Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

IWO KOZ£OWSKI

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Mazur i Polski pó³nocno-wschodniej — S. LISICKI

1:50000

Arkusz Stawiski (258) (z 3 tab. i 2 tabl.)

WARSZAWA 2003 SFINANSOWANO ZE ŒRODKÓW NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŒRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ OPRACOWANIE WYKONANO NA ZAMÓWIENIE MINISTRA ŒRODOWISKA

Autor: Iwo KOZ£OWSKI Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyñska 39, 03–908 Warszawa

Redakcja merytoryczna: Dorota WAJCHT Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Leszek MARKS

ISBN 83-7372-631-4

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 7

III. Budowa geologiczna ...... 9

A. Stratygrafia ...... 9

1. Kreda ...... 10

a. Kreda górna ...... 10

Mastrycht...... 10

2. Trzeciorzêd ...... 10

a. Paleogen...... 10 Oligocen ...... 10

b. Neogen ...... 10 Miocen + pliocen ...... 10

3. Czwartorzêd ...... 12

a. Plejstocen ...... 12 Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 12

Zlodowacenie Nidy ...... 12

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 14

Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi) ...... 14 Interglacja³ wielki ...... 15

Zlodowacenie Liwca ...... 15 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 16

Zlodowacenie Odry ...... 16

Stadia³ dolny ...... 16

Stadia³ górny ...... 18

Zlodowacenie Warty ...... 18

Stadia³ dolny ...... 18

3 Stadia³ œrodkowy...... 20 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 23

Zlodowacenie Wis³y ...... 23

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 24

c. Holocen ...... 24

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 25

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 25

IV. Podsumowanie ...... 30

Literatura ...... 31

4 I. WSTÊP

Arkusz Stawiski (258) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 okreœlaj¹ na- stêpuj¹ce wspó³rzêdne geograficzne: 22°00’–22°15’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°20’–53°30’szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Obszar arkusza o powierzchni 309 km2 mieœci siê w obrêbie Wysoczyzny Kolneñskiej. Zgodnie z aktualnym podzia³em administracyjnym nale¿y do województwa podlaskiego; gmin Kolno, Grabowo i Stawiski. Niniejszy arkusz sporz¹dzono na podstawie „Projektu badañ geologicznych” zatwierdzonego przez G³ównego Geologa Kraju decyzj¹ (KOK/11/96) z 1996 roku. Zdjêcie geologiczne obszaru arkusza wykonane zosta³o w latach 1997–1999 przez Koz³owskiego na podk³adzie mapy topograficznej w skali 1:25 000. W trakcie prac kartograficznych opisano 675 sond rêcznych o g³êbokoœci 2,0–4,0 m; 161 sond mechanicznych o g³êbokoœci 4,0–10,0 m, (czêœæ z nich przedstawiona w tab. 1) oraz 111 ods³oniêæ naturalnych. Do opracowania mapy powierzchniowej wykorzystano dane ze 150 p³ytkich otworów wiertniczych i sond z archiwalnych dokumentacji surowcowych oraz 32 otworów studziennych. £¹czna iloœæ punktów dokumentacyjnych wynosi 1129; œrednio 3,7 m na km2. W celu lepszego rozpoznania budowy geologicznej rozpatrywanego obszaru arkusza wykonano dwa otwory badawcze (kartograficzne; otw. 6 — Kowalewo i otw. 17 — Michny) o ³¹cznej g³êbokoœci 364,7m. Osi¹gnê³y one utwory miocenu, pliocenu i oligocenu. Osady pobrane z tych otworów oraz dwóch sond WH (³¹cznie 154 próbki) poddano szcze- gó³owym badaniom litologiczno-petrograficznym w Laboratorium Przedsiêbiorstwa Geologicznego w Warszawie (Jeleñski, 1999). Zakres badañ obejmowa³: analizê uziarnienia, analizê petrograficzn¹ ¿wirów frakcji 5–10 mm, analizê mineralogiczn¹ frakcji ciê¿kiej, obróbkê ziarn kwarcu 0,5–1,0 mm oraz badanie zawartoœci CaCO3. Z otworów badawczych (kartograficznych) pobrano 8 próbek pod³o¿a trzeciorzêdowego. Prze- prowadzona analiza palinologiczna pozwoli³a na uœciœlenie wieku badanych osadów (Karoñ, 1998).

5 Wykonanie otworów badawczych (kartograficznych) poprzedzone by³o pracami geofizycznymi prze- prowadzonymi metod¹ pionowych sondowañ geoelektrycznych — elektrooporowych (SGE) w uk³adzie Schlumbergera (Jagodziñska, Kalitiuk, 1997). Wykonano jeden ci¹g sondowañ (115 SGE) zgodny z lini¹ przekroju geologicznego A–B. Wyniki badañ pozwoli³y na dok³adniejsze rozpoznanie rzeŸby pod³o¿a czwartorzêdu oraz przeœledzenie poziomów przewodnich w obrêbie osadów czwartorzêdowych.

Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych

Numer Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku geologicznej terenowym

1 57 Kumelsk 141,5 10,0 przekrój A–B 2 56 Kumelsk 169,0 10,0 przekrój A–B 3 55 Kumelsk 179,0 10,0 przekrój A–B 4 52 Guty Stare 176,0 5,0 przekrój A–B 5 51 Guty Stare 169,0 10,0 przekrój A–B 6 50 Guty Stare 158,0 5,0 przekrój A–B 7 122 Guty Stare 154,0 10,0 przekrój A–B 8 123 Grabowo 160,0 5,0 przekrój A–B 9 71 Grabowo 163,0 10,0 przekrój A–B 10 72 Grabowo 163,0 10,0 przekrój A–B 11 151 Grabowo 163,5 10,0 przekrój A–B 12 61 Grabowo 153,0 5,0 przekrój A–B 13 170 Konopki-Monety 155,0 10,0 przekrój A–B 14 69 Konopki-Monety 150,0 5,0 przekrój A–B 15 66 Zabiele 146,0 10,0 przekrój A–B 16 25 Zabiele 148,0 5,0 przekrój A–B 17 65 Michny 152,5 10,0 przekrój A–B 18 63 Michny 145,0 10,0 przekrój A–B 19 62 Stawiski 139,0 5,0 przekrój A–B 20 106 Stawiski 164,0 10,0 przekrój A–B 21 107 Stawiski 171,0 10,0 przekrój A–B 22 104 Rostki 175,0 5,0 przekrój A–B 23 103 Rostki 181,5 10,0 przekrój A–B 24 102 Cwaliny 181,0 5,0 przekrój A–B 25 96 Cwaliny 180,0 5,0 przekrój A–B 26 95 Cwaliny 177,5 10,0 przekrój A–B 27 97 Cwaliny 179,0 5,0 przekrój A–B

Przy interpretacji budowy geologicznej obszaru arkusza wykorzystano równie¿ mapê elemen- tów strukturalnych Polski wykonan¹ na podstawie kompleksowej analizy zdjêæ geofizycznych i tele- detekcyjnych (Graniczny, Doktór, Kucharski, 1995).

6 W latach powojennych zestawiona by³a Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, arkusz Olsztyn (Zwierz, 1948, 1953). Nastêpnie ukaza³y siê arkusze: E³k (Ber, 1974a, 1975a, b), £om¿a (Ba³uk, 1973a, 1973b) i Pisz (S³owañski, 1971, 1972) Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 stanowi¹ce g³ówne Ÿród³o wiedzy o stratygrafii i budowie geologicznej osadów czwartorzêdowych oraz ich pod³o¿a na omawianym obszarze. Z prac zajmuj¹cych siê budow¹ geologiczn¹ i stratygrafi¹ czwartorzêdu wymieniæ nale¿y opracowania S³owañskiego (S³owañski, 1970, 1981), Ba³uk (1991) i Bera (1974b, 1981). Nowe spojrzenia na stratygrafiê czwartorzêdu Pojezierza Mazurskiego, g³ównie na podstawie litotypów glin zwa³owych wyró¿nionych w oparciu o wspó³czynniki petrograficzne przedstawi³ Li- sicki (1996, 1998a, 1998b, 1998c). Zagadnieniami geomorfologicznymi, a szczególnie zasiêgiem zlodowacenia ba³tyckiego na omawianym terenie oraz przebiegiem deglacjacji zajmowali siê: Bogacki (1975), Musia³ (1975,1983, 1984), Wo³k-Musia³ (Wo³k-Musia³, 1978a, 1978b,1980) i Zgorzelski (Zgorzelski, 1973, 1976). Wa- runki sedymentacji sandrów i moren czo³owych bada³ Zieliñski (1993, 1994).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar arkusza Stawiski znajduje siê na WysoczyŸnie Kolneñskiej (Kondracki, 2000). Na ukszta³towanie jego wspó³czesnej powierzchni najwiêkszy wp³yw mia³y: akumulacyjna dzia³alnoœæ l¹dolodów zlodowacenia Warty i Wis³y, a tak¿e akumulacyjna i erozyjna dzia³alnoœæ wód lodowcowych w czasie tych zlodowaceñ. Podrzêdny wp³yw mia³y równie¿: akumulacyjna dzia³alnoœæ wód zastoiskowych, erozyjna i akumulacyjna dzia³alnoœæ rzek i potoków, denudacja oraz dzia³alnoœæ roœlinnoœci i cz³owieka. G³ówne jednostki i elementy rzeŸby terenu w œcis³ym powi¹zaniu z wydzieleniami litostratygra- ficznymi na mapie geologicznej obrazuje szkic geomorfologiczny (tabl. I). Formy lodowcowe. Wysoczyzna morenowa falista (wysokoœci wzglêdne 2–8 m, nachylenie oko³o 5O) obejmuje g³ównie wschodni¹ czêœæ obszaru arkusza. Na pó³nocy w okolicach Ciemianki i Kurkowa osi¹ga wysokoœæ 160–180 m n.p.m., natomiast na po³udniu w rejonie wsi Ro- many i Rostki 150–190 m n.p.m. Mniejsze „wyspy” wysoczyznowe znajduj¹ siê na pó³noc od Grabo- wa (160–165 m n.p.m.) i na po³udniowo-zachodnim skraju obszaru arkusza w okolicach wsi Korzeniste (150–155 m n.p.m.). Moreny czo³owe wystêpuj¹ w postaci trzech stref — pó³nocnej zwi¹zanej ze zlodowace- niem Wis³y oraz œrodkowej i po³udniowo-wschodniej, które powsta³y w czasie recesji stadia³u œrod- kowego zlodowacenia Warty.

7 Strefê pó³nocn¹ tworz¹ równole¿nikowo po³o¿one formy o nieregularnych kszta³tach, d³ugoœci dochodz¹cej do 4 km i wysokoœci wzglêdnej przekraczaj¹cej 25 m. Ci¹g œrodkowy w czêœci zachodniej sk³ada siê ze wzgórz o d³ugoœci 500–1000 m i wysokoœci dochodz¹cej do 175 m n.p.m. (wysoko- œci wzglêdne 10–15 m). W wielu miejscach obecny kszta³t tych form zwi¹zany jest z póŸniejszymi przep³ywami wód roztopowych. Na wschodzie w rejonie wsi Konopki–Œwidry–Kurkowo znajduj¹ siê wiêksze wzgórza o d³ugo- œci dochodz¹cej do 3 km oraz wysokoœci przekraczaj¹cej 200 m n.p.m. Na po³udniu wystêpuj¹ rozrzucone moreny czo³owe bêd¹ce prawdopodobnie fragmentem ci¹gu o kierunku SWW–NEE. Wysokoœæ wzgórz zwiêksza siê w kierunku wschodnim od 160 m n.p.m. w rejonie Wilczewa do 190 m n.p.m. w Ramotach. Formy utworzone w strefie martwego lodu. Moreny martwego lodu rozmieszczone s¹ nieregularnie na omawianym obszarze, miêdzy œrodkowym a po³udniowym ci¹giem moren czo³owych. S¹ to przewa¿nie owalne pagórki o œrednicy nie przekraczaj¹cej 600 m i wysokoœci wzglêdnej 5–10 m. Formy wodnolodowcowe. Równiny sandrowe i wodnolodowcowe ci¹gn¹ siê z po³udnia na pó³noc, g³ównie w zachodniej i œrodkowej czêœci obszaru arkusza i razem z równi- nami erozyjnymi wód roztopowych obejmuj¹ wiêkszoœæ omawianego obszaru znacz¹c szlaki odp³ywu wód lodowcowych. Wysokoœæ powierzchni zarówno akumulacyjnych jak i erozyjnych zmniejsza siê z pó³nocnego wschodu na po³udniowy zachód, od 170 do 130 m n.p.m. Spadki s¹ bardzo zró¿nicowane w poszcze- gólnych rejonach, co zwi¹zane jest ze z³o¿onym procesem deglacjacji. Miejscami na powierzchniach wodnolodowcowych zachowa³y siê niewielkie równiny zastoiskowe,zktórych najwiêksza o powierzchni 1,5 km2 znajduje siê na wschód od Grabowa. Omawiane powierzchnie porozcinane s¹ systemem rynien subglacjalnych i dolin wód roztopowych.Miejscami w okolicach Barzykowych, Dzierzbi i Grabowa zachowa³y siê fragmenty rynien, w wiêkszoœci zosta³y one przekszta³cone w doliny wód roztopowych o generalnym kierunku NNE–SSW. Na powierzchniach wodnolodowcowych oraz w pobli¿u dawnych rynien subglacjalnych spotykane s¹ formy akumulacji szczelinowej. Na powierzchniach sandrowych s¹ to wa³y o d³ugoœci dochodz¹cej do 1 km i wysokoœci wzglêd- nej 8–12 m, natomiast przy krawêdziach rynien pagórki o œrednicy 100–250 m i wysokoœci 5–8 m. Na powierzchniach wodnolodowcowych zachowa³y siê równie¿ kemy wpostaci pagórków o owalnej podstawie, œrednicy 300–900 m i wysokoœci wzglêdnej 8–10 m.

