PAUL VAN NEVEL

DESINGEL WOENSDAG 21 APRIL 99 OUDE MUZIEK DESINGEL SEiZOEN 98/99 . OUDE MUZIEK

Philippe Pierlot . Ricercar Consort . La Fenice Scheidt woensdag 25 november 98

Paul Van Nevel . Huelgas Ensemble Lechner, Demantius vrijdag 8 januari 99

Paul Van Nevel . Huelgas Ensemble Lassus woensdag 21 april 99 Huelgas Ensemble Paul Van Nevel muzikale leiding

Cantus B lo kflu it Katelijne Van Laethem Peter De Clercq Marie-Claude Vallin Balderick Deerenberg Cecillia Roovers Trombone B a rito n Wim Bécu Lieven Termont Dominique Lortie

Tenor C o m etto Harry van Berne Bork Frithof Smith Eitan Sorek D ulciaan Michèle Vandenbroucque Bassus Cas Geevers Stephan Macleod G am ba Paulina Van Laarhoven

Paul Van Nevel en deSingel hebben omwille van de artistieke Programma coherentie ervoor geopteerd het werk zonder pauze uit te voeren. Er zijn slechts twee korte onderbrekingen na deel I en na deel II. Gelieve pas op het einde van het werk te applaudisseren. Lagrime di San Pietro descritte dal Signor Luigi Tansillo e novamente poste in musica da Orlando di Lasso inleiding Magda de Meester . 19.15 uur . Foyer (1532-1594). begin concert 20.00 uur einde concert omstreeks 21.10 uur De tranen van de Heilige Petrus beschreven door Luigi tekst programmaboekje Paul van Nevel coördinatie programmaboekje deSingel Tansillo en onlangs op muziek gezet door Orlandus Lassus druk programmaboekje Tegendruk (1532-1594). DE ZWANENZANG VAN LASSUS

