Het landschap als inspiratiebron bij ruimtelijke ontwikkeling Drenthe maakt maakt Drenthe Het landschap als inspiratiebron bij ruimtelijke ontwikkeling ruimtelijke bij inspiratiebron als landschap Het Drenthe maakt Voorwoord

Drenthe heeft goud in handen. We hebben een prachtig eeuwenoud landschap, met zoveel mooie plekken en kwaliteiten die mij iedere dag weer inspireren. Ik vind in dat landschap inspiratie voor mijn werk als provinciebestuurder. Dagelijks heb ik te maken met vragen over de ruimtelijke ontwikkeling van Drenthe. Hoe kunnen we bijvoorbeeld duurzame vormen van energiewinning een goede plek geven in ons landschap? We willen ruimte bieden aan nieuwe initiatieven, maar ­ wel op een verantwoorde manier – het landschap is ons uitgangspunt. Het landschap is ook onze leefruimte. Dit betekent dat we soms moeten zoeken naar compromissen. Hoe kunnen we samen werken aan een duurzame Drentse samenleving, met ruimte en draagvlak voor nieuwe initiatieven, waar we elkaar inspireren en aanzetten tot daden? Niet alleen voor nu, maar ook voor de generaties na ons.

In Drenthe wordt hard gewerkt aan plannen voor ruimtelijke ontwikkeling. Deze plannen bieden vernieuwing en zorgen voor reuring. Dat is goed en nodig. Het landschap is van en voor ons allen, we moeten zorgvuldig met ons goud omgaan. Inspiratie voor nieuwe plannen is te vinden in de beleefbare geschiedenis van een plek, in gebeurtenissen die eeuwen teruggaan, of juist heel kort geleden hebben plaatsgevonden. Maar ook in de natuur, en in de verhalen van mensen liggen aanknopingspunten. Hoe kunnen we verschillende functies in het landschap zo combineren, dat we blijven vernieuwen, dat we Drenthe nog mooier maken, dat de Drentse identiteit behouden blijft? Dit boek hebben we gemaakt om elkaar te inspireren in de planontwik­ keling voor onze ruimte, om de mogelijkheden voorstelbaar te maken. Inspiratie door de verhalen van uiteenlopende initiatiefnemers die het aandurfden te vernieuwen, maar waarbij de Drentse landschapsidentiteit het startpunt was. Deze verhalen deel ik graag met u. Omdat het denken over en het ontwikkelen van ons landschap nooit stopt.

Laten het prachtige landschap en de Drentse voorbeelden in dit boek ook u inspireren. Ontwerp, ontwikkel en voer uit. Zet plannen om in daden. Ons goud moeten we koesteren, maar we moeten ook ontwikkelen. Voor nu én later.

Ik wens u veel inspiratie!

Tjisse Stelpstra Gedeputeerde ruimtelijke ontwikkeling en energie Provincie Drenthe Inhoud

Inleiding Bedrijventerrein Buitenvaart II | Hoogeveen 130 Leven met de giften van de aarde Gespaard landschap Een tijdreis door het Drentse landschap 7 Duurzaam Drenthe Een tweede leven Oude Diep | Hoogeveen 134 Rijksluchtvaartschool | Eelde 24 De beek die weer beek werd Stijlicoon van het noorden Onderzoek | Inpassing van duurzame energiebronnen 140 De Melkfabriek | Bunne 30 Bouwen aan Drentse energielandschappen Vergaderen, netwerken en feesten in de oude zuivelfabriek Inspiratie | Maatregelen voor biodiversiteit 146 Hoe meer soorten hoe beter Tussen stad en land Dorpshoven | Vries, Gieten en Vledder 38 Nieuwe boeren Een ruime jas Landgoed Scholtenszathe | Klazienaveen-Noord 152 Assen aan de Aa | Assen 44 Warmte en geborgenheid in een weids en streng landschap Stad en land weer verbonden Boerenerf | Garminge 162 Portret | Pieter Gautier van de gemeente Assen 54 Zoals het hoort De stad van morgen Schaapskooi | Weiteveen 166 Verzonken in het landschap, rijzend uit het veen Centrumvernieuwing | Coevorden 58 Portret: Henry Schepers van Dorpsbelangen Weiteveen 174 De vesting is dood, leve de vesting Herstructurering Emmerhout | Emmen 68 Drenthe vakantieland Subtiel sleutelen aan het ideaalbeeld van de moderne woonwijk VAM-berg | Wijster 178 Picknicken en fietsen op een oude vuilstort Landschappelijk wonen Natuurpoort Noordsche Veld | Peest 186 Berkenbos | Zuidlaren 78 Spelen en leren in een historisch mozaïek Wonen in het bos op de grens van stad en land Vakantievilla’s | Exloo 190 Landgoed Sol | Wapserveen 84 Zonder hekken, vrij in het landschap Kruispunt van zichtlijnen Portret | Hielke Tillema van Kontour Vastgoed 196 Woonerf | Koekange 90 Een nieuw erf houdt het dorpslint intact Oergevoel van rust en duisternis De nieuwe koloniewoning | Frederiksoord en Wilhelminaoord 98 Radiotelescoopveld LOFAR | Exloo 200 Het landschap van de verzorgingsstaat Onaardse superterp Portret | Minne Wiersma van de Maatschappij van Weldadigheid 108 Natuurbegraafplaats Hillig Meer | Eext 208 Afscheid en troost in een oeroud gletsjermeer Een groot gebaar Cabiners | Elp 220 Gasopslag | Langelo 112 Alleen op de wereld Industriecomplex accentueert het landschap Geluidswal A28 | Spier 122 Aan de slag 230 De wal die weg en hei verbindt Het Drentse landschap is een staalkaart van de geschiedenis. Van elke tijdsperiode, tot aan de ijstijden toe, zijn glimpen op te vangen. Door grote veranderingen die op stapel staan, zoals de omslag naar duurzame energie, verstedelijking en landbouwhervormingen, zal het landschap van Drenthe de komende jaren een metamorfose ondergaan. Essayist Ineke Noordhoff roept op om hierbij uiterst respectvol met de vele tijdslagen om te gaan. ‘Wie kennis heeft van het verleden, beschikt over een inspiratiebron voor de opgaven van morgen.’

6 7 gehusseld. Met als wonderbaarlijk gevolg dat relicten van Een tijdreis door het verschillende (ijs)tijden open en bloot aan het oppervlak liggen. Op sommige plaatsen glimt het turbulente verleden Drentse landschap je letterlijk tegemoet. Glinsterend zand, door meters ijs en gesteente vermorzeld tot korrels zó fijn dat het ‘poesjeszand’ genoemd wordt, afgewisseld met grove stenen en fijn kei­ leem – kriskras gelaagd in het ritme van de vroegere geulen die het ijswater afvoerden. Wat ik ook tijdens mijn reis door Arizona vond: een fantas­ Leven met tisch boek over gesteenten en landschappen langs de snel­ weg, met de klare titel Roadside Geology Arizona. Rijdend over de Interstate 40, lezen automobilisten bij elke afslag over de herkomst van de gesteenten waar ze over en langs rijden. De de giften boodschap van het boek is eenvoudig: kijk uit je autoraam en open je ogen voor magnifieke aardeverhalen. In Drenthe zijn we met de ‘Hunebed Highway’ een vergelijkbare route ingeslagen. Langs de eeuwenoude weg tussen Coevorden en Zuidlaren liggen landschappen en aardkundige schatten te van de aarde pronken. Ze verleiden automobilisten om halt te houden. Wat voor fraais zou een plek krijgen in een Drentse editie Ineke Noordhoff van Roadside Geology? Om te beginnen de Hondsrug, een welving uit de ijstijd die pontificaal in het landschap ligt en waar beken zich kronkelend tegenaan vlijen. Tussen de vele veentjes zijn honderden ruïnes van ijsheuvels – pingo’s – te herkennen. Onze versie van Roadside Geology – laten we ’m voor het gemak de ‘Drentse tijdkaart’ noemen – attendeert bezoekers op plekken waar het zand voelt als fluweel, waar De Grand Canyon is een kloof in de aardkorst van de Ameri­ roodachtig keileem aan het oppervlak ligt of vuurstenen in kaanse staat Arizona. Tijdens een vakantie daalde ik met het zand verscholen liggen. Natuurlijk staan de grote Drentse park­wachter Wayne Ranney anderhalve kilometer naar keien op de kaart: door het ijs hierheen gesleept, met krassen de bodem en maakte zo een tijdreis van miljoenen jaren. als geheim verslag van hun route. Telkens als het gesteente veranderde van kleur of textuur, Daarnaast de bomen die over duizenden jaren zijn vergaan pakte mijn gids zijn kaart met tijdlijn en liet zien wanneer dit tot turf. De Drentse turf is in de laatste twee eeuwen bijna gesteente aan het oppervlak lag en hoe het landschap er toen allemaal geoogst en in rook opgegaan. Gelukkig hielden we uitzag. aan die exploitatie een dicht netwerk van kanalen over. In Drenthe hoef je niet af te dalen in een kilometersdiepe De hoofdwegen waarlangs de schuiten hun destijds kostbare canyon om in de krochten van de geschiedenis te kijken. turf wegbrachten zijn nu routes voor plezierjachten. De trek­ Herinneringen aan de landschappen van weleer liggen hier paden erlangs zijn fietsroutes, de auto’s veilig aan de andere voor het oprapen. In feite is Drenthe één groot aardkundig kant van het kanaal. Zo blijft de geschiedenis zichtbaar, en monument, een boekenkast met vele planken, rijk gevuld weeft het moderne leven zich erdoorheen. door de tijd. De Drentse aardkorst is in de loop der tijd opge­ De tijdkaart schetst ook de basis voor het verhaal van de duwd, weggeschoven, uitgespoeld of anderszins door elkaar menselijke bewoning –­ de aardkorst zit vol kerven, gaten,

8 9 geulen en bulten ten gevolge van menselijke activiteiten. klimaatverandering die het aantal regenbuien gevaarlijk Duizenden jaren geleden al leefden de bewoners met de gif­ opzweept en de zee omhoog stuwt, het beperken van de

ten van de aarde en benutten ze de incidenteel opduikende uitstoot van CO2 (bijvoorbeeld door van het gas af te gaan), enorme keien. De stenen zijn zo zwaar dat mensen tot in de het oplossen van de woningbouwopgave (uitdijende steden negentiende eeuw dachten dat alleen reuzen of de duivel ze en krimpende dorpen) en transities in de landbouw, om de van hun plaats konden krijgen. Maar daarmee onderschatten sector duurzaam en natuurinclusief te maken. ze de slimheid van hun voorgangers. De hunebedbouwers Hoe bieden we ruimte aan deze veranderingen en houden kozen de locaties van hun graven zorgvuldig. De grafheuvels we tegelijkertijd de structuur van het Drentse landschap in werden ontmoetingsplaatsen langs doorgaande routes met leven? Het landschap is immers van onze voorouders en van opborrelend koel grondwater ernaast, vers uit een vroegere onze nakomelingen. Via het filter van onze eigen tijd en onze ijstijd, veilig bewaard in de bodem, vele malen gefilterd door prioriteiten loodsen we het door naar de toekomst. Net als bij een natuurlijke zeef en zo schoon dat zelfs de meest kieskeu­ familie zijn banden en verbanden wezenlijk. Bij de geboorte rige orchideeën erop gedijen. van een nieuwe generatie pakken we eigen babyfoto’s en zoeken we naar gelijkenis. We hoeven natuurlijk niet alle fotoalbums te bewaren en zeker niet alle mappen vol digitale beelden van ons huidige bestaan, maar die ene foto van je Het landschap is van onze voorouders en van betovergrootouders laat je digitaliseren of je stopt hem in een beschermend hoesje. Voor je nakomelingen, zodat zij onze nakomelingen. Via het filter van onze eigen weten wie hun ouders, grootouders, overgrootouders en bet­ overgrootouders waren. Misschien doe je het ook voor jezelf, tijd loodsen we het door naar de toekomst want met die zorgvuldige koestering van wat er was verleng je je horizon tot voorbij je eigen vervaldatum.

Van wie het landschap letterlijk is, verandert met het ver­ Juist de hunebedden zijn de pars pro toto geworden voor het strijken van de tijd. Eeuwenlang bepaalden de dorpelingen Drenthegevoel: al vele eeuwen lang de rust van de dunst be­ in Drenthe samen wie een paar wagens zand mocht ‘oog­ volkte provincie van Nederland. De stenen zijn goed gepro­ sten’. De gelukkigen moesten als tegenprestatie meestal de portioneerd om vanuit een autoraam waar te nemen – maar gemeenschappelijke weg begaanbaar houden. De hei, te oneindig veel mooier als je er naartoe wandelt en de stilte schraal om iets op te verbouwen, beheerden ze collectief: van die oeroude stenen tot je laat doordringen. een herder nam alle schapen van het dorp onder zijn hoede. Er zijn ook minder prozaïsche herinneringen aan menselijk Door samen op te trekken zorgden de markegenoten dat ze ingrijpen in het landschap. Een pas gedolven zandwinplas het maximale uit de bodem haalden. Maar halverwege de is als een diepe wond. Maar als na een decennium de oevers negentiende eeuw werden de gemeenschappen opzij gescho­ verglijden in een zachte groene zoom kan dat verzachten tot ven. De regering dwong Drenthe om de hei te privatiseren en een litteken – een plek met een verhaal. te ontginnen. Toen dat een eeuw later bijna was volbracht, waren de inzichten veranderd. De laatst overgebleven per­ Dat het landschap verandert komt in de recente geschiedenis celen heide kwamen te boek te staan als ‘ongerepte natuur’. vooral omdat ons leven verandert. Nu die veranderingen zich Het werden gebieden die van overheidswege bescherming opstapelen en zich in hoog temp afspelen, is het van belang kregen vanwege hun cultuurhistorische en natuurlijke waar­ om de tijdlagen in het landschap scherp voor ogen te hebben. de. Nu is de meeste heide in bezit van natuurorganisaties en De Drentse tijdkaart wordt een cruciaal document nu op vele pleit de regering voor ‘mede-eigenaarschap van de burgers’. fronten ingrijpende transities op stapel staan. Denk aan de Het perspectief kan dus snel en diametraal kantelen.

10 11 Drenthe is niet voor niets voor stedelingen bijna synoniem door de vooruitgang. Auto’s die lawaaiig hobbelend door het met natuur. Drie grote gebieden (Drentsche Aa, Dwingelder­ dorp snellen of blijven staan op de brink waar de schapen veld, Drents-Friese Wold) hebben het landelijke predicaat plaats maakten voor parkeerhavens. Nieuwbouwwijken ‘nationaal park’. Er zijn veel meer gebieden waar bomen, benemen het zicht op de kerk en de autowegen over de essen beken, heide of veen beeldbepalend zijn gebleven omdat de kregen een standaardprofiel van sloten en bomen erlangs, vooruitgang hier net wat langzamer ging. Kwaliteiten die omdat wegbeheerders niet altijd beseffen dat op een derge­ elders verdwenen zijn om ruimte te maken voor de mens, lijke open zandkop het water zonder menselijke ingrepen bleven hier overeind. In versie van Roadside Geology verdie­ vanzelf de bodem in zijgt. nen alle natuurgebieden langs de route een vermelding. Niet om doorheen te rijden, maar om aan de rand te parkeren en te voet te verkennen. De modernisering heeft ook in Drenthe offers Veel stadsmensen strijken tegenwoordig in Drenthe neer om te genieten van het landschap. De combinatie van aarde, gevraagd. Er zijn esdorpen verdwenen, anderen stilte, natuur en de relicten van eerdere bewoning helpen om het bestaan te relativeren. De ene bezoeker floreert bij zijn aangetast door de vooruitgang het ruige landschap en het ‘oergevoel’ uit de steentijd, de ander sluit liever aan bij het romantische landschap van het eeuwenoude esdorp – een ruime groene brink met boerderij­ en eromheen, de romano-gotische kerk waar velen getrouwd Je kunt het je haast niet voorstellen, maar de Beilerstroom zijn of afscheid van het leven namen, de klinkerweg naar de was ooit een gaver beekdallandschap dan de Drentsche Aa. open es met zijn wuivende graan, het pad naar de beeklan­ Waar ooit de stroom meanderde is amper een sloot meer te den langs de boomwal en dan het stroompje koel kabbelend zien, het land is efficiënt ingericht voor een optimale be­ water. Stedelingen gebruiken Drenthe om een beetje te beko­ drijfsvoering. Je rijdt er tussen eindeloze aardappelvelden en men van hun jachtige leven. kilometers lelies. Mooi voor de portemonnee van de particu­ Ze genieten ook van de bossen die een eeuw geleden werden liere ondernemer, maar eerdere tijdlagen, waar bewoners en aangeplant om snel mijnhout te leveren. Ze zijn blijven staan passanten van genoten, zijn uitgegumd. omdat het gas onze huizen ging verwarmen – nu vormen ze De ruilverkavelingen van na de Tweede Wereldoorlog dien­ een groene omlijsting, met de koelte van de bosbodem en den de ‘vooruitgang’. Machines deden voor het eerst alle het geuren van de naalden. Ik zou graag lezen van wie deze werk, de menselijke maat verdween. Het oude landschap bossen zijn. De meesten zijn openbaar toegankelijk, want raakte ondergesneeuwd, inclusief de herinneringen aan wie een fiscale tegemoetkoming voor het beheer wil, moet andere tijden. Kilometerblok na kilometerblok ging door het hek openen. Iedere bezitter heeft eigen voorkeuren en de ruilverkavelingsmolen tot het land overal op dezelfde maakt eigen keuzes: waar de ene boseigenaar zich laat leiden manier was rechtgetrokken. Zo sloeg de naoorlogse vooruit­ door het verleden, richt de ander zijn blik vooruit. Daarmee gangsperiode gaten in ons collectieve geheugen – een paar brengt dit particuliere bezit ‘menselijke diversiteit’ in de boekenplanken met oude werken werden rücksichtslos op Drentse natuur. de vuilnishoop gestort. Er kwam een batterij ordners voor De Drentse tijdkaart heeft ook witte vlakken. Daar kun je terug, onpersoonlijke ruimtevreters. rustig even in gesprek gaan met je reisgenoot. Alles uit het verleden is hier ondergeschoffeld, opzijgedrukt of weg­ In de Drentsche Aa stagneerde de ruilverkaveling. Het was gehaald – de modernisering heeft ook in Drenthe offers geen bijster vruchtbaar gebied en er woonden niet al te veel gevraagd. Er zijn esdorpen verdwenen, andere zijn aangetast mensen – het was het laatste stuk Nederland dat verkaveld

12 13 zou worden. Zóu, want er kwam tegengas. Nu zijn we blij met singels met zeventiende-eeuwse gebouwen waar in de de toenmalige strijd want het Drentsche Aa-gebied is niet ­ achttiende eeuw welgestelde lieden uit de provincie naartoe van de kaart geveegd. Daarom kun je er nog verschillende trokken. De grote groei kwam de laatste eeuw in woonwijken perioden uit onze geschiedenis ervaren. daaromheen. Net als in het buitengebied eiste de vooruitgang De ruilverkavelingen laten evenwel zien hoe beperkt de hier haar tol: grachten in het centrum werden gedempt om houdbaarheid van beleidsvisies is. Na de mechanisering van auto’s de ruimte te geven. Het stadshart kreeg in de vorige de landbouw en operatie om het land daarvoor geschikt te eeuw een armoedige uitstraling. Gelukkig kwam er een maken, zijn we gedane ingrepen weer aan het terugdraaien. ‘hersteloperatie’ en stroomt het water weer door het cen­ We verschralen de eerder in cultuur gebrachte landbouw­ trum. Assen heeft de recente verandering te danken aan de grond, leggen er wat plaggen hei op en vragen moeder natuur koestering van de rijke Drentse historie. Op de resten van om het oude bodemproces te hernemen. We helpen de na­ het twaalfde-eeuwse klooster ontwierp architect Erick van tuurlijke processen opnieuw op gang door er ruimte voor te Egeraat een moderne vleugel voor het Drents Museum. Mede maken. Maar dat herstel kost tijd – vaak tientallen jaren. door de hernieuwde loop naar het museum zijn de gaten in En niet alles laat zich terugroepen. Grafheuvels of karren­ het centrum van Assen langzaam weer opgevuld. sporen kun je niet ‘opnieuw laten ontstaan’, zoals dat met In de oude vleugels koestert het museum de Drentse wortels: planten soms nog wel lukt. het meisje van Yde ligt er gaaf bij in de afdeling waar de oer- Drent tot leven wordt gewekt. Archeologen en amateurhisto­ rici hebben monnikenwerk verricht door honderdduizenden (vuur)stenen van de Drentse bodem op te rapen, te dateren Het landschap zal opnieuw stevig op de en bewaren. Van de tienduizenden artefacten uit lang ver­ vlogen tijden, kregen de mooiste in het museum een plek. schop gaan. Laat dat alsjeblieft gebeuren Zoals de erfenis van je leven meer is dan geld, is ons land­ met respect voor wat er is schap meer dan economie. Afgelopen eeuwen zijn er grote transities geweest in hoe we wonen en ons verplaatsen en dat leidde tot ingrijpende veranderingen in onze leefomgeving. Dan de Drentse steden. Coevorden, het startpunt van de Inmiddels zitten we in een volgend hoofdstuk. Voor een duur­ ‘Hunebed Highway’, is veel ouder dan bijvoorbeeld Amster­ zaam leven met fossielvrije energie hebben we andere huizen dam. Duizend jaar geleden was dit een belangrijke stad aan nodig. Verkeersstromen verschuiven, nieuwe producten en de oude weg van Groningen naar Munster. Resten van een diensten komen eraan. En het landschap zal opnieuw stevig toenmalig verdedigingsbolwerk getuigen daarvan. In de op de schop gaan. Laat dat alsjeblieft gebeuren met respect recente geschiedenis nam Emmen het stokje over, een stad voor wat er is. met een zeer oude historie, die vooral groeide door de indu­ Soms past dat wonderwel: de vele plensbuien hebben bijvoor­ strialisatie in de twintigste eeuw. De Europese geschiedenis beeld oude beekdalen een tweede leven gegeven. De made­ zie je terug in de bevolkingsopbouw van de ruim opgezette landen, te schraal voor moderne boeren, spelen nu een rol nieuwbouwwijken: na de lichting Portugezen kwamen de als ‘spons’ om het vele regenwater te bergen. Het landschap Joegoslaven en andere Oost-Europeanen. veranderen is een stuk lastiger als er veel mensen bij betrok­ Emmen is de grootste plaats van Drenthe en al is er geen his­ ken zijn. Neem de veranderende woonwensen: eigentijdse torisch centrum met statige huizen, onder meer het nieuwe mensen verkiezen in meerderheid de stad boven het platte­ Raadhuisplein maakt het tot een stad van formaat. land. Dat heeft grote weerslag op de omgeving: steden dijen De meeste tijdlagen vind je in Assen – al bleef de hoofdstad uit, dorpen krimpen. Wanneer burgers hun dagelijkse menu van Drenthe lang een kleine plaats. Er is een oud klooster, serieus gaan afstemmen op hun ecologische voetafdruk,