8 Formy rzeczne. Dna dolin rzecznych iwype³niaj¹cy je taras zalewowy wystêpuj¹ na ca³ym obszarze omawianego arkusza. Niewielkie rzeki i strumienie przewa¿nie wykorzystuj¹ dawne rynny i doliny wód roztopowych, rzadziej tworz¹ w³asne dolinki.Naniektórych odcinkach wystê- puj¹ wci¹gniête w odp³yw zag³êbienia wytopiskowe, wype³nione torfami i namu³ami. M³ode rozciêcia erozyjne spotykane s¹ w okolicach krawêdzi. S¹ to przewa¿nie krót- kie dolinki o stromych zboczach i nachyleniu do 30°. Krawêdzie rynien i dolin wód roztopowych porozcinane s¹ równie¿ przez formy denudacyjne, np.suche doliny —p³ytkie, krótkie o s³abo zaznaczonych stokach. D³ugie stoki o genezie erozyjno-denudacyjnej znajduj¹ siê w po³udniowych rejonach omawianego obszaru w pobli¿u dolin wód roztopowych. Ich d³ugoœæ dochodzi do 500 m. Miejscami d³ugie stoki maskowane s¹ przez strefy agradacji. Formy utworzone przez roœlinnoœæ.Równiny torfowe wystêpuj¹ w dolinach wód roztopowych wykorzystywanych przez Skrodê i Dzierzbiê oraz zajmuj¹ obni¿enia w okolicach Grabowa i Stawisk. Formy antropogeniczne.Piaskownie–¿wirownie, ¿wirownie–piaskownie i piaskownie. Naszkicu geomorfologicznym (tabl. I) zaznaczono wyrobiska stanowi¹ce wyra- Ÿne elementy geomorfologiczne. Najwiêksze z nich o œrednicy przekraczaj¹cej 100 m, znajduje siê na po³udniowy wschód od Stawisk, w miejscowoœci Cedry. Obszar arkusza Stawiski nale¿y do zlewni Wis³y i znajduje siê w dorzeczu Narwi. Przez omawiany teren przebiega wododzia³ III rzêdu. G³ówn¹ rzek¹ odwadniaj¹c¹ jest Skroda, która po po³¹cze- niu z Dzierzbi¹ p³ynie w kierunku zachodnim i wpada do Pisy. Jedynie niewielkie wschodnie fragmenty obszaru arkusza odwadniaj¹ cieki p³yn¹ce na wschód do Wissy, a nastêpnie Biebrzy. Sieæ hydrograficzna na obszarze arkusza Stawiski w znacznym stopniu powtarza system odp³ywów wodnolodowcowych i wytopiskowych.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Na podstawie zebranych materia³ów archiwalnych oraz wykonanych prac terenowych na obszarze arkusza Stawiski wyró¿niono osady kredowe, trzeciorzêdowe i czwartorzêdowe. Najwiêksze zna- czenie dla przedstawienia stratygrafii i litologii omawianych osadów mia³y profile otworów wiertniczych: Grabowo (otw. 12) opisanego przez Bera (1975b) oraz Kowalewo (otw. 6) i Michny (otw. 17) profilowanych przez Koz³owskiego. Dodatkowym Ÿród³em informacji jest otwór badawczy

9 (kartograficzny) Wojs³awy wykonany w bezpoœrednim s¹siedztwie omawianego obszaru dla arkusza Bia³a Piska, Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Koz³owska, Koz³owski 1999; Koz³owski, 2003).

1. Kreda

a. Kreda górna

Mastrycht

W Grabowie (otw. 12) na g³êbokoœci 248,0–255,0 m nawiercono margle zwk³adkami wapieni podœcielone kred¹ pisz¹c¹ bia³¹. Wed³ug orzeczenia Witwickiej (1972) o wieku tych osadów œwiadczy obecnoœæ Pseudovigerina cristaya (na g³êbokosci 250,0 m), natomiast na wy¿sz¹ czêœæ gór- nego mastrychtu wskazuje wystêpowanie Gavelinella danika, Anomalinoides gaunkinonsis i A. pinguis pinguis.

2. Trzeciorzêd

Osady trzeciorzêdowe na omawianym arkuszu reprezentowane s¹ przez maj¹ce dokumentacje paleontologiczn¹ utwory oligocenu i miocenu+pliocenu.

a. Paleogen Oligocen

W Kowalewie (otw. 6) bezpoœrednio pod utworami czwartorzêdowymi wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami mu³ków i smugami substancji organicznej. W piaskach tych Karoñ (1998) oznaczy³a zespó³ mikroflorystyczny charakterystyczny dla oligocenu dolnego z wa¿nymi stra- tygraficznie ziarnami py³ku Cupanieidites eucalyptoides. W Grabowie (otw. 12) do oligocenu Ber (1975b) zaliczy³ 58-metrow¹ seriê (88,0 m p.p.m–30,0 m p.p.m.) sk³adaj¹c¹ siê z piasków glaukonitowych ró¿no- i drobnoziarnistych, miejscami wêglistych, oraz mu³ków ciemnoszarych i zielonkawych warstwowanych poziomo i i³ów br¹zo- wo-czarnych. Podobnie wykszta³cone utwory nawiercone w Smolnikach (otw. 30) na wysokoœci 31,2 m p.p.m. prawdopodobnie równie¿ reprezentuj¹ oligocen.

b. Neogen Miocen + pliocen

Osady wieku miocen+pliocen reprezentowane s¹ przez mu³ki, i³y i piaski z wk³adkami wêgla brunatnego. Dokumentacjê paleobotaniczn¹ dla osadów mioceñskich (Karoñ,

10 1998) uzyskano dla próbek z otworu Michny (otw. 17). Na g³êbokoœci 149,8 m (0,8 m p.p.m.) nawiercono ciemnoszare i³y, podœcielone szarymi mu³kami i piaskami drobnoziarnistymi z wk³adkami wêgla brunatnego. Oznaczony przez Karoñ na podstawie próbek osadów pobranych z g³êbokoœci 159,5–162,5 m zespó³ palinologiczny mo¿na przyrównaæ do zespo³ów mikoroflorystycznych ni¿szego miocenu œrodkowego. Ziarna py³ku roœlin nagonasiennych wystêpowa³y bardzo licznie. Najczêœciej oznaczano: Ina- perturopollenites sp. (17,0–28,7%), Pinuspollenites sp. (8,0–16,6%), Inaperturopollenites dubius (2,9–3,6%) i Sequioapollenites sp. (1,4–2,9%). Roœliny okrytonasienne reprezentowane by³y przez wiele taksonów py³kowych, oznaczonych jednak w ma³ych iloœciach. Najczêœciej wystêpowa³y nastêpuj¹ce taksony: Betulaepollenites betuloides (1,3–3,9%), Myricipites sp. (2,5–5,8%), Quercoidites henrici (1,7–5,4%), Tricolporpollenites bruhlensis (2,2–7,0%), Tricolporpollenites pseudocingulum (5,8–6,3%). Fitoplankton s³odkowodny reprezentowa³y: Ovoididites ligneolus i Tetraporina quadrata. Z wy¿ej le¿¹cej próbki pobranej z g³êbokoœci 155,0 m, pochodzi m³odszy wiekowo zespó³ palinologiczny, którego wiek mo¿na okreœliæ jako miocen œrodkowy. Roœliny nagonasienne reprezentowane by³y przez ma³e iloœci ziarn py³ku: Pinuspollenites sp. (8,0%), Inaperturopollenites dubius (1,7%) i Abiespollenites sp. (1,0%). Ziarna py³ku roœlin okrytonasiennych wystêpowa³ bardzo licznie: Betulaepollenites betuloides (18,1%), Ulmipollenites undulosus (16,4%), Myricipites sp. (12,0%), Alnipollenites verus (10,0%), Myricipites bituitus (5,3%) oraz Quercoidites sp. typ Quercus (5,0%). Fitoplankton s³odkowodny i brakiczny reprezentowa³y: Botryococcus brauni, Monogemmites pseudosetarius. We frakcji ciê¿kiej omawianych osadów charakterystyczna jest niska zawartoœæ glaukonitu i przewaga minera³ów nieprzezroczystych nad przezroczystymi (Jeleñski, 1999). W Grabowie (otw. 12) natomiast Ber (1974a, 1975b) do miocenu zalicza piaski drobnoziarniste z wk³adkami wêgla brunatnego (do 0,8 m) o mi¹¿szoœci 32,3 m (30,3 m p.p.m.–2,0 m n.p.m.), natomiast w Smolnikach (otw. 30) odpowiadaj¹ im i³y i piaski czarne i szarozielone z domieszka py³u wêglowego oraz wk³adkami wêgla brunatnego o mi¹¿szoœci 22,0 m (31,2 m p.p.m.–9,2 m p.p.m.). Na opisanych wy¿ej piaskach w Grabowie (otw. 12) wystêpuje 10,0 m i³ów zwiêz³ych, zielonych. I³y te zosta³y przez Bera (1974a, 1975b) zaliczone do pliocenu. Podobne utwory wystêpuj¹ w Smolnikach na g³êbokoœci 9,2 m n.p.m.–13,8 m n.p.m. oraz w Konopkach (otw. 15) i Stawiskach (otw. 22). Prawdopodobnie wed³ug nowego podzia³u stratygraficznego trzeciorzêdu (Piwocki, Ziembiñ- ska-Tworzyd³o, 1995) omawiane osady nale¿y zaliczyæ do najwy¿szego miocenu.