Orlando di Lasso schreef hel voorwoord van zijn Lagri- me di San Pietro op 24 mei 1594, nauwelijks drie we­ ken voor zijn dood. Het zou het laatste werk worden van TRO, DESCRITTE DAL SIGNOR de Münchener kapelmeester. Vanaf 1587 begon Orlan­ LVIGI TANSILLO.E NVOVAMENTE PO. STE, IN MVSICA DA ORLANDO Dl LASSO MA- do di Lasso ouderdomsverschijnselen te vertonen en nam ftrodj Capella ,del fercnilsimo lïgnor Ducadi Bauic- zijn levenskracht langzaam af. De hofarts en vriend van n , dcc. convnMottctto nel fine de componist, Thomas Mermann noemde Lasso's ziekte à fette voci. "melancolia hypocondriaca". Regina, de vrouw van de TENOR PRIMO. componist schrijft in een brief dat haar gemaal lijdt aan "fandasey" - waanvoorstellingen - wat hem het slapen belet en waardoor "melancholei hem regelmatig overvalt". Wanneer Orlando di Lasso op 14 juni 1594 sterft is dit overigens ook te wijten aan aanslepende materiële be­ slommeringen. In de eerste helft van 1 594 krijgt de com­ ponist een laatste opflakkering en schrijft hij in een opperste concentratie en geïnspireerd door de prachtige tekst van Luigi Tansillo zijn zevenstemmige Lagrime di San Pietro, een cyclus van twintig madrigale spirituale en een slotmotet. Dat Orlando's tekstkeuze geen toeval geweest is moge later blijken. De componist heeft de uitvoering van zijn monumentale zwanenzang niet meer meegemaakt. Evenmin is hij ge­ tuige geweest van de prachtige drukuitgave. Het werk Stampattin Monaco appnffo Adamo 'Berg. verscheen pas op de persen van Adam Berg in 1 595. De Nel M. T>. XCV. uitgave werd met uiterste zorg omringd. De compositie verscheen onder de vorm van zeven stemboeken in het ongebruikelijk aristocratische hoog-quartoformaat. Het titelblad van elk stemboek is versierd met een gravure van Orlando di Lasso, gemaakt door de Brusselaar Jo­ han Sadeler. Voorin staat de opdracht van Orlando, ge- richt aan paus Clemens VIII, Ippolito Aldrobrandini. Ten­ Pietro aan. Dit werk lag al op tafel in 1539, maar werd slotte wijzen de opvallend weinig fouten in de noten- en dan opzij geschoven ten voordele van andere werken, teksfdruk, en de ruime, verzorgde typografie op het feit bijvoorbeeld de Stanze a Bernardo Martirano (1 540), een dat Berg samen met Lasso's zonen een postume homma­ verslag van Tansillo's tweede zeereis als soldaat van ge van deze uitgave heeft willen maken. Keizer Karel V. In 1 559 neemt Tansillo dus de Lagrime definitief ter hand De tekstschrijver: Luigi Tansillo en tot aan zijn dood in 1568 zal hij er aan blijven aan­ De tekst die Lasso verkoos voor zijn opus Herculeum was vullen en corrigeren. niet van de hand van één van de bekende Italiaanse Alhoewel Tansillo zich aanvankelijk bij het Petrarchisme schrijvers uit de Renaissance, maar was het werk van een aansloot, speciaal dan bij de door Bembo gestimuleerde liefdeslyriek à la Petrarca, verwijdert onze dichter zich minder bekende humanist, Luigi Tansillo, een man die in de loop van zijn carrière langzaam van dit ideaal en bovendien op de 'Indice dei libri proibito' (de zogenaam­ de Index) terecht zou komen. Hij werd geboren in Veno- zoekt hij naar een eigen stijl waarin hij streeft naar on­ sa in 1510 en stierf in 1568 in Teano (Caserta). Tansillo verwachte metaforen, oorspronkelijke beelden en een leidde een avontuurlijk en dubbel leven. Enerzijds was nooit aflatende variatierechniek, omgeven en gesteund hij soldaat in dienst van verscheidene vorsten, onder an­ door minutieuze natuurbeschrijvingen. Het is geen toeval dere van Keizer Karel V en van Don Pedro di Toledo, vice- dat nu nog in een aantal Italiaanse schoolcompilaties kon ing van Napoli. Anderzijds was hij hofdichter van strofen uit Tansillo's Lagrime worden aangehaald als type- voorbeeld van de Metafore degli occhi. deze laatste. Luigi Tansillo werd door tijdgenoten en collega's hoog Na wat jeugdzonden op literair gebied schreef hij in geschat. De dichter Torquato Tasso (1544-1595) stelde 1532 ll Vendemmiatore (de druivenlezer), een werk dat Tansillo op gelijke voet met Francesco Petrarca. De Na- onmiddellijk veel succes oogstte, en opschudding. Want politaanse schrijver Giambattista Marino (1569-1625), in dit werk werd via metaforen die uit de wijn-, tuin- en één van de voorvechters van de literaire barok, vermeldt akkerbouw stammen de lichamelijk liefde bezongen op in zijn Adone (1623) Tansillo samen met Sannazaro. De een erotische manier. filosoof Giordano Bruno (1548-1600) voert Tansillo als In 1 599 wordt onder invloed van de Inquisitie Tansillo's belangrijkste gesprekspartner ten tonele in het eerste werk op de Index geplaatst. Hij reageert prompt en deel van zijn Degli Eroici furori (1585). Maar meer nog vraagt clementie aan Paus Paulus IV voor zijn evrore gio- dan bij literaire collega's het geval is, wordt Tansillo venile (jeugdzonde) en kondigt hij bij wijze van boete­ geciteerd en als inspiratiebron gebruikt door componis- doening en blijken van goede wil zijn Lagrime di San ten in de zestiende eeuw. waarin het ideaal van Petrarca's volgelingen werd om­ Orlando di Lasso verbleef van 1549 tot 1551 in Napels, gebogen tot de madrigale spirituale. De relatie tussen de jaren dat ook Tansillo in deze stad woonde. Lasso was de dichter en zijn geliefde werd geprojecteerd op de musicus in dienst van Marchese Giovanni Battista d'Azzia verhouding moedermaagd - Jezus. della Terza. Deze laatste dichtte zelf en was lid van de Om de trein niet te missen had de kerk al eens vroeger Academia de Sereni. Het is best mogelijk dat langs deze in de Middeleeuwen gepoogd het ideaal van de hoofse weg Lasso en Tansillo elkaar gekend hebben. De Lagri- liefde tot de Madonnaverering uit te breiden. me-tekst is trouwens niet het enige werk van Tansillo dat In de zestiende eeuw lagen de zaken anders. Onder de Lasso in zijn composities heeft gebruikt. In zijn Terzo libro drukkende invloed van de contrareformatie en de vooral delli madrigali a cinque voci (Roma 1563) componeert in Spanje (dus ook Napels) dictatoriale inquisitie ontstond Lassus een madrigaal op tekst van Tansillo (Scorgo tant). er een nieuwe vroomheid in de Italiaanse literatuur die, Lasso is ook niet de enige die de Lagrime toonzette: ook alvorens in het begin van de zeventiende eeuw af te glij­ Antonio Dueto (ca. 1535 - na 1594) componeerde ma- den tot pseudo-literaire boeteliteratuur, enkel bijzondere drigale spirituale op Lagrime-strofen van Tansillo. mooie literaire werkstukken afleverde. Philippus De Monte (die overigens ook in Napels verbleef De hierboven geciteerde Torquato Tasso dichtte zijn La­ van 1 542 tot 1551), Luca Marenzio en Giaches De Wert grime di Maria Vergine; Angelo Grillo schreef zijn Lagri­ kenden en gebruikten Tansillo-teksten. Scipione del Pal- me del penitente; Erasmo da Valvasone is de auteur van la toonzette sfanze van Tansillo voor de intermedici van de Lagrime della Magdalena en aan Rodolfo Campeggi l'Alessandrofl 558). moeten nog ander Lagrime di Maria Vergine toegeschre­ Het is tekenend dat Orlando di Lasso voor zijn opus ul- ven worden. Zoals gezegd begon Luigi Tansillo reeds in timum naar een tekst grijpt die op een virtuoze en indrin­ 1 539 zijn Lagrime di San Pietro te dichten en bij zijn dood gende wijze de wroeging van Petrus tekent. Net zoals was het werk nog niet af. Tansillo's Lagrime zijn monu­ Petrus hebben ook Tansillo en Lasso hun menselijke zwak­ mentaal van opzet. Het opus bestaat uit niet minder dan ten op het einde van hun leven ingezien. De hoop op 1 277 ottave rime (strofen van telkens acht regels van elf vergeving die aan de basis lag van Tansillo's Lagrime, lettergrepen) die verdeeld zijn over vijftien pianti of, naar­ was dezelfde drijfveer die Lasso aanzette tot het compo­ gelang de uitgaven, canti. neren van zijn madrigaalcyclus. Vanaf 1 560 al verschijnen er kleinere bloemlezingen met fragmenten van het werk dat op dat ogenblik nog in Lagrime di San Pietro: de tekst wording is. Pas in 1585, zeventien jaar na Tansillo's dood Tansillo's Lagrime-tekst past volkomen in de tijdsgeest verschijnt de eerste volledige druk van Lagrime di San De tranen van de Heilige Petrus © El Greco voor Tansillo's nooit aflatende variatietechniek. Want in de in Want variatietechniek. Tansillo's aflatende