14 15 Het landschap van Drenthe is een heeft dat immense gevolgen voor de landbouwsector. Ook de energietransitie stelt ons voor grote uitdagingen, want een rij oude, vilten hoed hoge windmolens camoufleer je niet meer met een bomenrij. De komende turbulente tijd zal oude lagen in het landschap naar het leven staan. Moderne architecten kunnen prachtige energieneutrale gebouwen ontwerpen die verwijzen naar vroeger en aarden in het heden. Maar wat gebeurt er als alle Het landschap van Drenthe is is de bolling, met deuken delen van Drenthe niet of huizen in een dorp een make-over krijgen? Hoeveel vernieu­ het resultaat van moeizame (de ruggen) en scheuren nauwelijks zijn bebouwd, wing kan een dorp aan zonder zijn karakter kwijt te raken? productieomstandigheden. ­(de uitgesleten beekdalen). zijn historische, geografische Het zijn de vele tijdlagen die Drenthe zijn bijzondere karakter Denk aan de stichting van De laaggelegen hoedrand en archeologisch structuren geven. Verstedelijking, schone energie en klimaatverande­ esdorpen op de arme zand- bestaat uit de bijna volledig en elementen in onderlinge ring gaan onze leefomgeving ingrijpend hertekenen. Hoe gronden, het vruchtbaar maken afgegraven hoogveen- en samenhang aanwezig en is houden we oude tijdlagen en structuren zichtbaar, geven we van essen, de oorsprong van laagveengebieden. de geschiedkundige diep- tegelijkertijd ruimte aan vernieuwing en voegen we tevens stuifzanden en heidevelden De karakteristiek van hoed en gang van het landschap goed nieuwe hoofdstukken toe? Misschien is het als de geboorte en de grootschalige ontgin- rand is de basis voor een geva- herkenbaar. Sommige plek- van een volgende generatie: je vermeldt de naam van de ning van de Veenkoloniën. rieerd planten- en dierenleven ken zijn dynamisch, door de ouders op het kaartje en grootouders zorgen dat ze de oude Desondanks hebben deze en een afwisselend occupatie- komst van nieuwe, vooral ste- familiefoto’s onder handbereik hebben. ‘arme’ omstandigheden een patroon. Door uiteenlopende delijke functies. Dit stedelijk Het bord met ‘Hunebed Highway’ is als een geboortekaartje. gevarieerd landschap opge- vormen van landgebruik, landschap is een nieuwe laag Hoe ziet het rijk gelaagde verleden van Drenthe eruit? Waar leverd dat we vandaag de ontwatering, ontginning, over het agrarische cultuur- staan de rijk gevulde boekenplanken en kun je de tijd door dag waarderen – vanwege de bebouwing en infrastructuur landschap. je vingers voelen? Wie kennis heeft van het verleden kan dat openheid, de bossen, de rust zijn allerlei landschappen ont- Drenthe staat bekend om gebruiken als inspiratiebron en tot startpunt maken voor de en de ruimte. staan, passend bij de natuur- de sobere en subtiele vorm- opgaven van morgen. De Drentse tijdkaart – of misschien Onder invloed van klimaat, lijke omstandigheden. geving, waarbij doelmatig krijgt het de vorm van een app – helpt je op weg. Het begint landijs, zee, wind en water Sommige delen van Drenthe gebruik voorop staat. Natuur- bij onze verre voorouders en loopt door tot onze nakome­ kreeg Drenthe lang geleden hebben zich langzaam ont- lijke materialen en gedekte lingen: voor alle generaties is plek. Want een hele episode gestalte. Het landschap is als wikkeld en vertonen nog altijd kleuren voeren de boventoon wegvagen, zoals we in de vorige eeuw soms min of meer per een oude, vilten hoed. Het kenmerken uit het verleden – in het ontwerp van huizen, ongeluk deden, dat mag in deze turbulente tijd niet meer Drents Plateau – als een van – de agrarische samenleving boerderijen en erven, en in de gebeuren. Dat is letterlijk uit de tijd. de hogere delen van Nederland heeft immers een stempel inrichting van het landschap. al duizenden jaren een aan- gedrukt op het Drentse cul- trekkelijke vestigingsplaats – tuurlandschap. Doordat grote

16 Plateau Ruggen Beken 17 De zes landschappen van Drenthe Esgehuchtenlandschap Dit landschap lijkt op het BEEKDAL esdorpenlandschap, maar is kleinschaliger en meer uit­ gesproken door de hoogte­ Esdorpenlandschap ES verschillen. Op de zandruggen Esgehuchtenlandschap en -koppen liggen de boer- ES derijen bij kleine (eenmans-) Wegdorpenlandschap van de laagveenontginning essen. Op sommige plekken Wegdorpenlandschap van Assen vormen boerderijen en huizen de randveenontginning ES BEEKDAL ES een gehucht, maar altijd is er Landschap van de Veenkoloniën zicht op het landschap. Landschap van de Koloniën van Weldadigheid EsgWegdorpenlandschapehuchtenlandschap van de laagveenontginning

PETGAT Op de laagste plekken – in de wegen zijn meestal beplant. Emmen benedenlopen van de beek- De bebouwing bestaat voor- SLAGEN dalen – is een open veen- namelijk uit forse boerderijen Hoogeveen weidengebied ontstaan. Het met erfbeplanting. Ze staan Meppel landschap bestaat uit lang­ aan een zijde van de weg, met gerekte kavels en een uitge- hun nok in de richting van de breid slotenpatroon, haaks op langgerekte verkaveling. Het

SLAGEN de as van waaruit het gebied landschap zelf is uitgestrekt en ontgonnen is. De langgerekte open, hoewel sommige delen lintdorpen volgen de ont- door de kavelbeplanting een Esdorpenlandschap BEEKDAL ginningsassen, doorgaande besloten karakter hebben. Het Drents plateau bestaat open, soms ingekaderd door VELD goeddeels uit het esdorpen­ houtwallen of singels. Daarbui-

BEEKDAL VELDONTGINNING landschap, het resultaat van ten de heidegronden, die in het Wegdorpenlandschap van de Wegdorpenlandschaplaagveenontginningen (ook wel van de randveenontginning agrarisch gebruik in de periode begin van de twintigste eeuw slagenlandschap genoemd) dat de ‘boermarken’ het oor- zijn ontgonnen voor land- of De randveenontginningen slingerende wegen zijn beplant spronkelijke gezag vormden. bosbouw. De wegen slingeren – op de grens met de Veen­ en voeren langs kleine wonin-

De esdorpen liggen veelal op de licht en verbinden dorpen en HOOGVEEN koloniën – zijn ontstaan door gen en grote boerderijen met VEENONTGINNING ES landschappelijke overgangen boerderijen – de hoogteligging de ontginning van de immense erfbeplanting. Het landschap van nat (beekdal) naar droog is daarbij van belang. In de hei- hoogveengebieden aan de erachter is open. De nokken BEEKDAL (es/heide/bos). Op de hoger deontginningen zijn de wegen rand van beekdalen. Het klein- van de gebouwen staan dwars gelegen gronden ontstonden rechter. Van oorsprong hebben schalige wegdorpen­landschap op de weg, tussen de bebou- door de eeuwen heen essen, de esdorpen veel open ruimtes, wordt gekenmerkt door lang­ wing door volgen zichtlijnen de

omzoomd door beplanting. met tussen de bebouwing BEEKDAL gerekte bebouwingslinten met smalle verkaveling.

Esdorpenlandschap De lager gelegen beekdalen brinken, erven, tuinen, kleine haaks daarop een smalle, onre- bestaan uit grasland, soms akkers en weitjes. gelmatige verkaveling. De licht

18 Wegdorpenlandschap van de 19 veenrandontginningen Landschap van de Veenkoloniën Dit landschap is het gevolg Soms is het kanaal (de zoge- BEEKDAL PLAATSEN van de grootschalige en plan- naamde ‘mond’) nog aanwezig. matige ontginning van het In het geval van dubbele linten hoogveen. Kenmerkend zijn de – twee wegen parallel aan strakke en regelmatige verka- elkaar – staan de boerderijen veling, de bebouwingslinten aan de buitenzijde (en dus aan langs de kanalen, met daartus- het landschap) en de burger- PLAATSEN sen grote weidse ruimtes met woningen aan de binnenzijde. wijksloten. Elke ontginning Plaatsnamen zijn vaak verbon-

BEEKDAL heeft specifieke kenmerken, den met nabij­­gelegen dorpen waaraan de tijd en de ont- in de randveenontginningen HOOGVEEN ginningswijze zijn af te lezen. of het esdorpenlandschap. Dorpen hebben een enkel of Denk aan Exloo, Exloërveen en Veenkoloniën dubbel bebouwingslint, maar Exloërmond. altijd met stevige beplanting.

Landschap van de Koloniën van Weldadigheid

De Koloniën van Weldadig­­heid teristieke bebouwing.

BEEKDAL hebben een bijzondere, plan­- De orthogonale structuur matige ontstaansgeschiedenis, resulteert in een blokachtige en daardoor een kenmerken- verkaveling met ken­merkende de, parkachtige structuur van boscomplexen en open ruim- VEEN/HEIDE orthogonale lijnen – gevormd ten. De bouwstijl verschilt per ONTGINNING door wegen en kanalen. De kolonie, maar kent ook over- hoofdwegen zijn lanen met eenkomsten. Vaak is er sprake oude bomen, hier en daar van rijen van kleine woningen, geflankeerd door een kanaal. afgewisseld met villa-achtige VELD OF HOOGVEEN Langs de wegen staat karak- huizen en dienstgebouwen.

Ontginningskoloniën (ook wel koloniën van weldadigheid genoemd)

20 21 Nu volgen 25 voorbeeldprojecten waarin landschap en ruimtelijke ontwikkeling hand in hand gaan. Ze zijn verdeeld over negen themablokken die gaan over actuele ruimtelijke opgaven.

Eelde Bunne Een tweede leven Rijksluchtvaartschool op vliegveld Eelde Sinds de economische crisis van 2008 actueler dan Stijlicoon van het noorden ooit: hoe gaan we om met gebouwen die leegstaan? Drenthe kent nog geen florerende traditie van her­ gebruik en herbestemming, al laten de oude zuivel­ fabriek in Bunne en de voormalige rijksluchtvaart­ De Melkfabriek in Bunne school op vliegveld Eelde zien dat het mogelijk is Vergaderen, netwerken om nieuwe functies en een ander programma te en feesten in de oude zuivelfabriek combineren met de identiteit van het gebouw en de verhalen van de plek.

22 23 De rijksluchtvaartschool op Groningen Airport Eelde

Een tweedeEen leven Stijlicoon van het noorden

Project De Stijl Herbestemming voormalige bedrijfsverzamelgebouw rijksluchtvaartschool Locatie monument herbestemming Eelde gebiedsontwikkeling Realisatie vliegveld Vanaf 2017 Oppervlakte 1,5 ha

Initiatiefnemer Provincie Drenthe

Partner BOEi

Landschapstype Esdorpenlandschap 24 25 De voormalige rijksluchtvaart- een landgoederenzone, is een In 2016 kreeg de rijkslucht- school (RLS) op Groningen Air­­- gesamtkunstwerk van de archi­­- vaartschool een ongewone port Eelde is een verborgen tecten Cuypers en Glastra van eigenaar. De provincie Drenthe parel van moder­nistische Loon. Belangrijker nog is de wilde het provinciale monu- architectuur. Het ensemble van bijdrage van Bart van der Leck, ment opknappen tot bedrijfs-

Een tweedeEen leven hoofd- en bijgebouwen, uitge- een icoon van kunststroming verzamelgebouw. Hoewel de voerd in betonskeletbouw en De Stijl en verantwoordelijk provincie geen projectont- gesitueerd rondom een grote voor het ontwerp van het kleu­­­- wikkelaar is, was het besluit vijver, gelegen in een land­ renschema op de ge­vels dat gerechtvaardigd. Het karak­ schaps­park op de grens met grotendeels intact is gebleven. te­ristieke icoon van De Stijl

Het interieur is leeg, strak en licht – geheel in stijl van het modernisme.

26 27 dreigde name­lijk te verloederen als aan­jager voor de totale ge- en sloop werd niet uitgesloten. biedsontwikkeling op en rond­ Toenmalig eigenaar KLM zag om de luchthaven. Dit betekent Rijkslucht­ een complex herbestemmings- naast een uitvoerige restauratie vaartschool project niet zitten en een geïn­- van het gebouwensemble, dat Eelde

Een tweedeEen leven teresseerde ontwikkelaar (TCN) de rijksluchtvaartschool weer Provincie als was even daarvoor failliet ge­ zichtbaar (lees: het weghalen ontwikkelaar gaan. van bosjes en struiken) en beter * Samenwerken Omdat het vliegveld als geheel bereikbaar (lees: de aanleg van met experts herontwikkeld wordt – en om- ontsluiting en parkeervoorzie- * dat het maatschappelijk belang ningen) moet zijn. Onderdeel van van het gebouw buiten kijf staat Inmiddels is het hoofdgebouw gebiedsontwikkeling – besloot de provincie de hand- gerestaureerd en biedt het schoen op te pakken. In samen- onderdak aan meerdere on- werking met de experts van dernemingen, zoals DroneHub BOEi werd een plan gemaakt GAE, een kenniscentrum voor waarmee de rijksluchtvaart- drones. De zijvleugels worden school niet alleen een tweede nog gerenoveerd, zodat het leven krijgt als plek voor bedrij- monument straks klaar is voor vigheid en evenementen, maar de toekomst.

De voormalige rijksluchtvaartschool is uitgevoerd in betonskeletbouw. De hoofd- en bijgebouwen zij gesitueerd rondom een vijver.

Het icoon van De Stijl dreigde te verloederen, sloop werd niet uitgesloten

28 29 De Melkfabriek in Bunne Vergaderen, Een tweedeEen leven netwerken en feesten in de oude zuivelfabriek

Tussen de hoeves en boerde­ De herbestemming van de rijen van Bunne – waarvan er zuivelfabriek is een initiatief steeds meer bewoond worden van Eelco Hidskes en Vivian door nieuw­komers van buiten Keulaars. Zij werden bij toeval – en aan het kruispunt waar eigenaren van het gebouw ook het dorpscafé huist, staat toen ze bij de aankoop van de een modern fabriekspand. Het tegenovergelegen boerderij stamt uit 1935 en is gebouwd ­ontdekten dat het fabrieks­ in de bouwstijl van de Haagse pand bij de deal was inbe- Project School, herkenbaar door de gre­pen. Omdat Hidskes en Herbestemming oude zuivelfabriek overstekende daken en het Keu­laars al op zoek waren gebruik van rechte en kubis­ naar een grotere ruimte voor Locatie tische vormen. hun organisatieadviesbureau, Bunne Ooit deed het pand dienst als zetten ze de transactie voort. Ontwerp en realisatie coöperatieve zuivelfabriek In eerste instantie werd de Vanaf 2007 (voor de bereiding van boter) fa­ briek­ gebruikt voor trainin­ -­ Oppervlakte en korenmaalderij, nu is het als g­en en opleidingen, maar na 13.000 m2 De Melk­fabriek een plek voor de economische crisis van Initiatiefnemers vergaderingen, trainingen, 2008 gooiden Hidskes en Eelco Hidskes en Vivian Keulaars bedrijfsuitjes, voorstellingen Keu­laars het over een andere Landschapstype en kookworkshops. boeg. Esdorpenlandschap 30 31 fabriek verzamelgebouw dorp herbestemming agrarische coöperatie gemeenschap Een tweedeEen leven

Vanwege de bijzondere ligging lingen. De culturele tak is inmid­- pen. Opgericht door samenwer- – in het fraaie esdorpenland- dels ondergebracht in ­een kende melkveehouders om de schap, tussen Assen en Gro- aparte stichting. snelgroeiende melkproductie­ ningen – en de karaktervolle te kunnen verwerken, verwierf uitstraling, is De Melkfabriek Het hergebruik van de fabriek het gebouw een centrale positie uitgegroeid tot een plek voor doet recht aan de belangrijke in het gemeenschapsleven. Ter teamdagen, feesten, congres- rol die dit soort productie­ illustratie: het was de plek waar sen en culturele activiteiten, bedrijven decennialang speel­- elke week de karnemelkse pap zoals exposities en voorstel­ den in de Drentse boerendor- werd uitgedeeld.

De karaktervolle melkfabriek van Bunne is uitgegroeid tot een plek voor congressen, teamdagen en culturele evenementen. Het pand in de bouwstijl van de Haagse School is gelegen in het fraaie esdorpenlandschap van Noord-Drenthe.

32 33 De Melkfabriek Bunne

Combinatie van erfgoed en sociale functie * Subtiele renovatie met respect voor het indu­s­ triële karakter

Het hergebruik van de fabriek doet recht aan de belangrijke rol die dit soort productiebedrijven decennialang speelden in de Drentse boerendorpen

Om de geschiedenis van ‘hard en bedrading. De rest lieten ze om de herbestemming tot een werken aan kwaliteits­produc­ ­zoveel mogelijk bij het oude. succes te maken. Hoewel de ten’ overeind te houden – er De gescheurde tegelwanden, Bunnenaren hebben meege- staan in de wijde omgeving het gat waar ooit een silo hing, leefd, omarmen ze De Melkfa- nog maar een paar zuivel- de grijze vloer; de ietwat rau- briek vooralsnog niet als hun fabrieken overeind – deden we, industriële sfeer is volgens centrale verzamelplek. Dat is Hidskes en Keulaars tijdens de eigenaren de kracht van het en blijft de Hardenstee, een In het interieur zijn alleen broodnodige aanpassingen de verbouwing alleen brood- gebouw. dorpscentrum even verderop. gedaan, zodat de geschiedenis van de zuivelfabriek en de industriële sfeer voelbaar blijven. nodige aanpassingen op het Het is voor Hidskes en Keulaars Maar wat niet is kan nog gebied van isolatie, sanitair niet altijd makkelijk geweest komen.

34 35 De dorpshoven van Vries Tussen Harry de Vroome Een ruime jas Assen Gieten Vledder stad en land

In de planologie zijn stadsranden interessante gebieden. De dynamiek is er hoog, en de over­ gangen van stad naar landschap leveren mooie, contrastrijke, spannende en rafelige plekken op. Assen aan de Aa Stad en land weer Terugkerende vraag blijft: hoe zijn stad en land verbonden verbonden, hoe voorkomen we dat ze met de rug­ gen naar elkaar staan? Het project Assen aan de Aa – waarin de Drentse hoofdstad verbonden wordt met het cultuurlandschap van de Drentsche Aa – en de befaamde, door Harry de Vroome bedachte dorpshoven – vanzelfsprekende overgangen tussen dorp en landschap, met ruimte voor toekomstige ontwikkelingen – dienen als voorbeeld voor al die Drentse steden en dorpen die met hun randen aan de slag gaan. Tussen stadTussen en land

De dorpshoven van Project Harry de Vroome Ontwerp van ‘dorpshoven’

Locatie Vries, Gieten, Vledder Een ruime jas Ontwerp 1958-1983

Initiatiefnemers Ruilverkavelingsdienst, dorpsrand overgang Staatsbosbeheer

toekomst dorpsuitbreiding Ontwerper nieuwe ontwikkeling Harry de Vroome casco Landschapstype Esdorpenlandschap 38 39 In de tijd van de ruilverkave­ (bosschages, houtwallen, versiteit Groningen promotie- lingen ontwierp landschaps­ bomenlanen) die niet alleen onderzoek doet naar de ruilver- architect Harry de Vroome zorgden voor een geleidelijke kavelingslandschappen, noemt – die met zijn werk een grote overgang van dorp naar land- de dorpshoven ‘ruime jassen’ stempel op de ruimtelijke schap (es, veld, beek), maar waarbinnen de dorpen konden inrichting van Drenthe heeft ook dienden als casco voor groeien zonder de visueel-ruim- Tussen stadTussen en land gedrukt – bij tal van dorpen toekomstige ontwikkelingen, telijke relatie tussen dorp en zogenoemde dorpshoven. zoals de aanleg van een rond- landschap te verstoren. Vanaf Het waren landschappelijke weg, bedrijvigheid, sportter- het eerste moment zorgden ‘kamers’ van bestaande en reinen of woningbouw. Henk de hoven voor een volwassen nieuwe beplantingsstructuren van Blerck, die aan de Rijksuni- landschappelijke contour.

