Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 11, 2005

Zachodnioirlandzki basen namuru — relacja z sedymentologicznych terenowych praktyk studenckich

Micha³ Zatoñ*,**

Podczas tegorocznych, kwietniowych Dziêki licznym ods³oniêciom wzd³u¿ wybrze¿a Atlan- terenowych praktyk studenckich z sedy- tyku zachodnioirlandzki basen namuru jest jednym z najle- mentologii, organizowanych przez School piej poznanych basenów tego typu. of Earth & Environment University of Tych, którzy chc¹ wiêcej dowiedzieæ siê o geologii tej Leeds, autor mia³ niepowtarzaln¹ okazjê czêœci Irlandii, odsy³am do skorzystania m.in. z prac Mar- zapoznania siê z geologi¹ zachodniej czêœ- tinsena & Bakkena (1990); Collinsona i in. (1991); ci Irlandii. Praktyki te s¹ regularnie orga- Wignalla & Besta (2000, 2004) i Strachana (2002 oraz lite- nizowane dla studentów drugiego roku ratury tam cytowanej). geologii. Miejscem kursu by³a nadmorska miejscowoœæ Liscan- Odwiedzane miejsca i formacje nor, po³o¿ona w zachodniej czêœci Hrabstwa Clare (ryc. 1), które obfituje w doskonale ods³oniête sekwencje skalne Celem kursu terenowego by³o szczegó³owe poznanie (czêsto w monumentalnych klifach), reprezentuj¹ce ró¿no- sukcesji osadowych zachodnioirlandzkiego basenu namu- rodne œrodowiska sedymentacji i zawieraj¹ce wiele bardzo ru oraz, poprzez analizy sedymentologiczne i obserwacje ciekawych struktur sedymentacyjnych. Wystêpuj¹ tu osa- paleontologiczne tych utworów, odtworzenie ewolucji wy- dy klastyczne wieku namurskiego (od namuru A — serpu- pe³niania basenu — dlatego te¿ wszystkie ods³oniêcia chow, nale¿¹cego do karbonu dolnego, po ni¿sz¹ czêœæ (patrz ryc. 1) by³y odwiedzane w porz¹dku chronologicz- namuru B — baszkiru, nale¿¹- cego ju¿ do karbonu górnego), N podœcielone dolnokarboñskimi m³odsze cyklotemy

(wizeñskimi) wapieniami. Ca³a ta cyklotem sekwencja obrazuje historiê wy- pe³niania zachodnioirlandzkiego cyklotem Tullig IRLANDIA basenu namuru (Western Irish namur formacja Gull Island Dublin Namurian Basin), który by³ jed- Hrabstwo Cliffs formacja Ross Clare of nym z wielu po³¹czonych ze sob¹ Moher basenów, rozci¹gaj¹cych siê pod- formacja Clare Shale czas póŸnego karbonu od po³udnio- formacja Burren

wizen wej czêœci Morza Pó³nocnego po Furcera Now¹ Szkocjê (patrz Wignall & miejsca odwiedzone Bay Best, 2000). Kszta³t basenu by³ podczas kursu wyd³u¿ony, o osi przebiegaj¹cej 10km w linii E-W, która wyraŸnie zbie- ga siê z dzisiejszym estuarium Shannon (patrz ryc. 1). Osady od- s³aniaj¹ce siê na pó³noc od estu- arium Shannon odzwierciedlaj¹ depozycjê od centrum basenu na Killard HRABSTWO po³udniu po jego brze¿ne partie w OCEAN ATLANTYCKI CLARE pó³nocnej czêœci Hrabstwa Clare. Nastêpstwo to wyra¿a siê równ- Diamond ie¿ w szybko wzrastaj¹cej Rocks mi¹¿szoœ- ci osadów z pó³nocy ku po³ud- niowi. Gull Is land Bridge of Ross Ross Bay ESTUARIUM SHANNON Loop R ine ve lla ® Head Point Ryc. 1. Uproszczona mapa geologicz- LIMERICK HRABSTWO KERRY na zachodniej Irlandii (wg Wignall & Best, 2000)

*Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec, [email protected]; **School of Earth & Environment, University of Leeds, Leeds LS2 9JT, W. Brytania