voor nooit spiegel­ meteen vergeleken wordt Petrus'zwakheid waar tende sneeuwvlokken in nr 10 is een treffende metafoor metafoor treffende een is 10 nr in sneeuwvlokken tende el vn e jne ru! o ht el vn e smel­ de van beeld het Ook vrouw! jonge een van beeld ken. De lezer kan deze stijl proeven in bijvoorbeeld nr 5, 5, nr bijvoorbeeld in proeven stijl deze kan lezer De ken. druk­ te uit metaforenlandschap verbazingwekkende een in sterkegevoelens uitzonderlijk hiermee poogde Tansillo o bednpak wabj aslo nerieik ver­ zijn. legt tussen banden onverzoenbaar ongebruikelijke zich op beelden die Tansillo waarbij beeldenspraak, tot expressief spel. De inhoud wordt geleidelijk gereduceerd gereduceerd geleidelijk wordt inhoud De spel. expressief metaforisch het gevoelensen van omschrijving dichterlijke n e arm sat it e nod etal dn e de wel dan centraal, inhoud de niet staat Lagrime de In berusting. en wroeging schaamte, midden te leven, eigen zijn van afsluiten het tekstnemenvoor der aangrijpen­ Lasso geen kon di Orlando kruis. het aan tus Chris­ van klacht indringende eenmet Latijns een werk, af in yls N dz titg ee sut as zj cyclus Lasso zijn sluit delen twintig deze Na cyclus. zijn dig weg de eerste twintig strofen uit van deze uitgave voor voor uitgave deze van uit strofen eerstede twintig weg dig LassusenLagrime de eenvou­ koos van stanza's ënveertig ooZbt odrd ie Noa cla i ied diversi di rime di scelta Nuova titel de onder Zabata toro el iggi D lelzn bevatteeenkeuzetwee­ van Debloemlezing ingegni. begli Deze compilatie werd in 1573 heruitgegeven door Chris- door heruitgegeven 1573 in werd compilatie Deze heeft compositie Lasso's voor basis gediend. als 1573 van zing erit o zj (idoed) ez vn wni stan­ dat gekomen twintig licht het aan van Recent echter is keuzemaken. te za's (tijdrovende) zijn om gebruikte it ee ese oldg du, ar e en bloemle­ een wel maar druk, volledige eerste deze niet Lang werd gedacht dat Orlandi di Lasso deze uitgave uitgave deze Lasso di Orlandi dat gedacht werd Lang Attendolo. Battista Pi etro in Vico Equense onder de redactie van Giovanni Giovanni van redactie de onder Equense Vico in etro kern handelen de meer dan twaalfhonderd strofen van het reiken door afwisseling van een hoog en laag koor in opus steeds over dezelfde dingen: de tragische confronta­ bepaalde tekstfragmenten. De zevenstemmigheid als to- tie tussen de blik van Christus en die van Petrus; de wroe­ taalklank gaf Lassus in homofone passages bovendien ging van Petrus over zijn verraad en het besef dat het de kans uit te pakken met rijke harmonieën (bijvoorbeeld verraad aan het leven is ingegeven door de angst voor de tekstverdubbelingen). dood - Per tema di morir, negai la vita (nr 19). Zeven is ook het getal dat de indeling in de cyclus be­ paalt. Orlando di Lasso deelt het werk naar inhoud en Lagrime di San Pietro: de muziek karakter in in drie delen die elk zeven strofen bevatten. In de inleiding van de Lagrime schrijft Lasso dat hij het Deel één (nr 1 tot en met 7) heeft een verhalend karakter werk componeerde "... per mia particolare devozione in en beschrijft de hoogmoed van Petrus en het hieruit voort­ questa mia horma grave età". Net als bij Tansillo is de vloeiend verraad. Een scharnierstrofe is weer nummer drijfveer dus: vroomheid op het einde van een leven als zeven, waarin Petrus' verloochening erger wordt bevon­ teken van berouw. Hij draagt zijn werk dan ook op aan den dan de handen die Jezus aan het kruis nagelden. de hoogste kerkelijke instantie, paus Clemens VIII. En hiermee wordt een link gelegd naar de Latijnse tekst Alles in de constructie en de vorm van deze cyclus ma- van de laatste strofe (vide clavos quibus confodior). drigale spirituale heeft met de symbolische getallen drie Deel twee (de zeven nummers van acht tot en met veer­ en zeven te maken. Het is geen toeval dat Orlando di tien) begint met Jezus' terechtwijzing (je voedt je ogen Lasso het getal zeven als uitgangspunt van zijn composi­ met mijn ongeluk) en gaat verder over naar één grote tie nam. Zeven was het getal van de smart en van de metafoor van elkaar kruisende blikken als vertaling van hoofdzonden. Vele componisten voor Lasso gebruikten de een gemoedstoestand. Het einde van dit tweede deel zevenstemmigheid in werken die in verband stonden met beklemtoont de smart van Petrus en het hallucinant beeld bijvoorbeeld Maria als moeder van zeven smarten. Maar van de desolate, roepende Petrus in de nacht. zeven was ook het getal van de vergeving. Het is precies Het derde deel (de zeven nummers van vijftien tot en met Petrus die in de bijbel zegt: "Heer, als mijn broeder mij de laatste strofe) beschrijft de radeloze toestand van misdoet, hoe dikwijls moet ik hem dan vergeven? Tot ze­ Petrus in het besef dat hij door zijn verraad ook alle venmaal toe?" waarden van het leven verloochend heeft. Dit besef mondt Om te beginnen zijn alle delen van de Lagrime-cyclus uit in de ultieme roep naar de dood: "Vattene, vita folia­ zevenstemmig gecomponeerd, verdeeld als volgt: twee cé, e tosto sgombra ..." superius, twee altus, twee tenoren en één bas. Bovendien Lagrime di San Pietro wordt besloten met een schrijnen­ kon Lasso met deze bezetting een clair-obscureffect be­ de klacht van Christus aan het kruis, waarin we ook de smart van Lasso's laatste dagen in terugvinden: "Non est eigenlijk een doorgedreven Musica Reservata-ideaal dolor sicut quo crucior" (geen smart is er gelijk aan de waarbij vooral de haast overdreven tekstuitbeelding via mijne). allerlei muzikale middelen centraal stond: fuggir Ie ca- Ook de toongeslachten zijn in zeven, weliswaar ongeiij- denze, chromatiek, imitatio tubarum, dalende fauxbour- ke, groepen ingedeeld. Hierin valt de overheersing van don, dolce concento, variazione, enz. de Dorische toonaard op. De besleuteling wijst aan dat Alle subtiliteiten in natuurschilderingen, gemoedstoestan­ precies twee van die zeven groepen (de strofes 13-14- den, descriptieve en narratieve elementen worden door 1 5 en 1 9-20-21 ) in chiavette genoteerd zijn, dit wil zeg­ Orlando di Lasso vluchtig of diepgaand beschreven. Zo is gen in een besleuteling die wijst op transpositie en dus Lasso's compositie op de huid van de tekst geschreven. laag en donker gekleurd klinken. Dit effect is vooral hal­ Het einde van elk vers correspondeert met een zins- en lucinant naar het einde van de cyclus toe. kaderafsluiting bij Lassus. Dit principe past hij zelfs in Het symbolische getal drie is dus een logisch gevolg van overdreven mate toe: in het geval van een enjambement de zevenindeling, maar wordt door Orlando di Lasso ook (de zin loopt over het verseinde verder in de volgende specifiek gebruikt als verwijzing naar de drievoudige regel) plaatst hij de cadens toch op het einde van de verloochening van Petrus. Dit komt duidelijk tot uiting in versregel. passages zoals in nr 11 waar de haan kraait (Uddendo Bovendien past Lassus in tekstplaatsing en ritmische vorm­ il gallo) en dit fragment door Orlando di Lasso driemaal geving strikt de regels toe van dieresi, dialefe en sinale- wordt herhaald. Ook opvallend in strofe nr 3 (!) is het fe (wetten in verband met het scheiden en samentrekken fragment op Trevolta waar een tertsmotief in de melodie- van opeenvolgende klinkers). voering wordt gebruikt. Dit alles zijn echter de technieken van de achterkeuken. De stijl waarin Lagrime di San Pietro is gecomponeerd, Waar het om gaat is de maximale tekstuitbeelding van verenigt op een unieke wijze de idealen van de oude de muziek. In Orlando di Lasso's Lagrime is de schei­ Musica Reservata kunst met de karakteristieken van het ding tussen muziek en woord volledig weggevallen en opkomende maniërisme in het najaar van de Renaissan­ wordt de luisteraar verheven tot een herkenner van ge­ ce. Musica Reservata was een door voorgangers en tijd­ moedstoestanden en beelden. Men kan zich geen beter genoten van Lassus gehanteerd begrip waarbij in de tekst requiem voor een componist indenken. besloten zichtbare of symbolische betekenissen ook in de muziek onder bedekte vorm herkenbaar waren. De stijl was in feite elitair en voor kenners - vandaar de naam. Het maniërisme in de muziek van de laatrenaissance was Paul Van Nevel Deel I