Landschappelijke ‘kamers’ van bestaande en nieuwe beplantingsstructuren: bosschages, houtwallen en bomenlanen

Op de luchtfoto van Vries zijn de door Harry de Vroome ontworpen dorps­hoven goed zichtbaar. Het zijn kamers aan de oostelijke dorpsrand, soms in gebruik, soms nog onbenut.

Boven: de Eikenlaan in Vries loopt tussen twee ‘dorpshoven’ door. Links is de landschapskamer in gebruik als sportgebied, rechts als woonwijk.

Links: een nog ‘ongebruikt’ dorpshof aan de oostkant van Vries.

40 41 Het concept van de dorps­ bomen, brede wegprofielen en voor een geleidelijke over­- hoven is op zo’n 25 plekken wandelpaden. Het bestaande gang van wijk naar bos. Dorpshoven nog goed te zien, zoals in reliëf is zoveel mogelijk mee­ In Vledder zijn tijdens de Vries - Gieten - Vledder Tynaarlo, Yde en Vries (zie de genomen in het ontwerp, en ruilverkavelingen­­ nieuwe Geleidelijke en aantrek­ foto’s op deze pagina’s) waar ook de lokale wegenstructuur houtwallen aangeplant. kelijke overgang tussen sommige hoven zijn ingevuld en bomen­lanen zijn ingepast. De dorps­hoven die hierdoor Tussen stadTussen en land dorp en landschap en andere ­nog steeds open zijn. De verkavelingsrichting is zijn ontstaan zorgen nog * In Gieten is het raamwerk van gebruikt als onderlegger voor altijd voor een geleidelijke Ruimte voor nieuwe dorps­hoven gebruikt voor de het wijk­ontwerp. Een brede overgang van de bebouwing ontwikkelingen bouw van de wijken Noord-Es bosrand vormt een buffer van Vledder naar het omlig- en Noordakkers, buurtjes met tussen het dorp en de wegen, gende landschap­ van beek­ brinkachtige ruimtes met grote enkele open weides zorgen dalen en velden.

Het raamwerk van dorpshoven is een aantrekkelijk gebied voor wandelen en ontspanning.

Details uit de door Harry de Vroome ver- vaardigde ruilverkavelingsplannen. Bij de gehuchten Zeijen en Vledderveen zijn de hoven duidelijk zichtbaar door de aanleg van ‘stevige’ beplanting (bij Vledderveen) en een compartimentering (bij Zeijen).

42 43 Assen aan de Aa Stad en land Tussen stadTussen en land weer verbonden

Project Herstel verbindingen tussen stad en land

Locatie Assen

Ontwerp 2011

Realisatie Vanaf 2012

Initiatiefnemer Gemeente Assen

Partners Waterschap Hunze en Aa’s, Nationaal beek- en esdorpen­ landschap Drentsche Aa, Staatsbosbeheer, Regio Groningen-Assen

Ontwerper recreatie Strootman stadsrand Drentsche Aa Landschapsarchitecten Landschapstype verbinding beekloop Esdorpenlandschap 44 45 Het ontwerp voor de wandel- en fietsroute langs het Vanaf het hertenkamp in het Het pad volgt het water door Zuid en de spoorlijn, waar het water van de Bosbeek en de Nijlandsloop. Door de hart van Assen kunnen wande­ het oude Asserbos, langs de water via een duiker – met beek als leidraad te nemen is het een stuk gemakke- lijker om vanuit de stad naar het landschap van de laars en fietsers in korte tijd ijsbaan en over het terrein van ernaast een faunapassage – Drentsche Aa te gaan. naar de oevers van het Anree­ het Wilhelminaziekenhuis. Bij aan de overkant weer boven per­diep, een zijtak van de de Port Natalweg flankeert de komt. Langs de modernistische befaamde Drentsche Aa, het route een nieuw gegraven ­Adventskerk gaat het water Tussen stadTussen en land beekdalstelsel dat dwars door beek, een verwijzing naar de over in de Nijlandsloop, die Drenthe naar Groningen loopt. oorspronkelijke Bosbeek die in deels is ingericht als plas-dras- De loop- en fietsroute begint de jaren zestig verdween bij de gebied. De beek mondt hon­ bij de Bosbeek, een smalle bouw van de woonwijk aan de derden­­­ meters verderop uit ­watergang die verderop in overkant van de weg. De route in het Anreeper­diep, een geka­- Assen ontspringt. slingert naar de Europaweg- na­liseerde beek die haar mean-

De loop- en fietsroute volgt het water van de Bosbeek door het oude Asserbos, langs de ijsbaan en over het terrein van het Wilhelminaziekenhuis

Landschapsontwerp voor deelgebied Amelte. Paden vergroten de toegankelijkheid vanuit de naastgelegen woonwijk, aan de noordzijde ver- wijst een nieuw geplant bos naar het sterrenbos dat hier ooit lag.

46 47 ders terugkreeg en nu dienst- gezegd: Assen en de Drentsche Onder de vlag van het project doet als waterbergingsgebied. Aa lagen met de ruggen naar Florijnas, waarin onder meer elkaar toe. een nieuw station en een De route langs de Bosbeek en Dat is vreemd, want de Drentse stadsboulevard worden gere- de Nijlandsloop klinkt als een hoofdstad is een volwaardig aliseerd, is een begin gemaakt vanzelfsprekende verbinding onderdeel van het Drentsche met het herstel van de verbin- Tussen stadTussen en land tussen stad en ommeland, Aa-gebied. De stad ontstond dingen tussen de stad en het maar niets is minder waar. rondom een oud klooster aan landschap van de Drentsche Tot voor kort was het schier de Weiersloop, een kleine Aa. De oude beeklopen, zoals onmogelijk om te voet of per bovenloop van de Drentsche de Bosbeek en de Nijlandsloop, fiets vanuit Assen het buiten- Aa. Oude kaarten tonen beken maar ook het Ossenbroekloop- gebied te bereiken. Sterker en waterlopen die als groene je en het Amelterloopje, vormen nog, dat de stad pal aan een vingers de stad in steken, maar een perfect startpunt, net als van de beroemdste cultuur- die vandaag de dag nauwelijks andere lineaire structuren, landschappen van Nederland nog zichtbaar zijn – omdat zoals de oude spoorbaan naar ligt, was weggezakt in het ze weggestopt zijn of onder- Stadskanaal en de zuidoever collectieve geheugen. Anders gronds gebracht. van het Havenkanaal.

In het deel waar de oorspronkelijke beek onder een woonwijk doorloopt zijn nieuwe meanders gegraven.

48 49 Langs de modernistische Adventskerk gaat het water over in de Nijlandsloop, die deels is ingericht als plas-drasgebied

50 51 Tussen stadTussen en land Rechts en onder: door de beken als de Bosbeek en de Nijlandsloop beleefbaar te maken wordt Assen weer een vanzelfsprekend onderdeel van het Drentsche Aa-gebied.

In de stadsrand mondt de Nijlandsloop uit in het Anreeperdiep, een zijtak van de Drentsche Aa.

Met een projecten- en ideeën­ is nieuw bos aangeplant, een boek ging de gemeente op verwijzing naar het sterrenbos zoek naar partners die een dat hier ooit lag. Ten oosten Assen aan de Aa bijdrage wilden leveren. In dit van Amelte stroomt het Deur­ Verbinding tussen boek stonden onder meer de zer­diep dat, net als het Anree- stad en land route langs de Bosbeek en de perdiep, weer een meanderend Beken en andere lijnen Nijlandsloop – die inmiddels profiel kreeg. Daardoor is de inzetten als verbinding zo goed als gereed is – en de ecologische waarde vergroot tussen stad en land herinrichting van het gebied en wordt overtollig water langer * Geen plan, maar Amelte. In dit oeroude land- vastgehouden. uitvoerbare projecten schap, pal ten oosten van de Er liggen nog genoeg ideeën op * stadswijk Assen-Oost, is het de plank, zoals de aanleg van Stadsrandontwikkeling contrast tussen beekdalen, een fietspad langs het eerder velden en essen hersteld, en genoemde Havenkanaal en een zijn paden en routes aangelegd ecologische verbinding langs om de toegankelijkheid te het Witter- en Anreeperdiep. vergroten. Aan de noord­zijde

52 53 Maker van Drenthe Pieter Gautier werkte namens de gemeente aan het project Assen aan de Aa

‘We hebben nadrukkelijk geen plan gemaakt’

‘Het idee om de stad te verbinden met termijn gerealiseerd kon worden. het landschap van de Drentsche Aa ‘Met Bureau Pau hebben we in beeld komt van de Natuur- en Milieufederatie gebracht wie baat heeft bij de uitvoe­ Drenthe. Zij vroegen landschapsarchi­ ring van de geopperde projecten en tect Berno Strootman naar de moge­ ideeën. Zouden recreatieondernemers lijkheden aan de oostelijke stadsrand. bijvoorbeeld bereid zijn een financiële Na het horen van zijn verhaal hebben bijdrage te leveren? Dat leverde niets we als gemeente de handschoen opge­ op – behalve dat zij doorkregen dat het pakt. We waren zelf al bezig met het Drentsche Aa-gebied veel dichterbij ligt programma Florijnas, waarin onder dan gedacht. Het gesprek met zorginstel­ meer het station vernieuwen. Om de ling GGZ heeft ertoe geleid dat de route veel “grijze” ingrepen in dit project van langs de Nijlandsloop over haar terrein een groene tegenhanger te voorzien is loopt. Instanties als het waterschap en bedacht om “Assen aan Aa” onderdeel Staatsbosbeheer waren vertegenwoor­ te maken van Florijnas. digd in een projectgroep. De onderlinge ‘De eerste stap was het verzamelen van samenwerking liep voorspoedig. Zo ideeën die onder bewoners en anderen betaalde de gemeente mee aan het pro­ leefden. Aangevuld met een grondige ject Anreeper- en Deurzerdiep, terwijl analyse door Strootman en landschaps­ het waterschap geld stopte in het project historicus Theo Spek ontstond een lijst Bosbeek-Nijlandsloop – onder meer met projecten en ideeën, waaronder vanwege de waterbergingsfunctie. een route langs de Bosbeek en de Nij­ ‘Het boek heeft gewerkt. De ideeën die landsloop, het toegankelijk maken van het meest urgent waren en waarvoor Amelte en het weer laten meanderen de meeste steun bestond, zijn zeer snel van het Anreeperdiep. Die lijst is ver­ gerealiseerd. Ik noemde al de route taald naar een boek. Dus we hebben langs de Bosbeek en de Nijlandsloop, nadrukkelijk geen plan gemaakt. Het maar ook de ontsluiting van Amelte, het projecten- en ideeënboek was vooral fietspad langs de oude spoorbaan en de bedoeld om op een rij te krijgen wat NS-wandelroutes kwamen relatief snel denkbaar is. De gemeenteraad gaf gereed. Wie weet dat ooit een partij op­ zijn goedkeuring, het college kreeg de staat om met een van de ideeën die nog opdracht om uit te zoeken wat op korte op de plank liggen aan de slag te gaan.’

54 55 Centrumvernieuwing De stad Coevorden De vesting is dood, leve de vesting

Emmen

Coevorden van morgen Herstructurering Emmerhout In de stad wordt de term ‘landschap’ breed opgevat, Subtiel sleutelen aan het ideaalbeeld van de moderne een samenspel van cultuurhistorische, natuurlijke, woonwijk architectonische en stedenbouwkundige structuren en patronen. Ze bieden een legitiem startpunt voor de aanpak van stedelijke vraagstukken, zoals een gebrekkig voorzieningenniveau, sociale segrega­tie en een moeizaam cultureel leven. Neem de gemeente Coevorden die voor de ver­nieu­w­ing van de binnen­ stad teruggrijpt op het vestingverleden. Of ga naar Emmen, waar voor de herstructurering van de na­ oorlogse wijk Emmerhout de steden­bouwkundige structuur in ere is hersteld. Centrumvernieuwing Coevorden

De stad van morgen De vesting is dood, leve de vesting

Project Vernieuwing historische binnenstad

Locatie Coevorden

Ontwerp Vanaf 1999

Realisatie Vanaf 2005

Initiatiefnemer Gemeente Coevorden

Ontwerpers Khandekar, gemeente Coevorden 58 59 De stad van morgen

Verschillende planbeelden voor de vernieuwing van de Coevordense binnenstad. Linksboven het zogenoemde ‘wensbeeld’ (getekend door bureau Khandekar) waarop duidelijk het vestingkarakter zichtbaar is. Rechtsboven het stedenbouwkundig ontwerp voor de omgeving van de Markt (met linksboven het herstel van de motte rondom het oude kasteel). Onder een tekening uit de recente toekomstvisie waarin de Markt is aangewezen als ‘huiskamer’ van de stad.

Een van de kenmerken van de vesting Coevorden: zes radiaalstraten komen uit op de centraal gelegen Markt.

Weinig mensen weten dat in de zeven­tiende eeuw vorm- twintigste eeuw de stad in zijn Coevorden ooit een stad van gegeven als een puntgave greep kreeg. Singels werden statuur was. In de middeleeu- vestingstad. De stervormige gedempt en door de jaren heen wen was het een strategische stadsgracht en de stedenbouw- is een groot deel van de his- handelsplaats tussen Groningen kundige structuur van zes torische bebouwing gesloopt. en de Duitse stad Münster. In radiaalstraten die uit­komen Ervoor in de plaats kwam wei- de uitgestrekte moerassen was op een centraal plein waren nig goeds: zielloze panden van Coevorden de enige hoge plek ontworpen door niemand na de Tweede Wereldoorlog – ‘vorden’ komt van voorde, minder dan de beroemde ontsieren de monumenten van doorwaadbare plaats. vestingbouwer Menno van weleer. Het gebied ten zuiden In de Tachtigjarige Oorlog deed Coehoorn. van de binnenhaven bestaat prins Maurits er alles aan om Dat het vestingkarakter van uit de eentonige woonstraten de stad op de Spanjaarden te Coevorden velen niet bekend van de stadsvernieuwing, de veroveren, en eeuwenlang is – alleen op luchtfoto’s zijn zone rondom het treinstation fungeerde Coevorden als de restanten van de stervor- is een litteken in het historische belangrijke garnizoensstad.­ mige vesting nog te zien –, weefsel – alle verwijzingen Onder meer vanwege de mili­ is een direct gevolg van de naar de vesting lijken daar taire betekenis was Coevorden moder­nisering die vanaf de weggepoetst. 60 61 Het vestingkarakter van Coevorden staat aan de basis van de ingrepen die zijn uitgevoerd en nog op stapel staan

De openbare ruimte van de Van Heutszsingel is opnieuw ingericht.

Rondom de Haven zijn al werken gerealiseerd, zoals een nieuwe loopbrug (links) en de bouw van Die gemoderniseerde binnen- grijpt de gemeente terug op herinrichting van de belang- nieuwe appartementen. stad kampt evenwel al jaren het roemruchte verleden. Het rijkste gedempte singel (de Van met leegstand en een terug- vestingkarakter staat aan de Heutszsingel) – is een aantal loop in bezoekers. Om dit tij basis van de ingrepen die tot gebieden opnieuw ingericht. te keren startte de gemeente nu toe zijn uitgevoerd en die al in 1999 met een omvangrij- nog op stapel staan. Op de bastions aan de zuidzijde ke operatie om de woon- en Naast het aanzetten van enkele verrijzen op het voor­malige ter­- leefkwaliteit van de binnen- belangrijke routes en entrees rein van de gasfabriek nieu- stad op te vijzelen, daarmee – zoals een recreatief wandel­ we woongebouwen. Die aan hopend op de terugkeer van pad langs de vestingrand, de Spoorhavenstraat, waar winkeliers, investeerders en een nieuwe loopbrug over het ooit een kazerne stond, is toeristen. Voor die operatie water van de oude haven en de gereed. De gesloten wanden 62 63 voorzieningen De gesloten wanden en het centrum krimp binnenwater van de nieuwbouw vernieuwing vesting op de bastions versterken het woningbouw vestingkarakter De stad van morgen

en het beschutte binnenwater vestinggevoel minder aanwezig, een kunstencentrum – en waar- versterken het vestingkarak- onder andere omdat het water in aan de zijde van de Markt de ter. Als de nieuwbouw aan de van de gracht op de meeste gevel van een bestaand pand is tegenovergelegen Oostersingel plekken nauwelijks zichtbaar is. geïntegreerd. Het gebouwont- eveneens gereed is, zal de Een voetgangers- en fietstunnel werp is gebaseerd op het basis- Bentheimerstraat – een van onder het spoor moet de ver- principe van de vesting; de zijde de radiaalstraten die uitkomt binding leggen met de rest van aan de Markt is gesloten, de op de Markt – weer aanvoelen de binnenstad. architectuur aan de andere kant als de entree van de vesting is juist open en toegankelijk. Coevorden. Op het bastion dat Een sleutelrol is weggelegd Vanaf de Markt voert een fraaie achter het trein­station ligt zijn voor het Hof van Coevorden, loopbrug over de Weeshuiswei- woningen, een supermarkt en een nieuwbouwcomplex met de, een open plek in de stad, winkels gebouwd. Hier is het het gemeentehuis, een café en naar de herstelde motte, een

De nieuwbouw aan de Spoorhavenstraat, waar ooit een Oud en nieuw gaan moeiteloos samen. kazerne stond.

64 65 Centrum- vernieuwing Coevorden

Centrumvernieuwing vergt lange adem

De stad van morgen * Verleden biedt aanknopingspunten * Projectmatige aanpak

Een loopbrug verbindt het kasteel met de Markt. kunstmatige verhoging waar- Daarmee moet de historische gerestaureerd en herbergt

De architectuur van het Hof van op ooit de voorloper van het functie van de Markt als de een restaurant in het hoge Coevorden is aan de zijde van de huidige kasteel is gebouwd. plek waar de zes radiaalstraten segment. De ondernemer Weeshuisweide open en toegankelijk. Rondom is de oude slotgracht samen­komen weer beleefbaar achter dit initiatief bouwde Boven: de motte, de kunstmatige weer zicht­baar gemaakt. worden gemaakt. In aanloop een pakhuis aan de haven om verhoging waarop het kasteel staat, is hersteld. De Markt zelf – in 2007 herin- naar de herinrichting is een tot hotel. Aan de overkant van gericht met rijen platanen en replica van de Veemarktpoort het water trekt het eveneens zitmeubilair in een halve cirkel op het plein geplaatst. Zo wor- in een oud pakhuis gevestigde – gaat op de schop. Het is de den inwoners, ondernemers Het Arsenaal – waar in het mu- bedoeling dat het plein weer en bezoekers gewezen op de seum archeologische vondsten de ‘huiskamer’ van Coevorden historische gelaagdheid van de te zien zijn – de aandacht. wordt. Er moet ruimte komen oude vestingstad. Daarnaast blinkt een stijlvol voor terrassen, evenementen appartementencomplex in de en markten, de bestrating Er is nog veel te doen, maar lage avondzon. wordt vervangen en zichtlijnen de aanpak lijkt zijn vruchten en looproutes worden versterkt. af te werpen. Het kasteel is 66 67 De stad van morgen

Project Vernieuwing van naoorlogse woonwijk

Locatie Emmen

Ontwerp 2002-2007

Realisatie 2002-2015

Oppervlakte Herstructurering Emmerhout 157 ha

Initiatiefnemer Gemeente Emmen

Subtiel sleutelen aan Partners Woningcorporaties, maatschappelijke het ideaalbeeld van de organisaties Ontwerper De Nijl Architecten 68 moderne woonwijk 69 herstructurering wijkgroen Het labyrintische woonerven­ naoorlogse woonerf stedenbouw patroon is ontsloten via een winkelcentrum hiërarchisch verkeerssysteem. De buurtstraten liggen tussen aarden wallen en hebben geen De stad van morgen trottoirs en fietspaden. Fietsers Vanaf de jaren vijftig kwamen Ze gaven op consistente wijze scheppen voor allerlei on­­- en voetgangers maken gebruik experts, architectuurliefheb- uiting aan het toen geldende gedwongen­­­ contacten’. Het van een fijnmazig kruip-door- bers en woningzoekenden uit ideaal­beeld van de moderne be­­sloten karakter van de sluip-door-netwerk. De buurt- binnen- en buitenland naar woonwijk. woon­erven, de verspringende straten verbinden de buurtjes Emmen. Ze bezochten de De grootste attractie van de rooilijnen, het gebruik van met de Houtweg, de hoofdont- splinternieuwe uitbreidings- wijk Emmerhout was het Drentse landschapselementen sluitingsweg die in oost-weste- wijken Emmer­meer, Angelslo woonerf. Het achterliggende in de buitenruimte – hoogte­ lijke richting door Emmerhout en Emmerhout – tussen 1948 idee was voor die tijd radicaal: verschillen, houtwallen, zwerf-­­­ loopt. en 1974 ontworpen en ge- auto’s moesten volledig wor­den keien – en de geleidelijke over-­ bouwd voor de vele fabrieks- geweerd uit de woonomgeving gangen van openbaar naar privé, De weg is vormgegeven als arbeiders die naar de nieuwe om, aldus de plantoelichting, zorgden voor een bijzondere een urban parkway, waarvan industrie­stad kwamen. ­ ‘een ontmoetings­ruimte te en aangename sfeer. de twee rijbanen in het midden van elkaar gescheiden zijn door een tachtig meter brede middenberm, met daarin onder meer een winkelcentrum. Het omliggende centrum- gebied was bedoeld als een ‘wijkbrink’, een geleidelijke overgang tussen de woon­ erven en het winkelcentrum. Wijkcentrum Dit groengebied is in de jaren zeventig bebouwd met etage­ woningen die parallel aan de twee Houtwegen stonden. Daardoor kwam het idee van Oorspronkelijk ontwerp voor een brink onder druk te staan, Emmerhout door Niek de Boer. juist omdat de bebouwing de De verbindingen tussen centrum en buurten zijn duidelijk zicht- verbinding met de woonerven baar. verstoorde.

