotnym świadectwem Main page of “Kurjer Poranny”, R.52, zmian, jakie zaszły w artystycznym obrazowa- no 209, 29 July 1928.
64 Szkic Piotrowskiego ukazuje her achievements through their presenta- tion in galleries and museums. Piotrowski’s wobec tego pchnięcie kulą work was also evidence of not only the jako dyscyplinę bardzo breakthrough moment of creating certain kobiecą. Na rysunku athletes as pop-culture icons, but also of the important role that artists played in the kreśli też motorykę ruchu promotion of Polish sports. The work, cre- Konopackiej, która podlega ated before Konopacka’s Olympic success, was also one of the first, if not the first, Polish estetyzacji i przyjmuje formę work of art depicting the female track and przypominającą balet. field competition.
niu sylwetki sportowców. Z dzisiejszego punktu Consequently, Piotrowski’s widzenia uznać ją można również za niezwykle work shows the shot put ważny przykład kreowania konkretnego spor- towca na ikonę wczesnej popkultury w Polsce. as a more feminine sports Przetransponowanie wyczynów Konopackiej discipline. The drawing na język sztuki podkreślało w tym przypadku wzniosłość jej sportowych osiągnięć poprzez ich also shows the motor of the prezentację w muzeach czy galeriach. Portret athlete’s movement modified Piotrowskiego świadczył też nie tylko o przeło- mowym momencie kreowania danych sportow- to strengthen its aesthetic ców na popkulturowe ikony, ale też o ważnej value, resembling the ballet. roli, jaką artyści odgrywali w propagandzie pol- skiego sportu. Praca ta stworzona jeszcze przed sukcesem olimpijskim Konopackiej w rzucie dyskiem okazała się też jednym z pierwszych, je- śli nie pierwszym polskim dziełem artystycznym o tematyce kobiecej lekkiej atletyki.
65 Kalendarium wydarzeń
Nadzwyczajny Patronat nad wystawą objęła śp. Irena Szewińska, 7-krotna medalistka olimpijska, członkini MKOl, Wielka Dama Polskiego Sportu.
Ambasadorzy: Anita Włodarczyk, Otylia Jędrzejczak, Renata Mauer-Różańska, Tomasz Majewski, Piotr Małachowski, Grażyna Rabsztyn, Jacek Wszoła, Oktawia Nowacka, Malwina Kopron, Tomasz Kucharski, Łukasz Krawczuk
9.06.2018 – 20. Piknik Olimpijski na Kępie Potockiej w Warszawie – pierwsze spotkanie z Haliną Konopacką
lipiec–październik 2018 – Multimedialna wystawa edukacyjna Konopacka z radości życia w Galerii (-1) w Centrum Olimpijskim w Warszawie
31.07.2018 – promocja książki Marii Rotkiewicz Z radości życia. Halina Konopacka (Wydawnictwo BOSZ, Olszanica 2018) oraz filmu biograficznego o Halinie Konopackiej The Joy of Life zrealizowanego przez Olympic Channel
lipiec–sierpień 2018 – akcja „Lato w mieście”
wrzesień-październik 2018 – warsztaty i spotkania edukacyjne z dziećmi i młodzieżą w ramach oferty edukacyjnej PKOl oraz działalności edukacyjnej Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie
25.09.2018 – posiedzenie Polskiej Akademii Olimpijskiej – panel naukowy Halina Konopacka – bohaterka zbiorowej wyobraźni
11.11.2018 – uroczystość pośmiertnego uhonorowania Haliny Konopackiej Orderem Orła Białego za zasługi dla polskiej niepodległości. Odznaczenie zostało przekazane siostrzenicy lekkoatletki – pani Krystynie Koteckiej oraz Cezaremu Konopackiemu
20.12.2018–31.01.2019 – powrót multimedialnej wystawy edukacyjnej Konopacka z radości życia do Galerii (-1) w Centrum Olimpijskim
66 Calendar of Events
Special patronage to the exhibition was extended by the late Irena Szewińska, winner of 7 Olympic medals, IOC member, Grand Dame of Polish Sport.