1. 1. Il magnanimo Pietro, che giurato In zijn grootmoedigheid had Petrus Havea tra mille lance e mille spade op duizend lansen en duizend zwaarden Al suo caro Signor, morir a lato, gezworen dat hij bereid was te sterven Poiché s'accorse, vinto da viltade, aan de zijde van zijn geliefde Heer. Nel gran bisogno haver di fé mancato, Maar hij werd het slachtoffer van zijn lafheid Il dolor, la vergogna e la pietade en zag dat hij zijn woord niet had gehouden. Del proprio fallo e de l'altrui martiro Pijn, schaamte om zijn falen en medelijden met Di mille punte il petto gli feriro. Christus' marteldood verwondden duizendmaal zijn hart.

2. 2. Ma gli archi che nel petto gli aventaro, Maar de scherpste en dodelijkste pijlen Le saette più acute e più mortali waren de ogen van de Heer, Fur gli occhi del Signor, quando il miraro. toen hij naar Petrus keek. Gli occhi fur gli archi e i sguardi fur gli strali De ogen waren de boog en hun blik Che del cor non contenti sen passaro de pijlen die zich nog verder dan zijn hart boorden Fin dentro a l'aima, e vi fer piaghe tali tot diep in zijn ziel en haar zo erg verwondden dat Che bisognô, mentre che visse poi, ze de rest van zijn leven gezalfd Lingerie col licor degli occhi suoi. moest worden met de balsem van zijn tranen