Kenmerkende onderdelen geven Emmerhout een ruime en aangename Stedenbouwkundig ontwerp voor de vernieuwing van het centrumgebied van uitstraling. Van boven naar beneden: Emmerhout. Door de nieuwe bebouwing in de ‘brink’ haaks op de twee ontslui- het woonerf, een kruip-door-sluip-door- tingswegen te zetten, is de oorspronkelijk relatie tussen de woonbuurten en het netwerk van fiets- en wandelpaden, centrum hersteld. de groene brink in het middengebied. 70 71 De vernieuwing van Emmerhout doet niet alleen recht aan het oorspronkelijke stedenbouwkundig ontwerp, maar zorgt ook dat de woonerven, de wijkbrink en het winkelcentrum beter verbonden zijn

72 73 Onder de vlag van het program­ oost-westgerichte­ bebouwing ma Emmen Revisited – waarin vervangen door nieuwbouw de gemeente, corporaties en die haaks op de wijkontslui- maatschappelijke organisaties tingsweg staat. Daardoor is de sociale problemen en leeg- relatie tussen het centrumge- stand te lijf gingen – is Emmer- bied en de woonerven alsnog hout begin deze eeuw grondig tot stand gekomen. Door onder vernieuwd. Daarbij gold: benut meer scholen en een sporthal de bijzondere stedenbouwkun- aan het centrumgebied toe dige structuur voor het opfris- te voegen – zowel tussen de sen van de woningvoorraad, twee Houtwegen als daar- het herinrichten van de open- buiten – doet de vernieuwing bare ruimte en het opvijzelen van Emmerhout niet alleen van het voorzieningenniveau. recht aan het oorspronkelijke In plaats van een dicht­ stedenbouwkundig ontwerp, getimmerd blauwdrukplan maar zorgt het ook dat de is voor de herstructurering woonerven aan de noord- en van Emmerhout aansluiting zuidkant, de wijkbrink en het gezocht bij bestaande initiatie- winkelcentrum beter verweven ven, zoals de herontwikkeling zijn. van een zorginstelling en de Recent zijn woningcorporaties vernieuwing van het winkel- en de Rijksdienst voor het Cul- centrum. Naast het situeren tureel Erfgoed (RCE) gestart van hoogbouw langs de hoofd- met het verduurzamen van de wegen, is op de wijkbrink de wijk – uiteraard met behoud van stedenbouwkundige waarden.

Herstucturering Emmerhout Emmen

Geen blauwdruk, maar aansluiten bij bestaande initiatieven * Oorspronkelijk ontwerp als inspiratiebron * Samenwerken met woningcorporaties

Het winkelcentrum (linksboven) is vernieuwd. Daarnaast kwamen er tussen de twee Houtwegen nieuwe voorzieningen bij, zoals sportvelden en scholen.

74 75 Berkenbos in Zuidlaren Zuidlaren Land- Wonen in het bos op de grens van dorp en land

Frederiksoord Wapserveen Koekange schappelijk wonen Landgoed Sol in Wapserveen Kruispunt van zichtlijnen De druk is lang niet zo hoog als in de Randstad, maar ook in Drenthe staat het woningbouw­ vraagstuk prominent op de agenda. Het gesprek hierover is er niet een van grote aantallen, zoals Woningbouw in Koekange Een nieuw erf houdt het dorpslint intact in het westen het geval is, maar kwalitatief van aard. Hoe zorgen we dat in de dorpen en op het platteland jonge starters een woning vinden? Hoe garanderen we dat het woningaanbod divers en aantrekkelijk blijft? En in het kader van dit boek: kan in nieuwbouwplannen het Drentse landschap het startpunt zijn? Het antwoord op deze laatste vraag is een volmondig ja. De vier De koloniewoningen voorbeeldprojecten in dit hoofdstuk zijn daarvan van Frederiksoord Het landschap van de het bewijs. verzorgingsstaat Berkenbos in Zuidlaren Wonen in het bos Landschappelijk wonen op de grens van dorp en land Een van de ‘vizieren’ in Berkenbos biedt zicht op het omliggende landschap.

Tussen berkenbomen staan Het woonbuurtje Berkenbos twaalf woonblokken, losjes is onderdeel van een grotere Project geplaatst in twee rijen van dorpsuitbreiding op de gron­- Nieuwe woonwijk op zes, ten opzichte van elkaar den van de voormalige Adolf voormalig kazerneterrein net iets gedraaid. Deze ogen­- van Nassaukazerne in Zuid- Locatie schijnlijk willekeurige com­ laren. Berkenbos ligt op het Zuidlaren po­sitie is het resultaat van voormalige sportterrein van Ontwerp een grondig onderzoek naar de kazerne. Het ontwerp was 1992 (prijsvraaginzending)

bezonning en uitzicht. Het bos het resultaat van een door Realisatie en ruige grasland doen dienst de gemeente Tynaarlo uitge- 1996 als collectieve tuin. schreven ontwerpprijsvraag, Oppervlakte De architectuur van de bouw­­ wat voor de uitbreiding van 16 ha blokken – met 30 sociale huur- een dorp hoogst uitzonder­ Initiatiefnemer en 21 koop­woningen – is geba- lijk is. Gemeente Tynaarlo seerd op de typologie van de Het winnende voorstel gaf Ontwerpers boerenschuren die op het om- niet alleen uiting aan de wens Heeling Krop Bekkering liggende platteland veelvuldig om in het landelijk gebied stedebouwer en archi­ voorkomen, onder meer door woningen toe te voegen – iets tecten, OLGA Architecten, de toepassing van houten dat tot dan toe voor velen on- Matser Projectontwikkeling kappen, houten kolom­men en bespreekbaar was –, het was (prijsvraaginzending), Faro Architecten, Holeman rode dakpannen. Voor de ge- midden jaren negentig een Hoveniers (uitwerking) vels zijn veranda’s geplaatst, van de weinige stedenbouw- Landschapstype de enige private buitenruim- kundige plannen waarin het Esdorpenlandschap, tes in de gemeenschappelijke omliggende landschap een wegdorpenlandschap van hof. centrale rol vervulde. de randveenontginning 78 79 wonen stadsrand kazerneterrein dorpsuitbreiding veenontginning collectieve esdorpen landschap bostuin Landschappelijk wonen

Rechts: de architectuur van de woon- blokken is gebaseerd op de typologie van de boerenschuren die in omgeving veelvuldig voorkomen.

Het winnende prijsvraagontwerp voor de bouw van zes buurtjes aan de rand van Zuidlaren.

De luchtfoto laat zien hoe de lang- werpige wijkjes de landschappen aan Het ontwerp voor zes woon- den – is gericht op kenmerken- aangepast en gebruikt om weerszijden met elkaar verbinden. buurtjes verbindt de twee ka- de elementen in de omgeving, bebouwingsstructuren­ speci- Foto: Karel Tomeï rakteristieke landschapstypen­ zoals het kavelpatroon, boom- fiek te maken.’ aan weerszijden van het kazer- wallen, een oude boerderij en De informele sfeer in Berken­ neterrein: aan de oostzijde het de entree tot de begraafplaats. bos – vanwege de losse woon- laaggelegen veengebied van Of zoals een van de ontwerpers blokken, collectieve bostuin het Hunzedal en aan de west- Hans Kropp het verwoordde en rommelige veranda’s met zijde de hooggelegen es van de in de publicatie ‘De Kazerne’: plantenbakken en tuinmeu­ Hondsrug. ‘In plaats van het landschap bilair – komt deels voort uit de De oriëntatie van de langwer­ te overwinnen door ideale ligging van het buurtje aan de pige wijkjes – door de ont- omstandigheden te creëren en rand van het kazerneterrein. werpers ‘vizieren’ genoemd, vervolgens een ideale woonwijk Daarmee vormt het een logi- coupures waarmee de twee te projecteren, is in dit plan het sche over­gang tussen dorp en landschappen verbonden wor- landschap slechts marginaal landschap.

80 81 Berkenbos Zuidlaren Dorpsuitbreiding verbindt land­ schapstypen * Informele sfeer * Woonblokken in gemeenschappelijke bostuin

De informele sfeer in Berkenbos – vanwege de losse woonblokken en collectieve bostuin – zorgt voor een logische overgang tussen dorp en landschap Voor de gevels zijn veranda’s geplaatst.

82 83 Het ontwerp van landschaps­ architect Ank Bleeker voor landgoed Sol. Bleeker bracht bestaande bosvakken en singels in kaart en maakte ze tot ruggengraat van het nieuwe landgoed. Landschappelijk wonen

Het is het handelsmerk van ten zuiden van het Wapser- landgoed Sol in Wapserveen: veense lint – dat in de Tweede de kilometerslange zichtlijn Wereldoorlog nog gewoon Project van de Havelterberg in het zui- heide was – om te vormen tot Nieuw landgoed den tot de bossen van Frede- nieuwe natuur. In die periode Locatie riksoord in het noorden. Vanaf was het provinciale ‘nieuwe­ Wapserveen

de bosrand volgt het oog de landgoederenbeleid’ in zwang Ontwerp speciaal ontworpen zichtas geraakt en de familie zag mo- 1999-2000 die dwars over het landgoed gelijkheden. Hun idee: twaalf Realisatie scheert, langs het hoofdhuis hectare akkerland omzetten 2002-2006 Landgoed Sol en tussen de boomgroepen naar natuur, een woonhuis Oppervlakte door, richting het dorpslint bouwen en dat uiteindelijk 12,5 ha van Wapserveen en verder. verkopen. Initiatiefnemer Landgoed Sol is een initiatief Voor het ontwerp van het huis Kruispunt Familie Sol van de gelijknamige familie. wendde het echtpaar Sol zich

Zij bestierden een gemengd tot architect Cor Kalfsbeek. Ontwerpers Ank Bleeker, landbouwbedrijf en filosofeer- Hij opperde om eerst een Cor Kalfsbeek van zichtlijnen den eind jaren negentig over landschapsontwerp te laten Landschapstype nieuwe verdienmodellen. Een maken en zo kwam land- Wegdorpenlandschap van de opties was om een deel schapsarchitect Ank Bleeker van de laagveen­ van de armere zandgronden aan boord. ontginning 84 85 natuur landgoed overgang zichtlijn wonen verkaveling

Het is het handelsmerk van het nieuwe landgoed Sol: de kilometerslange zichtlijn van de Havelterberg tot de bossen van

86 Frederiksoord in het noorden 87 Landgoed Sol Wapserveen Samenspel tussen o p d r a c h t ­g e v e r , landschapsarchitect en Landschappelijk wonen architect * Landschappelijke ondergrond als basis voor ontwerp * Zichtlijnen als ruimtelijk kader In het eigentijdse ontwerp introduceerde landschapsarchitect Bleeker ronde vormen, zoals hier bij de rododendrons aan de voorzijde.

Haar voorstel voor de land- terwijl het huis tussen die lijn trapeziumvormige percelen, goedinrichting is gebaseerd en de rechte kavelgrens kwam met hier en daar open plekken op een minutieuze studie van te staan – dus niet in het mid- en diagonale paden. Een wan- het gebied. De gronden van de den, maar iets uit het lood. Het deling biedt dan weer zicht op familie Sol zijn gelegen op de woonhuis staat op het kruis- het landhuis, dan weer op het overgang van de lage veen- punt van twee zicht­lijnen: van landschap. gronden rondom het water oost naar west van veld naar van de Wapserveensche Aa en hei en van zuid naar noord Gaandeweg het ontwerpproces de zandgronden op de flanken van berg naar dorp. raakte het echtpaar gehecht van de Havelter­­berg. Bleeker Dat de inrichting van het aan hun nieuwe landgoed. Ze bracht bestaande bosvakken, land­goed eigentijds aandoet besloten hun boerenbedrijf singels en boomrijen in kaart met herkenbare elementen te verkopen – ook omdat een om ze vervolgens onderdeel uit de tuin- en landschaps­ opvolger ontbrak – en namen te maken van de ruggengraat architectuur is te danken aan hun intrek in het subtiel vorm­ van het landgoed in wording. het samenspel tussen de ont- gegeven woonhuis, met weg- De landschapsarchitect werpers en de initiatief­nemers. vloeiende daklijn en staand Boven: een oude sloot is nu een beeldbepa- ontdekte dat ter hoogte van Het echtpaar Sol wist wat het tussen de bomen. lende watergang. de Schipslootweg de langge- wilde: een modern landgoed, In de nieuwe bosvakken zijn slingerende rekte kavels – die vanaf het maar niet per se strak en recht. paden gemaakt. dorpslint van Wapserveen Kenmerken van de Engelse Vanuit het huis profiteren de bewoners van de fraaie zichtlijnen. kaarsrecht het achterliggen- landschapsstijl waren wel­- de landschap in lopen – een kom, vooral om voor span- kleine knik maken. Die ietwat ning en verrassing te zorgen. schuine ligging van de kavels Ank Bleeker introduceerde aan de overzijde van de Schip- slingerende paden en ronde slootweg vormde de basis vormen en plaatste de nieuwe, voor de genoemde zichtlijn, gevarieerde bosgroepen in 88 89 Woonerf in Koekange wonen zichtlijnen erf lintbebouwing Een nieuw erf houdt openheid dorpsuitbreiding

Landschappelijk wonen het dorpslint intact

Project 13 nieuwbouw- woningen in lintdorp

Locatie Koekange

Ontwerp 2006-2009

Realisatie 2009-2011 (het hoofdhuis in 2018)

Oppervlakte 13.000 m2

Initiatiefnemers Gemeente De Wolden, Baro Projectontwikkeling

Partner Provincie Drenthe

Ontwerpers opZoom architecten, La4Sale (landschapsvisie)

Landschapstype Wegdorpenlandschap van de laagveenontginning 90 91 Er was een tijd dat dorps- en het opvullen van lege ruimtes de landschap. Bovendien lag stadsuitbreidingen aan banden in de bebouwingslinten waar- het gevaar van verrommeling werden gelegd, vooral om te uit het dorp is opgebouwd op de loer. Uit een studie door voorkomen dat het landschap – buiten de linten bouwen was landschapsarchitectenbureau ten prooi zou vallen aan de immers verboden. La4Sale kwam de suggestie op gevreesde ‘witte schimmel’. Gelukkig hield de gemeente tafel om op enige afstand van Gemeenten braken zich het De Wolden dit beleid tijdig de linten nieuwe bebouwings- Landschappelijk wonen hoofd over hoe zij zonder uit te tegen het licht. Het verdich- vormen te introduceren, zoals breiden toch in hun woning- ten van de linten zou immers de typologie van het boeren­ behoefte konden voorzien. gevolgen hebben voor de erf. Het idee was dat dergelijke Voor Koekange betekende dit zichtlijnen op het achterliggen- bebouwingsvormen op termijn

Er kwam een nieuw erf in plaats van nieuwbouwplukjes in en aan de dorpslinten

Bovenste foto: vanaf het nieuwe Stedenbouwkundig ontwerp voor het woonerf in Koekange bieden doorzich- nieuwe erf. Het ligt op enige afstand ten een fraaie kijk op het omliggende van het dorpslint. Een oprijlaan langs landschap. Rechts een van de ‘schuur- de bestaande houtwal verbindt het erf woning’, links de woning die refereert met Koekange. Het erf kan het begin aan een silo. zijn van een nieuw lint, in combinatie met de aanleg van toegangslanen. Door schuurtjes en carports aan de binnenzijde te plaatsen is er aan de ‘voorzijde’ vrij zicht op het landschap.

92 93 nieuwe linten kunnen vormen, de drie bebouwings­ linten­­ – die door ontsluitingswegen bedachten zij een erfinrichting verbonden worden met de oor- die in de nabije omgeving vaker spronkelijke dorpslinten. Door voorkomt. Het bestaat uit een deze wegen te beplanten als statig hoofdhuis op de kop met singels – zoals vroeger gebrui- daarachter elf schuur­woningen kelijk was – wordt woningbouw en in de hoek een moderne, in Koekange ingezet als een metalen silowoning. De schuur- vorm van landschapsontwik- woningen, sommige met rieten, keling. sommige met houten kappen, staan in blokjes rondom een De architecten van bureau informeel erf. In deze collectie- opZoom stonden aan de wieg ve ruimte is plaats voor schuur- van het eerste woonerf in Koe- tjes, parkeerplekken, carports kange. Op ruime afstand van en een speelveld. Door deze een bestaande boerderijwoning functies aan de binnenzijde aan de Dorpsstraat – een van te situeren is vrij zicht op het

Overal is het omliggende landschap zichtbaar – vanuit de woonkamer, vanuit het speelbosje, vanaf het erf

94 95 landschap vanuit de woningen gewaarborgd. Andersom doen de abstracte schuurvormen Woonerf van­uit de polder denken aan Koekange een boerenerf. Langs een oude Geen verrommeling houtwal loopt de oprijlaan die van dorpslint het erf met de straat verbindt. *

Landschappelijk wonen Oude woonvormen Naast het hoofdhuis is een inzetten voor landschaps­ boomgaard aangeplant. ontwikkeling

Het bouwproject laat zien dat een op het landschap gestoeld plan bestaand beleid ter dis­- cussie kan stellen. De ge- meente sloeg met het plan een andere weg in. Er kwam een nieuw erf in plaats van nieuwbouwplukjes in en aan de dorpslinten.

Rechts: vanwege de schuurtypologie oogt het woonbuurtje van een afstand als een agrarisch erf.

Uiterst rechts: op het erf zijn de parkeerplaatsen en een speelveldje gesitueerd.

96 97 De koloniewoningen van Frederiksoord Het landschap van Landschappelijk wonen de verzorgingsstaat

Project Bouw 62 koloniewoningen, herstel historische landschapsstructuur

Locatie Frederiksoord, Wilhelminaoord

Ontwerp 2003

Realisatie Vanaf 2012

Initiatiefnemer Maatschappij van Weldadigheid verkaveling woningbouw Partner Bouwbedrijf Broekman Koloniën van Weldadigheid landschapsherstel Ontwerper sociaal experiment B+O Architects verzorgingsstaat Landschapstype Landschap van de Koloniën van Weldadigheid 98 99 Langs de rechte lanen rond Van den Bosch richtte het land- Bosch bewaakt – startte in Door het terugbouwen van de karakteristieke de dorpen Frederiksoord en schap rondom Frederiksoord 2003 met het terugbouwen koloniewoningen wordt het historische Wilhelminaoord worden kleine en Wilhelminaoord streng en van 62 koloniewoningen. Niet cultuurlandschap hersteld en een verborgen nieuwbouwwoningen gebouwd. nuchter in, met strakke lanen, om in een woningbehoefte te Het zijn de zogenoemde ‘kolo- lange bomenrijen en rechte voorzien, maar om het his- geschiedenis over het voetlicht gebracht niewoningen van de toekomst’, kanaaltjes. Binnen deze met torische cultuurlandschap te eenvoudige en sobere huizen militaire precisie bedachte herstellen en een verborgen Landschappelijk wonen van baksteen, met kapdaken en ordening liet hij voor de gezin- geschiedenis over het voet- identieke voorgevels. nen ruim 400 koloniewoningen licht te brengen. Het bouwproject is bedoeld bouwen. Daarnaast realiseerde om een goeddeels verdwenen de generaal scholen, kerken en Dat is niet zonder reden. landschapsstructuur weer zicht- werkplaatsen. De impact van de door Van baar te maken. Tweehonderd Veel school- en kerkgebouwen den Bosch gestichte koloniën jaar geleden stichtte generaal staan nog overeind, maar door op de latere inrichting van de Johannes van den Bosch op de jaren heen zijn de meeste Nederlandse samenleving is verzoek van koning Willem I op koloniewoningen verdwenen. vaak onderschat. Het project de woeste gronden van Zuid- Het gerangschikte ontginnings­ was een sociaal experiment, west-Drenthe de zogenoemde landschap van de Koloniën niet alleen om armoede uit te Koloniën van Weldadigheid, werd onher­kenbaar en de bannen – begin negentiende nieuwe nederzettingen waar bijzondere geschiedenis van eeuw had een derde van de arme gezinnen uit de grote het gebied raakte in de verge- stedelijke bevolking geen dak steden in het westen een nieuw telheid. De Maatschappij van boven haar hoofd – maar ook leven konden beginnen als Weldadigheid – een organisa- om het volk te verheffen. In keuterboeren. tie die de erfenis van Van den de koloniën gold een leer-

De architecten van B+O ontwierpen verschillende typen koloniewoningen.

basiswoonhuis + berging/carport basiswoonhuis + uitbreiding perceelbreedte - 80 m1 basiswoonhuis + schuur basiswoonhuis + uitbreiding + berging/carport

100 101 Landschappelijk wonen

De oude ets toont hoe het oorspronkelijke, met militaire precisie bedachte ontginningslandschap van Frederiksoord er in de negentiende eeuw uitzag.

plicht voor kinderen, stonden voorgangers, in een strak stra- rusthuizen voor ouderen, en mien en aan weerszijden van door elke maand een bedrag de lange lanen. Tussen de wo- opzij te zetten verzekerden ningen liggen weitjes of bosjes, gezinnen zich van het recht de tuinen en erven zijn omrand op zorg. Kortom, het werk van met lage hagen en ingericht Johannes van den Bosch is volgens de prin­cipes van het de bakermat van de moderne historische erf – die zijn vast­ verzorgingsstaat. gelegd in een welstandsnota. Dat sociale experiment had Het architectonisch ontwerp is een duidelijke landschappelijke gebaseerd op de oorspronke­ lijke koloniewoning, maar verschijningsvorm en het is Het architectonisch ontwerp is volgens de Maatschappij van voldoet aan de woonwensen eigentijds maar gebaseerd op Weldadigheid van historisch van deze tijd. De woningen de koloniewoning van toen. Een uitbreiding is mogelijk in de vorm belang om die weer zichtbaar hebben dezelfde afmetingen van een houten aanbouw. te maken. Het terugbouwen als toen – ongeveer tachtig van de typische koloniewonin- vierkante meter vloeropper- gen is daarvoor zeer geschikt, vlak –, maar voor bijvoorbeeld naast het weer uitgraven van gezinnen is een uitbreiding gedempte kanaal­tjes, het denkbaar in de vorm van een herbestemmen van rijksmo- houten aanbouw, verwijzend numenten, het weghalen van naar de houten schuurtjes overvloedige beplanting en het die vroeger naast de kolonie- opnieuw aanleggen van ver- woningen stonden. Deze zijn dwenen bruggen. ook te gebruiken als atelier of De ‘koloniewoningen van de werkruimte. toekomst’ staan, net als hun 102 103 Generaal Van den Bosch koos voor een strenge en nuchtere inrichting, met strakke lanen, lange bomenrijen en rechte kanaaltjes

104 105 Nieuwe bewoners komen overal vandaan. Ze hebben affiniteit met de geschiedenis en het landschap, of willen bijdragen aan het ver- duurzamen van de woonomgeving Landschappelijk wonen

De koloniewoningen staan in een strak stramien. Tussen de woningen liggen weitjes of bosjes.