Ambassadors: Anita Włodarczyk, Otylia Jędrzejczak, Renata Mauer-Różańska, Tomasz Majewski, Piotr Małachowski, Grażyna Rabsztyn, Jacek Wszoła, Oktawia Nowacka, Malwina Kopron, Tomasz Kucharski, Łukasz Krawczuk
9.06.2018 – 20th Olympic Picnic at Kępa Potocka in Warsaw – First meeting with Halina Konopacka
July – October 2018 – Multimedia exhibition Konopacka from the Joy of Life at Galeria (-1) at the Olympic Center, Warsaw
31.07.2018 – launch of Maria Rotkiewicz’s book From the Joy of Life. Halina Konopacka (published by BOSZ, Olszanica 2018), and biographical film about Halina Konopacka The Joy of Life produced by Olympic Channel
July – August 2018 – “Summer in the City” campaign
September – October 2018 – workshops and educational meetings for children under educational programs of the Polish Olympic Committee and the Museum of Sport and Tourism in Warsaw
25.09.2018 – meeting of the Polish Olympic Academy – discussion panel Halina Konopacka – a figure of public imagination
11.11.2018 – posthumous award of the Order of the White Eagle to Halina Konopacka for her contribution to Poland’s independence. The medal was presented to Krystyna Kotecka, the athlete’s niece-in-law, and Mr Cezary Konopacki
20.12.2018 – 31.01.2019 – return of the multimedia exhibition Konopacka from the Joy of Life to Galeria (-1) at the Olympic Center
67 Legenda wciąż żywa Legend Lives On
Iskra niepohamowanej ekspresji, jaką miała Hali- The spark of unconstrained expression pos- na Konopacka, zachowuje do dziś niezwykłą siłę sessed by Halina Konopacka maintains its inspirowania. Podstawą tegorocznych projek- extraordinary power of inspiration today. tów realizowanych przez Polski Komitet Olimpij- The foundations of this year’s projects car- ski na przestrzeni wystawy Konopacka z radości ried out by the Polish Olympic Committee życia była opowieść o niezwykłej kobiecie i jej within the space of the Konopacka from barwnym, wielowątkowym życiu. Opowieści the Joy of Life exhibition was provided by a tej – popartej obrazem, ruchem i dzwiękiem – story of an extraordinary woman and her odwiedzający słuchali z niewymuszoną cieka- colorful, complex life. The story, supported wością i zrozumieniem. Potwierdzają to słowa with images, movement and sounds – was 10-letniej dziewczynki, uczestniczki akcji „Lato listened to by visitors with genuine curious- w mieście": Ja też mam coś z Konopackiej, bo po ness and understanding, best represented prostu nie mogę żyć bez sportu. Odbiór wystawy by a 10 year old girl participating in the udowodnił, że istnieje społeczne zapotrzebowa- "Summer in the City" program, who said: I nie na wzorzec osobowy rangi naszej bohaterki share something with Konopacka: just like her, i ludzie w lot pojmują jej fenomen i potrafią go I simply cannot live without sport. The recep- twórczo wykorzystać bądź wdrożyć – z radością! tion of the exhibition showed that there is – do własnego życia. strong public demand for a personal model of Konopacka’s caliber, that people immedi- Oto niektóre z prac, które zrealizowane zostały ately understand here phenomenal nature, na fali popularności wystawy: and can use it in a creative manner, or imple- ment it in their own life – with joy! • Projektowanie z Konopacką – oprowadzanie po wystawie i twórcze warsztaty z uczniami The following is a list of selected projects z drugiej klasy liceum plastycznego w Zespole which have been completed drawing on the Państwowych Szkół Plastycznych im. Wojciecha exhibition’s popularity:
68 Gersona przy ul. Smoczej 6 w Warszawie spe- • Designing with Konopacka – guided tour of cjalizującej się w projektowaniu graficznym za- the exhibition and creative workshop for stu- owocowały serią różnorodnych, ekspresyjnych, dents of 2nd grade secondary school of fine arts nasyconych witalnością plakatów. Opiekunowie of the Wojciech Gerson Group of Schools of Fine projektów: dr Konrad Wieniawa-Narkiewicz, mgr Arts in Warsaw, Smocza 6 street, specializing in Marta Kowalska, graphic design which resulted in the creation of • Plakaty wystawy Konopacka z radości życia a series of diverse and expressive posters filled opracowane przez studio projektowe Rzeczy- with vitality. The project coordinators: Konrad obrazkowe, Wieniawa-Narkiewicz, PhD, Marta Kowalska, • Kartka pocztowa Poczty Polskiej SA wraz z da- • Posters for the Konopacka from the Joy of Life townikiem na okoliczność 90. rocznicy zdoby- exhibition developed by Rzeczyobrazkowe cia pierwszego złotego medalu olimpijskiego design studio, przez Halinę Konopacką (projekt: Waldemar • Polish Post postcard with date stamp mark- Kawiński, Limbach Studio), ing 90th anniversary of the first Olympic gold • Rysunek Haliny Konopackiej Marty Frej – ma- medal won by Halina Konopacka (design: Wal- larki, ilustratorki i animatorki kulturalnej, two- demar Kawiński, Limbach Studio), rzącej dla kobiet i o kobietach, odważnie i bez- • Drawing of Halina Konopacka by Marta Frej, kompromisowo. painter, print media artist and culture anima- tor concentrating on women and working for them in a daring and bold manner.