11 3. Czwartorzêd

Omawiany obszar arkusza przykryty jest kompleksem osadów czwartorzêdowych o maksy- malnej mi¹¿szoœci od 140 do 200 m. Hipsometrycznie znajduj¹ siê one miêdzy rzêdnymi 12 m p.p.m a 203 m n.p.m. Wiêksze mi¹¿szoœci zwi¹zane s¹ z obszarami wystêpowania moren czo³owych i wysoczyzn w pó³nocnej i zachodniej czêœci obszaru arkusza, mniejsze znajduj¹ siê natomiast w rejonie wschodnim, który podlega³ intensywnej erozji wodnolodowcowej.

a. Plejstocen

Wœród utworów plejstoceñskich wyró¿niono osady siedmiu zlodowaceñ w facjach zwi¹zanych z obecnoœci¹ l¹dolodu. Wobec braku datowañ paleontologicznych oraz wyraŸnych serii interglacjalnych podzia³ stratygraficzny oparto na analizie poszczególnych poziomów w nawi¹zaniu do opraco- wanych obszarów s¹siednich (Koz³owska, Koz³owski, 1993, 1995, 1999; Koz³owski, 2003; Maksiak, 1999, 2000) bior¹c pod uwagê wyniki badañ litologiczno-petrograficznych (Jeleñski, 1999). Nale¿y zaznaczyæ ¿e autor niniejszego arkusza przeprowadzi³ w³asn¹ analizê wspó³czynników petrograficznych glin zwa³owych1 (tab. 2), co w powi¹zaniu ze szczegó³ow¹ analiz¹ po³o¿enia po- szczególnych serii spowodowa³o inn¹ interpretacjê stratygrafii czwartorzêdu dolnego ni¿ w opraco- waniu Jeleñskiego (1999)

Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenie Nidy

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe zwi¹zane z transgresj¹ l¹dolodu zlodowacenia Nidy wyró¿niono w Kowalewie (otw. 6) i Stawiskach (otw. 22). W Kowalewie na g³êbokoœci 188,4 m (4,4 n p.p.m.) wystêpuje seria o mi¹¿szoœci 7,6 m sk³adaj¹ca siê z piasków drobnoziarnistych z przewarstwieniami mu³ków przykryta przez mu³ki piaszczyste z wk³adk¹ i³ów. Wœród piasków dominuj¹ ziarna obtoczone (R — 0,21), wapnistoœæ jest wysoka — 10,4% CaCO3. We frakcji ciê¿kiej dominuj¹ granaty (47,2%), którym towarzysz¹ amfibole (18,0%), epidot i turmaliny. W Stawiskach na wysokoœci 9,2–11,2 m n.p.m. wystêpuj¹ i³y py³owate. Gliny zwa³owe przykrywaj¹ omawiane osady zastoiskowe (otw.6 — Kowalewo) lub le¿¹ bezpoœrednio na osadach trzeciorzêdowych (otw. 17 — Michny). Mi¹¿szoœæ glin w Kowalewie wynosi 12,9 m (4,4 m p.p.m.–8,5 m n.p.m.), natomiast w Michnach 11,3 m (0,8 m p.p.m.–10,5 m n.p.m.).

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na wietrzenie, B — ska³y odporne na wietrzenie

12 W obu otworach s¹ to gliny piaszczyste ze ¿wirami i otoczakami przechodz¹ce w stropie w gliny py³owate. Seria glacjalna w Kowalewie ma bardziej z³o¿on¹ budowê, wœród glin spotykane s¹ przewarstwienia ilasto-mu³kowate (do 1,0 m) w sp¹gu oraz piaszczyste w stropie. Odwapnione mu³ki i i³y s¹ prawdopodobnie porwakami z trzeciorzêdowego pod³o¿a. Wspó³czynniki petrograficzne omawianych glin (tab. 2) mieszcz¹ siê w granicach okreœlonych przez Lisickiego (1996) dla m³odszego stadia³u zlodowacenia Nidy.

Tabela 2 Zestawienie wspó³czynników petrograficznych O/K, K/W, A/B próbek glin zwa³owych z profili otworów kartograficznych i sond mechanicznych

Kowalewo Michny Lachowo Grabowo Stratygrafia otwór 6 otwór 17 sonda WH 155 sonda WH 150 184,5 m n.p. m. 149,0 m n.p.m. 153,0 m n.p.m. 168,0 m n.p.m. 4,5–11,5 m 1,5–10,0 m 1,5–10,0 m

Stadia³ – 1,62; 0,75; 1,04 1,17; 0,91; 1,04 1,57; 0,72; 1,17 œrodkowy 1,79; 0,59; 1,56 1,67; 0,66; 1,31 1,88; 0,61; 1,34 Zlodowacenie 1,44; 0,74; 1,23 1,54; 0,72; 1,21 1,48; 0,76; 1,12 Warty 16,7–20,0 m Stadia³ – –– dolny 1,52; 0,71; 1,26 2,30; 0,48; 1,68 45,8–53,4 m

Stadia³ – 1,91; 0,61; 1,27 –– górny 2,14; 0,55; 1,39 1,83; 0,63; 1,35* Zlodowacenie Zlodowacenia œrodkowopolskie Odry 104,0–108,0 m 66,0–71,1 m

Stadia³ 1,92; 0,61; 1,29 –– dolny 2,10; 0,54; 1,50 1,52; 0,68; 1,39* 1,69; 0,73; 1,03 87,0–92,0 m Interglacja³ Zlodowacenie – –– wielki Liwca 1,58; 0,76; 1,03 1,85; 0,83; 0,73 134,7–137,2 m 94,4–110,4 m

1,10; 1,05; 0,83 Zlodowacenie 1,59; 0,71; 1,19 –– Sanu 2 (Wilgi) 2,14; 0,56; 1,34 0,96; 1,60; 0,47 2,53; 0,45; 1,68 2,19; 0,53; 1,48 123,0–124,0 m Zlodowacenie – –– Sanu 1 1,46; 0,79; 1,07 175,5–186,8 m 138,5–149,8 m

Zlodowacenie 1,65; 0,71; 1,15 1,24; 0,92; 0,94* Zlodowacenia po³udniowopolskie –– Nidy 1,17; 0,92; 1,01 0,68; 1,50; 0,66 1,46; 0,78; 1,09 1,25; 0,92; 0,90

* — wartoœci œrednie obliczone z dwóch próbek; czcionk¹ pogrubion¹ zaznaczono g³êbokoœæ pobrania próbek

Na wiêkszoœci obszaru arkusza Stawiski gliny zwa³owe przykryte s¹ przez piaski i ¿wiry wodnolodowcowe omi¹¿szoœci dochodz¹cej do 17 m (otw. 12), akumulowane w czasie recesji

13 zlodowacenia Nidy. Wysokoœæ stropu utrzymuje siê w granicach od 32 m n.p.m w Grabowie (otw. 12) do 21,8 m n.p.m w Kowalewie (otw. 6). W omawianych osadach dominuje frakcja piasków drobno- lub œrednioziarnistych, jedynie w sp¹gu (otw. 17) lub stropie (otw. 6) pojawiaj¹ siê domieszki piasków gruboziarnistych z ziarnami ¿wirów. Na fluwioglacjalne pochodzenie osadów wskazuje s³abe obtoczenie, wspó³czynnik obtoczenia ziarn kwarcu R waha siê od 1,05 (otw. 6) do 0,63 (otw. 17) oraz wysoka wapnistoœæ (14,3–6,3% CaCO3). We frakcji minera³ów ciê¿kich, podobnie jak w glinach zwa³owych omawianego zlodowacenia, dominuj¹ granaty i amfibole, którym towarzysz¹ liczne turmaliny i epidot.

Zlodowacenie Sanu 1

Akumulacja mu³ków, i³ów i piasków zastoiskowych poprzedzi³a nasuniêcie l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1. Zastoiska powsta³y w œrodkowej (otw. 15) i po³udniowej czêœci omawianego obszaru (otw. 30). W Konopkach (otw. 15) na wysokoœci 11,0–25,0 m n.p.m. wystêpuj¹ mu³ki ilaste przykryte przez piaski bardzo drobnoziarniste, natomiast w Stawiskach (otw. 30) szare i³y piaszczyste z 1-metrowym przewarstwieniem piasków œrednioziarnistych (13,8–22,0 m n.p.m.). Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 zachowa³y siê jedynie w po³udniowej czêœci omawianego obszaru arkusza. W okolicach Stawisk (otwory: 22 i 30) mi¹¿szoœæ omawianych glin dochodzi do 12 m przy wysokoœci sp¹gu 19,2–22,8 m n.p.m. Opisane s¹ tam jako gliny zwa³owe szare. W Michnach (otw. 17) zachowa³a siê jedynie 1-metrowa warstwa szarobr¹zowych glin ilastych z przewarstwieniami szarych mu³ków. Równie¿ w po³udniowej czêœci obszaru arkusza Stawiski wyró¿niono piaski i ¿wiry wodnolodowcowe powsta³e w trakcie recesji omawianego zlodowacenia. W Michnach s¹ to piaski ró¿noziarniste z przewag¹ drobnoziarnistych o mi¹¿szoœci 12,6 m, w dolnej i œrodkowej czê-

œci warstwy py³owate o wspó³czynniku obtoczenia ziarn kwarcu R — 0,60 i zawartoœci CaCO3 wy- nosz¹cej 6,0%. We frakcji ciê¿kiej dominuj¹ granaty (51,3%), liczne s¹ amfibole (18,5%) oraz epidoty (10,6%) i turmaliny (9,2%). Wed³ug Jeleñskiego (1999) wskazuje to na rzeczn¹ genezê omawianych osadów. Mog¹ to byæ jednak utwory fluwioglacjalne akumulowane w dolinach wód roztopowych odleg³ych od czo³a l¹dolodu. W Stawiskach (otw. 24) omawiany poziom reprezentuje 10-metrowa warstwa ¿wirów z niewielk¹ domieszk¹ piasków przykryta przez 2,5 m piasków œrednioziarnistych ze ¿wirami. Wysokoœæ stropu omawianych osadów wynosi 38,6 m n.p.m. w Michnach i oko³o 40, 0 m n.p.m. w Stawiskach.

Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi)

W czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) akumulowane by³y i³y, piaski i mu³ki zastoiskowe wrozleg³ym zbiorniku obejmuj¹cym pó³nocn¹ czêœæ omawianego obsza-

14 ru, a tak¿e lokalnie w czêœci po³udniowej. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (25 m) osady zastoiskowe osi¹gaj¹ w Kowalewie (otw. 6), gdzie ich strop wystêpuje na wysokoœci 46,8 m n.p.m. Doln¹ czêœæ serii (13,8 m) tworz¹ tam piaski drobnoziarniste i mu³kowate, szare z przewarstwieniami mu³ków piaszczystych. We frakcji ciê¿kiej dominuj¹ amfibole, którym towarzysz¹ g³ównie epidoty, turmaliny i granaty. Zawartoœæ CaCO3 waha siê od 6,1% do 11,4%. Górn¹ czêœæ serii (11,2m) buduj¹ i³y py³owate i py³owato-piaszczyste przewa¿nie o charakterze warwowym. Wapnistosæ osadów jest bardzo wysoka — 18,3%. W Grabowie (otw. 12) i Konopkach (otw.15) omawiana seria sk³ada siê g³ównie z mu³ków ilastych z przewarstwieniami i³ów i piasków drobnoziarnistych. Na po³udniu w Stawiskach (otw. 22) omawiany poziom tworz¹ i³y wystêpuj¹ce na wysokoœci 27,2–37,2 m n.p.m. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) tworz¹ ci¹g³y poziom w po³udniowej czêœci omawianego obszaru i osi¹gaj¹ tam najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ oko³o 20 m (otw. 30). W czêœci pó³nocnej omawiane gliny zosta³y zniszczona lub wystêpuje w postaci warstw o niewielkiej mi¹¿szoœci — 2,5 m w Kowalewie (otw. 6). Wysokoœci stropu wahaj¹ siê od 47,2 m n.p.m (otw.22) do 59,8 m n.p.m (otw. 30). Badania litologiczno-petrograficzne (Jeleñski, 1999) dla omawianego poziomu wykonano w Ko- walewie (otw. 6) i Michnach (otw. 17). Wystêpuj¹ tam gliny ilaste, szare z pojedynczymi ¿wirami i g³azikami oraz przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych i mu³ków piaszczystych o bardzo zró¿nicowanych wspó³czynnikach petrograficznych (tab. 2). Wykszta³cenie omawianych glin wskazuje, ¿e mog¹ one reprezentowaæ facjê osadów sp³ywowych (wodnomorenowych). W Stawiskach w otworach archiwalnych (otwory: 22 i 30) gliny zwa³owe zaliczane do zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) charakteryzowane s¹ jako gliny brunatne z otoczakami i przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych. Na pó³nocnych (otw. 6) i po³udniowych (otw. 30) krañcach omawianego obszaru na glinach zwa³owych le¿¹ niewielkiej mi¹¿szoœci (do 3,4 m) piaski wodnolodowcowe. S¹topiaski drobno- i œrednioziarniste z domieszk¹ ¿wirów. Zawartoœæ CaCO3 jest wysoka (11,1%), podobnie jak udzia³ ziarn kanciastych (11,9%) przy wspó³czynniku obtoczenia ziarn kwarcu R — 0,52.