Koloniewoningen Frederiksoord De koloniewoningen zijn ener­ Hij vond dat de boerengezin- en het landschap, of willen Wilhelminaoord gieneutraal en op termijn zelfs nen in hun eigen behoeften een bijdrage leveren aan het energieleverend. Dat betekent moesten voorzien. verduurzamen van de woon- Woningbouw als aanjager voor landschapsherstel los van het waternet, los van De koloniehuisjes zijn in trek. omgeving. * het gas, los van de riolering en De eerste vijftig kavels zijn in- Historische inspiratiebron op los van de stroomvoorziening. middels bebouwd of verkocht. moderne wijze toegepast Het is wederom een subtiele De nieuwe bewoners komen * verwijzing naar het initiatief overal vandaan. Ze hebben Combinatie met duurzaam­ heidsvraagstukken van Johannes van den Bosch. affiniteit met de geschiedenis

106 107 Maker van Drenthe Minne Wiersma is directeur van de Maatschappij van Weldadigheid

‘Ons landschappelijke verhaal wist anderen te overtuigen’

‘Het idee om met de bouw van nieuwe status van werelderfgoed, begrijpt dat koloniewoningen de kenmerkende wij een gebied in ontwikkeling zijn. ritmiek in het landschap van de Kolo­ Zij staan dan ook niet negatief tegenover niën van Weldadigheid te herstellen, dit initiatief, als het maar in harmonie ontstond 15 jaar geleden. En eerlijk is met het landschap gebeurt en onze eerlijk: naast de ambitie om weer recht aandacht voor wat er al is niet verslapt. te doen aan de precieze landschaps­ ‘Belangrijk was het contact met de boeren, inrichting die generaal Johannes van de beoogde kavels waren en zijn immers den Bosch hier in de negentiende eeuw door hen in gebruik. We hebben een had bedacht, speelden ook financiële ruilverkaveling opgetuigd waarmee overwegingen een rol. Onze exploitatie de werksituatie van de agrariërs ver­ stond in die jaren onder druk. Het be­ beterd is – efficiëntere indeling van de heer van ons rijke bezit – monumenten gronden – en langs de open­bare lanen en dergelijke – is kostbaar en nieuwe stroken vrijkwamen voor de bouw van inkomsten waren welkom. Het uitgeven de kolonie­woningen. Nog steeds is het van grond in erfpacht voor de bouw van gesprek met de boeren van belang, woningen bood uitkomst. ook vanwege het contact tussen hen en ‘Voor ons plan moesten we in gesprek de nieuwe bewoners. Het hebben van met de overheid. Naast de provincie en buren heeft namelijk gevolgen voor de gemeente – Frederiksoord is een de bedrijfsvoering. Sowieso is contact beschermd dorpsgezicht – was de Rijks­ met de omgeving essentieel. Ik vind dienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) dat je eerlijk moet zijn: vertel waar je een gesprekspartner. Zij waren toen al in je project rekening mee houdt, maar bezig met het idee om de Koloniën de vertel ook waar je geen rekening mee status van werelderfgoed te geven. Juist houdt. ons landschappelijke verhaal wist de ‘Tot slot het ontwerp van de woningen. RCE te overtuigen. Zij stelden dat we het De RCE vreesde falsificatie – door idee van de koloniewoningen moesten bijvoorbeeld met nieuwe technieken inbedden in een groter plan, waarin dezelfde woningen als toen te maken. ook andere maatregelen voor land­ We hebben een eigentijdse woning schapsherstel een plek kregen – zoals bedacht, die qua formaat en uitstraling het weghalen van overtollige bosschages. wel gebaseerd is op de oorspronkelijke Unesco, die uiteindelijk beslist over de koloniewoningen.’ 108 109 Langelo Gasopslag Langelo Een groot Industriecomplex accentueert het landschap Spier Hoogeveen gebaar

Op het eerste oog lijken het onverenigbare ambities. Een grootschalige, vaak civieltechnische ontwikke­ling en een subtiele, op het landschap gestoelde uitvoe­ Geluidswal langs A28 ring. Niets is minder waar. Grootse ingrepen kunnen De wal die weg en hei verbindt het landschap ter plaatse van nieuw elan voorzien – door bijvoorbeeld de creatie van een ander, veel waardevoller landschap – of door het bestaande in het spotlicht te zetten. Neem het monumentale industriecomplex van de gasopslag in Langelo dat door het coherente ontwerp het samenspel van zandrug en beekdal aanzet in plaats van verstoort. Of de geluidswal bij Spier die snelweg en natuur Bedrijventerrein verbindt. Buitenvaart II Gespaard landschap Gasopslag Langelo

Industriecomplex beekdal gas nieuw Een groot gebaar groot Een zandrug landschap accentueert het monumentaal landschap industrie

Project Landschapsplan voor ondergrondse gasopslag

Locatie Langelo

Ontwerp 1992-1995

Realisatie 1995-1997

Oppervlakte 45 ha

Initiatiefnemer Nederlandse Aardolie Maatschappij

Ontwerpers Bureau HOSPER, Cor Kalfsbeek

Landschapstype Esdorpenlandschap 112 113 Niet wegstoppen met beplan- opengetrokken. De architec­ Het concept, begin jaren ting, niet verdoezelen achter tuur en de landschappelijke negentig bedacht door archi- schaamgroen, geen compro- inrichting brengen niet alleen tect Cor Kalfsbeek en land- mis waarin het bestaan van de werking en de techno­lo­ schapsarchitect Alle Hosper, een op het eerste oog onge- gische kwaliteit van het is even eenvoudig als doel- Een groot gebaar groot Een wenste functie ontkend wordt. industrie­complex tot uitdruk- treffend. De oriëntatie van het Nee, voor het ontwerp van een king; de installatie – toch gasputtenterrein en de meet- enorme gasopslaginstallatie­ een gebiedsvreemd element stations volgt de structuur bij het dorp Langelo­ (op enke- – brengt het kenmerkende van de bosstroken en laan­ le kilometers diepte ligt hier landschap van heideontgin- beplantingen die vanuit het in het poreuze zandsteen een ning, es, beekdal (van de Aa) dorp Langelo op de zand­rug oud gasveld) zijn alle registers en dorp op een hoger plan. naar het lager gelegen beek-

De kaart toont dat de gasopslag op de overgang ligt van de hogere zandrug en het beekdal.

Op de maquette doet de gasopslag denken aan een Frans landgoed.

Boven: aan een uiteinde van de strip staat de affakkeltoren. Onder: de zuidzijde van het gasopslagterrein. Ervoor ligt de markante eikenlaan.

114 115 dal lopen, en die vanuit ecolo- schap van het beekdal. Door Op de strip zijn de elementen gisch oogpunt uiteenlopende de specifieke plaatsing van van het lineaire gasbehande­ milieus met elkaar verbinden: de drie onderdelen – putten, lingsproces vormgegeven hoog, droog en voedselarm met meetstations, gasbehande- in een plint van zilvergrijze laag, nat en voedselrijk. De zes- ling – wordt het onderliggende betonnen gebouwen. Een Een groot gebaar groot Een tig meter brede en 580 meter landschap geaccentueerd. afwateringskanaal – de strook lange ‘strip’ waar de gasbehan­ De putten en de meetstations loopt immers van hoog naar delingsinstallatie zich bevindt, volgen de radiale structuur, laag – versterkt het lineaire ligt gedraaid ten opzichte van de strip gaat er juist tegenin. karakter. Aan beide uiteindes deze verkaveling – opgespan- Bovendien hebben de terreinen bevestigen markante elemen- nen tussen het kleinschalige op zichzelf een duidelijke bele- ten het monumentale karakter Langelo en het weidse land- vingswaarde voor passanten. van het gascomplex.

Naast het talud voor de plint van zilvergrijze betonnen gebouwen ligt een fietspad met een dubbele rij eiken.

Het ontwerp voor de gasopslag. Doordat de bovenste twee delen de structuur van de laanbeplantingen en bosstroken volgen, en de ‘strip’ met de gasbehan- delingsinstallatie gedraaid ligt, wordt het landschap geaccentueerd.

116 117 Markante elementen bevestigen het monumentale karakter van het gas­complex. Zo staat aan de kant van het beekdal de eenzame affakkeltoren

118 119 Een groot gebaar groot Een

De meetstations, gezien vanaf de openbare weg.

Door de aanwezigheid van de gasopslag niet te ontkennen ontstaat een nieuw landschap met een eigen schoonheid. Het gasopslagterrein heeft een duidelijke belevingswaarde voor passanten.

Bij het dorp staat een pirami- zicht. Naast het talud, waar- Gasopslag devormige aarden uitkijkheu- in controlegebouwen en de Langelo

vel – vanaf waar het publiek entree zijn verwerkt, ligt een Niet wegstoppen, een ongekend zicht heeft op fietspad met een dubbele rij maar tonen een functie die normaal ge- eiken. Aan de noordzijde van * sproken weggestopt is. Aan de strip is een bos geplant, Contrast tussen landschapstypen de kant van het beekdal staat toegankelijk voor wandelaars * de eenzame affakkeltoren. en een belangrijke ecolo­gische Creëren van Een talud houdt over de gehele verbinding tussen het beekdal belevingswaarde lengte het hekwerk dat het en de waterplas in het bestaan­ gasterrein omheint uit het de bosgebied.

120 121 Geluidswal langs A28 bos snelweg geluidswal heide De wal die weg en infrastructuur

Een groot gebaar groot Een ecoduct hei verbindt

Project Geluidswal langs snelweg A28

Locatie Spier

Ontwerp 2011-2013

Realisatie 2015

Lengte 6 km

Initiatiefnemers Provincie Drenthe, Dienst Landelijk Gebied

Ontwerpers Parklaan Landschaps- architecten i.s.m. BWZ ingenieurs, Oranjewoud (nu Antea Group), Bureau Waardenburg

Landschapstype Esdorpenlandschap 122 123 Het had weinig gescheeld of Bossche bureau Parklaan in Het ontwerp voor de zes de geluidswal tussen de A28 beeld. Zij stelden het idee kilo­meter lange geluidswal en natuurgebied Dwingel­der­ van een strakke ‘deltadijk’ bestaat uit een glooiend en veld was een kaarsrechte dijk ter discussie. Volgens hen is afwisselend profiel dat voor geworden. De technische te- de A28 als een ‘parkway’ die automobilis­ten een aangenaam Een groot gebaar groot Een keningen lagen al klaar en ook zich op sierlijke wijze een weg beeld oplevert. Het achterlig- het bestemmingsplan was baant door het landschap. gende landschap wordt over de gereed. Het enige wat nog Een harde scheiding is dan wal tot aan de weg doorgetrok- miste was een ontwerp voor niet op zijn plaats. Parklaan ken. Ten zuiden van het dorp de landschappelijke inpassing tekende een wering die de Spier domineert heidevege­ van het civieltech­nische werk. geluidsoverlast beperkt en tatie, een duide­lijke verwijzing Voor die klus waren de land­ gelijktijdig autoweg en land- naar Natio­naal Park Dwingel- De ontwerptekeningen schapsarchitecten van het schap verbindt. derveld. tonen de ligging van een nieuw ecoduct – ietwat dwars op de snelweg –, en hoe het achterliggende landschap over de geluids- wal tot in de middenberm loopt.

De A28 is als een parkway die zich op

Oorspronkelijk was het idee om de geluidswal als sierlijke wijze een weg baant door het kaarsrechte dijk vorm te geven (boven). De land- schapsarchitecten van bureau Parklaan stelden landschap een glooiend en afwisselend profiel voor.

124 125 Twee contrasterende werelden komen samen. De auto’s op de snelweg, de verstilde vlakte van het drassige Dwingelderveld

De geluidswal gezien vanaf de snelweg en vanuit het Dwingelderveld. 126 127 De geluidswal is Geluidswal A28 Spier een vanzelfsprekend

Geluidswal verbindt onderdeel van Een groot gebaar groot Een landschap en snelweg het bosgebied * Uitkijkpunt als recreatief knooppunt * Werk met werk: zandafgraving en natuurontwikkeling

Het uitkijkpunt heeft de vorm van een schapenkop.

Ten noorden van Spier is de wal In samenhang met de geluids­ bosrijker door de aanplant van wal ontwierp Parklaan ook lariksen en dennenbomen. een ecoduct. De overgang is Ter hoogte van de entree tot het niet haaks op de weg ge­plaatst, Dwingelderveld is een uitkijk- maar schuin. Zo maakt het punt gemaakt in de vorm van object onderdeel uit van het een cortenstalen schapenkop. landschap, en niet van de weg. Wie er vanaf de parkeerplaats naartoe wandelt, ervaart hoe Overigens zijn in dit project goed de geluidswal werkt. op slimme wijze verschillen­ Ondanks het zachte geraas van de werkzaamheden gecom- het autoverkeer lijkt de snelweg bineerd. Het zand voor de verder weg dan ooit. Het sub- geluidswal is bijvoorbeeld tiele ontwerp van de geluids- afkomstig uit een nabij ge- wal wekt de indruk dat bos en legen landbouwenclave die heideland aan de andere kant is afgegraven om de natuur- doorlopen. Op de uitkijktoren waarden van het Dwingelder- komen de twee contrasteren- veld te versterken. de werelden samen. Links de auto’s op snelweg, rechts de verstilde vlakte van het dras­ sige Dwingelderveld.

128 129 open Bedrijventerrein Buitenvaart II leefbaarheid landschap veengebied bedrijventerrein lintdorp Een groot gebaar groot Een Gespaard landschap

De planvorming nam jaren in bebouwing en dat is niet zon­- beslag, maar in Hoogeveen der reden. Hier ligt namelijk wordt inmiddels gebouwd aan het waardevolle weidegebied Bedrijventerrein bedrijventerrein Buitenvaart II, de Hollandsche Wijken, een Buitenvaart II

waar onder meer een auto­ afgegraven veengebied in een Borgen van landschap­ dealer en zuivelhandel DOC strak verkavelingspatroon van pe­lijke structuur en Kaas zijn gevestigd. De ellen- langgerekte sloten. De Lange- archeologische waarden lange procedure – de eerste dijk is de oude ontginnings­basis * Ambitieus beeld­ plannen stammen al uit 1999 van het dorp Hollandscheveld, kwaliteitsplan – heeft niet verhinderd dat de een achttiende-eeuwse neder- bouw van de splinternieuwe zetting voor veenarbeiders. werklocatie zorgvuldig is Door het opknippen van het aangepakt. In plaats van het bedrijventerrein komt de woon- 150 hectare grote terrein pal kwaliteit van dit lintdorp niet in naast de snelweg A37 en het het geding. bestaande Buitenvaart I aan te leggen, is de werklocatie Het geometrische ontwerp sluit opgeknipt in twee delen. naadloos aan bij het weidse Project Aanleg bedrijventerrein Het kleinste deel (dat deels landschap. Het terrein wordt via ge­reed is) ligt aan de snelweg, de verlengde Meester Cramer- Locatie terwijl het andere deel ten weg – die ook verdubbeld is en Hoogeveen zuiden van de Langedijk komt aangeplant met een bomenrij – Ontwerp te liggen. Het tussengelegen verbonden met de A37. 2000-2013 gebied blijft gevrijwaard van Realisatie Vanaf 2015

Oppervlakte 150 ha

Initiatiefnemer Gemeente Hoogeveen

Ontwerpers Bureau HOSPER, Adecs

Landschapstype Plan voor bedrijventerrein Buitenvaart II. Door het gebied op te knippen blijft Landschap van de het weidegebied Hollandsche Wijken gevrijwaard van bebouwing. Impressie van het veengebied: strakke verkaveling, lange sloten. Veenkoloniën 130 131 Oude Diep bij Hoogeveen Duurzaam De beek die weer beek werd Hoogeveen Drenthe

De opgaven waar iedereen over spreekt: de transitie naar duurzame energie, het inspelen op de gevolgen Landschappelijke inpassing van klimaatverandering, het zorg dragen voor de van duurzame energiebronnen ecologische kwaliteit. Ondanks de ruimte­lijke gevolgen Bouwen aan Drentse energie­ landschappen van deze vraagstukken is de ruimte­lijke weerslag van energiemaatregelen (windparken, zonnevelden) en klimaatadaptatie nog nauwelijks in het veld waar­ neembaar. Daarom in dit blok onder meer een studie naar hoe duurzame energiebronnen een plek kunnen krijgen in het Drentse landschap. En het waterber­ gings­project Oude Diep bij Hoogeveen, waar de logica van het oude beekdal in ere is hersteld. Inspiratie: maatregelen voor biodiversiteit Hoe meer soorten hoe beter Waterbergingsgebied Oude Diep beekherstel natuur recreatie waterberging De beek die weer waterzuivering Duurzaam Drenthe beek werd

Project Waterbergingsgebied in combinatie met waterzuivering en natuurontwikkeling

Locatie Hoogeveen

Ontwerp 2005

Realisatie 2006-2008

Oppervlakte 45 ha

Initiatiefnemers Gemeente Hoogeveen, Waterschap Reest en Wieden

Partners Provincie Drenthe, DLG, Agentschap NL

Landschapstype Esdorpenlandschap 134 135 Decennialang lag het Oude water langer wordt vastge­ Diep, aan de noordkant van houden. Daarmee wordt voor- Hoogeveen, kaarsrecht in het komen dat de inwoners van de landschap. De beek was in de stad Meppel in de laag­gelegen jaren zestig voor landbouw- zuidwesthoek van de provincie

Duurzaam Drenthe kundige doeleinden ‘genor- natte voeten krijgen. maliseerd’. Daar is sinds kort Daarnaast dient het project ook verandering in gekomen. Het een kwaliteitsdoel. In het beek- kanaal ligt er nog steeds, maar dal is een helofytenfilter aange- pal ernaast stroomt door het legd, waarmee overstortwater oorspronkelijke beekdal weer uit het Hoogeveense riool – dat een slingerende beek, die zich tot dan toe op vijvers in de na- met enorme meanders een bijgelegen woonwijk werd ge- weg door het landschap baant. loosd – en regenwater van het De nieuw gegraven beek industrieterrein De Wieken door – eigenlijk dus een ‘nieuw’ riet­stengels gezuiverd wordt. De teruggraven Oude Diep ligt pal naast de gekanaliseerde Oude Diep. In het helofytenfilter Oude Diep – zorgt vanwege de Het schone water stroomt via (onder) wordt water uit Hoogeveen op natuurlijke wijze gezuiverd. grote meanders dat in perio- de zogenoemde ‘spoorsloot’ in den van piekafvoer overtollig het Oude Diep.

Het Oude Diep baant zicht met enorme meanders door het landschap.

136 137 Waterbergingsgebied­ De ecologische waarde van Daarmee dient het project Oude Diep het gebied is vergroot. Er is ook een cultureel doel: velen Hoogeveen een broekbos geplant, er zijn wisten niet dat zich hier, bij

Duurzaam Drenthe Opgaven bundelen poelen gegraven en het gras- spoorlijn en industriegebied, * en rietland wordt extensief een oeroud beekdal bevindt. Inspelen op landschappelijke beheerd. Het herstelde beek- Door in te spelen op de land­ logica van beekdal dal is bovendien een populair schappelijke logica – water­ uitloopgebied voor honden­ opvang in een dal – is die bezitters en wandelaars. herkenbaarheid hersteld.