HALINA KONOPACKA zdobyła dla Polski pierwszy złoty medal olimpijski w Igrzyskach IX Olimpiady w Amsterdamie 31 lipca 1928 roku.
Rysunek Halina Konopacka Marty Frej
Drawing Halina Konopacka by Marta Frej Cyfrowe, Archiwum fot. Narodowe
69 Projektowanie z Konopacką
Agata Kulesza Angelika Wiśniewska
70 Designing with Konopacka
Emilia Kudarewko Emilia Kudarewko
71 Jan Miller Kuba Kalinowski
72 Kinga Babarowski Julia Wyłupek
73 Katarzyna Krzemińska Lena Dąbska
74 Marta Ruszkowska Kamila Stanisz
75 Kamila Stanisz Magda Ścisłowska
76 Natalia Żerkowska Joanna Bednarczyk
77 Okładka kwartalnika historycznego „Karta” Cover of “Karta” history magazine
78 Studio Projektowe Rzeczyobrazkowe Graphic design by Rzeczyobrazkowe
79 80 Biografia / Biography
81 Halina Konopacka-Matuszewska- -Szczerbińska, właśc. Leonarda Kazimiera Konopacka (1900–1989) (real Leonarda Kazimiera) (1900–1989)
Dama z wyższych sfer, poetka i malarka, lek- Upper-class celebrity, poet, painter, all-around koatletka „all-around”, rekordzistka świata athlete, world record-holder, Olympic medal- i mistrzyni olimpijska (pierwsza w historii pol- ist (first Polish Olympic Champion) in the dis- skiego olimpizmu) w rzucie dyskiem Igrzysk cus throw at the Games of the IX Olympiad in IX Olimpiady w Amsterdamie (1928). Amsterdam (1928). Urodzona 26 lutego 1900 roku w Rawie She was born on 26 February 1900 in Mazowieckiej w mieszczańskiej rodzinie Ja- Rawa Mazowiecka to a bourgeois family of kuba i Marianny z Raszkiewiczów. Po prze- Jakub and Marianna née Raszkiewicz. After niesieniu się rodziców do Warszawy już jako the family moved to Warsaw, as an 8- year- old ośmioletnie dziecko odwiedzała Ogrody Gier child she was enjoyed spending her time at i Zabaw Ruchowych im. W. E. Raua (zwane W. E. Rau game parks (popularly referred to as potocznie „ogródkami jordanowskimi”, gdyż Dr. H. Jordan’s game parks, first established in pierwsze tego typu miejsca powstały w Kra- Cracow and founded by Dr. H. Jordan). Even kowie dzięki staraniom dr. Henryka Jordana). though fitness was not popular at that time, Mimo iż tężyzna fizyczna nie była w tamtych the Konopackis Family saw sports to be as czasach w modzie, w rodzinie Konopackich important as any other interests or needs of sport traktowany był na równi z innymi za- a young person. Nearly all loved and played interesowaniami młodego człowieka. Halina tennis: her father, sister (Czesława) and broth- W ciągu siedmiu lat kariery zamiłowanie do sportu wyniosła z domu: jeź- er (Tadeusz) – good soccer player and athlete sportowej Polka uzyskała dziła konno i na łyżwach, grała w tenisa i pły- (competing for Polonia), who later became wyniki, o których nawet wała. W tenisa grali ojciec, siostra (Czesława) renowned instructor and lecturer at Central- i brat (Tadeusz) – świetny piłkarz i lekkoatleta na Wojskowa Szkoła Gimnastyki i Sportów in sama nigdy nie marzyła.