3. 3. Tre volte haveva, a l'importuna e audace Drie keer, tegen de dienstmaagd, Ancella, al servo ed a la turba rea, tegen de knecht en tegen de misdadige menigte, Detto e giurato che giamai seguace, had Petrus gezegd dat hij nooit een volgeling was Non fu del suo Signor, né'l conoscea. van Christus en dat hij hem zelfs niet kende. Il gallo pubicatol contumace De haan had nog maar pas de nieuwe dageraad Il di chiamato in testimon v'havea, tot getuige geroepen, Petrus had zich Quando, del suo gran fallo a pena awisto, nog maar nauwelijks zijn misstap gerealiseerd, S'incontrar gli occhi suoi con quei di Christo. toen zijn ogen die van Christus ontmoetten. 4. 4. Quale a I'incontro di quell! occhi santi Waf doorstond Petrus, die reeds in zijn eigen ogen Il già caduto Pietro rimanesse, gevallen was, nu, onder deze blik ? Non sia chi di narrarlo hoggi si vanti, Hierop zou niemand kunnen antwoorden, want geen en­ Che lingua non saria ch'al ver giungesse kele taal zou de waarheid zelfs maar kunnen benaderen. Parea che'l buon Signor, cinto di tanti Het was alsof de goede Heer, omringd door vijanden, Nemici, e de'suoi privo, dir volesse: verlaten door zijn vrienden, zei : "Ecco, che quel ch'io dissi egli è pur vero "Zie, het is waar wat ik voorspelde, Amico disleal, discepol fiero". hij is een ontrouwe vriend en een wrede leerling."

5. 5. Giovane donna il suo bel volto in specchio Een jonge vrouw voor de spiegel ziet haar eigen schoon­ Non vide mai di lucido cristallo heid nooit met meer kristallen helderheid, Come in quel punto il miserabil vecchio dan de ongelukkige grijsaard toen, Negli occhi del Signor vide il suo fallo; in de ogen van zijn Heer, Ne tante cose udir cupid'orecchio zijn grote fout weerspiegeld zag. Potria, se stesse ben senza intervallo Wie zelfs gedurende honderden en honderden Intento a I'altrui dir cento anni e cento, jaren nieuwsgierig zou luisteren, Quant'ei n'udio guardo in quel zou nooit zoveel kunnen horen momento. als Petrus op dat ene ogenblik hoorde. 6. 6. Cosi talhor, benché profane cose Wereldse zaken mogen eigenlijk niet Siano a le sacre d'agguagliarsi indegne, met de geestelijke gelijkgesteld worden. Scoprir mirando altrui Ie voglie ascose Maar toch, een minnaar, die alleen maar Suol amafor, senza ch'a dir Ie vegne. naar zijn geliefde kijkt, kan zijn verborgen Chi dunque esperto sia ne l'ingegnose verlangens duidelijk maken zonder ze uit te spreken. Scole d'amor, a chi no 'I prova insegne Wie dus in de school der liefde ervaren is, Come senza aprir bocca o scriver note weet hoe men zonder de mond te openen Con gli occhi ancora favellar si puote. of woorden op te schrijven, toch een heel gesprek kan voeren alleen maar met de ogen.

7. 7. Ogni occhio del Signor lingua veloce Het was alsof elk oog van de Heer Parea che fusse, ed ogni occhio de suoi een pratende mond was, en elk Orecchia intenta ad ascoltar sua voce. van Petrus' ogen een oor dat luisterde naar Zijn stem. "Più fieri", parea dir, "son gli occhi tuoi "Wreder zijn jouw ogen", leek Hij te zeggen, De I'empie man che mi porranno in croce "dan de handen die me aan het kruis hingen. Né sento colpo alcun che si m'annoi, Van alle slagen die deze misdadigers, Di tanti che'l reo stuol in me ne scocca, me hebben toegebracht heeft geen enkele Quant'il colpo ch'uscio delta tuo bocca". me dieper geraakt dan die uit jouw mond". Deel II

8. 8. "Nessun fedel trovai, nessun cortese, "Trouw noch eerlijkheid vond ik Di tanti ch'io degnato d'esser miei, onder mijn uitverkorenen, maar jij, Ma tu, dove il mio amor via più s'accese, voor wie mijn liefde vuriger was, Perfido e ingrato sovra ogni altro sei. jij bent trouwelozer en ondankbaarder dan zij. Ciascun di lor sol col fuggir m'offese, Zij hebben me gekwetst alleen maar door weg te vluchten, Tu mi negasti, et hor con gli altri rei jij hebt me verloochend, en zoals al die anderen verlus­ Ti stai a pascer del mio danno gli occhi, tigen je ogen zich nu in mijn ongeluk, Perché la parte del piacer ti tocchi". want je hebt voor je eigen veiligheid gekozen".