Interglacja³ wielki Zlodowacenie Liwca

Zlodowacenie Liwca na obszarze arkusza Stawiski reprezentuj¹ piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe, które prawie na ca³ej powierzchni omawianego obszaru pokrywaj¹ lodowcowe lub zastoiskowe osady zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi). Brak ich jedynie na po³udniowych krañcach terenu arkusza.

15 W czêœci pó³nocnej omawiana seria osi¹ga najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ — do 20 m w Grabowie (otw. 12). S¹ to g³ównie piaski drobnoziarniste i py³owate, natomiast ku po³udniowi przechodz¹ w mu³ki piaszczyste (otw. 17) i i³y (otw. 22). W Kowalewie (otw. 6) wykszta³cenie osadów zastoiskowych jest bardziej z³o¿one. Wystêpuj¹ tam mu³ki piaszczyste z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych œwiadcz¹cych o okresowym uruchamianiu przep³ywu. Omawiane osady przykrywa nieci¹g³a warstwa o zmiennej mi¹¿szoœci glin zwa³owych. W czêœci po³udniowej terenu arkusza gliny maj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 20 m (otw. 20). Jest to war- toœæ orientacyjna. Na pozosta³ym obszarze warstwa glin zlodowacenia Liwca nie przekracza 10,8 m (otw. 12), a miejscami zosta³a zniszczona. Badania litologiczno-petrograficzne omawianych glin wykonano w Michnach (otw. 17). Okreœlono je jako gliny py³owate z nielicznymi ¿wirami oraz przewarstwieniami piasków py³owatych (do 0,8 m) i drobnymi wtr¹ceniami ciemnoszarych i³ów. Wspó³czynniki petrograficzne (tab. 2) obliczone dla tych glin nale¿y traktowaæ orientacyjnie z powodu ma³ej frekwencji ¿wirów. Sedymentacjê osadów rozpatrywanego zlodowacenia koñcz¹ wystêpuj¹ce lokalnie piaski i ¿wiry wodnolodowcowe powsta³e w czasie recesji l¹dolodu. W Michnach (otw. 17) na wysokoœci 63,2–77,9 m n.p.m. wystêpuje seria rozpoczynaj¹ca siê piaskami drobnoziarnistymi szarymi (1,3 m), na których zalegaj¹ ¿wiry z piaskami ró¿noziarnistymi (5,7 m) oraz piaski ró¿noziarniste (4,8 m) i drobnoziarniste (2,9 m). We frakcji ciê¿kiej dominuj¹ granaty (54,8%), którym towarzysz¹ amfibole (19,2%), epidot

(7,8%) i turmaliny (6,4%). Wspó³czynnik obtoczenia ziarn kwarcu R wynosi 0,45, a zawartoœæ CaCO3 jest zmienna od 0 w sp¹gu do 7,9% w œrodkowej i górnej czêœci warstwy. Powy¿sze wyniki wskazuj¹ na ewentualnoœæ rzecznej genezy opisywanych osadów.

Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry Stadia³ dolny

Rozleg³e zastoisko powsta³e w czasie transgresji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Odry obejmuje pó³nocn¹ i œrodkow¹ czêœæ omawianego obszaru. Mu³ki i i³y zastoiskowe le¿¹ na glinach zwa³owych lub utworach zastoiskowych zlodowacenia Liwca. Mi¹¿szoœæ omawianych osadów zastoiskowych w Konopkach (otw. 15) przekracza 20 m, natomiast wysokoœæ stropu utrzymuje siê w granicach od 76,0 m n.p.m. (otw. 6) do 82,0 m n.p.m (otw. 14). S¹ to g³ównie i³y i i³y py³owate, rzadziej mu³ki piaszczyste z przewarstwieniami piasków py³owatych.

16 Badania litologiczno-petrograficzne omawianych osadów wykonano dla otworu Kowalewo (otw. 6). Doln¹ czêœæ serii (2,7 m) tworz¹ tam i³y py³owate, ciemnoszare, w sp¹gu warwowe o wysokiej wapnistoœci (20%) oraz podobnej zawartoœci granatów (33,5%) i amfiboli (32,0%) we frakcji ciê¿kiej. O okresowym uruchomieniu przep³ywu œwiadczy nastêpna warstwa szarych piasków drobnoziarnistych (2,2 m) o wapnistosci 8,7% i wspó³czynniku obtoczenia ziarn kwarcu R — 0,59. We frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ amfibole (38,5%) nad granatami (25,6%). Górn¹ czêœæ serii buduj¹ mu³ki ilaste (4,3 m) z przewarstwieniami w stropie mu³ków piaszczystych i glin piaszczystych. Zawartosæ CaCO3 wynosi 13,2–26,1%, z tendencj¹ wzrostow¹ ku stropowi. Na utworach zastoiskowych zalegaj¹ gliny zwa³owe o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 4 m (otw. 6). Wiêksz¹ mi¹¿szoœæ (ponad 20 m) gliny te osi¹gaj¹ na po³udniu omawianego obszaru (otwory: 24 i 30), gdzie brak jest utworów rozdzielaj¹cych gliny zwa³owe zlodowaceñ Odry i Liwca. Petrograficzno-litologiczn¹ charakterystykê omawianych glin zwa³owych poznano w Kowale- wie (otw. 6) i Michnach (otw. 17). Wystêpuj¹ tam gliny w dolnej czêœci py³owate z przewarstwieniami mu³ków piaszczystych, natomiast w górnej piaszczyste z licznymi ¿wirami i otoczakami. Wspó³czynniki petrograficzne (tab. 2) w czêœci dolnej s¹ zbli¿one do wspó³czynników starszego stadia³u, ku górze wzrasta zawartoœæ wapieni paleozoicznych, chocia¿ nie osi¹ga ona wartoœci charak- terystycznych dla glin zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Odry na obszarach po³o¿onych bardziej na pó³noc (Koz³owski, 2003; Lisicki, 1996; 1998c). Podczas recesji l¹dolodu omawianego stadia³u na omawianym obszarze mia³a miejsce sedymentacja utworów wodnolodowcowych i zastoiskowych. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zachowane s¹ fragmentarycznie. Pocz¹tkowo osadza³y siê ¿wiry (otw. 5) nastêpnie piaski œrednio- i drobnoziarniste (otw. 17 — Michny). Mi¹¿szoœæ warstwy wynosi oko³o 10 m, natomiast wysokoœæ stropu 92,1–96,0 m n.p.m. W Michnach obtoczenie ziarn kwarcu jest doœæ s³abe (R — 0,57), wapnistoœæ wysoka (12,5%), natomiast we frakcji ciê¿kiej dominuj¹ granaty (51,2%) nad amfibolami (19,5%), epidotem (10,0%) i turmalinami (6,9%). W miarê oddalania siê l¹dolodu stopniowo zmniejsza³a siê frakcja sedymentowanych osadów i powstawa³y utwory zastoiskowe. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (27,5 m) i ³ y i mu³ki zastoiskowe osi¹gaj¹ w Kowalewie (otw. 6). Seria zastoiskowa rozpoczyna siê tam i³ami warwowymi (8,4 m), które przechodz¹ w mu³ki ilaste i piaszczyste, a sedymentacjê koñcz¹ piaski drobnoziarniste (1,1 m). W innych otworach przewa¿aj¹ mu³ki ilaste i piaszczyste, natomiast wysokoœæ stropu warstwy utrzymuje siê w granicach od 94 m n.p.m. (otw. 14) do 107,5 m n.p.m. (otwory: 6 i 12). W po³udniowo-wschodniej czêœci omawianego obszaru i³y i mu³ki zastoiskowe wyró¿niono na podstawie opracowania geofizycznego (Jagodziñska, Kalitiuk, 1997).

17 Stadia³ górny

Gliny zwa³owe pozostawione przez l¹dolód stadia³u górnego zlodowacenia Odry tworz¹ dobrze wykszta³cony i zachowany poziom glacjalny na wysokoœci od 94 m n.p.m. (otw. 14) do 110 m n.p.m., a wyj¹tkowo 130 m n.p.m. (otw. 12), o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 23 m (otw. 14). Tworz¹ go szare gliny piaszczyste z pojedynczymi ¿wirami i otoczakami z rzadkimi i cienkimi (do 0,4 m) wk³adkami mu³ków piaszczystych. Wspó³czynniki petrograficzne (tab. 2) obliczone dla glin z otworu Michny (otw. 17) wykaza³y podobieñstwo sk³adu petrograficznego omawianych utworów z glinami obszarów s¹siednich (Koz³owska, Koz³owski, 1993; Koz³owski, 2003). Zgadzaj¹ siê równie¿ z wartoœciami podanymi dla Pojezierza Mr¹gowskiego przez Lisickiego (1996), który uwa¿a omawiane gliny za przewodni poziom dla tego obszaru. Podczas recesji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Odry akumulowane by³y na wiêkszo- œci omawianego obszaru mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ osi¹gaj¹ one w Kowalewie (otw. 6), gdzie wystêpuj¹ na wysokoœci 107,5–128,7 m n.p.m. Omawiana seria sk³ada siê tam z piasków drobnoziarnistych z 2-metrowym przewarstwieniem i³ów o charakterze warwowym. Wapnistoœæ osadów jest wysoka (19,1–26,6%). W Michnach (otw. 17) omawiany poziom reprezentuje 7-metrowa warstwa mu³ków przechodz¹cych ku górze w mu³ki ilaste, a nastêpnie i³y py³owate. W Grabowie (otw. 12) i Stawiskach (otw. 30) s¹ to tak¿e i³y warwowe i mu³ki.

Zlodowacenie Warty

Stadia³ dolny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe podœcielaj¹ce utwory glacjalne stadia³u dolnego zlodowacenia Warty nie tworz¹ ci¹g³ego poziomu, wystêpuj¹ lokalnie ró¿ni¹c siê budow¹ i wysoko- œci¹ po³o¿enia. Na pó³nocy w Kowalewie (otw. 6) cienk¹ warstw¹ (128,7–131,0 m n.p.m.) przykrywaj¹ osady zastoiskowe poprzedniego zlodowacenia. Nawiercono tam piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i pojedynczymi otoczakami o wysokiej wapnistoœci — 17,3%. Wspó³czynnik obtoczenia ziarn kwarcu R wynosi 0,61. We frakcji ciê¿kiej dominuj¹ granaty (52,7%), którym towarzysz¹ g³ównie amfibole. W œrodkowej czêœci omawianego obszaru (otw. 17, Michny) na wysokoœci 110,0–120,0 m n.p.m. wystêpuje seria osadów wodnolodowcowych rozpoczynaj¹ca siê piaskami drobnoziarnistymi z drobnymi ¿wirkami (3,8 m). Wy¿ej le¿¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami 94,0 m, a nastêpnie ¿wiry z piaskami ró¿noziarnistymi. Obtoczenie ziarn kwarcu R zmniejsza siê od 0,90 w piaskach drobnoziarnistych do 0,67 w ró¿noziarnistych, zawartoœæ CaCO3 wynosi oko³o 14%, natomiast sk³ad frakcji ciê¿kiej jest podobny do opisywanej poprzednio.