82 Poznan and Centralny Instytut Wychowania Fi- zycznego in Warsaw (the University of the Phys- ical Education). Halina loved sports just like oth- er members of her family: she was horse-riding, skating, playing tennis and swimming. Her true sports career started after gradu- ation from the secondary school of Cecylia Plat- er-Zyberkówna. In the beginning of 1924 she completed a skiing course organised by AZS in Warsaw. The Tatra Mountains became her life- long favorite and she kept visiting them (the locals nicknamed her ”Czerbieta” as reference to her red pullover and beret which she used to wear on the slopes). In the spring, following ad- vice of her friends (including AZS member Hel- ena Woynarowska), she took part in a couple of athletics training sessions at the Agrykola club in Warsaw. The national athletics team coach, Mau- rice Baquet from France, immediately discovered the immense talent that Konopacka had, in par- ticular in the discus throw, even before the Paris Olympics in 1924. Many years later Konopacka remembered the time as follows: I took the discus in my hand and after just a few throws I set a nation- al record (…). After a couple of months, completely Polonii, później znany instruktor i wykładow- unaware of its existence, I broke the world record. ca CWSGiS w Poznaniu i CIWF w Warszawie. During her sports career spanning seven Prawdziwą karierę sportową rozpoczęła years she has achieved results which she nev- po ukończeniu gimnazjum Cecylii Plater-Zy- er even dreamt about. In her crown discipline berkówny. Na początku 1924 roku ukończyła she got her first title at 23,45 m (in 1924) and kurs narciarski warszawskiego AZS. Pokochała broke the world record (34,15 m) just two years Tatry na całe życie i często tam wracała (wśród later. She won her first international success at miejscowych nosiła przydomek „Czerbieta” od the 2nd Women’s World Games in Gothenburg czerwonego koloru swetra i beretu, które miała (1926) with a 37,71 m. zwyczaj zakładać na stoku). Wiosną, za namo- Halina Konopacka had perfect physical During her sports career wą koleżanek (w tym m.in. zawodniczki AZS abilities (181 cm tall, slim) and was very gifted. Heleny Woynarowskiej), odbyła kilka trenin- She did not restrict herself to just the discus spanning seven years she gów lekkoatletycznych na warszawskiej Agry- throw, also competing in sprints, shot put, has achieved results which koli. Selekcjoner polskich lekkoatletów (jeszcze javelin, high jump and combined track and she never even dreamt przed igrzyskami w Paryżu w 1924), francu- field events. She also played basketball and ski trener Maurice Baquet od razu dostrzegł házená (seven-a-side women’s handball), and about. w Halinie ogromny talent, zwłaszcza do rzutu was passionate about motorsports. She later
83 dyskiem. Sama lekkoatletka miała wspominać po latach: „Wzięłam do ręki dysk i już po paru rzutach ustanowiłam rekord Polski [...]. Po paru miesiącach pobiłam rekord świata, o którym nie miałam pojęcia”. W ciągu siedmiu lat kariery sportowej Polka uzyskała wyniki, o których nawet sama nigdy nie marzyła. W koronnej konkurencji pierwszy tytuł mistrzowski (1924) zdobyła z wy- nikiem 23,45 m, dwa lata później (1926) pobiła już rekord świata (34,15 m). Kiedy po raz pierw- szy odniosła sukces międzynarodowy podczas II Światowych Igrzysk Kobiecych w Göteborgu (1926), rzucała już dyskiem 37,71 m. Halina Konopacka miała doskonałe wa- runki fizyczne (181 cm, smukła sylwetka) i była wszechstronnie utalentowana. Była nie tylko dyskobolką, ale też próbowała sił w biegach sprinterskich, pchnięciu kulą, rzucie oszcze- pem, skoku wzwyż, wielobojach. Grała rów- nież w koszykówkę, hazenę (siedmioosobową piłkę ręczną dla kobiet), pasjonowała się auto- mobilizmem. Podczas Igrzysk IX Olimpiady w Amster- damie wyrzuciła dysk na rekordową odległość 