9. 9. Chi ad una ad una raccontar potesse Wie één voor één de woorden van woede Le parole di sdegno e d'amor piene en liefde zou opsommen die Petrus gedrukt zag staan Che paru' a Pietro di veder impresse in de diepte van Christus' heldere ogen, Nel sacro giro de le sue serene zou zijn toehoorder ineen doen storten. Luci, scoppiar faria chi l'intendesse. Als een menselijk oog reeds zo'n macht Ma se d'occhio mortale souvente viene heeft over ons, welk een uitwerking Virtù che possa in noi, ch'il prova pensi moet een goddelijke blik dan wel niet hebben Che puote occhio divin negli human sensi ? op onze menselijke gevoeligheid ?

10. 10. Come falda di neve che agghiacciata Zoals een bevroren sneeuwvlok 's winters Il verno in chiusa valle ascosa giacque, in de dichte vallei verborgen ligt A Primavera poi dal sol scaldata en dan in de lente door de zon verwarmd, Tutta si sface e si discioglie in acque, smelt en zich oplost in water, Cosi la tema ch'entro al cor gelata zo was de angst die Petrus' hart bevroren had Era di Pietro alhor che'l vero tacque, bij het verzwijgen van de waarheid en nu, Quando Christo ver lui gli occhi rivolse. onder Christus' blik, wegsmolt en zich oploste in tranen. Tutta si sfece e in pianto si risolse. n . 11. E non fu il pianto suo rivo o torrente Maar zijn tranen waren niet als een rivier Che per calda stagion giamai seccasse, of een bergstroom die 's zomers droog ligt. Ché benché il re del cielo immantinente Hoewel de Koning des Hemels hem A la perduta gratia il ritornasse, onmiddellijk zijn genade terugschonk, De la sua vita tutto il rimanente was er in zijn verdere leven toch geen enkele nacht meer Non fu mai notte ch'ei non si destasse dat hij niet wakker schrok bij het gekraai van de haan Udendo il gallo a dir quanto fu uniquo, die zijn misdaad verkondigde. Dando lagrime nove al fallo antiquo. En altijd opnieuw huilde hij nieuwe tranen om zijn fout van vroeger.

12. 12. Quel volto ch'era poco inanzi stato Het gezicht van Petrus, zopas nog lijkwit, Asperso tutto di color di morte want al het bloed was naar het hart gestroomd Per lo sangue che al cor se n'era andato en had zijn lichaam koud en bleek gemaakt, Lasciando fredde l'altre parti, e smorte, werd nu, verwarmd door de stralen Dal raggio dei santi occhi riscaldato van de heilige ogen, vuurrood. Divenne fiamme, e per l'istesse porte Angst vluchtte weg en verdween langs dezelfde weg Ch'era entrato il timor, fuggendo sparve, waarlangs ze gekomen was en E nol suo loco la vergogna apparve. maakte plaats voor schaamte. 13. 13. Veduto il miser quanto differente Toen de ongelukkige zich nu Dal primo stato suo si ritrovava. van deze verandering bewust werd, Non bastandogli il cor di star presente kon hij niet langer meer blijven A l'offeso Signor che si l'amava, bij de Heer die zoveel van hem hield Senza aspettar se fiera o se clemente en die hij zo diep had gekwetst. Sententia il duro tribunal li dava. Zonder te wachten op een harde Da l'odioso albergo ove era allora, of milde uitspraak van het goddelijke tribunaal, Piangendo amaramente, usci di fuora. haastte hij zich bitter wenend weg uit de hatelijke herberg waar hij zich nog bevond.

14. 14. E vago d'incontrar chi guista pena Vol verlangen iemand te ontmoeten Desse al suo grave error, poiché paura die hem zou straffen voor zijn grote fout, Di maggior mal, l'ardite man raffrena, vechtend tegen het verlangen de hand aan zichzelf te Per l'ombre errando de la notte oscura slaan en zo een nog grotere fout te begaan, Ne va gridando ove il dolor il mena, dwaalt hij huilend rond in de schaduw van de donkere E la vita, che inanzi hebbe si a cura, nacht en laat zich leiden door zijn smart. Hor più ch'altro odia, e sol di lei si duole, Het leven dat hij zo koesterde vroeger, E perché lo fe' errar, più non la vuole. haat hij nu meer dan alles. Hij klaagt: het leven bracht hem tot deze dwaling, daarom wil hij het niet meer. Deel III

15. 15. "Vattene vita, va" (dicea piangendo) "Ga weg van mij, leven, ga weg," "Dove non sia chi t'odii o chi ti sdegni. sprak hij wenend, "ga weg van hier, Lasciami! So che non è ben, essendo naar iemand die je niet haat en misprijst zoals ik. Compagnia cosi rea, meco ne vegni. Laat mij. Ik weet dat het niet goed is dat je nog langer Vattene vita, va, ch'io not intendo bij mij blijft, je gezelschap valt me zo zwaar. Che un'altra volta ad esser vil m'insegni ; Ga weg, leven, ga, dat je me nooit meer Né vo, per prolungar tue frali tempre. de gelegenheid geeft om laf te zijn. Uccider l'aima, nata a viver sempre". En mijn ziel, die geboren is om altijd te leven, wil ik niet doden door jou te verlengen".