18 Na po³udniu (otwory: 22 i 26) omawiane osady wystêpuj¹ ni¿ej (104–112 m n.p.m.), dominuj¹ ¿wiry i piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami. Miejscami omawiany poziom zaznaczony jest jedynie warstw¹ bruku (otw. 30). Osady glacjalne stadia³u dolnego zlodowacenia Warty wykszta³cone s¹ w postaci glin zwa³owych, miejscami piasków, ¿wirów i g³azów lodowcowych. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ prawie na ca³ym obszarze omawianego arkusza na wysokoœci od 111,2 m n.p.m. (otw. 22) do 136 m n.p.m. (otw. 2). Maj¹ mi¹¿szoœæ przewa¿nie 10–15 m, maksymalnie w Stawiskach (otw. 22) osi¹gaj¹ 22 m. Petrograficznie omawiane gliny zwa³owe zosta³y poznane w Michnach (otw. 17). Wystêpuj¹ tam w postaci dwóch warstw rozdzielonych piaskami i ¿wirami lodowcowymi. W sp¹gu poziomu znajduje siê 0,5 m szarych glin piaszczystych ze ¿wirami i otoczakami. Nad dolnymi glinami le¿¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami (4,5 m) oraz ¿wiry piaszczyste z g³azikami (4,0 m). Piaski i ¿wiry przykrywaj¹ szare gliny py³owate o mi¹¿szoœci 3,3 m. Wapnistoœæ ca³ej serii jest wysoka (14,1–26,8%), a wœród frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ granaty (43,0%) a towarzysz¹ im amfibole (25,0%) i epidot (10,0%). Oprócz wy¿ej opisanych, ¿wiry lodowcowe wystêpuj¹ w Stawiskach (otw. 22) i w miejscowo- œci Poryte W³oœciañskie (otw. 28). Gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Warty s¹ najstarszymi utworami ukazuj¹cymi siê na powierzchni omawianego obszaru arkusza. Ods³aniaj¹ siê one na wysokoœci 118,0–124,0 m n.p.m. w krawêdzi obni¿enia wykorzystywanego przez Skrodê w okolicach Zaskrodzia i Dzie¿bi, w postaci piasków gliniastych oraz silnie piaszczystych glin z licznymi ziarnami ¿wirów i otoczakami. W czasie recesji l¹dolodu omawianego stadia³u pocz¹tkowo akumulowane by³y ¿wiry i piaski wodnolodowcowe. Ich mi¹¿szoœæ na pó³nocy przekracza 10 m, ku po³udniowi zmniejsza siê do oko³o 5 m, a miejscami zaœ brak tych osadów. W Kowalewie (otw. 6) na wysokoœci 131,4–143,0 m n.p.m. wystêpuj¹ ¿wiry z piaskami ró¿noziarnistymi przechodz¹ce ku stropowi w piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami. Osady s¹ s³abo obtoczone, R — 0,65, ziarna obtoczone nieznacznie przewa¿aj¹ nad czêœciowo obtoczonymi, a udzia³ ziarn kanciastych jest wysoki (19,9%). Zawartoœæ CaCO3 wynosi 22,8%. W Grabowie (otw. 12) doln¹ czêœæ 10,6-metrowej warstwy tworz¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, natomiast górn¹ — ¿wiry. Piaski drobnoziarniste przewa¿aj¹ w Michnach (otw. 17) i maj¹ podobne obtoczenie jak osady w Kowalewie. Na powierzchni terenu piaski ró¿noziarniste z przewag¹ drobnoziarnistych i pojedynczymi ziarnami ¿wirów ods³aniaj¹ siê przede wszystkim w okolicach Lachowa.

19 Najm³odszymi osadami zaliczonymi do stadia³u dolnego zlodowacenia Warty s¹ i³y, mu³ki i piaski zastoiskowe. Seria zastoiskowa wystêpuje w otworach wiertniczych w Kowalewie (otw. 6), Grabowie (otw. 12), Kumelsku (otwory:4i5)iLachowie (otw. 2). Poznana zosta³a równie¿ w szeregu sond rêcznych i WH, a tak¿e ods³ania siê na powierzchni terenu. Wysokoœæ stropu omawianych osadów wynosi 138,0–152,0 m n.p.m., a maksymalna mi¹¿szoœæ 14,0 m (otw. 5). W Kowalewie (otw. 6) wystêpuj¹ i³y warwowe przechodz¹ce w stropie w mu³ki ilaste z niewiel- kimi wk³adkami glin zwa³owych. Zawartoœæ CaCO3 — 24,8%. Podobnie wykszta³cone utwory stwierdzono w Lachowie i Kumelsku w otworach wiertniczych oraz na powierzchni terenu. I³y z przewarstwieniami mu³ków ilastych i piaszczystych oraz rzadkimi przewarstwieniami pia- sków drobnoziarnistych ods³aniaj¹ siê na powierzchni terenu w okolicach Stawisk oraz w krawê- dziach dolin Dzierzbi i Skrody.

Stadia³ œrodkowy

Gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty wystêpuj¹ powszechnie na terenie arkusza Stawiski. W czêœci wschodniej tworz¹ wysoczyznê polodowcow¹, natomiast w czêœci zachodniej tworz¹ powierzchnie erozyjne lub podœcielaj¹ osady wodnolodowcowe. Zniszczone zosta³y jedynie w dolinach wód roztopowych oraz czêœciowo na pó³nocnym skraju omawianego obszaru, gdzie wkroczy³ l¹dolód nastêpnego zlodowacenia. Maksymalna stwierdzona mi¹¿szoœæ glin zwa³owych wynosi 16 m (otw. 30), lecz prawdopodobnie mo¿e przekraczaæ 20 m. Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe, miejscami wodnolodowcowe. Wiêkszy obszar wystêpowania tych utworów na powierzchni rozpatrywanego obszaru arkusza znajduje siê w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza Stawiski. Jest to teren wysoko (165,0–180,0 m n.p.m.) po³o¿onej wysoczyzny zbudowanej z utworów piaszczysto-¿wirowych. Na powierzchni spotykane s¹ liczne g³aziki i g³azy. Musia³ (1984) okreœla ten obszar jako „wyspê wysoczyznow¹”. Omawiane piaski, ¿wiry i g³azy s¹ czêœciowo efektem akumulacyjnej dzia³alnoœci lodowca, lecz w du¿ym stopniu ich genezê nale¿y wi¹zaæ z przep³ywami wód w obrêbie l¹dolodu. W wielu miejscach brak utworów rozdzielaj¹cych oba stadia³y zlodowacenia Warty, a tak¿e nie ma dokumentacji wiertniczej na obszarach najwy¿ej po³o¿onej wysoczyzny, co utrudnia okreœlenie mi¹¿szoœci omawianych glin. Wysokoœæ sp¹gu utrzymuje siê w granicach 135,0–150,0 m n.p.m.

20 Petrograficznie gliny zwa³owe opisywanego stadia³u poznane zosta³y w Michnach (otw. 17) oraz w sondach WH w okolicach Lachowa i Grabowa (sonda 9). Wystêpuj¹ tam gliny w dolnej czêœci py³owate, szare z pojedynczymi ¿wirami i g³azikami, przechodz¹ce ku górze w brunatne, piaszczyste. Iloœæ ziarn ¿wirów i g³azików znacznie siê zwiêksza. Wœród ¿wirów przewa¿aj¹ wapienie pó³nocne nad ska³ami krystalicznymi, ku górze zmniejsza siê iloœæ wapieni, jak równie¿ wapnistoœæ osadów, co zwi¹zane jest z póŸniejszym rozmyciem i wie- trzeniem warstw stropowych. Wspó³czynniki petrogaficzne (tab. 2) odpowiadaj¹ wartoœciom okreœlonym dla s¹siednich arkuszy (Koz³owski, 2003; Maksiak, 1999, 2000), jak równie¿ Pojezierza Mr¹gowskiego (Lisicki, 1996). Na pozosta³y obszarze wystêpuj¹ gliny piaszczyste lub bardzo piaszczyste z licznymi ziarnami ¿wirów, g³azikami i g³azami. Spotykane s¹ przewarstwienia piasków i ¿wirów py³owatych. Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych wystêpuj¹ w szeregu wzgórz tworz¹cych dwie równole¿nikowo po³o¿one strefy (tabl. I). Dla jednej z form strefy po³udniowej istniej¹ opracowania z³o¿owe (Lichwa, 1983). W otworach wiertniczych nawiercono tam seriê piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 10 m (otw. 25) podœcielon¹ przez piaski drobnoziarniste. Ca³kowita mi¹¿szoœæ utworów morenowych przekracza 15 m. W ods³oniêciach widoczna jest w czêœci stropowej 1–2,5-metrowa warstwa bez³adnie u³o¿onych ¿wirów z piaskami ró¿noziarnistymi i g³azami o œrednicy do 1,2 m, pod któr¹ le¿¹ warstwowane pakiety ¿wirów i piasków drobnoziarnistych. Warstwowanie jest zmienne, od poziomego do skoœnego, o nachyleniu dochodz¹cym do 70o, a zak³ócaj¹ je liczne uskoki o wielkoœci zrzutu osi¹gaj¹cym 30 cm. Inne formy strefy po³udniowej maj¹ analogiczn¹ budowê, miejscami, np. w okolicy Wilczewa, zaznacza siê wyraŸnie wiêkszy udzia³ piasków drobnoziarnistych w osadach morenowych. W strefie œrodkowej na wschodzie w okolicach Kurkowa i Gnatowa wystêpuj¹ najbardziej okaza³e formy czo³owomorenowe o wysokoœci przekraczaj¹cej 200 m n.p.m. Poznano w ods³oniêciach budowê jedynie górnych partii tych form. Wystêpuj¹ tam w stropie ¿wiry z piaskami ró¿noziarnistymi i g³azami o œrednicy do 0,8 m, miejscami widoczne jest poziome lub skoœne warstwowanie. Maj¹ one mi¹¿szoœæ 1,5–8,0 m, poni¿ej pojawiaj¹ siê piaski drobnoziarniste z rzadkimi przewarstwieniami pia- sków ró¿no- i gruboziarnistych z pojedynczymi ziarnami ¿wirów. W kierunku zachodnim wysokoœæ form obni¿a siê do 160,0–175,0 m n.p.m. W rejonie Wiszowa- tych wykonano szereg wierceñ z³o¿owych (Lichwa, 1983). W jednym z otworów (otw. 9) osady morenowe osi¹gaj¹ 17,2 m mi¹¿szoœci. Wystêpuje tam 7,0 m piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami, pod nimi znajduje siê 6,5 m ¿wirów z 0,3-metrowym przewarstwieniem piasków py³owatych, nastêpnie 1,7 m piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami, a w sp¹gu znajduj¹ siê nieprzewiercone piaski drobnoziarniste.

21 Inne wiercenia wskazuj¹ na bardzo z³o¿on¹ budowê form. Pojawiaj¹ siê znacznej mi¹¿szoœci piaski drobnoziarniste, przewarstwienia mu³ków oraz gliny zwa³owe w formie wk³adek lub mi¹¿szych warstw. Z okresem deglacjacji l¹dolodu stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty zwi¹zane jest rów- nie¿ powstanie kemów, moren martwego lodu i form akumulacji szczelinowej. Piaski i mu³ki kemów tworz¹ przewa¿nie niewielkie formy w zachodniej czêœci arkusza Stawiski. Wystêpuj¹ tam piaski drobnoziarniste z rzadkimi przewarstwieniami mu³ków, warstwowane poziomo. Jedynie forma po³o¿ona na pó³noc od Lachowa ma 1,2-metrowe przykrycie piasków ró¿- noziarnistych ze ¿wirami i wk³adkami glin zwa³owych. Mi¹¿szoœæ osadów kemowych przekracza 6 m, prawdopodobnie osi¹ga nawet 10 m. Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren martwego lodu tworz¹ formy rozrzucone w œrodkowej czêœci omawianego obszaru pomiêdzy strefami czo³owomorenowymi. Stwierdzo- na mi¹¿szoœæ osadów moren martwego lodu przekracza 7,0 m. S¹ to piaski ró¿nych frakcji z przewag¹ drobnoziarnistych, licznymi ziarnami ¿wirów i g³azami o œrednicy do 0,8 m. Czêste s¹ wk³adki i przewarstwienia glin zwa³owych. Miejscami widoczne jest warstwowanie o bardzo zró¿nicowanym k¹cie i kierunku nachylenia. Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej tworz¹ formy wystêpuj¹ce w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza Stawiski w pobli¿u krawêdzi rynien i dolin wód roztopowych. S¹ to przewa¿nie piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, czêsto w stropie pojawia siê materia³ grubszy w postaci ¿wirów, g³azików i g³azów z przewarstwieniami piasków gliniastych i glin zwa³owych. Mi¹¿szoœæ osadów zale¿na jest od wysokoœci wzglêdnej form, przewa¿nie utrzymuje siê w granicach 5–10 m, wyj¹tkowo dochodzi do 15 m. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe wype³niaj¹ szereg niewielkich zastoisk rozrzuco- nych po ca³ym obszarze arkusza Stawiski w okolicach Lachowa, Gnatowa, Rogali i Sucholaszek. Wystêpuj¹ tam g³ównie mu³ki piaszczyste i ilaste oraz i³y, a miejscami zastêpuj¹ je piaski drobnoziarniste. Mi¹¿szoœæ osadów wynosi przewa¿nie 3–5 m, a wystêpuj¹ na wysokoœci 150,0–170,0 m n.p.m. W etapie recesji l¹dolodu stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty akumulowane by³y p i a - ski i ¿wiry wodnolodowcowe. Osady te w zachodniej czêœci obszaru arkusza Stawiski tworz¹ powierzchnie sandrow¹ opa- daj¹c¹ w kierunku po³udniowym od 170 do 130 m n.p.m. W czêœci wschodniej utwory wodnolodowcowe wystêpuj¹ w postaci p³atów w okolicach moren czo³owych oraz na wysoczyŸnie. W sandrach wystêpuj¹ przewa¿nie piaski ró¿noziarniste z przewag¹ drobnoziarnistych i domieszk¹ ¿wirów, w sp¹gu czêsto spotykane s¹ piaski drobnoziarniste.