39,62 m, zdobywając tym samym pierwszy złoty medal olimpijski dla Polski (31 lipca 1928 said: My widespread sports interests helped me roku)*. Spełniły się marzenia wielu pokoleń to comprehensively develop my physical and Polaków, którzy z trudem budowali sport wy- psychological strengths which are a key factor in czynowy w niepodległym kraju. Mistrzyni olim- achieving success in sports. pijska stała się uosobieniem sukcesu. Nie tylko At the Games of the IX Olympiad in Am- sportowego. „Konopacka jest prawdziwym fe- sterdam she threw her discus to 39,62 m, win- nomenem sportu” – pisał jeden z dziennikarzy ning the very first Olympic gold for Poland (31 niemieckich. „Dysk jej posiada olbrzymią szyb- July 1928)* and fulfilling the dreams of many kość jeszcze w chwili, kiedy nie wyleciał jej z rąk. generations of Poles who struggled with im- Cóż za nerw sportowy i wspaniała ambicja! Jej mense obstacles to develop competitive sports doskonałe warunki fizyczne, uroda, wdzięk in their newly independent country. The new i sposób zachowania się na boisku – wszystko Olympic Champion immediately became to czyni z Polki jeden z najpiękniejszych typów a symbol of success. She received a congratu- fizycznych w sporcie współczesnym”. „Wiado- lating telegram from president Ignacy Mościcki. mości Literackie” dodały, że „Konopacka jest nie She was received by Marshal Józef Piłsudski at tylko chlubą sportu polskiego, ale ujawniła tak- his official residence, she gave thousands of in-
84 że wybitny talent jako poetka”. „Świat” opubli- terviews and was adored by fans, was congrat- kował jeden z wierszy (Pożegnanie), przypomi- ulated by the European press who appreciated nając, że już wcześniej niektóre wiersze „Złotej her many talents. “Konopacka is truly phenom- Haliny” drukowane były w „Skamandrze” i "Wia- enal“ – wrote a German journalist. “Her discus domościach Literackich" (1926). Nakładem wy- goes at an immense speed even before leaving dawnictwa Ferdynanda Hoesicka (Warszawa, her hand. What a talent and perseverance! Her Senatorska 29) ukazał się niebawem (1929) fantastic physical abilities, beauty, natural charm zbiór 17 utworów pt. Któregoś dnia. Stało się and behavior on the field – all of these place the to dzięki rekomendacji naczelnego redaktora Pole among the most beautiful physical types „Przeglądu Sportowego”, poety Kazimierza Wie- in modern sports“. Polish non-sports press also rzyńskiego, który także na IO w Amsterdamie wrote about the athlete’s success. “Wiadomości (1928) zdobył złoty medal olimpijski w dziedzi- Literackie” stated that „Is not only a jewel of Pol- nie literatury. W najszczęśliwszym – jak to sama ish sports, but also a very talented poet “. “Świ- określała Konopacka – roku 1928 wyszła za mąż at” magazine published one of her poems and za płk. Ignacego Matuszewskiego (1891–1946), reminded that some poems by the “Golden Ha- dyplomatę (Rzym, Budapeszt), ministra skar- lina” has been published in even before (1926). bu (1929–1931), naczelnego redaktora rzą- A collection of 17 poems was published by dowej „Gazety Polskiej” (1931–1939), członka Ferdynand Hoesick publishing house (Warsza- Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego wa, Senatorska 29) entitled Some day thanks to (1928-1939). Po powrocie z podróży poślub- recommendation by chief editor of “Przegląd nej państwo Matuszewscy zamieszkali przy ul. Sportowy” Kazimierz Wierzyński, a renowned Filtrowej 69, a mistrzyni olimpijska, jako żona poet himself, who won gold in literature in wysokiego dygnitarza, weszła do elity towa- Amsterdam. Also in 1928, which she described rzyskiej stolicy. Światową hegemonię w rzucie as the happiest year of her life, Konopacka got dyskiem utrzymała jeszcze do roku 1930, kie- married (on 28 December) to colonel Ignacy dy to podczas Światowych Igrzysk Kobiecych