Het project dient een cultureel doel: velen wisten niet dat zich hier een oeroud beekdal bevindt

138 139 Landschappelijke inpassing van zonneparken duurzame energiebronnen windmolens inpassing klimaat duurzaamheid

Duurzaam Drenthe energietransitie landschapsbouw Bouwen aan Drentse biomassa energielandschappen

Op verzoek van de provincie aanwezigheid van een fijnma- Drenthe onderzochten de zige beplantingsstructuur en landschaps­architecten van het de historische gemeenschaps- Amersfoortse bureau H+N+S zin, voor eigen gebruik energie hoe het duurzaam opwekken worden opgewekt. Denk aan van energie op zorgvuldige de plaatsing van dorpsmolens wijze een plek kan krijgen in in de beekdalen – met nieuwe het Drentse landschap. Anders beplanting dichtbij het stand- gezegd: hoe zorgen we ervoor punt van de ‘waarnemer’ – of dat ondanks de komst van aan clusters van dorpsmolens bijvoorbeeld windturbines, de in het jonge ontginningen- aanplant van biomassa of de landschap, op enige afstand Project aanleg van zonneparken Dren- van de omliggende dorpen. Studie naar de inpassing the nog Drenthe blijft? Hoe De landschapsarchitecten van van duurzame energie­­ bronnen in het Drentse voorkom je dat kenmerkende H+N+S hebben oog voor detail. landschap landschappen door de komst Zo schrijven zij dat het molens van energieopwekkers veran- van hetzelfde type moeten Ontwerp 2017 deren in industriële gebieden? zijn, dat overige objecten in de En zijn ‘slimme’ combinaties mastvoet geïntegreerd moeten Initiatiefnemer Provincie Drenthe met andere functies en op- worden en dat de molens syn- gaven denkbaar? De studie chroon moeten draaien. Ontwerper is geen beleid, maar vooral De Hondsrug kan vanwege de H+N+S Landschaps­ architecten bedoeld als inspiratiebron. vele natuurgebieden uitgroei- In de studie worden drie land- en tot een klimaatlandschap Landschapstype Esdorpenlandschap, schappelijke eenheden onder- waar bijvoorbeeld maatrege- wegdorpenlandschap, scheiden. Op het Drents Pla- len voor waterberging en tegen landschap van de teau kan, onder meer door de verdroging worden genomen. Veenkoloniën 140 141 Hoe zorgen we dat ondanks de komst van windturbines, de aanplant van biomassa en de aanleg van zonneparken Drenthe nog Drenthe blijft?

142 143 De plaatsing van zonnevelden kwaliteit zorgen. Voor het kan hiermee samengaan, mits landbouwlandschap van de Energie­ ze aan de ‘achterkanten’ van Veenkoloniën tot slot pleiten landschappen het landschap worden ge- de ontwerpers van H+N+S voor Drenthe plaatst en niet zichtbaar zijn een omslag naar een biobased

Duurzaam Drenthe Principes voor land­ vanaf de weg of vanuit de wo- agro-economie. schappelijke inpassing ningen. Vanuit dit idee bieden Opvallend aan de studie is dat * de flanken van het Hunzedal of de energie-installaties gezien Combinaties met de achterzijdes van lintdorpen worden als instrumenten voor andere opgaven mogelijkheden, maar zonne- landschapsbouw. De dorpsmo- * Energiewinning als velden kunnen ook als nieuwe lens in het esdorpenlandschap landschapsbouw landschappelijke iconen voor kunnen samengaan met nieuwe beplanting, waardoor verdwe- nen structuren in het coulissen- landschap weer zichtbaar wor- den. De aanplant van biomassa In het esdorpenlandschap kan nieuwe beplanting om een dorpsmolen te maskeren, verdwenen struc- zorgt voor het herstel van es- en turen weer zichtbaar maken. Dit is een vorm van landschapsbouw waarmee het coulisselandschap ontwikkeld kan worden. beekdalranden en houtwallen. Nieuwe molens op de Hondsrug kunnen leiden tot de aanleg van zogenoemde ‘windbossen’ en zonnevelden kunnen in het na- tuurgebied Bargerveen de groei Woeste grond Esdorp Beekdal van het hoogveen bevorderen.

Zonnevelden kunnen met tal van Woeste grond Jonge ontginning Escomplex Esdorp functies gecombineerd worden. Zoals een geluidswal, parkeren, waterberging, natuurbeheer, Principes voor het plaatsen van windmolens. Een enkele molen zet je aan de beekdalrand, met nieuwe beplanting dicht- de huisvesting van dieren of bij het standpunt van de waarnemer. Een cluster van molens staat in het landschap van de jonge ontginningen op enige windenergie. afstand van de dorpen.

144 145 houtwallen nestkasten halfbestrating bloemrijke grasmengsels groene daken Duurzaam Drenthe

Inspiratie: maatregelen voor biodiversiteit Hoe meer soorten hoe beter

De biodiversiteit staat onder inzaaien van bloemrijke gras- Veel houtwallen, singels, druk, niet alleen in natuur­ge­ mengsels langs wegen en sloten en hagen – voor vogels, bieden, maar ook daarbuiten. paden, op bedrijventerreinen zoogdieren en insecten van Het gaat om zoogdieren, en op particuliere gronden. belang – zijn door schaalver- vogels, insecten en planten. Dit is goed voor bijen, vlinders groting verloren gegaan. Dit is Niet voor niets presenteerde en tal van andere planten en niet alleen schadelijk voor de een samenwerkingsverband­ dieren. Bovendien draagt het biodiversiteit, maar ook voor van uiteenlopende organisaties bij aan een plezierige leefom- de herkenbaarheid van het – waaronder ­boeren, natuur­ geving. Het is belangrijk om landschap. Het terugbrengen organisaties, onderzoekers en inheemse soorten te gebrui- van bepalende landschaps- de Rabobank – eind 2018 het ken, die passen bij de terrein­ structuren en de aanplant van Deltaplan Biodiversiteit. Dit omstandigheden – schraal of bomen en struiken, zoals mei- grootse gebaar is meer dan voedselrijk, droog of nat. Het doorn, lijsterbes, sleedoorn en nood­zake­lijk. In lopende pro­ op ecologische wijze beheren braam, leveren niet alleen een jecten zijn relatief gemakkelijke van openbaar groen, bermen bijdrage aan een gevarieerd en uitvoerbare ingrepen denk- en taluds – binnen en buiten landschap, maar zorgen ook baar om de soortenrijkdom in de bebouwde kom – zorgt dat verdwenen soorten terug- stad en land te versterken. eveneens voor een versterking keren. Nieuw zijn de voedsel- Een bekend voorbeeld is het van de biodiversiteit. bossen waar natuur en het 146 147 Duurzaam Drenthe

Groene daken en halfverharding zijn goede maatregelen om de soortenrijk- dom te vergroten.

Een bloeiende berm langs de N34 bij Gasselte. Foto’s: Hans Dekker

telen van eet­bare gewassen duurzaamheidsdoelstellingen muizen. Kleine aanpassingen worden beperkt. Plaats lam- den gebruikt, bijvoorbeeld in profiteren van een ruime hand in hand gaan. op het gebied van waterber­ aan spouwmuren, dakpannen pen bijvoorbeeld alleen waar tuinen of op parkeerplaatsen. aanwezigheid van inheemse Een efficiënte manier om de ging, warmte-­isolatie en ver- en dakgoten creëren nieuwe dit echt nodig is, en signalering De openingen tussen de stenen planten. biodiversiteit te vergroten is koeling. kansen voor vleermuizen, kan ook met reflectoren. Zorg bieden ruimte aan straatgras, het vergroenen van daken. gierzwaluwen en huismussen. dat buitenverlichting automa­ weegbree, paarse dovenetel Natuurlijke begroeiing op Door de steeds betere iso­la­tie Het is geen nieuws dat kunst- tisch uitgaat als deze niet en klein kruiskruid, en zorgen hoogte – met zaden en insec- van huizen is het voor diersoor- licht een verstorend effect nodig is en verlicht gebouwen voor een betere infiltratie van ten – biedt vogels voedsel, ten lastiger om te nestelen. heeft op vleermuizen en andere van boven naar beneden en regenwater. De planten zorgen nestgelegenheid en een toe- Nestkasten – ingemetseld of nachtdieren. Door verstandig niet van onder naar boven. voor zaden en de komst van vluchtsoord. Daarnaast leveren aan de gevel – scheppen moge- met verlichting om te gaan Waar verharding niet nodig insecten, en die dienen weer als groene daken een bijdrage aan lijkheden voor vogels en vleer- kunnen negatieve effecten is, kan halfbestrating wor- voedsel voor vogels. Veel vogels

148 149 Landgoed Scholtenszathe Nieuwe Warmte en geborgenheid in een Garminge weids en streng landschap Klazienaveen- Noord Weiteveen boeren Boerenerf in Garminge Zoals het hoort De agrarische sector staat voor uiteenlopende uitdagingen. Boerenbedrijven moeten niet alleen verduurzamen – met het oog op het tegengaan van klimaatverandering of het invoeren van een dier­ vriendelijker bedrijfsvoering –, de economische omstandigheden vereisen tegelijkertijd dat agrariërs nieuwe wegen bewandelen. Dat kan verbreding zijn, uit­brei­ding, de toepassing van nieuwe techno­logieën of schaalvergroting. Al deze ontwikkelingen hebben ruimtelijke consequenties. In dit hoofdstuk drie voor­ lopers die op voorbeeldige wijze vorm hebben gege­ ven aan de landschappelijke verschijningsvorm van hun project of koerswijziging. De akkerbouwer die een

Schaapskooi Weiteveen landgoed startte, het boerengezin dat mooie stallen Verzonken in het landschap, bouwde, de nieuwe schaapskooi die ingebed werd in rijzend uit het veen het landschap. Landgoed Scholtenszathe Warmte en geborgenheid Nieuwe boeren in een weids en streng landschap

Project Transformatie akkerbouwbedrijf tot multifunctioneel landgoed

Locatie Klazienaveen-Noord

Oppervlakte 1100 ha

Initiatiefnemers Landgoed Scholtenszathe bv (voorheen Maatschappij Klazienaveen)

Ontwerper Eelerwoude

Landschapstype Landschap van de Veenkoloniën 152 153 leegte verbreding akkerbouw landgoed bos veenontginning Nieuwe boeren toekomstperspectief

Het wekt enige verbazing om worpen in de stijl van een tra- zathe, vernoemd naar land- in het lege, soms gure land van ditioneel landhuis. Het kanaal bouwindustrieel Willem Albert de Veenkoloniën een gemengd zelf doet denken aan een grand Scholten die hier in de negen- bos aan te treffen, compleet canal in renaissancestijl. tiende eeuw een akkerbouw- met lanen, wandel­paden en Het gebied rondom het lang- bedrijf begon. Het landgoed zichtassen. En er is meer: op de gerekte lintdorp Klazienaveen-­ is nog altijd de thuishaven van kop van het Scholtenskanaal Noord draagt sinds 1998 de een modern boerenbedrijf, staat een grote woning, ont- naam Landgoed Scholtens- dat in handen is van Scholtens

nazaten. Op de akkers tussen De optie om het agrarische land de bosvakken worden onder de status van landgoed te geven meer frietaardappelen, suiker- – in juridische termen ‘gerang- bieten, koolzaad, plantuien, schikt onder de Natuurschoon­ maanzaad en wintergerst wet’ – bleek een antwoord verbouwd. op beide vraagstukken. De 80 hectare kon in bezit blijven, de Het idee om een landgoed gronden werden vrijgesteld van te stichten ontstond uit pure successierechten – met het oog noodzaak. Eind jaren negen- op vererving een aantrekkelijk tig had het akkerbouwbe- vooruitzicht – en voor de hec- drijf – toen nog Maatschappij tares die voor de aanleg van Klaziena­veen geheten – te natuur uit productie werden maken met lage rendementen. genomen ontving het bedrijf Bovendien kwam in diezelfde compensatiegelden. periode een claim van de over- De status van landgoed vergt heid op tafel om 80 hec­tare ingrijpende landschappelijke in te richten als ecologische aanpassingen. Dertig procent verbindingszone. van het eigendom – in dit geval

De nieuwe woning op de kop van het Scholtenskanaal is ontworpen in de stijl van een traditioneel landhuis. 154 155 Het Scholtenskanaal doet denken aan een grand

Nieuwe boeren canal in renaissancestijl

156 157 300 hectare – moet worden slag. De belangrijkste betreft terbos zijn 1,8 miljoen bomen ingeplant met bos. Daarnaast de locatie van het nieuwe bos. geplant, waaronder berken, zijn wandelpaden nodig, want De initiatiefnemers hadden een eiken en populieren. Daarnaast landgoederen zijn voor een voorkeur voor bosaanplant aan is 45 hectare land ingericht als

Nieuwe boeren groot deel openbaar toeganke­ de oostzijde – waar de gronden zogenoemde ‘buffernatuur’. lijk. Perceelsgrenzen, die per langs de gekanaliseerde Runde De oude ontginningsstructuur stuk niet groter mogen zijn dan een stuk armer zijn – maar de – waarlangs het veengebied 20 hectare, moeten worden ge- overheid wilde dat de nieuwe door de eeuwen heen is afge- markeerd met houtopstanden. natuur een bufferzone zou graven – bleek uitermate vormen tussen de akkerlanden geschikt voor de toevoeging Aan het landgoedontwerp voor en het al bestaande, aan de van klassieke landgoedele- Scholtenszathe liggen politieke, westzijde gelegen Oosterbos. menten. In de rechte bosvak- financiële en bedrijfsmatige En zo geschiedde: tussen het ken zijn de ontginningslijnen Scholtenskanaal en het Oos- Landgoed Scholtenszathe is nog altijd de randvoorwaarden ten grond- ingezet voor bomenlanen, thuisbasis van een akkerbouwbedrijf.

In het oostelijk deel overheerst de lege weidsheid, de akkers strekken zich uit tot aan de horizon, de randen zijn beplant met hagen

158 159 Directeur Frans Nevels: ‘Met het landgoed voet­paden en zichtassen. Regelmatig worden schoolklas- hebben we diversiteit aangebracht in een Het kanaal, waarover de turf sen ontvangen om kinderen werd afgevoerd, en de oude weg­wijs te maken in het reilen Landgoed eentonig landschap’ Scholtenszathe ontsluitingsweg door het dorp en zeilen van een boerenbedrijf.

Nieuwe boeren vormen de hoofdas, als ware De laatste jaren domineert duur- Landgoedontwikkeling het de oprijlaan van het nieuwe zaamheid de agenda. Er wordt als toekomstperspectief landgoed. Aan het einde van zuinig omgesprongen met * Contrast tussen besloten deze as staat het hoofdhuis, in chemische gewasbeschermings- landgoed en open Veen­ 2011 gebouwd door de achter- middelen en in 2014 zijn op de koloniën kleinzoon van Willem Albert daken van de schuren 4600 * Scholten. Halverwege staan de zonne­panelen geplaatst. Op dit Verbreding akkerbouw­ imposante gebouwen van het moment wordt verkend hoe de bedrijf akkerbouwbedrijf, in het zuiden verduurzaming kan worden * Recreatiegebied de woonhuizen van Klaziena- doorgezet, zodat het landgoed veen-Noord. Op de kruising met ook op lange termijn toekomst- de oost-west­gelegen Verlengde bestendig is. Splitting staat de oude Veen- kerk. De familie Scholten liet dit De keuze voor een landgoed in rijksmonument in 1922 bouwen het hart van de Veenkoloniën – het onderstreept de band met doet vanuit landschappelijk Klazienaveen en het landschap. oogpunt vreemd aan – of zoals Het oostelijke deel van het land­- een buurtbewoner in de begin- goed, waar ook nog een klein tijd zei: ‘Wat doen al die bomen hoogveengebied ligt, over- hier?’ Inmiddels staan de kwa­- heerst de lege weidsheid. De litei­ten van Scholtenszathe akkers strekken zich uit tot buiten kijf. In de woorden van aan de horizon, de randen zijn directeur Frans Nevels: ‘Met het beplant met hagen. landgoed hebben we diversiteit aangebracht in een eentonig Waar in de beginjaren de combi- landschap. Het samenspel van natie van natuur en landbouw landgoed en omgeving werkt soms tot spanning leidde, is het – Scholtenszathe brengt op een bedrijf zich door de jaren heen gebiedseigen manier warmte en meer en meer als landgoed geborgenheid in een leeg en gaan gedragen. Dat uit zich in streng landschap.’ een verbreding van de activitei- ten. Door de bossen lopen Hereford runderen waarvan het vlees als streekproduct wordt verkocht. Het aantal wande- laars en fietsers dat het gebied bezoekt neemt toe en de door De oude ontginningstructuur is geschikt voor het toevoegen van klassieke landgoedelementen, Scholtenszathe georganiseerde zoals vakken met gemengd bos, lanen en zichtassen. boswandelingen zijn populair. 160 161 Nieuw boerenerf in Garminge duurzaam erf biologisch stallen Nieuwe boeren Zoals het inpassing melkveehouderij hoort

De gevel van de stal is bekleed met hout.

Tussen alle gebouwen met ontwerp. Beide ingrepen – de damwandconstructies vallen houten gevels, de landschaps- de veestallen aan de Schapen­- wal – zijn het gevolg van de dijk in Garminge extra op. De wijze waarop de familie Boer Project Nieuw boerenerf gevels van de twee bouwwer- haar biologische boerenbedrijf ken zijn, net als de gevel van runt. Locatie Garminge de boerderijwoning, bekleed met hout. De betonnen wand Toen ze in 2008 naar deze Realisatie van de buitenste stal is gemas- nieuwe huiskavel verhuisden 2007-2008 keerd met een groene land- – renovatie van de oude boer- Oppervlakte schapswal – van een afstand derij even verderop bracht 1,5 ha lijkt het alsof de stal verzonken geen uitbreidingsmogelijk­ Initiatiefnemer in het landschap ligt. heden met zich mee – wisten Familie Boer Deze voorbeeldige inpassing Jaap en Anke Boer precies wat Ontwerpers van een nieuw boerenerf is ze wilden. Of eigenlijk: wat ze DLV, A. de Boer niet het gevolg van een spe- niet wilden. Het erf moest van­- Landschapstype ciale aanpak of een vernuftig zelfsprekend zijn, een natuur- Esdorpenlandschap 162 163 Door het zorgvuldige ontwerp gaat het boerenerf van de familie Boer mooi op in het landschap. Cruciaal is de landschapswal – het lijkt alsof de stal verzonken in het landschap ligt.

Nieuw boerenerf Garminge Bescheiden aanpak * Simpele ingrepen en lijk karakter krijgen. Dat ver­- Het huis wordt verwarmd op. Hun oude erf hebben materialen taalde zich naast de houten via een ingenieus systeem ze ontwikkeld tot een woon- gevels en de wal – als idee waarmee door 1,5 kilometer locatie met vier vrijstaande ontstaan toen voor de bouw buis­leiding warmte wordt ont- en vier starterswoningen. Ook van de stallen een enorme trokken aan de door de koeien hier geldt de rechttoe-recht- hoeveelheid leem vrijkwam geproduceerde mest. De zon­- aan-aanpak: de huizen zijn – in open en simpele prefab- nepanelen op het dak zijn ontworpen in de stijl van de stallen voor de koeien (in zwart – blauw met aluminium boerenschuur en het openbaar plaats van modern en high randen zou alleen maar opval- groen wordt in samenspraak tech). Plus een rij van populie- len. Voor de toekomst wordt met de bewoners aangelegd. ren aan de achterzijde, een gedacht aan een voedselbos Of zoals Jaap en Anke Boer Het erf moest vanzelfsprekend zijn, on­bestraat voorterrein en een op het erf. zeggen: ‘Zo hoort het nu een natuurlijk karakter krijgen tuin voor planten die elders De agrarisch ondernemers eenmaal.’ overbodig waren geraakt. hebben nog een tweede pet 164 165 Schaapskooi in Weiteveen

Nieuwe boeren Verzonken in het landschap, rijzend uit het veen

Project Nieuwbouw schaapskooi en aanleg toeristisch knooppunt

Locatie Weiteveen

Ontwerp 2014-2016

Realisatie 2017-2018

Initiatiefnemers Schaapsherder Luuc Bos, Staatsbosbeheer, provincie Drenthe

Partners Prolander, Bestuurs- commissie Bargerveen- Schoonebeek, Interreg, gemeente Emmen

Ontwerpers Daad Architecten, Prolander (landschaps- ontwerp), Witteveen en Bos (uitwerking)

Landschapstype Landschap van de Veenkoloniën 166 167 Aan de rand van de provincie, De inzet van schapen is ken- hoger gelegen­ zandkop, aan ten oosten van het dorpje merkend voor Drenthe. De de noordelijke dorpsrand van Weiteveen en vlakbij de Duitse grazende kuddes zorgen dat Weiteveen, was ruimte voor grens, doorkruist herder Luuc opgaande beplanting – zoals een grotere schapenstal, een

Nieuwe boeren Bos met zijn schaapskudde de heide en veenflora – geen tweede stal voor rundvee, een heide van het ondoordringbare kans maakt. In de potstallen schuur en een woning. Voor Bargerveen. Dit 2100 hectare wordt hun mest verzameld en de provincie, die optrad als grote veenland bleef meren- vermeerderd, om vervolgens opdracht­gever, was de ver- deels gevrijwaard van de groot- gebruikt te worden op de land- huizing van Bos en zijn kudde schalige turfwinning waarmee bouwgronden in de omgeving. aanleiding om de nieuwe grote delen van Oost-Drenthe Omdat de kudde van herder locatie in te richten als toeris­ zijn afgegraven. Nu wordt het Bos – bestaande uit Schoone- tisch knooppunt. Concreet gekoesterd als natuurreservaat, beeker schapen – werd uitge­- betekende dit de aanleg van een plek waar het veen nog breid tot 1000 dieren, ont- parkeerplaatsen, paden en ‘leeft en trilt’, en stilte en leegte stond de noodzaak van een informatieborden en de bouw de boventoon voeren. nieuw onderkomen. Op een van een theehuis.

Naast de schaapskooi is een theehuis gerealiseerd. Eveneens half begraven in de grond, maar met moderne materialen zoals glas en aluminium kozijnen. Onder de schaapsdrift waarover de schapen vanuit de schaapskooi naar het Bargerveen lopen.

Een schilderij van Vincent van Gogh van Drentse plaggenhutten diende als inspiratie voor het ontwerp van de schaapskooi.