22 W okolicach morem czo³owych zwiêksza siê udzia³ grubszych frakcji. Wystêpuj¹ tu piaski ró¿- noziarniste ze ¿wirami lub ¿wiry z piaskami ró¿noziarnistymi i drobnymi otoczakami. Mi¹¿szoœæ osa- dów nie przekracza 15 m, przewa¿nie utrzymuje siê w granicach 2–8 m, a na obszarach, gdzie nie przekracza 2 m wydzielono piaski i ¿wiry wodnolodowcowe na glinach zwa³owych.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

L¹dolód zlodowacenia Wis³y w czasie swojego maksymalnego rozwoju zaj¹³ jedynie pó³nocne krañce arkusza Stawiski i tam wyró¿niono jego osady. I³y i mu³ki zastoiskowe akumulowane w czasie transgresji l¹dolodu omawianego zlodowacenia wyró¿niono w otworze Kowalewo (otw. 6). Na powierzchni terenu utwory te wystêpuj¹ w pobli¿u tego otworu oraz w okolicach Œwidrów. W Kowalewie seria zastoiskowa le¿y na wysokoœci od 144,6 do 166,0 m n.p.m. Rozpoczyna siê i³ami warwowymi i ku górze przechodzi w mu³ki ilaste, mu³ki piaszczyste oraz piaski drobnoziarniste tworz¹ce strop omawianej serii. Wapnistoœæ osadów jest bardzo wysoka w czêœci dolnej i œrodkowej (28–22%) i maleje w stropie do 8,9%. W okolicach Œwidrów omawiane osady tworz¹ zastoisko ods³aniaj¹ce siê na powierzchni terenu na wysokoœci 155,0–160,0 m n.p.m. Dla obszaru tego wykonano dokumentacje z³o¿ow¹ (Andrzejak, 1997). W szeregu otworów na- potkano utwory zastoiskowe o mi¹¿szoœci od 2 do 7 m sk³adaj¹ce siê z mu³ków ilastych lub i³ów. Gliny zwa³owe pochodz¹ce ze zlodowacenia Wis³y wyró¿niono w okolicach miejscowo- œci Kowalewo, £ebki Ma³e i Kamiñskie. Wystêpuj¹ one w obrêbie moren czo³owych oraz tworz¹ frag- ment wysoczyzny nawi¹zuj¹cy do obszaru arkusza Bia³a Piska (Koz³owska, Koz³owski, 1999; Koz³owski, 2003). Powierzchnia omawianych glin le¿y na bardzo zró¿nicowanych wysokoœciach od 150,0 m n.p.m. do 180,0 m n.p.m., a mi¹¿szoœæ osi¹ga oko³o 10 m. S¹ to przewa¿nie bardzo piaszczyste gliny lub piaski gliniaste z licznymi ziarnami ¿wirów i g³azikami. ¯wiry, piaski i g³azy moren czo³owych tworz¹ okaza³e formy nawi¹zuj¹ce do ci¹gu wyró¿nionego na arkuszu Bia³a Piska (Koz³owska, Koz³owski, 1999; Koz³owski, 2003). W Kowalewie (otw. 6) osady morenowe maj¹ mi¹¿szoœæ 18 m i zbudowane s¹ z piasków drobnoziarnistych w dolnej czêœci warstwy, natomiast w œrodkowej i górnej dominuj¹ piaski ró¿noziarniste z przewarstwieniami ¿wirów oraz g³azikami i g³azami. W Grabowie (otwory: 11 i 12) 18-metrow¹ seriê morenow¹ tworz¹ ¿wiry z przewarstwieniami piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami. Wiercenia z³o¿owe w ¯ebrkach (Lichwa, 1983) pokazuj¹, i¿ podobnie jak na s¹siednim obszarze arkusza (Koz³owska, Koz³owski, 1999) w budowie morem czo³owych mo¿na wyró¿niæ 3 serie.

23 Seria dolna, któr¹ reprezentuj¹ piaski drobnoziarniste ma mi¹¿szoœæ przekraczaj¹c¹ 10 m, wy¿ej znajduj¹ siê ¿wiry i piaski ró¿noziarniste o mi¹¿szoœci 3–6 m, natomiast na górze miejscami wystêpu- je 2–3 m piasków drobnoziarnistych. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zlodowacenia Wis³y wystêpuj¹ w okolicach moren czo³owych tego zlodowacenia oraz kontynuuj¹ szlaki przep³ywów sandrowych, wyró¿nione na obszarze arkusza s¹siaduj¹cego od pó³nocy (Koz³owska, Koz³owski, 1999). S¹ to piaski drobnoziarniste z rzadkimi przewarstwieniami piasków ró¿noziarnistych, w s¹siedztwie morem czo³owych mog¹ byæ wzbogacone we frakcjê ¿wirow¹. Mi¹¿szoœæ omawianych piasków wynosi 1–6 m, a ich po³udniowy zasiêg jest trudny do okreœle- nia, gdy¿ wystêpuj¹ na osadach wodnolodowcowych poprzedniego zlodowacenia.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski py³owate zwietrzelinowe (eluwialne) tworz¹ miejscami niewielkie pokrywy na glinach zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. S¹ to silnie zapylone, miejscami zaglinione, bezstrukturalne piaski ró¿nej granulacji ze ¿wirami, g³azikami i g³azami. Mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi 1–2 m. Piaski, ¿wiry i gliny deluwialne fragmentarycznie przykrywaj¹ ³agodne kra- wêdzie wysoczyzny. S¹ to przewa¿nie silnie piaszczyste gliny z wk³adkami zaglinionych piasków drobno- i œrednioziarnistych z pojedynczymi ziarnami ¿wirów i otoczakami. Ich mi¹¿szoœæ z regu³y nie przekracza 2 m, wyj¹tkowo dochodzi do 4 m. Osady te powstawa³y pocz¹wszy od póŸnego glacja³u do dziœ.

c. Holocen

Piaski rzeczne wyró¿niono w dnach dolin Skrody i Dzierzbi na powierzchni terenu lub pod przykryciem torfów. Sa to piaski drobnoziarniste, czêsto py³owate, z rzadkimi przewarstwieniami piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami. Mi¹¿szoœæ omawianych piasków nie przekracza 3 m. W okolicy wsi Barzykowo w centralnej czêœci omawianego obszaru arkusza pod przykryciem namu³ów piaszczystych wystêpuje kreda jeziorna barwy bia³ej lub szarej o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 4 m. Namu³y piaszczyste inamu³y torfiaste wype³niaj¹ g³ównie doliny niewielkich cieków, rzadziej zajmuj¹ zag³êbienia bezodp³ywowe na wysoczyŸnie. Namu³y piaszczyste to silnie py³owate piaski, g³ównie drobnoziarniste z niewielk¹ domieszk¹ substancji organicznej, o mi¹¿szoœci przewa¿nie nie przekraczaj¹cej 2 m. Natomiast namu³y torfiaste to silnie piaszczyste torfy z przewarstwieniami mu³ków i piasków drobnoziarnistych o mi¹¿szoœci utrzymuj¹cej siê w granicach 0,5–2,5 m.

24 Na obszarach wystêpowania namu³ów piaszczystych i torfiastych, mimo ¿e ich mi¹¿szoœæ przewa¿nie nie przekracza 2 m, nie wyró¿niono utworów podœcielaj¹cych. Spowodowane to jest trudno- œci¹ precyzyjnego okreœlenia mi¹¿szoœci namu³ów oraz rodzaju utworów pod³o¿a w warunkach wysokiego poziomu wód gruntowych. Najwiêksze obszary wystêpowania torfów znajduj¹ siê w dolinach wykorzystywanych przez Skrodê i Dzierzbiê. Spotykane s¹ równie¿ w okolicach Stawisk i Gra- bowa. Mi¹¿szoœæ osadów wyj¹tkowo dochodzi do 3 m, przewa¿nie torfy zalegaj¹ warstw¹ 0,5–2,0 m na piaskach rzecznych, wodnolodowcowych, mu³kach lub glinach zwa³owych. Najczêœciej w sp¹gu warstwy znajduj¹ siê torfy drzewne, wy¿ej drzewno-turzycowe przykryte torfami turzycowymi. W niektórych torfowiskach wystêpuj¹ jednolite torfy drzewne (Pietkiewicz, 1963; To³pa, 1958).

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Powierzchnia stropu utworów podczwartorzêdowych wykazuje deniwelacje od 12,0 m p.p.m. do 13,8 m n.p.m. (tabl. II). Niew¹tpliwie obecny zakres rzeŸby pod³o¿a podczwartorzêdowego jest wynikiem glacitekto- nicznej i egzaracyjnej dzia³alnoœci lodowców, a jego obraz przedstawiony na szkicu jest znacznie uproszczony ze wzglêdu na ma³¹ liczbê wierceñ i przekrojów geofizycznych. Obszary wy¿ej po³o¿one w po³udniowej i œrodkowo-wschodniej czêœci arkusza Stawiski zwi¹zane s¹ z wystêpowaniem i³ów górnego miocenu+pliocenu na powierzchni podczwartorzêdowej, natomiast w depresjach pojawiaj¹ siê osady mu³kowo-piaszczyste miocenu i oligocenu. Ukierunkowanie depresji jest w pewnym stopniu zgodne z liniami zaznaczonymi na mapie foto- lineanentów (Graniczny, Doktór, Kucharski, 1995), natomiast granica trzeciorzêdu i czwartorzêdu na linii przekroju geologicznego A–B jest zgodna z dokumentacj¹ badañ geoelektrycznych (Jagodziñ- ska, Kalitiuk, 1997). Przemieszanie osadów trzeciorzêdowych z czwartorzêdowymi œwiadczy o zaburzeniach glacitektonicznych maj¹cych miejsce do zlodowacenia Sanu 1 w³¹cznie. Niewielkie zaburzenia glacitektoniczne zwi¹zane z l¹dolodami œrodkowego stadia³u zlodowacenia Warty oraz zlodowacenia Wis³y widoczne s¹ w postaci deformacji w utworach czo³owomorenowych.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Najstarszymi utworami poznanymi na obszarze arkusza Stawiski s¹ akumulowane w morzu margle i kreda pisz¹ca pochodz¹ca z kredy górnej (mastrychtu; tab. 3).