Matuszewski (1891–1946), diplomat (Rome, Bu- w Pradze zdobyła kolejny tytuł mistrzowski dapest), minister of treasury (1929–1931), chief (36,80 m) po czym (1931) „oddała dysk w dobre editor of the government’s “Gazeta Polska” daily ręce”, młodziutkiej i pełnej uroku następczyni (1931–1939), International Olympic Committee Jadwidze Wajsównej. member (1928–1939). On return from their hon- Konopacka w ciągu kariery sportowej eymoon trip (to the Mediterranean) the couple (1924–1931) była 7-krotną rekordzistką świa- lived in 69 Filtrowa in Warsaw, and the Olympic ta (dysk, kula), 5-krotną reprezentantką Polski champion, now wife of a prominent official, be- w meczach międzypaństwowych (1927–1931, came a member of the local elite. She continued ostatni występ w meczu z Włoszkami), 56-krot- to dominate the world discus throw until 1930 ną rekordzistką Polski (kula, dysk, oszczep, winning the Women’s World Games in Prague 3-bój, 5-bój, sztafety), 26-krotną mistrzynią (36,80 m), and in 1931 she “put the discus in the kraju, w tym w pchnięciu kulą (1924–1928) good hands“ of very young and charming Jad- i w rzucie dyskiem (1924–1928, 1930, 1931). wiga Wajsówna. Rekordy życiowe: skok w dal – 5,12 m (5 paź- During her sports career (1924–1931) broke dziernika 1930 Królewska Huta), pchnięcie 7 world records (discus, shot put), joined the kulą – 11,33 m (16 września 1930 Warszawa), national squad in 5 international tournaments
85 rzut dyskiem – 39.62 m (31 lipca 1928, Amster- (1927–1931), with last appearance against Italy, dam), rzut oszczepem – 34.83 m (21 września broke 56 national records (shot put, discus, jav- 1930 Lwów), 3-bój – 185 (21 września 1930, elin, triathlon, pentathlon, relays), was national Lwów), 5-bój „S” – 4066,07 (30 września 1928, champion 26 times, including shot put (1924– Bydgoszcz). Za całokształt sukcesów sporto- 1928) and discus (1924–1928, 1930, 1931). Per- wych otrzymała Wielką Honorową Nagrodę sonal records: long jump – 5,12 (5 October 1930, Sportową PUWFiPW(1927, 1928), dwukrot- Królewska Huta), shot put – 11,33 (16 September nie wygrała plebiscyt czytelników „Przeglądu 1930, Warsaw), discus throw – 39,62 (31 July 1928, Sportowego” (1927, 1928). Po zakończeniu ka- Amsterdam), javelin – 34,83 (21 September 1930, riery lekkoatletycznej grała zawodniczo w te- Lvov), triathlon – 185 (21 September 1930. Lvov), nisa (w barwach Warszawskiego Lawn Tenis pentathlon “S” – 4066,07 (30 September 1928, Klubu), występując często w grze mieszanej Bydgoszcz). In recognition of her sports achieve- z Janem Małcużyńskim i Czesławem Spycha- ments she received the Grand Honorary Sports łą. Znalazła się nawet na 10. miejscu na liście Prize of PUWFiPW (1927, 1928), won „Przegląd klasyfikacyjnej PZLT (1937) wśród najlepszych Sportowy” annual readers’ poll twice (1927, 1928). tenisistek w kraju. W latach trzydziestych After finishing her athletics career she was playing włączyła się do działalności na rzecz sportu tennis, frequently partnering with Jan Małcużyńs- kobiet w organizacjach międzynarodowych ki and i Czesław Spychała. She even climbed to i krajowych, m.in. kierowała (1935-1936) cza- the 10th place on the Polish Tennis Association’s sopismem sportowym „Start”, które było orga- ranking list (1937) of the best female tennis play- nem Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycz- ers. In the 30’s she worked actively for promotion nej Kobiet (Konopacka była członkiem Rady). of women’s sports in Polish and international or- Należała do Komisji Technicznej oraz Zarządu ganizations: she managed the “Start” magazine Międzynarodowej Sportowej Federacji Kobiet which was the official newspaper of the Society (FSFI). Uczestniczyła (wraz z mężem, człon- for the Promotion of Women’s Physical Culture. kiem MKOl) jako gość honorowy – obserwa- She sat on the Technical