168 169 Het ensemble van de schaapskooi doet denken aan uit het landschap oprijzende plaggenhutten die hier in vroeger tijden stonden

heide potstal natuurbeheer toeristisch knooppunt hoogveen

170 171 Schaapskooi Weiteveen Functiemenging *

Nieuwe boeren Eigentijds, maar landschappelijk ontwerp * Toeristische attractie * Typisch Drentse functie

gebouwen – twee stallen, sparing in het grondlichaam schuur, woning – zijn in deze – zoals ook vroeger schaaps- heuvel geïntegreerd waardoor driften verdiept in het land- het grasland tot op de daken schap lagen, ingebed tussen doorloopt. houtwallen en esgronden. Het Van een afstand doet het en- theehuis ligt net als de stallen semble denken aan de uit het half begraven in de heuvel. Aan landschap oprijzende plag- de achterzijde lopen bezoekers genhutten die hier in vroeger via het oplopende landschap tijden stonden. De gebouwen naar een uitzichtterras op het zijn ten opzichte van elkaar grasdak. De vormgeving van in rechte hoeken geplaatst, het gebouw is strak met veel voortbordurend op de recht­ glas en aluminium kozijnen. lijnige structuur van het omlig- gende ontginningslandschap. Naast de schaapskooi is een waterbuffer aangelegd waar- Over het oplopende grond- mee de waterstand in het

De schaapskooi is een trekpleister voor lichaam kunnen bezoekers natte veengebied op peil wordt jong en oud. Herder Bos is gesteld op zijn door openingen in de daken gehouden. Ondoordringbare privacy en wil ongestoord op via loopbruggen de stallen keileem zorgt ervoor dat het zijn erf kunnen werken. Hij betreden. Van bovenaf hebben water niet doorsijpelt naar het verlangde dan ook enige schei- ze een goed overzicht, terwijl dorp. De inwoners van Weite- ding tussen de schaapskooi en onder hen de dieren en de veen houden droge voeten. het theehuis. Deze praktische herder rustig hun gang gaan. overweging, in combinatie met Op de steile dakdelen die niet de schaalsprong die Bos met onder de grond liggen zijn zijn bedrijf doormaakte, was zonnepanelen geplaatst. aanleiding voor het ontwerp Op enige afstand van de van een eigentijds erf. schaapskooi ligt het nieuwe Om de scheiding tussen publiek theehuis, vlak aan de brede en privé te markeren is het erf schaapsdrift waarover de van Bos in een grondlichaam schapen van en naar de heide ­ geplaatst. De omliggende lopen. Deze route is een uit- 172 173 Maker van Drenthe Henry Schepers is voorzitter van Dorpsbelangen Weiteveen

‘De schaapskooi is een trekpleister’

‘De komst van de schaapskooi en het en een Driekoningenloop – kunnen theehuis is voor een klein dorp als bezoekers van de schaapskooi parkeren Weiteveen een grote verandering. Het bij het veenloopcentrum en van daaruit is dan ook niet meer dan normaal dat te voet hun weg vervolgen. Bijkomend ik vanaf het begin in een zogenoemd voordeel is dat recreanten – de schaaps­ “bufferoverleg” de belangen van het kooi is immers een trekpleister – op die dorp heb kunnen behartigen. Ik moet manier ook Weiteveen zelf aandoen. zeggen dat dit goed gelukt is, en dat er Dat is goed voor de plaatselijke horeca gedurende het planproces goed naar en de middenstand. onze ideeën is geluisterd. Zo spraken ‘De Weiteveners zijn enorm trots op het we mee over de ontsluiting van het project. Dat blijkt wel uit het feit dat er recreatieve knooppunt en de aanslui­ geen enkele zienswijze op het plan is ting op het dorp. Bovendien hadden we ingediend, tamelijk bijzonder voor zo’n specifieke wensen. We wilden graag dat grote ingreep. De mensen zijn blij met de schaapskooi onderdeel werd van een het ontwerp, de wijze waarop de gebou­ ommetje door het dorp, en dat bestaan­ wen opgaan in het landschap is ronduit de fietspaden verbeterd zouden worden. prachtig. De opening door de koning Aan beide suggesties is gehoor gegeven. was een kers op de taart.’ Bovendien mocht de nieuwe natuur niet leiden tot wateroverlast. Een watergang heeft de waterhuishouding verbeterd. ‘Een belangrijk aspect was de samen­ hang met het veenloopcentrum, dat ge­ vestigd is in de voormalige pastorie en wandelingen door het Bargerveen orga­ niseert. Vanaf het begin heb ik gezegd dat de schaapskooi en het theehuis de potentie van het veenloopcentrum moe­ ten benutten. Dat gebeurt nu ook. Naast gezamenlijke activiteiten – de schaaps­ kooi en het centrum organiseerden in de kerstvakantie een levende kerststal

174 175 Peest VAM-berg in Wijster Drenthe Picknicken en fietsen op een oude vuilstort Exloo Wijster vakantieland Natuurpoort Noordsche Veld Spelen en leren in een historisch In een recente studie naar de Drentse vrijetijds­econo­ mozaïek mie schrijven de landschapsarchitecten van bureau Lama dat de provincie kampt met een gedateerd imago over ontspanning en verblijfs­recreatie. Daarom in dit hoofdstuk projecten die dat beeld doorbreken. De vakantiewoningen bij Exloo, op de grens van Hondsrug en Veenkoloniën, breken met het traditio­ nele idee van het vakantiepark als gesloten enclave. En de inge­bruikname van een voormalige vuilstort als fietsheuvel, is een geslaagde poging om het recrea­ tieve aanbod in Drenthe van nieuw bloed te voorzien.

Vakantievilla’s in Exloo Zonder hekken, vrij in het landschap VAM-berg in Wijster Picknicken en Drenthe vakantieland fietsen op een oude vuilstort

Project Herontwikkeling stortlocatie tot recreatiegebied

Locatie Wijster

Ontwerp 2017-2019

Realisatie 2017-2022

Initiatiefnemers Attero, provincie Drenthe, Afvalzorg Assendelft

industrie Partners Het Drentse Landschap, heuvel fietsen gemeente Midden-Drenthe vuilstort Ontwerpers recreatie Provincie Drenthe attractie (fietsparcours), Rob Aben contrast Landschapsarchitectuur (landschapsplan), Tracks & Trails (mountainbikeroute)

Landschapstype Esdorpen- en beekdallandschap 178 179 Oude mannetjes op blitse naar de inmiddels opgeheven De aanleiding voor het project is Door het ophogen bereikt de racefietsen zwoegen omhoog, Vuil Afvoer Maatschappij. De tweeledig. Door de afname van VAM-berg een hoogte van 63 twee tieners op mountainbikes routes, waaronder een kassei- stortvuil en de focus van Attero meter. Het bracht de provincie snellen over het asfalt naar enstrook (in Drenthe ‘flinten’ op recycling en her­ge­bruik, zal op het idee om het project ­ beneden. Welkom op de ‘Col genoemd) met een gemiddeld een groot deel van de VAM-berg ‘Dak van Drenthe’ te starten, du Vam’, een heuse wielerberg stijgingspercentage van 10 op termijn gesloten worden – het een recreatieve attractie op

Drenthe vakantieland in het hart van het Drentse tot 15 procent, zijn onderdeel deel waar de wieler­routes liggen het hoogste punt van Noord- esdorpenlandschap. van een groter project om het is al niet meer in gebruik. De stort­- Nederland met 12 kilometer De fietsroutes liggen op de vuilstortgebied – inmiddels plaats wordt opgehoogd met zo­- aan mountainbikeroutes, pick- hellingen van een voormalige eigendom van afvalverwerker genoemd bodem­as, het residu dat nickplaatsen, speelplekken en vuilstortlocatie – in de volks- Attero – de komende jaren om overblijft na het vuilverbrandings- uitkijkpunten. mond VAM-berg genoemd, te toveren tot recreatiegebied. proces.

De vuilstort bij Wijster staat al bekend als ‘Col du Vam’.

Ontwerp en impressie voor het ‘Dak van Drenthe’. De attractie op het hoogste punt van Drenthe bestaat uit picknickplaatsen, speelplekken, uitkijkpunten en 12 kilometer aan fietsroutes.

180 181 Wie bovenop staat kan niet om de vuilverbrandings­ installatie heen. Tegelijkertijd biedt de VAM-berg zicht op de velden en bossen in het beekdal van het Oude Diep Drenthe Vakantieland

Aan de ene kant de industrie van vuil- verwerker Attero, aan de andere kant de bossen.

182 183 Het Dak van Drenthe, dat in velden en bossen in het beek- onderstrepen de grootsheid 2022 klaar moet zijn, is vorm- dal van het Oude Diep en de es van de heuvel en het omliggen- VAM-berg gegeven als een dijklichaam van Drijber. de landschap. Wijster van 800 meter lang en 150 In het ontwerp is het karakter Voor het materiaalgebruik Hoogste punt van Drenthe meter breed dat als buffer van de berg als een gebieds- is aansluiting gezocht bij de * dient tussen het industriële vreemd element benadrukt. industriële aard van de plek. Plek voor recycling Drenthe vakantieland terrein van de afvalverwerking De landschappelijke inrich­ting Meubilair, bewegwijzering, * Unieke combinatie van en het natuurlijke landschap bestaat uit grote plantvakken toegangstrap en bestrating natuur en industrie aan de oostzijde. Daarmee van bloeiende heesters, en worden zoveel mogelijk ver- * wordt de werkelijkheid niet daartussen ruige en bloemrijke vaardigd met gerecyclede ma- Recreatieve attractie mooier gemaakt dan zij is. Wie grasvlakken en schapenweides terialen uit de omgeving. In het bovenop staat kan niet om de – een combinatie die niet gauw mountainbikeparcours is plek vuilverbrandingsinstallatie in Drenthe te vinden is. Het voor afgedankte objecten uit van Attero heen. Tegelijkertijd wilde karakter en de afwisse- de Atterofabriek, zoals meta- biedt de VAM-berg zicht op de ling tussen dicht en halfopen, len buizen en zeeftrommels.

De nieuwe kasseienstrook, in Drenthe ‘flinten’ genoemd.

Op de VAM-berg staat een paviljoen met een tentoonstelling over het project.

184 185 Natuurpoort Noordsche Veld landschap Spelen en leren in een IJzertijd natuur educatie archeologie Drenthe vakantieland Drenthe Vakantieland cultuurhistorie recreatie historisch mozaïek raatstructuur

Het natuurgebied Noordsche De cultuurhistorische en Veld, even ten oosten van Norg, landschappelijke kwaliteiten krijgt een zogenoemde recre- zijn als uitgangspunt geno- atieve poort. Op de plek waar men voor de inrichting van Project nu al parkeerplekken liggen en het knooppunt, en dan met Inrichting van recrea­tief knooppunt fiets- en wandelroutes starten, name de omgeving waar een bij archeologisch wordt gewerkt aan de bouw van omvangrijk buitenprogramma monument een informatiecentrum, een (biologisch akkertjes, wandel- Locatie winkeltje, een theehuis, een paden, speelnatuur) een plek Peest beheerkantoor van Staatsbos- moet krijgen. Hier is gebruik- Ontwerp beheer (dat het terrein in eigen- gemaakt van de zogenoemde 2016 dom heeft) en een zogenoemd raatstructuren, sporen van Realisatie ‘speelerf’. Daar maken kinderen een eeuwenoud cultuurland- Vanaf 2018 spelenderwijs kennis met de schap, bestaande uit drie- en

ecologie en de geschiedenis van viersprongen, oude en nieuwe Oppervlakte 10 ha de plek. Het natuurgebied is ontginningen en lage walletjes een archeologisch monu­ment die de percelen van elkaar Initiatiefnemers Staatsbosbeheer, waar sporen uit de ijzertijd te scheiden. Op de grond is de Natuur- en landschaps­ vinden zijn, zoals raatakkers raatstructuur niet zichtbaar, boerderij Noordsche en eeuwenoude karrensporen. maar op hoogtekaarten en Veld

Bovendien is het een knoop- met drones is het cultuurhis- Ontwerpers punt van landschappen: nage- torische reliëf wel degelijk Studio NOA, noeg alle Drentse landschaps- herkenbaar. Eelerwoude typen liggen binnen een straal In het inrichtingsplan is de Landschapstype van vijf kilometer. raatstructuur niet letterlijk Esdorpenlandschap 186 187

Foto: Staatsbosbeheer Natuurpoort Noordsche Veld

Inspiratie uit de ondergrond * Natuur en recreatie hand in hand

Ontwerp voor de recreatieve poort. Ontwerp van het erf. Onder: architectonische principes voor de bebouwing.

gekopieerd, maar wordt een geïnspireerd op het archetype mozaïek met walletjes aan­ van de Drentse boerderij – dat gebracht dat doet denken aan wil zeggen: meerdere functies de Celtic fields uit vervlogen onder één dak en een open tijden. Het erf zelf – waar de relatie met de omliggende Primitieve hutboerderij Ensembleboerderij bebouwing gesitueerd is – natuur. krijgt een ‘losse’ inrichting, met zichtlijnen richting het veld met raatstructuren, Schuurboerderij Landschapsboerderij schapenpaadjes, bomenrijen en halfverharding. De archi- tectuur van de gebouwen is

188 189 Vakantievilla’s in Exloo Zonder hekken,

Drenthe vakantieland vrij in het landschap

Project Bouw van 180 vakantie- villa’s (30 reeds in aanbouw)

Locatie Drie vakantievilla’s zijn al gereed. Exloo Ontwerp 2017

Realisatie Net buiten het dorp Exloo, In tegenstelling tot andere Vanaf 2018 omgeving precies op de overgang van vakantieparken is het land- Hondsrug Initiatiefnemer vakantiepark de bosrijke Hondsrug en de schap hier niet buiten de Kontour Vastgoed recreatie uitgestrekte landbouwgronden hekken gehouden. Sterker landschap Partner van de Veenkoloniën, staan nog, hekken ontbreken en de geen hekken NL Greenlabel Veenkoloniën drie houten vakantievilla’s. woningen zijn volledig onder-

Het zijn de eerste van dertig deel gemaakt van de omge- Ontwerper Dijk&co Land­schaps­ vakantiewoningen die op deze ving. Dat zit ’m niet ­al­leen in architectuur locatie in aanbouw zijn. Op de het fraaie uitzicht over het dal Landschapstype lange termijn zal het project van de Hunze, maar ook in de Esdorpenlandschap, met de naam Puur Exloo 180 inbedding in het bosland- landschap van de vakantiewoningen­ tellen. schap. Veenkoloniën 190 191 De architectuur is Drents, maar eigentijds – dus veel hout, donkere kleuren en rieten kappen, maar ook glas

192 193 Paden slingeren tussen de Met het project onderscheiden woningen door; aan de achter­ de initiatiefnemers zich van Vakantievilla's zijde kunnen bewoners direct andere aanbieders. Het publiek Exloo het werelderfgoed van Geopark van Puur Exloo komt niet voor Geen enclave De Hondsrug in. de bekende vakantiepark­for­ * De woningen zelf refereren aan mule, en al helemaal niet voor Unieke positie op Drenthe vakantieland Oostenrijkse chalets die half de het zwembad met de grote glij­- landschapsovergang heuvel in steken. De architectuur baan. Bezoekers komen voor is Drents, maar eigentijds – dus een persoonlijke en landschap- veel hout, donkere kleuren en rie- pelijke ervaring, waarbij de ten kappen, maar ook veel glas. omgeving centraal staat.

De villa’s staan op de overgang van de Hondsrug naar de Veenkoloniën en hebben vanuit het bos een mooi uitzicht over het weidse landschap.

194 195 Maker van Drenthe Hielke Tillema is ontwikkelaar van vakantievilla’s in Exloo

‘Wij zeiden: sluit het landschap niet buiten’

‘Van meet af aan is het onze bedoeling schalige setting. Het landschapsont­ geweest om een vakantiepark te maken werp geeft daar invulling aan, door de dat zich onderscheidt van andere par­ routing, de aansluiting met het Geo­ ken in Drenthe. Voor dezelfde locatie park, de entree en het uitzicht.’ had een vorige eigenaar al een plan ge­ ‘Ook hebben we tijd gestoken in het maakt – een naar binnen gekeerd park, contact met partijen in de buurt, zoals omheind met hekken. Toen wij op ver­ ondernemers en restauranthouders in zoek van de nieuwe eigenaar aan boord het dorp, de golfbaan en de exploitant kwamen zeiden we direct: “Sluit het van Eko-tours – die natuurexcursies landschap niet buiten”. In onze optiek met elektrische auto’s organiseert. We heeft de omgeving namelijk ontzettend wilden steun vergaren, maar ook een veel te bieden – de scherpe overgang netwerk opbouwen. Onze gasten moe­ tussen de hooggelegen Hondsrug en de ten bij hen terecht kunnen. Voor bood­ weidse Veenkoloniën, de bossen op de schappen, een hapje eten of een leuke flanken, het Geopark. middag uit.’ ‘Het allerbelangrijkste in dit project was dat we ons idee, ons concept zo goed mogelijk op papier kregen. Dat we konden uitleggen wat ons plan anders maakt dan het gemiddelde vakantie­ park. Enerzijds zat ’m dat in de extra service die we bezoekers willen bieden, zoals een boodschappendienst of de samenwerking met het naastgelegen hotel. Anderzijds speelde het landschap een sleutelrol. Niet voor niets hebben we een landschapsarchitect een ont­ werp laten maken waarin het bestaan­ de landschap zo goed mogelijk benut is. Mensen die in onze vakantiehuizen verblijven, zijn op zoek naar luxe, maar wel in een landschappelijke en klein­

196 197 Radiotelescoopveld LOFAR Oergevoel­ Onaardse superterp

Eext

Exloo Elp van rust en

Natuurbegraafplaats Hillig Meer duisternis Afscheid en troost in een oeroud gletsjermeer Het is waarom Drenthe bekend staat, en niet voor niets behoren ze tot de lijst met kernkwaliteiten: rust, ruimte en duisternis. In dit boek worden ze evenwel anders geprofileerd – als de ideale omstandigheden­ voor niet alledaagse functies, zoals telescopen, trekkershutten en natuurbegraven. De gekozen projecten benutten niet alleen de bijzondere omstandigheden, maar versterken ook het karakter van Drenthe als een stille en verlaten ‘wildernis’.

Cabiners Alleen op de wereld Radiotelescoopveld LOFAR Onaardse superterp Rust en duisternis

rust duisternis antennepark natuurontwikkeling

Project Plaatsing van 3168 radiotelescoopantennes in combinatie met natuurontwikkeling

Locatie Exloo

Ontwerp 2002-2008

Realisatie 2008-2010

Oppervlakte 400 ha

Initiatiefnemer ASTRON (Nederlands Instituut voor Radioastronomie)

Partners Provincie Drenthe, Het Drentse Landschap, Waterschap Hunze en Aa’s, gemeente Borger-Odoorn, 41 grondeigenaren

Ontwerper Oranjewoud (nu Antea Group)

Landschapstype Wegdorpenlandschap van de randveenontginning 200 201 Voor de argeloze wandelaar witte palen en de zwarte kisten hoge frequenties) en 96 ‘buiten- doet de plek onaards aan. zijn antennes die 24 uur per antennes’ (lage frequenties) – Duizenden witte palen, die dag het heelal afspeuren. zijn op verschillende afstanden nog het meest doen denken van elkaar geplaatst. Bij Bui- aan vlaggenmasten, staan De telescoopstations zijn on- nen liggen de stations relatief

Rust en duisternis willekeurig verspreid in het derdeel van LOFAR, dat staat dicht bij elkaar, maar er staan natte grasland. Hier en daar voor low frequency array. De ook stations­ in de rest van liggen clusters van wat op het antennes kunnen in tegen- Noord-Nederland en in Duits- oog dozen lijken, afgedekt met stelling tot de stalen schotel- land, Ierland, Zweden, Frank- zwart zeil. Op deze kille dag in antennes, die bij Dwingeloo rijk, Groot-Brittannië en Polen. oktober hangt de bewolking en Westerbork staan, langere Door dit uitgebreide netwerk laag, in geen velden of wegen golflengtes waarnemen. Hier- is niet alleen het bereik fors, is er iemand te bekennen. door kunnen sterrenkundigen maar zijn ook de beelden zeer De aanduiding ‘onaards’ blijkt meer te weten komen over scherp. Die worden vervaardigd helemaal zo gek nog niet, want bijvoorbeeld­­ het allervroegste door ‘supercomputers’ die de het curieuze landschap tussen begin van het universum. door de antennes gemeten data Exloo en Buinen herbergt 22 De stations – bestaande uit 48 omzetten naar radiofoto’s van radiotelescoopstations. De zwarte dozen (bedoeld voor het heelal.

Foto: Astron Zes stations zijn op een ‘superterp’ geplaatst – de kostbare apparatuur mag natuurlijk niet nat worden

Bij Buinen staan twee typen telescopen. 48 zwarte dozen (voor hoge frequenties) en Landschapsontwerp van het radio­telescoopveld LOFAR bij Buinen. 96 ‘buitenantennes’ – witte vlaggenmasten willekeurig in het grasland geplaatst.