25 Tabela 3 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) System Oddzia³ Pododdzia³ Piêtro Podpiêtro Torfy — Q th Namu³y torfiaste — Q nht Akumulacja organiczna i mineral- Namu³y piaszczyste — Q no-organiczna w obni¿eniach terenu nhp Kreda jeziorna — Q kj h Holocen Piaski rzeczne — f Q Akumulacja rzeczna p h Erozja rzeczna Piaski, ¿wiry i gliny deluwialne — d Zmywanie i sp³ywy ze zboczy p¿ Q Piaski py³owate zwietrzelinowe (eluwialne) — z Q Wietrzenie mechaniczne i denudacja ppy Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q B Erozja i akumulacja wodnolodow- p¿ p4 cowa ¯wiry, piaski i g³azy moren czo³owych — gc Q B Akumulacja czo³owomorenowa ¿p p4 g B Akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe — Q 4

Wis³y gzw p Zlodowacenia

Zlodowacenie b B pó³nocnopolskie I³y i mu³ki zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa im p4 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W2 Erozja i akumulacja wodnolodow- p¿ p3 cowa I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q W2 Akumulacja zastoiskowa im p3 Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — gs Q W2 Akumulacja miêdzy bry³ami mar- p¿ p3 twego lodu. Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren martwego lodu — gm Q W2 Wytapianie martwych lodów p¿ p3 Piaski i mu³ki kemów — k Q W2 Akumulacja miêdzy bry³ami mar- pm p3 twych lodów Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych — gc Q W2 p¿ p3 Akumulacja czo³owomorenowa Stadia³ œrodkowy Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe, miejscami wodnolodowcowe Egzaracja lodowcowa — g Q W2 p¿ p3 g W2 Gliny zwa³owe — Q 3 Akumulacja lodowcowa, lokalnie gzw p wodnolodowcowa I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q W1 Akumulacja zastoiskowa im p3 fg W1

Zlodowacenie Warty ¯wiry i piaski wodnolodowcowe — Q Erozja i akumulacja wodnolodow- ¿p p3 cowa Gliny zwa³owe, miejscami piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe — gQW1 Akumulacja lodowcowa gzw p3 Stadia³ dolny Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W1 Akumulacja wodnolodowcowa p¿ p3 Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe — b Q O3 Akumulacja zastoiskowa mi p3 g O3 Akumulacja lodowcowa Stadia³ górny Gliny zwa³owe — Q 3 Zlodowacenia œrodkowopolskie gzw p C zwartorzêd P lejstocen I³y i mu³ki zastoiskowe — b Q O1 Akumulacja zastoiskowa im p3 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q O1 Erozja i akumulacja wodnolodow- p¿ p3 cowa Gliny zwa³owe — gQ O1 Akumulacja lodowcowa Zlodowacenie Odry gzw p3

Stadia³ dolny Mu³ki i i³y zastoiskowe — b Q O1 Akumulacja zastoiskowa mi p3

26 cd. tabeli 3

fg C Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 23- Erozja i akumulacja wodnolodow- p¿ p cowa Interglacja³ Gliny zwa³owe — gQ C Akumulacja lodowcowa wielki gzw p23- Egzaracja lodowcowa Liwca Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — b Q C Akumulacja zastoiskowa Zlodowacenie pm p23-

fg G Erozja i akumulacja wodnolodow- Piaski wodnolodowcowe — Q 2 p p cowa Gliny zwa³owe — gQ G Akumulacja lodowcowa i gzw p2 wodnomorenowa b G Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi) I³y, piaski i mu³ki zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa ip p2 fg S Erozja i akumulacja wodnolodow- Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 2 p¿ p cowa Gliny zwa³owe — gQ S Akumulacja lodowcowa gzw p2 Egzaracja lodowcowa Sanu 1 b S

Zlodowacenie Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe — Q mi 2 Akumulacja zastoiskowa Plejstocen p Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fgQN Akumulacja wodnolodowcowa p¿ p2 g N Cz w a r torzêd Gliny zwa³owe — Q Akumulacja lodowcowa gzw p2 Nidy Egzaracja lodowcowa

Zlodowacenia po³udniowopolskie b N Akumulacja zastoiskowa Zlodowacenie Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — Q pm p2

Miocen + Mu³ki, i³y i piaski z wk³adkami wêgla brunatnego — M +Pl Akumulacja w zbiorniku œródl¹do- pliocen mi wym Neogen

Oligocen Piaski glaukonitowe, mu³ki i i³y — pGkOl Akumulacja morska Trzeciorzêd Paleogen

Margle i kreda pisz¹ca — mekpCrm Akumulacja morska Kreda Kreda górna Mastrycht

W oligocenie w warunkach sp³ycaj¹cego siê zbiornika morskiego akumulowane by³y piaski glaukonitowe, mu³ki i i³y. W miocenie zatoka morska zmieni³a siê w zbiornik s³odkowodny, gdzie odbywa³a siê sedymentacja mu³ków, i³ów i piasków z wk³adkami substancji roœlinnej. W miocenie+pliocenie nastêpuje dal- sze sp³ycenie zbiornika w którym osadza³y siê dodatkowo i³y. Utwory trzeciorzêdowe tworz¹ pod³o¿e na którym z³o¿ony jest kompleks utworów czwartorzê- dowych. Nosz¹ one piêtno zarówno zaburzeñ glacitektonicznych jak i egzaracji lodowcowej. Podczas kolejnych transgresji najstarszych l¹dolodów procesy glacitektoniczne przeobrazi³y osady pod³o¿a doprowadzaj¹c do przemieszania osadów trzeciorzêdowych z piaszczystymi utworami czwartorzêdu dolnego, jednoczeœnie na du¿ym obszarze rozpatrywanego terenu zosta³y egzaracyjnie i erozyjnie usuniête utwory najm³odszego trzeciorzêdu i starszego czwartorzêdu. Na obszarach s¹siednich arkuszy (Koz³owska, Koz³owski, 1993; Koz³owski, 2003) osady zlodowacenia Narwi zachowane s¹ w depresjach pod³o¿a podczwartorzêdowego, których nie stwierdzono na omawianym obszarze.

27 Nasuniêcie l¹dolodu zaakcentowane dobrze zachowanym poziomem glacjalnym nast¹pi³o na obszarze arkusza w czasie zlodowacenia Nidy. W etapie transgresji tego l¹dolodu akumulowane by³y osady zastoiskowe w lokalnych zbiornikach, które nastêpnie pokryte zosta³y glinami zwa³owymi zachowanymi w pó³nocnej i œrodkowej czêœci omawianego obszaru. Przewarstwienia mu³ków i i³ów w omawianych glinach s¹ prawdopodobnie porwakami osadów trzeciorzêdowego pod³o¿a. W etapie recesji l¹dolodu zlodowacenia Nidy powsta³ dobrze zachowany poziom utworów wodnolodowcowych. Zmniejszanie siê gruboœci frakcji tych osadów ku górze profilu œwiadczy o malej¹cej sile trans- portowej wód w miarê oddalania siê czo³a l¹dolodu. Osady zlodowacenia Sanu 1 zachowa³y siê jedynie w po³udniowej czêœci omawianego obszaru arkusza w postaci mu³ków, i³ów i piasków zastoiskowych, powsta³ych w etapie transgresji omawianego l¹dolodu, oraz glin zwa³owych i osadów wodnolodowcowych utworzonych w czasie jego recesji. W pó³nocnej czêœci obszaru arkusza Stawiski utwory zlodowacenia Sanu 1 najprawdopodobniej musia³y zostaæ zniszczone w czasie interglacja³u ferdynandowskiego. Osady z tego okresu nie zachowa³y siê. Kolejnymi utworami s¹ osady zastoiskowe powsta³e w czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi). Wype³ni³y one rozleg³e obni¿enia. Podczas czwartorzêdu a¿ do stadia³u dolnego zlodowacenia Warty w³¹cznie pó³nocna czêœæ omawianego obszaru arkusza Stawiski by³a miejscem intensywnej erozji, na którym brak jest pozio- mów glacjalnych lub zosta³y silnie zredukowane, a zachowa³y siê g³ównie osady zastoiskowe. Poziom glacjalny l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) zachowany zosta³ równie¿ g³ównie w rejonie po³udniowym, gdzie mi¹¿szoœæ glin zwa³owych osi¹ga 20 m (otw. 30), natomiast w rejonie pó³nocnym zaznacza siê brak tych glin (otw. 12) lub zosta³y one zredukowane do 2,5 m (otw. 6). Bada- nia omawianej warstwy w otworach kartograficznych wykaza³y, ¿e s¹ to gliny ilaste z przewarstwieniami mu³ków i piasków drobnoziarnistych o bardzo zró¿nicowanych wspó³czynnikach petrograficznych. Mo¿e to wskazywaæ, ¿e wykszta³cone s¹ one w facji osadów sp³ywowych (wodnomorenowych). Z etapu recesji zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) zachowane s¹ fragmentarycznie ma³ej mi¹¿szoœci osady wodnolodowcowe. Seria zastoiskowa pochodz¹ca z okresu transgresji l¹dolodu zlodowacenia Liwca w czêœci po³udniowej obszaru arkusza Stawiski rozwiniêta jest w postaci osadów ilastych, natomiast ku pó³nocy jej mi¹¿szoœæ siê zwiêksza a przewarstwienia osadów piaszczystych œwiadcz¹ o okresowym uruchamianiu przep³ywów. Osady glacjalne zgodnie z opisan¹ wy¿ej ogóln¹ tendencj¹ s¹ lepiej rozwiniête w czêœci po³udniowej. Wyró¿nione w Michnach (otw.17) piaski i ¿wiry fluwioglacjalne s¹ prawdopodobnie osadami in lub supraglacjalnymi powsta³ymi w czasie deglacjalcji zlodowacenia Liwca. L¹dolody zlodowacenia Odry dwukrotnie nasuwa³y siê na omawiany teren.

28 Transgresja l¹dolodu stadia³u dolnego omawianego zlodowacenia zaznaczy³a siê powstaniem rozleg³ego zastoiska, w którym akumulowane by³y mu³ki i i³y. Pokrywa je nieci¹g³y poziom glacjalny o mi¹¿szoœci zwiêkszaj¹cej siê ku po³udniowi. W pierwszym etapie recesji omawianego l¹dolodu powsta³y osady wodnolodowcowe przechodz¹ce ku górze w seriê zastoiskow¹. Na pó³nocy obszaru arkusza Stawiski zaznaczy³o siê zazêbia- nie siê osadów facji wodnolodowcowej i zastoiskowej. L¹dolód stadia³u górnego zlodowacenia Odry pozostawi³ poziom glacjalny przykryty przez osady zastoiskowe. W czêœci po³udniowej omawianego obszaru sedymentacja i³ów i mu³ków odbywa³a siê w lokalnych zbiornikach, natomiast w czêœci pó³nocnej istnia³o rozleg³e zastoisko, gdzie osadza³y siê g³ównie piaski drobnoziarniste. W czasie zlodowacenia Warty lodowiec dwukrotnie pokry³ obszar arkusza Stawiski. Transgre- sja l¹dolodu stadia³u dolnego zaznaczy³a siê sedymentacj¹ zachowanych lokalnie osadów wodnolodowcowych, na których zosta³ zaakumulowany poziom glacjalny sk³adaj¹cy siê z glin zwa³owych, miejscami zast¹pionych przez piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe. W czasie ustêpowania tego l¹dolodu tworzona by³a kolejna seria utworów sandrowych i zastoiskowych. Ostatnie nasuniêcie l¹dolodu, które zajê³o ca³y omawiany obszar mia³o miejsce w czasie stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Pozosta³ po nim poziom glacjalny zbudowany g³ównie z glin zwa³owych. Lokalnie w po³udniowo-wschodniej terenu arkusza Stawiski na powierzchni terenu wy- stêpuj¹ ¿wiry piaski i g³azy bêd¹ce prawdopodobnie zarówno wynikiem akumulacji glacjalnej, jak równie¿ osadami wodnolodowcowymi powsta³ymi w obrêbie topniej¹cego lodowca. Deglacjacja omawianego l¹dolodu mia³a charakter z³o¿ony. Dwa ci¹gi moren czo³owych znacz¹ jego recesyjne postoje, natomiast szereg form martwego lodu w œrodkowej czêœci omawianego obszaru œwiadczy o czêœciowo arealnym charakterze deglacjacji. W czasie deglacjacji l¹dolodu utworzone by³y równie¿ formy akumulacji szczelinowej, kemy i rynny lodowcowe. Osady wodnolodowcowe pocz¹tkowo powstawa³y lokalnie w okolicach moren czo³owych, na- stêpnie ukierunkowa³ siê odp³yw w kierunku po³udniowo-zachodnim. Wody lodowcowe niszczy³y gliny zwa³owe pozostawiaj¹c akumulacyjny poziom sandrowy lub powierzchniê erozyjn¹. W póŸniejszym etapie recesji l¹dolodu odp³yw odbywa³ siê dolinami wód roztopowych, czê- œciowo wykorzystywa³ równie¿ rynny lodowcowe. Nasuniêcie l¹dolodu zlodowacenia Wis³y objê³o jedynie pó³nocne krañce obszaru arkusza Stawi- ski. Powsta³y wówczas osady zastoiskowe akumulowane w izolowanych zbiornikach przed czo³em l¹dolodu, moreny czo³owe oraz wystêpuj¹ce w ich okolicach gliny zwa³owe i piaski wodnolodowcowe. Warunki peryglacjalne panuj¹ce w czasie ostatniego zlodowacenia spowodowa³y rozwój proce- sów denudacji.