16. 16. "O vita troppo rea, troppo fallace, "O te misdadig, te bedrieglijk leven Che per fuggir qua giù si breve guerra Om hier op aarde een kort moment van strijd Perder m'hai fatto in cielo eterna pace! te ontwijken, heb je me de eeuwige vrede Chi più desia goderti in su la terra in de hemel doen verliezen. Più tosto senza te schernito giace, Wie van jou wil genieten op aarde, daar lach je om en E chi vorrai lasciarti e gir sotterra. laat je des te vlugger achter, en wie liever zonder jou diep Non vuoi mal grado suo giamai lasciarlo, onder de aarde zou liggen, die blijft je maar vasthouden Vaga di sempre a novo duol serbarlo". en je bewaart hem voor nieuwe pijn".

17. 17. "Ah, quanti già felici in giovanezza "Ach, voor hoeveel mensen brengt jouw getalm slechts Reco l'indugio tuo iunghi tormenti, langdurige kwellingen, hoe gelukkiger zouden ze zijn Che se inanzi al venir de la vecchiezza wanneer ze konden sterven en verlost worden Sciolti fusser del mondo, più contenti van de wereld alvorens oud te worden. Morti sarian, poichè non ha fermezza Want jij biedt geen enkele zekerheid, Stato alcun che si terni o si paventi, je brengt alleen maar angst en vertwijfeling, Onde io, vita, a ragion di te mi doglio zodat ik, leven, met recht verdriet heb Che stessi meco e stai più che non voglio". omdat je bij mij blijft en langer bij mij bent dan ik wil". 18. 18. "Non trovava mia fe si duro intoppo "Mijn geloof zou niet zo vlug gaan wankelen zijn, Se tu non stavi si gran tempo meco, als je niet zo lang bij mij was gebleven, Se non havesser gli anni e il viver troppo en al die lange jaren mijn verstand en Portato il senno e la memoria seco. mijn geheugen niet met zich hadden meegenomen. Pensar dovea ch'io vidi dar al zoppo Want ik had er aan moeten denken Il piè, la lingua al mutto, e gli occhi al cieco, hoe Hij de kreupele weer liet gaan, E quel che più maravigliar fè: l'ombre de blinde zien, en het wonderlijkste van alles, Render l'anima ai corpi ond'eran sgombre". hoe Hij lichamen die hun ziel hadden verloren, de ziel weer terugschonk".

19. 19. "Queste opre e più, che'l mondo ed io sapea. "Deze daden, en alle andere dingen Ramentar mi dovean che il lor fattore waarvan de wereld en ikzelf getuige zijn geweest, Fontana di salute esser dovea, hadden me erop moeten wijzen E sgombrar dal mio petto ogni timoré; dat Hij een bron van heil is en hadden Ma corne quel che per l'età ch'avea elke vrees uit mijn hart moeten wegnemen. Er di senno e di me stesso fuore; Maar ik was oud, buiten mijn zinnen Nel gran periglio, ricercando aita, en buiten mezelf, en toen ik hulp zocht Per tema del morir, negai la vita". en in gevaar verkeerde, heb ik, omdat ik zo bang was om te sterven, het Leven verloochend". 20. 20. "Negando il mio Signor, negai quel ch'era "Mijn Heer heb ik verloochend, en zo heb ik het leven La vita ond'ogni vita si dériva, verloochend dat de bron is van alle andere leven, Vita tranquilla che non terne o spera, rustig leven dat vreest noch hoopt en dat in haar loop Né puote il corso suo guinger a riva; nooit de oever bereikt. Poiché dunque negai la vita vera, Omdat ik het ware leven verloochende, Non è, non è ragion che unqua più viva. is er geen enkele reden meer om dit nog verder te leven. Vatten, vita fallace, a tosto sgombra; Ca weg, bedrieglijk leven, verdwijn zo vlug mogelijk. Se la vera negai, non chiedo l'ombra!" Ik heb het echte leven verloochend, haar schaduw vraag ik niet!"