Committee and the tor w zimowych i letnich IO w Garmisch-Par- Board of the International Women’s Sports Fed- tenkirchen i Berlinie (1936), powołana była eration. Together with her husband, IOC member, w skład Komitetu Przyjęcia Kongresu (34. Sesja she attended as observer and guest of honor the MKOl w Warszawie) w czerwcu 1937, wresz- Olympics in Garmisch – Partenkirchen and Berlin cie została członkiem zarządu ZPZS – PKOl (1936). She was appointed member of Komitet (1938–1939). Symboliczne było uczestnictwo Przyjęcia Kongresu (34th IOC session in Warsaw) in Haliny Konopackiej-Matuszewskiej w uroczy- June 1937. She was also member of the board of Podczas Igrzysk IX stym akcie wmurowania w marmurowej stelli Association of Polish Sports Associations – Polish w Olimpii urny z sercem twórcy nowożytnych Olympic Committee [ZPZS – PKOl] (1938–1939). Olimpiady w Amsterdamie igrzysk – Pierre’a de Coubertin (26 marca Her participation in the placement of urn with the wyrzuciła dysk na rekordową 1938 rok). Po wybuchu II wojny światowej heart of Pierre de Coubertin in a marble column (7 września 1939), kiedy Matuszewski otrzy- at the antic Olympia on 26 March 1938 was sym- odległość 39,62 m mał rozkaz ewakuacji złota Banku Polskiego bolic. After the beginning of the 2nd World War, on zdobywając tym samym za granicę, mistrzyni olimpijska wzięła czynny 7 September 1939 when Matuszewski was in- udział w tej trudnej i niebezpiecznej misji, jako structed to evacuate Polish Bank’s gold reserves pierwszy złoty medal kierowca jednego z autobusów wypełnionych abroad, Konopacka, played an active role in this olimpijski dla Polski.
86 skrzyniami ze skarbem. Brawurowa akcja (Ru- difficult and daring mission as driver of one of the munia, Morze Czarne, Stambuł, Bejrut, Liban, buses filled with boxes full of gold. The operation Francja) zakończyła się sukcesem. Transport ended in full success (Romania, Black Sea, Istan- dotarł do premiera rządu emigracyjnego gen. bul, Lebanon, France). The precious cargo was W. Sikorskiego. Niestety podczas akcji zaginął delivered unscathed to Prime Minister, general W. medal olimpijski naszej bohaterki – jej osobi- Sikorski. Unfortunately, during the long voyage sty los wpisał się symbolicznie w losy narodu: Konopacka lost her Olympic gold medal – so her straciła swoje złoto, ratując skarb państwowy personal fate symbolically melted with the na- (zyskała później przydomek „Podwójnie złota tional fortune: she lost her gold to save national Halina”). Po kapitulacji Francji Matuszewscy treasure (she was later nick-named Double-Gold musieli uciekać przed Niemcami. Na granicy Halina). After the Fall of France Konopacka and hiszpańskiej zostali aresztowani. Byłego kon- Matuszewski had to escape approaching Ger- sula zwolniono dopiero z więzienia w Madry- mans. They got arrested on the Spanish border. cie po interwencji Ignacego Paderewskiego The former consul was only released from prison u prezydenta USA F. D. Roosevelta i oboje mał- in Madrid after personal request of Ignacy Jan żonkowie dotarli do Nowego Jorku 2 września Paderewski to US President F.D. Roosevelt and, to- 1941. Po śmierci Matuszewskiego (3 sierpnia gether with his wife, they reached Now York on 2 1946), po raz drugi wyszła za mąż za Jerzego September 1941. Following Matuszewski’s death Szczerbińskiego (1949). Po jego z kolei śmierci on 3 August 1946, Konopacka re-married to Jerzy (1959) opuściła Nowy Jork i przeniosła się na Szczerbiński (in 1949). After his death (1959) she Florydę. Tam rozwinęła swój talent malarski moved from New York to Florida to develop her (głównie malowała kwiaty pod pseudonimem painting talent (specializing in floral paintings us- artystycznym Helen George). ing the name of Helen George). Halina Konopacka spoczywa na Cmentarzu She was buried at the Bródno Cemetery Bródnowskim w Warszawie (kwatera 67D – rząd in Warsaw, (section 67D – row I – grave 26). I - grób 26). *Games of the IX Olympiad in Amsterdam *Igrzyska IX Olimpiady w Amsterdamie (1928): discus throw – in the preliminary series (1928): rzut dyskiem – w eliminacjach. osią- she achieved 39,17 m, and won the final series gnęła 39,17 m, w finale 1. Miejsce m z wyni- with 39,62 m, a world and Olympic record. It was kiem 39,62, co było rekordem świata i rekor- Tuesday, 31 of July. A historic moment for Pol- dem olimpijskim. 