29 W holocenie rzeki korzystaj¹ce g³ównie z dawnych dolin wód roztopowych akumulowa³y osady piaszczyste, jednak dysproporcja miêdzy skromn¹ iloœci¹ p³yn¹cych wód a wielkoœci¹ odziedzi- czonych dolin spowodowa³a, ¿e doliny uleg³y zamuleniu i zatorfieniu.

IV. PODSUMOWANIE

Szczegó³owe badania kartograficzne w powi¹zaniu z wykonanymi otworami badawczymi, badaniami geofizycznymi oraz wielokierunkowymi badaniami laboratoryjnymi pozwoli³y na przedstawienie budowy geologicznej i stratygrafii czwartorzêdu omawianego obszaru oraz jego bezpoœredniego pod³o¿a w sposób znacznie modyfikuj¹cy wczeœniejsze pogl¹dy w tym zakresie. Odnosi siê to zw³aszcza do utworów m³odszego czwartorzêdu, szczególnie wystêpuj¹cych na powierzchni terenu. Dok³adnie przeœledzono utwory œrodkowego stadia³u zlodowacenia Warty wyró¿niaj¹c etapy recesji i odpowiadaj¹ce im formy deglacjaji arealnej i frontalnej. W pod³o¿u czwartorzêdu zbadano utwory oligocenu i miocenu + pliocenu, natomiast wœród kompleksu czwartorzêdowego wyró¿niono osady siedmiu zlodowaceñ, reprezentowanych przez gliny zwa³owe, osady fluwioglacjalne oraz utwory zastoiskowe. Charakterystyczna jest du¿a mi¹¿szoœæ powtarzaj¹cych siê serii zastoiskowych w pó³nocnej czêœci omawianego obszaru. Mimo szczegó³owych badañ pozosta³ jeszcze szereg zagadnieñ, które powinny byæ rozstrzy- gniête w trakcie dalszych badañ. Niedostatek materia³ów wiertniczych powoduje s³ab¹ czytelnoœæ budowy wg³êbnej. Dlatego przedstawiony obraz konfiguracji powierzchni podczwartorzêdowej nale¿y traktowaæ jako znacznie uproszczony, zw³aszcza i¿ istniej¹ przes³anki œwiadcz¹ce o zaburzeniach glacitektonicznych. Ewen- tualne udokumentowanie depresji pod³o¿a podczwartorzêdowego mo¿e daæ mo¿liwoœæ wydzielenia osadów zlodowacenia Narwi. Stratygrafia utworów czwartorzêdowych, opracowana na podstawie nawi¹zania poszczególnych po- ziomów glacjalnych do wyró¿nionych na obszarach s¹siednich oraz badañ petrograficzno-litologicznych, mo¿e ulec zmianie w wypadku nawiercenia serii interglacjalnych udokumentowanych paleontologicznie. Zasiêg l¹dolodu zlodowacenia Wis³y wyznaczony w strefie moren czo³owych na pó³nocnym skraju obszaru arkusza Stawiski w obecnym etapie badañ wydaje siê najbardziej prawdopodobny, aczkolwiek badania osadów starszego stadia³u (Œwiecia) tego zlodowacenia na szerszym obszarze mog¹ zmieniæ jeszcze ten pogl¹d.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Przedsiêbiorstwie Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego POLGEOL S.A. w Warszawie

Warszawa, 2000 r.

30 LITERATURA

Andrzejak Z.,1997 — Sprawozdanie z badañ geologicznych z³ó¿ i³ów do p³yt cienkoœciennych — rejon Œwidry. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa, Ba³uk A., 1973a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. £om¿a. wyd.AiB.Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A., 1973b — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. £om¿a. Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A., 1991 — Czwartorzêd dorzecza dolnej Narwi (pó³nocno-wschodnie Mazowsze). Pr. Pañstw. Inst. Geol., 130. B e r A . , 1974a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. E³k, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. B e r A . , 1974b — Czwartorzêd Pojezierza Suwalskiego. Biul. Inst. Geol., 269, Warszawa. B e r A . , 1975a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. E³k, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Ber.A., 1975b — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. E³k, Inst. Geol., Warszawa. B e r A . , 1981 — Z zagadnieñ geologii czwartorzêdu Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego. Biul. Inst. Geol., 321. Bogacki M., Musia³ A.,1975 — Z zagadnieñ deglacjacji Wysoczyzny Kolneñskiej. Prz. Geol., 47,1 Graniczny M., Doktór S., Kucharski R., 1995 — Sprawozdanie z opracowania elementów strukturalnych Polski w skalach 1:200 000 i 1:500 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i te- ledetekcyjnych. Cent. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jagodziñska B., Kalitiuk R., 1997 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Temat: Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Stawiski. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa Jeleñski O., 1999 — Badania petrograficzno-litologiczne osadów czwartorzêdowych dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski, ark. Stawiski. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Karoñ R., 1998 — Wyniki analizy palinologicznej osadów z otworów wiertniczych P-5 Kowalewo, P-6 Michny z ark. Stawiski 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kondracki J.,2000 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Koz³owska M., Koz³owski I.,1993 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Pisz. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa Koz³owska M., Koz³owski I., 1995 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Pisz. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa Koz³owska M., Koz³owski I., 1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Bia³a Pi- ska (wraz z objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa Koz³owski I., 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Grajewo (wraz z objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa [dokument elektroniczny]. Lichwa M., 1983 — Sprawozdanie z prac badawczych dla okreœlenia warunków wystêpowania serii ¿wirowej w woj. ³om¿yñskim. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S.,1996 — Plejstocen Pojezierza Mr¹gowskiego (praca doktorska). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S., 1998a — Interpretacje wyników analizy petrograficznej frakcji ¿wirowej glin zwa³owych w nawi¹zaniu do ich genezy. Prz. Geol., 46,5. Lisicki S., 1998b — Próba korelacji liostratostratygraficznej glin zwa³owych Polski pó³nocno-wschodniej. V Konfe- rencja Stratygraficzna Plejstocenu Polski, Iznota, wrzesieñ 1998. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

31 Lisicki S., 1998c — Nowa interpretacja stratygrafii plejstocenu w wybranych profilach Polski pó³nocno-wschodniej. V Konferencja „Stratygrafia Plejstocenu Polski”. Nowe jednostki stratygraficzna Pojezierza Mazurskiego. Centr. Arch. Geol., Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Pietkiewicz A., 1963 — Dokumentacja torfowiska £awsk.. Arch. Inst. Melior. i U¿ytk. Ziel., Falenty. Maksiak S., 1999 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Kolno. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Maksiak S., 2000 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Kolno. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Musia³ A., 1983 — Rozwój rzeŸby glacjalnej Wysoczyzny Kolneñskiej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Musia³ A., 1984 — Geneza strefy najwy¿szych wzniesieñ Wysoczyzny Kolneñskiej. Pr. i Stud. Geogr., 5. Piwocki M., Ziembiñska-Tworzyd³o M., 1995 — Litostratygrafia i poziomy sporowo-py³kowe neogenu na Ni¿u Polskim. Prz. Geol., 43, 11. S³owañski W., 1970 — Czwartorzêd i jego pod³o¿e w po³udniowej czêœci jezior mazurskich i terenów przyleg³ych. Kwart. Geol., 14, 4. S³owañski W., 1971 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Pisz, Inst. Geol., Warszawa. S³owañski W., 1972 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark Pisz, wyd.AiB.Inst. Geol., Warszawa. S³owañski W., 1981 — Czwartorzêd na Mazurach. Biul. Inst. Geol., 321. To³pa S., 1958 — Dokumentacja geologiczno-przyrodnicza dorzecza Pisy. Arch. Inst. Melior. i U¿ytk. Ziel., Falenty. Witwicka E., 1972 — Opracowanie mikropaleontologiczne próbek z wiercenia Grabowo. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wo³k-Musia³ E., 1978a — Kryteria wyznaczania granicy zlodowacenia ba³tyckiego na obszarze pó³nocnej czêœci Wysoczyzny Kolneñskiej. Arch. Wydz. Geogr. UW, Warszawa. Wo³k-Musia³ E., 1978b — Granica zlodowacenia ba³tyckiego na obszarze Wysoczyzny Kolneñskiej w œwietle analizy zdjêæ lotniczych. Pr. Nauk. UŒl, 226, Sosnowiec. Wo³k-Musia³ E., 1980 — Granica zlodowacenia ba³tyckiego na obszarze Wysoczyzny Kolneñskiej w œwietle ba- dañ form rzeŸby. Pr. Stud. Geogr.,2. Zgorzelski M., 1973 — Geneza rzeŸby pó³nocnej czêœci Wysoczyzny Kolneñskiej, ark. Szczuczyn ( maszynopis pracy magisterskiej). Arch. Zak³. Geogr. Fiz. UW, Warszawa. Zgorzelski M., 1976 — Formy szczelinowe jako wskaŸnik przebiegu deglacjacji w pó³nocnej czêœci Wysoczyzny Kolneñskiej. Pr. i Stud. Inst. Geogr. UW, 17. Zieliñski T., 1993 — Sandry Polski pónocno-wschodniej — osady i warunki sedymentacji. Wyd. UŒl., Katowice. Zieliñski T., 1994 — Moreny czo³owe Polski pó³nocno-wschodniej — osady i warunki sedymentacji. Wyd. UŒl., Katowice. Zwierz S., 1948 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Olsztyn, wyd. A., Inst. Geol., Warszawa. Zwierz S., 1953 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Olsztyn, wyd. B., Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

32 22o 00' 22o 15' Tablica I o o 53 53 Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Kumelsk 30' 30' Ark. Stawiski (258)

SZKIC GEOMORFOLOGICZNY ¯P

P¯ Skala 1:100 000 P¯

Formy lodowcowe Formy rzeczne Grabowo Wysoczyzna morenowa falista Dna dolin rzecznych (wysokoœci wzglêdne 2–8 m, nachylenie oko³o 5o )

Moreny czo³owe akumulacyjne Dolinki, m³ode rozciêcia erozyjne

Konopki Formy utworzone w strefie martwego lodu Formy denudacyjne

Moreny martwego lodu Suche doliny

Formy wodnolodowcowe D³ugie stoki

Równiny sandrowe i wodnolodowcowe Strefy agradacji

Równiny zastoiskowe Formy utworzone przez roœlinnoœæ

Formy akumulacji szczelinowej Równiny torfowe

Kemy Formy antropogeniczne

Michny Piaskownie-¿wirownie (P¯), ¯P Równiny erozyjne wód roztopowych P¯ ¿wirownie-piaskownie (¯P)

Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie

Rynny subglacjalne Opracowa³: I. KOZ£OWSKI STAWISKI Doliny wód roztopowych

53o 53o 20' 20' 22o 00' 22o 15'

ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska 012345km and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2003 22o 00' 22o 15' Tablica II o o 53 A 53 Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 30' 30' Ark. Stawiski (258) Ol SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY 6 Kowalewo Ol -12,0 Skala 1:100 000

11 Q <112,8 14 MIOCEN+ Q< +12,0 NEOGEN Mu³ki, i³y i piaski z wk³adkami wêgla brunatnego 12 M+Pl PLIOCEN M+Pl +12,0 Ciemianka PALEOGEN Ol Piaski glaukonitowe, mu³ki i i³y OLIGOCEN

TRZECIORZÊD Grabowo Granice geologiczne przypuszczalne

+10 Izohipsy stropu osadów podczwartorzêdowych w m n.p.m.

15 Wybrane otwory wiertnicze z numeracj¹ wed³ug mapy geologicznej (symbol oznacza wiek: Q — czwartorzêd, M+Pl — miocen+pliocen, 15 M+Pl +11,0 Ol — oligocen; liczba — wysokoœæ stropu utworów starszych M+Pl +11,0 Konopki od czwartorzêdu lub rzêdn¹ zakoñczenia otworu w osadach czwartorzêdowych w m n.p.m.)

B A Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej

M+Pl

17 Opracowa³: I. KOZ£OWSKI M+Pl -0,8 Michny

STAWISKI 24

21 Q< +14,3 22 Q< +8,7 M+Pl +9,2 Cedry

Poryte– 30 M+Pl +13,8 –Szlacheckie –W³oœciañskie

o 53o 53 20' B 20' o 22o 00' 22 15'

ã 012345km Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2003