202 203 Het ontbreken van omgevingsgeluid en storing door elektronische apparaten, is cruciaal voor het functioneren van de radiotelescopen

204 205 Toen Astron, het onderzoeks­ bedrijven in die tijd weinig Het grondwerk was voor Het instituut achter de LOFAR- toekomstperspectief hadden. Drentse Landschap – inmid- telescoop, in 2000 op zoek De grondprijs was laag en dels eigenaar van het terrein Radiotelescoopveld ging naar geschikte locaties ASTRON – gefinancierd door – aanleiding om het tele­- LOFAR lag Drenthe voor de hand. onder andere het Samenwer­ s­coop­veld te combineren met Exloo

Rust en duisternis Het is dun bevolkt en een stuk kingsverband Noord-Neder- de ontwikkeling van nieuwe Stilte en leegte stiller dan de rest van Neder­ land en uit aardgasbaten – natuur in het dal ­van de Hunze. optimaal benut land. Het ontbreken van wist 400 hectare te vergaren De omliggende landbouwgron- * Combinatie van om­gevingsgeluid en – heel voor de bouw van het anten- den zijn afgegraven en vernat technologie en belangrijk – storing door nepark. en de loop van het Achterste natuur elektronische apparaten, is Dit ging met heel wat grond- Diep is teruggebracht in zijn cruciaal voor het functioneren verzet gepaard. Zo zijn zes oude, meanderende staat. van de radiotelescopen. stations op een zogenoemde De oevers zijn inmiddels over- De locatie tussen Exloo en ‘superterp’ geplaatst, want groeid, in het riet schuilen tal Buinen kwam op tafel omdat de kostbare apparatuur mag van watervogels. de aanwezige akkerbouw­ natuurlijk niet nat worden.

De aanleg van het telescoopveld is gecombineerd met natuurontwikkeling. Onder meer de loop van het Achterste Diep is teruggebracht in zijn oorspronkelijke, meanderende staat.

Het antennepark doet, zeker in combinatie met laaghangende bewolking, onaards aan.

206 207 Natuurbegraafplaats Hillig Meer in Eext

Rust en duisternis Afscheid en troost in een oeroud gletsjermeer

Project Natuurbegraafplaats op landgoed

Locatie Eext

Ontwerp 2011-2013

Realisatie 2013

Oppervlakte 33 ha

Initiatiefnemer Stichting Heidehof (Dolf van der Weij, Annetje Braat)

Ontwerpers Bleeker en Nauta Landschapsarchitecten

Landschapstype Esdorpenlandschap 208 209 rust begraven natuur bos pingoruïne landgoedduisternis Rust en duisternis

De gedenkstenen liggen ver- zijn deuren, op initiatief van het om een jonge moeder en ­scholen in de herfstige bos- de landgoed­eigenaren, het haar kind ging. De vondst ont- grond. Soms een zwerfkei, echtpaar Dolf van der Weij en roerde Van der Weij en Braat en maar meestal zijn het boom- Annetje Braat. De aanleiding zij besloten om de begraafcul- schijven die de graven marke- om een deel van het land­- tuur waarom Drenthe bekend ren. Een overledene wilde goed in gebruik te nemen als staat op Heidehof voort te graag langs de statige beuken- begraafplaats lag verborgen zetten. laan liggen, een andere ligt in de ondergrond. Tijdens De natuur op het landgoed beschut tussen de pas aan­ archeologisch onderzoek in – volgens het echtpaar een plek geplante, jonge bomen. de jaren vijftig zijn in een van van schoonheid en troost – We zijn op natuurbegraafplaats de zeven grafheuvels de moest voortaan ook een plek Hillig Meer, aan de noordkant verbrande resten van twee zijn voor afscheid, rust en van landgoed Heidehof­ in Eext. lichamen ontdekt. Nader herdenking. Het opende zes jaar geleden DNA-onderzoek wees uit dat Ontwerp voor de natuurbegraafplaats door Anneke Nauta en Ank Bleeker. Het is een combinatie van natuurontwik- keling en een park in Engelse landschapsstijl.

De gedenkstenen en boomschijven die de graven markeren liggen verscholen in de bosgrond. 210 211 212 213 Het jonge bos dat is aangeplant op de voormalige akkers doet nu dienst als laatste rustplaats.

Het gebied aan de overkant is tijdens de herinrichting van de Provincialeweg – dat opgeschoond en her­steld. dienst deed als productiebos Het landschapsontwerp voor en landbouwgrond – is omge- de begraafplaats is een com­ toverd tot natuurbegraaf- binatie van natuurontwikkeling plaats. Het monotone produc- en een park in de Engelse tiebos wordt stap voor stap landschapsstijl. Binnen een omgevormd naar gemengd vormgegeven compositie van bos. De strak ontgonnen grillige bosvakken en sierlijke akkers zijn teruggeven aan paden – waarin soms de lange de natuur, waarbij die nieuwe lijnen van het oude ontgin- natuur dus overduidelijk een ningslandschap nog te herken- gebruiksfunctie heeft: als nen zijn –, hebben de bos- en laatste rustplaats voor de plantengroei vrij spel. Terwijl doden. het begraven en de natuur een Hillig Meer ontleent haar naam oergevoel oproepen, laat de aan het in het gebied gelegen laan met zware beuken – die ‘heilige meer’. Dit is wat vanaf het ontvangsthuis in een Een klein ‘hillig meer’ is een archeologen­ een pingoruïne­ gebogen lijn over de natuur­ noemen; het restant van de begraafplaats loopt – zien dat restant van een ijsberg die hier ijsberg die hier 10.000 jaar de begraafplaats wel degelijk 10.000 jaar geleden lag geleden lag. Het ‘hillig meer’ een eigentijdse toevoeging is.

214 215 Binnen een compositie van bosvakken en sierlijke paden hebben de bos- en plantengroei vrij spel Rust en duisternis

De ‘boskapel’ voor ceremonies. De piramidevormige heuvel biedt goed zicht op het jonge bos, Op de heuvel staat een replica van de graven en de paden. een in het Bargerveen gevonden tempeltje.

216 217 De kromming heeft een symbo- en voor bescherming en blik op het weidse uitzicht. lische betekenis: wandelaars en beschutting zorgde – staat in Dat begraven en natuur goed bezoekers zien nooit het einde. het Drents Museum in Assen. samengaan bewijst Drenthe al Naast een klein bos voor kinder­ De heuvel is de tegenhanger duizend jaar. Niet alleen van­- graven, is op een open plek een van de zogenoemde gletsjer- wege de mystieke en verstilde

Rust en duisternis ‘boskapel’ voor ceremonies kuil elders op het landgoed, plekken die deze combinatie aangelegd. het diepste punt in het land- oplevert, maar tegenwoordig In de noordoosthoek is een uit­- schap en eveneens een restant ook om praktische redenen. zichtpunt gemaakt. Boven­op van de voorlaatste ijstijd. Waar Omdat het grafrecht op Hillig een piramidevormige heuvel je in de kuil dichter bij de aarde Meer eeuwigdurend is, zal het staat een replica van een draag­- komt en dieper bij jezelf, doet gebied volgens de wet voor baar tempeltje dat in Barger- het beklimmen van de heuvel altijd natuur zijn – tot het einde Oosterveld in het veen gevon- het omgekeerde. Bovenop der tijden. den is. Het origi­neel – dat vroe­- voelen bezoekers de lucht en ger op reis werd meege­nomen de hemel, en richten ze hun

De entreelaan met zware beuken.

Natuurbegraafplaats Hillig Meer Eext

Nieuwe natuur met gebruiksfunctie * Balans tussen oeroude historie en eigentijdse ingrepen * Plek voor bezinning

218 219 Cabiners in de Drentse natuur Alleen op de wereld Rust en duisternis

Project In de uitgestrekte bossen een mal is gewikkeld. Daar- Verplaatsbare van het Hart van Drenthe, in om­heen zit een membraan trekkershutten de buurt van het dorpje Elp, ter bescherming tegen vocht, Locatie kunnen wandelaars overnach- de buitenzijde is afgewerkt Elp

ten in een eenvoudige trek- met hout. Door de lichte con­ Ontwerp en realisatie kershut. Deze ‘cabiner’ staat struc­tie is een fundering niet 2017 op de overgang van een dicht nodig. De trekkershut staat op Initiatiefnemers berkenbos en een sprookjes­ paal­tjes en is gemakkelijk ver- Vincent Beekman, achtig vennetje. Door het plaatsbaar. De cabiner is zoals Oep Schilling, donkergebeitste hout aan ze dat noemen off the grid. Sander Ejlenberg de buitenkant gaat de hut Water moet worden opge- Partner moeiteloos op in de natuur- pompt en een houtkachel Staatsbosbeheer lijke omgeving. De cabiner is zorgt voor warmte en doet Landschapstype opgebouwd uit ­karton dat om dienst als kookplaat. Esdorpenlandschap 220 221 De cabiner is een initiatief van de Ze stapten met hun idee naar Naast het eerste exemplaar vrienden Vincent Beekman, Oep Staatsbosbeheer. Daar werd bij Elp zijn inmiddels op drie Schilling en Sander Ejlenberg. het voorstel enthousiast andere locaties cabiners Tijdens een trektocht door Noor- ontvangen en gesuggereerd geplaatst. Het is de bedoeling wegen kwamen ze op het idee om in Drenthe te starten – dat om dit netwerk uit te bouwen

Rust en duisternis om in de Nederlandse natuur een vanwege de bossen, de stilte zodat wandelaars van hut naar netwerk van trekkershutten aan en de donkerte het dichtst in hut kunnen trekken. te leggen, waar wandelaars na de buurt komt van de oerna- een lange tocht tot rust kunnen tuur die de initiatiefnemers in komen. Noorwegen hadden ervaren.

De cabiners zijn alleen te voet te bereiken. De glazen voorgevel biedt een fraai zicht op de natuur rondom.

222 223 Drenthe komt vanwege de bossen, de stilte en de duisternis het dichtst in de buurt van oernatuur

224 225 wandelen overnachten stilte duisternis natuurtrekkershut wildernis

226 227 Beekman, Schilling en Ejlen- Ze beseffen dat water en een berg benadrukken dat de warm huis niet voor lief mogen cabiner geen reguliere recrea- worden genomen. Een bezoe- Cabiners tiewoning is. Ten eerste is het ker liet weten dat hij tijdens Elp niet de bedoeling dat je er een zijn verblijf weer gedichten Natuurbeleving

Rust en duisternis week blijft zitten – na een of is gaan schrijven; een koppel en recreatie twee nachten vervolgen wan- had eindelijk de tijd gevonden * Start van wandel­- delaars hun tocht. Ten tweede om weer eens echt met elkaar netwerk biedt de afgelegen locatie te praten. De impact kan ook * bezoekers de kans om uit de minder diepzinnig zijn. Zo Off the grid: ontsnappen drukte van alledag te stappen. speelde een gezin sinds jaren aan de drukte van alledag Zonder prikkels en zonder weer eens een gezelschaps- Door het donkergebeitste hout aan de buitenkant gaat de cabiner moei- internetverbinding komen spel, net als vroeger. teloos op in de omgeving. mensen tot nieuwe inzichten.

Een bezoeker liet weten dat hij tijdens zijn verblijf weer gedichten is gaan schrijven

228 229 Sluit aan bij identiteit Aan de slag gebiedskarakteristieken De projecten in dit boek bewijzen dat het Drentse landschap een legitiem Wat geeft de plek identiteit? En kunt u herkenbaarheid sluit aan startpunt is voor nieuwe ontwikkelingen. Maar hoe kom je als initiatiefnemer hier met uw project bij aansluiten? tot een goed en bevredigend resultaat? Wie plannen maakt, barst van de ideeën. Door bijvoorbeeld het toepassen van herstel Een planproces met ‘planologische procedures’, ‘landschappelijke inpassing’ specifieke beplanting, door de oriëntatie, en ‘maatschappelijk draagvlak’ werkt dan niet motiverend. Daarom op deze de kleur en de vorm van de bebouwing, pagina’s enkele tips die helpen om uw planontwikkelingsproces een stuk door het in stand houden van zichtlijnen, aangenamer te maken. door het herstel van routes. Het is voor Door overheden, belanghebbenden en de buurt mee te laten denken, worden volgende generaties van belang dat de plek procedures vaak makkelijker doorlopen. Bovendien dragen ideeën van anderen herkenbaar blijft. en kennis van de plek bij aan een beter plan. Want wie wil nu geen ontwikkeling die past bij de plek? Wie is tegen een fijne samenwerking met de buurt? Wie wil niet bijdragen aan het oplossen van maatschappelijke opgaven?

Betrek de gemeente Neem tijdig contact op met een ambtenaar van de gemeente – bij voorkeur van de oude kaarten afdeling ruimtelijke ordening. Die kan u adviseren over wat er bij de realisatie van Bekijk (oude) kaarten landschapstype provincie een project komt kijken. Soms past een Ga na in welk landschapstype uw project initiatief naadloos in het overheidsbeleid, plaatsvindt. Hoe is dit landschap door de verhalen gemeente beleid meestal moet een en ander worden tijd ontstaan? Bekijk oude kaarten en waterschap bijgeschaafd. De gemeenteambtenaar ansichten en probeer zoveel mogelijk kan ook aangeven of andere verhalen over de plek te verzamelen. ruimtelijke ordening overheden – zoals provincie Bruikbare bronnen: www.maps.google. of waterschap – betrokken com; www.topotijdreis.nl; Cultuurhis­ moeten worden. torisch Kompas (provincie Drenthe).

Ga naar buiten Ga naar buiten en ontdek wat u herkent Raadpleeg deskundigen van de kaarten. Ziet u structuren, Het is raadzaam om deskundigen ecologen lijnen en objecten terug? Praat ook in te schakelen. Denk aan ecologen samenhangend ontwerp met mensen die al lang in het gebied en archeologen (als het gaat om landschapsarchitecten naar buiten wonen of werken. Zij kunnen vaak natuur- en bodemwaarden) of aan veel vertellen over hoe het landschapsarchitecten die uw idee bewoners gebied zich heeft ontwikkeld, vertalen in een samenhangend archeologen en ze zijn op de hoogte ontwerp. structuren & lijnen van oude verhalen. 230 231 herinneringen Probeer te combineren Kan uw initiatief bijdragen aan maatschappelijke opgaven, zoals het vergroten van de biodiversiteit, het verster­ ken van de gemeenschapszin in de buurt, combineren de omslag naar duurzame energie, maatschappelijke klimaatadaptatie of de aanleg van opgave recreatieve voorzieningen? gemeenschapszin biodiversiteit

begin op tijd Betrek de buurt Omwonenden en andere belang­ werk samen hebbenden kunnen profijt of last hebben van uw initiatief. Het helpt als u tijdig andere belangen met hen in gesprek gaat – in ieder geval inspraak ruim voordat de plannen vastliggen. Wellicht kunnen jullie iets voor elkaar betekenen. Denk bij belanghebbenden ook aan scholen, sportverenigingen of verzorgingstehuizen.

Vertel het door! Wanneer u iets moois realiseert, wees dan trots. Laat het zien en vertel het door. Anderen kunnen zo op goede ideeën komen. inspiratie Leg uit waarom uw project past bij de plek en welke aanpak trots het tot een succes heeft gemaakt. succes Dit is niet alleen leuk, 232 maar ook inspirerend. 233 Vier Drentse vergezichten

Op verzoek van de provincie Drenthe ontwierpen de landschapsarchitecten van bureau Lama uiteenlopende toe- komstperspectieven. Daarin zijn actuele ruimtelijke opgaven gecombineerd, en hebben het landschap en de Drentse identiteit steeds als leidraad gediend.

Het verbinden van natuurgebieden schept ruimte voor wilde dieren. Een expeditie naar de Drentse ‘wildlife’, en kamperen in de ‘outback’ van Nederland.

Landbouwgebieden die door klimaatmaat- regelen natter worden, bieden niet alleen kansen voor natuurontwikkeling en recrea- tie, maar ook voor de verbouw van nieuwe voedselproducten.

234 235 Schone lucht, natuur en donkere nachten zijn gezond. Het Drentse land- schap is zeer geschikt voor ontspanning.

Het esdorp als uitvalsbasis voor trektochten in de ruige natuur, met restaurants, hotels en de verhuur van uitrustingen.

De impressies zijn afkomstig uit de ontwerpstudie Next to Civilization door Lama landscape architects.

236 237 25 PROJECTEN

EEN TWEEDE LEVEN Rijksluchtvaartschool | Eelde De Melkfabriek | Bunne

TUSSEN STAD EN LAND Dorpshoven | Vries, Vledder en Gieten Assen aan de Aa | Assen

DE STAD VAN MORGEN Centrumvernieuwing | Coevorden Langelo Gasopslag Herstructurering Emmerhout | Emmen Eelde Rijkslucht­ Zuidlaren vaartschool Berkenbos LANDSCHAPPELIJK WONEN Bunne Berkenbos | Zuidlaren De Melkfabriek Eext Landgoed Sol | Wapserveen Vries Hillig Meer Woonerf | Koekange Dorpshoven Peest De nieuwe koloniewoning | Frederiksoord, Wilhelminaoord Natuurpoort Gieten Noordsche Veld Dorpshoven Assen EEN GROOT GEBAAR Assen aan de Aa Gasopslag | Langelo Exloo Geluidswal A28 | Spier Vakantievilla's Bedrijventerrein Buitenvaart II | Hoogeveen Elp Cabiners Exloo DUURZAAM DRENTHE Vledder Radiotelescoop­ Dorpshoven Wijster veld LOFAR Oude Diep | Hoogeveen VAM-berg Frederiksoord Emmen Onderzoek | Inpassing van duurzame energiebronnen Nieuwe kolonie­woningen Herstucturering Inspiratie | Maatregelen voor biodiversiteit Emmerhout Spier Garminge Geluidswal A28 Boerenerf NIEUWE BOEREN Wapserveen Landgoed Sol Landgoed Scholtenszathe | Klazienaveen-Noord Hoogeveen Oude Diep Klazienaveen Boerenerf | Garminge Landgoed Scholtenszathe Schaapskooi | Weiteveen Koekange Hoogeveen Woonerf Bedrijventerrein Coevorden Centrumvernieuwing Weiteveen DRENTHE VAKANTIELAND Buitenvaart II Schaapskooi VAM-berg | Wijster Natuurpoort Noordsche Veld | Peest Vakantievilla’s | Exloo

OERGEVOEL VAN RUST EN DUISTERNIS Radiotelescoopveld Lofar | Exloo Natuurbegraafplaats Hillig Meer | Eext Cabiners | Elp

238 239 Drenthe maakt Drenthe maakt Over de auteurs Het landschap als inspiratiebron Het landschap als inspiratiebron bij ruimtelijke ontwikkeling Ineke Noordhoff (1955) kijkt met de ogen van een bij ruimtelijke ontwikkeling eco­noom en het hart van een landschapshistorica. Een uitgave van Ze schreef als financieel-economisch journalist jaren­- Provincie Drenthe lang voor de Volkskrant en Trouw. Noordhoff woont sinds 1999 weer in Drenthe en schrijft boeken voor Atlas Redactie Contact, zoals het in 2018 verschenen Schaduwkust. Het landschap van Drenthe is een staalkaart van de geschiedenis. Sterre Brummel, Mark Hendriks Sinds 2017 is ze hoofdredacteur van Noorderbreedte, Rond de esdorpen, langs de beekdalen, op de Hondsrug en in de (eindredacteur), Marjolein Middel, een tijdschrift voor landschap en leefomgeving in Veenkoloniën zijn van elke tijdsperiode glimpen op te vangen. Mark Ronda, Maurice Wenker, Noord-Nederland. Door grote veranderingen die op stapel staan, zoals de omslag Peter Wienia naar duurzame energie, woningbouw, het groeiend toerisme en Marieke Kijk in de Vegte (1982) werkt als fotograaf aan Tekst autonome projecten, redactionele series en commerciële landbouwhervormingen, zal Drenthe de komende jaren op de Mark Hendriks opdrachten. In 2013 publiceerde ze met collega Sabina schop gaan. Het is van belang om daarbij respectvol met het rijke Ineke Noordhoff (inleiding) Theijs het fotoboek ‘Randverschijningen’, over het leven landschap om te gaan. in de stadsrand. In 2016 ontving Kijk in de Vegte van de Dit boek bevat 25 inspirerende projecten waarin landschap en Fotografie provincie Groningen de Post Middendorp-opdracht voor Marieke Kijk in de Vegte documentairefotografie. In 2018 portretteerde ze met ruimtelijke ontwikkeling hand in hand gaan. Soms door waarde­ Tryntsje Nauta een Fries dorp, voor het documentaire­ volle elementen en structuren te handhaven, soms door compleet Vormgeving project ‘Iepen Doar(p)’. Haar werk kenmerkt zich door nieuwe plekken te maken, die klaar zijn voor de toekomst, maar Miek Saaltink een natuurlijke uitstraling, waarbij de relatie tussen de waarin het oude doorklinkt. De zorgvuldig geselecteerde voor­ (Oer Ontwerp) mens en zijn omgeving centraal staat. Het landschap beelden helpen iedereen op weg die in Drenthe aan de slag wil. speelt hierbij een belangrijke rol. Tekstcorrectie De projecten zijn op prachtige wijze in beeld gebracht door foto­- Nadine van den Berg Mark Hendriks (1980) is journalist, auteur en redacteur graaf Marieke Kijk in de Vegte. Journalist Ineke Noordhoff op het gebied van ruimtelijke ordening, stedenbouw, schreef een essay over het Drentse landschap. Lithografie architectuur en landschapsarchitectuur. Hij werkte onder Hans Dijkstra meer aan publicaties over de hoogwatergeul tussen (GAW ontwerp + communicatie) Veessen en Wapenveld, de bouw van het centraal station in Arnhem en de gebiedsontwikkeling op de voormalige Druk vliegbasis in Twente. Hendriks is gastdocent aan de Scholma print en media Academie van Bouwkunst in Amsterdam, redacteur van de internationale boekenreeks ‘Landscape Architecture Papier Europe’ en hoofdredacteur van Blauwe Kamer, tijdschrift Soporset (FSC gecertificeerd) voor stedenbouw en landschapsarchitectuur.

241