21. 21. Vide homo quae pro te patior Zie, o mens, hoe ik voor u lijd. Ad te clamo qui pro te morior Tot u roep ik, want ik sterf voor u, Vide poenas quibus afficior aanschouw de pijn die ik lijd, Vide clavos quibus confodior de nagels die me doorboren. Non est dolor sicut quo crucior Geen enkele pijn is gelijk aan de mijne. Et cum sit tantus dolor exterior A l is het zichtbaar leed groot, Intus tarnen dolor est gravior de innerlijke smart is des te groter Tam ingratum cum te experior. omdat ik niets dan ondankbaarheid bij u ondervind. Paul Van Nevel Huelgas Ensemble Paul Van Nevel is bekend als stichter en leider van het Huelgas Het Huelgas Ensemble is één van Europa's meest Ensemble, dat hij oprichtte na zijn activiteiten aan de Schola gerenommeerde groepen voor de uitvoering van de polyfone Cantorum Basiliensis. Dit ensemble staat momenteel, dankzij muziek uit de Middeleeuwen en de Renaissance. Het ensemble een groot aantal cd-opnamen en concerten in alle belangrijke verrast steeds weer door de originele programmering van steden, festivals en radiostations, aan de top. Nadat dit meestal onbekende werken die Paul Van Nevel opzoekt in ensemble aanvankelijk veel hedendaagse muziek uitvoerde, Europese bibliotheken. De interpretaties van het Huelgas legde het zich voornamelijk toe op de muziek van Ensemble zijn gebaseerd op een grondige kennis van de Middeleeuwen en Renaissance. Paul Van Nevel benadert deze uifvoeringsattitudes van de Middeleeuwen en de Renaissance. muziek vanuit de originele bronnen. Hij voert met zijn ensemble De kennis van de notatie van de tekst en de muziek zijn meestal onbekende muziek uit, met een accent op de schatten hierin onmisbaar om door te dringen tot de essentie van van de Vlaamse polyfonie. Hij is gastdocent aan het de compositie. De evolutie van het ensemble laat een groeiende Sweelinck-conservatorium van Amsterdam, waar hij een cursus bekommernis blijken om de oude muziek, ontstaan in een notatie en interpretatie aan de sectie koorleiding geeft. Naast symbiose met het milieu en de maatschappij, haar karakter zijn drukke bezigheden met het Huelgas Ensemble is Paul als tijdsfenomeen mee te geven. Zo wordt het ensemble in Van Nevel een aantal maanden per jaar terug te vinden zijn interdisciplinaire zoektocht geholpen door de oude in Europese bibliotheken, waar hij oude muziek transcribeert temperamentenleer van o.a. Albertus Magnus, het en bestudeert. Hij is tevens gastdirigent van een aantal geheugentheater van Ciulio Camillo, de studie van de beroemde formaties, o.a. het Collegium Vocale uit Gent, redenaarskunst (o.a. Oratoriae artis epitome van Jacobus het Nederlands Kamerkoor en het koor van de Nederlandse Publicius) en de diverse literaire stromingen in Europa. Het Bachvereniging. Paul Van Nevel probeert in zijn interpretaties palmares van de groep is erg uitgebreid. Sinds het ensemble zoveel mogelijk de tijdsgeest waarin het werk geschreven een exclusief contract met Sony Classical heeft afgesloten, is, te betrekken (literatuur, oude uitspraak, tijdservaring verzorgen zij de cd-opnamen voor middeleeuwse en en tempo, geïmproviseerd contrapunt, voordrachtattitudes renaissancemuziek van de Vivarte-reeks van producer Wolf en dies meer). Paul Van Nevel schreef een aantal artikels Erichson. De cd-opnamen oogsten steeds onderscheidingen en boeken over de muziek van Middeleeuwen en Renaissance, in de nationale en internationale muziekpers. Sinds dit jaar o.a. een monografie over en 'Nicolas neemt hij op voor het Franse Harmonie Mundi. Het Huelgas Gombert en het avontuur van de Vlaamse polyfonie', een Ensemble is Cultureel Ambassadeur van Vlaanderen sinds voor een breed lezerspubliek bedoeld werk. Bij de Duitse 1996. uitgeverij Barenreifer gaf hij transcripties van Renaissance­ muziek uit. In 1994 kreeg Paul Van Nevel in Parijs de prestigieuze Prix in Honorem van de Académie Charles Cros. Op 25 september 1996 ontving Paul Van Nevel in Parijs de Diapason d'Or de l'Année voor vocale muziek voor de cd 'Utopia triumphans'. Paul Van Nevel is een internationaal vermaard Cigarier. Suburban Options t Fotografie en verstedelijking tentoonstelling van 2 april tot 30 mei 99 . open van di / tot en met zo van 14 uur tot 18 uur . toegang gratis

X

Vinex-locatie Meerhoven bij Eindhoven © Korrie Besems

Rondleiding in de tentoonstelling op zaterdag 24 april 99 en op zaterdag 22 mei 99 . telkens om 1 5 uur . kaar­ ten 1 50 F . rondleiding voor groepen van maximum 20 a Gemeentekrediet Stâüdâârd personen kan u aanvragen op een datum naar keuze ® «ottnr^A Inlbrircitk-opuwniw-au. H H IB I NaUwule loterij V ERH ELD ERT A G FA <$> groepsprijs 2300 F . inlichtingen en reservatie: bespreek­ deSingel wordt betoelaagd door de Vlaamse Gemeenschap en geniet de steun van de Provincie en de stad Antwerpen. bureau deSingel 03/248.28.28 / deSingel

Desguinlei 25 . 2018 Antwerpen tel. 03/248.28.28 . fax 03/248.28.00 . www.desingel.be openingsuren ma-vr 10-19 uur . za 16-19 uur

Jan Van Rijswijcldaan 155 . 2018 Antwerpen tel. 03/244.19.20 . fax 03/244.19.59 . [email protected]