31 lipca stał się historycznym ish sports and Olympism. For the first time the dniem dla polskiego sportu i olimpizmu. Po Dąbrowski's Mazurka was played at the Olympic raz pierwszy na olimpijskim stadionie rozległy stadium. She defeated American Lillian Cope- się dźwięki Mazurka Dąbrowskiego. W poko- land (37,08 m) and Swede Ruth Svedberg (35,92 nanym polu Konopacka pozostawiła Amery- m). She also beat German Emilie Reuter (35,86 At the Games of the IX kankę Lillian Copeland (37,08 m) i Szwedkę m) and Greta Heublein (35,56 m). Konopacka Ruth Svedberg (35,92 m). Wygrała także z bar- was also chosen Miss of the Olympics. Olympiad in Amsterdam she dzo groźnymi Niemkami: Emilie Reuter (35,86 threw her discus to 39,62 m) i Gretą Heublein (35,56 m). Polkę wybrano również Miss Igrzysk. m, winning the very first Olympic gold for Poland.
87 88 Książka ukazała się na pamiątkę zdobycia The book was published to commemorate pierwszego złotego medalu olimpijskiego the first Olympic gold medal won by Halina dla Polski przez Halinę Konopacką podczas Konopacka in Amsterdam in 1928 and the Igrzysk IX Olimpiady w Amsterdamie 1928 100th anniversary of the Polish Olympic roku oraz z okazji stulecia Polskiego Komitetu Committee (1919–2019). Olimpijskiego (1919–2019). Jacek Wszoła, high jump Olympic Champion Jacek Wszoła, złoty medalista olimpijski from Montreal 1976 said: w skoku wzwyż (Igrzyska XXI Olimpiady "I have the impression that Halina Konopacka w Montrealu w 1976 roku), powiedział: and I have a lot in common, and the fact that „Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że z Haliną we both won our medals on the 31st of July Konopacką łączy nas bardzo wiele. Przy czym is an insignificant detail. The book From the 31 lipca jako data zdobycia olimpijskich Joy of Life shows to me many events from my medali to drobny szczegół. W książce older friend’s life which I have not been aware Z radości życia po kolei odsłaniają się dla of, which bring back my own memories. mnie, wywołujące moje wspomnienia, a nie We both grew up in the Warsaw’s district znane mi fakty z życia starszej koleżanki. of Grochów. We used to train at the same Oboje wychowaliśmy się na warszawskim facilities: the Skaryszewski Park, Agrykola, Grochowie. Trenowaliśmy na tych samych the Academy of Physical Education. We also obiektach: w Parku Skaryszewskim, Agrykoli, belonged to the same sports club – AZS obiektach Akademii Wychowania Fizycznego. Warszawa. I think I would be excused to Byliśmy wreszcie członkami tego samego speculate that we could be good pals if it was klubu – AZS Warszawa. Mam pełne prawo, not for the 50 years’ age difference". popuszczając wodze fantazji, twierdzić, że gdyby nie wynoszący pół wieku interwał czasu bylibyśmy dobrymi kumplami".
89
Organizator / Organizer: Polski Komitet Olimpijski Polish Olympic Committee
Kurator / Curator: Olga Cygan
Przygotowanie merytoryczne / Contribution: Katarzyna Deberny, Monika Myszkowska, Krzysztof Jankowski
Przygotowanie graficzne / Graphic design: Rzeczyobrazkowe
Produkcja / Production: ABU Bartosz Bednarski
93 Dofinansowano ze środków Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017-2022 w ramach Programu Dotacyjnego „Niepodległa”.
Co-financed from funds of the NIEPODLEGŁA long-term program for 2017-2022 under the “Niepodległa” Subsidy Program.