1018 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 11, 2005 nym. Pierwszym miejscem, do którego zawitaliœmy, by³a pretowane jako osady sto¿ka turbidytowego, progra- miejscowoœæ Ailladie, w której studenci zapoznali siê z duj¹cego na g³êbokowodne, skondensowane utwory ilaste najstarszymi osadami basenu — wizeñskimi grubo³awico- formacji ³upków z Clare. Interesuj¹c¹ cech¹ tych osadów wymi wapieniami z g¹bkami (chaetetidy), tabulatami i jest obecnoœæ w nich wielu doskonale widocznych struktur rugozami, ramienionogami (produktidy) oraz liliowcami. deformacyjnych, powsta³ych na skutek niestabilnoœci Ska³y te reprezentuj¹ formacjê Burren. Wapienie formacji sk³onu, oraz wyj¹tkowych w skali œwiatowej wulkanów Burren powstawa³y w warunkach stopniowego sp³ycania piaszczystych (ryc. 2) — struktur sedymentacyjnych zbiornika morskiego, po którym nast¹pi³o gwa³towne jego powsta³ych w wyniku ucieczki wody z luŸnego osadu. pog³êbienie. Epizod ten jest widoczny w osadach pod Szczyty wulkanów piaszczystych s¹ czêsto zwieñczone kra- St. Brendan’s Well (miejscowoœæ po³o¿ona ok. 4,5 km na terem (co wyraŸnie widoczne jest na przyk³adach irlandz- wschód od ). Ods³aniaj¹ siê tutaj ciemnosza- kich), a w przekroju poprzecznym mo¿e byæ widoczny re ³upki ilaste, prze³awicone cienkimi horyzontami lami- równie¿ kana³ doprowadzaj¹cy zmieszany z wod¹ materia³. nowanych, czarnych ³upków bogatych w materiê orga- Bardzo ciekawy jest kontakt utworów formacji Ross z plej- niczn¹ i zawieraj¹ce konkrecje wêglanowe. Te anoksycz- stoceñskimi g³azami i otoczakami zdeponowanymi przez no-dysoksyczne osady, bogate w faunê go- niatytow¹ (Reticuloceras, Homoceras)ima³- ¿ow¹ (np. Dunbarella, Posidoniella), re- prezentuj¹ kolejn¹ formacjê — ³upków z Cla- re. Spoczywaj¹ one w tym rejonie na wapie- niach wizenu, oddzielone od nich bardzo ciekaw¹ (szeœciocentymetrowej mi¹¿szoœci) warstw¹ fosforytow¹, której komponenty wskazuj¹ zarówno na œrodowisko p³ytko-, jak i g³êbokowodne. Jedno jest pewne — jest to warstwa skondensowana, która tworzy³a siê przez ok. 7–9 milionów lat (patrz Wignall & Best, 2000). Kolejnym punktem by³y okolice pó³wys- pu (Bridge of Ross, Ross Bay i Rinevella Point, patrz ryc. 1), gdzie doskona- le ods³aniaj¹ siê facje turbidytowe formacji Ross — cienko- i grubo³awicowe piaskowce prze³awicone cienkimi wk³adkami mu³ow- Ryc. 2. Wystêpuj¹ce w Bridge of Ross wulkany piaszczyste formacji Ross. Obie ców i i³owców. Utwory tej formacji s¹ inter- fot. M. Zatoñ

Ryc. 3. Klif w Point of Relief. W dolnej czêœci profilu, w obrêbie osadów formacji Gull Island, widoczne s¹ struktury deformacyjne miêkkiego pod³o¿a; nad nimi le¿¹ osady cyklotemu Tullig

1019 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 11, 2005 transgreduj¹cy l¹dolód. Tekstura tych osadów (wyd³u¿one poziomy gleb kopalnych z zachowanymi œladami po korze- g³azy i otoczaki tkwi¹ czêsto pionowo w piaszczystym spo- niach roœlin (obserwowane w Furcera Bay). iwie) interpretowana jest jako efekt procesów krioturba- W Wormsville odwiedziliœmy czynny kamienio³om, cyjnych w œrodowisku peryglacjalnym (Phillip Murphy — w którym w drobnoziarnistych piaskowcach masowo wystê- informacja ustna). puj¹ œlady nale¿¹ce do ichnorodzaju Scolicia. Te „przejedzo- Na formacji Ross spoczywaj¹ utwory formacji Gull ne” piaskowce s¹ rêcznie eksploatowane do wyrobu bardzo Island, które mieliœmy okazjê obserwowaæ w Point of Relief popularnych w ca³ej Irlandii p³yt posadzkowych. (ryc. 1, 3). S¹ to mu³owce i drobnoziarniste piaskowce z rip- Na sam koniec zostawiliœmy sobie przechadzkê wzd³u¿ plemarkami. Osady formacji Ross, o mi¹¿szoœci ok. 400 m, krawêdzi jednego z najwy¿szych (ponad 200 m wysoko- obejmuj¹ dziewiêæ zon goniatytowych, a formacja Gull œci) w Europie klifów — (ryc. 5). Poza nie- Island (550 m mi¹¿szoœci) osadzi³a siê w znacznie krótszym samowitymi widokami krajobrazu zobaczyliœmy tu partiê czasie — obejmuje ona tylko dwie–trzy zony. W wielu sekwencji skalnych pó³nocnej czêœci Hrabstwa Clare — od miejscach w osadach tych zaznaczy³y siê deformacje miêk- formacji Gull Island w dolnej czêœci klifu po cyklotem Tul- kiego pod³o¿a. Spektakularne jest wystêpowanie w nich lig. Nad nimi zalega cyklotem Doonlicky oraz dwa kolej- wielkoskalowych zeœlizgów i obrywów. Utwory tej formacji ne, nie nazwane cyklotemy o podobnym do poprzednich przedstawiaj¹ pierwsze wp³ywy depozycji deltowej na wy- kszta³ceniu (na ryc. 1 s¹ one zaznaczone jako m³odsze obszarze basenu. cyklotemy). Ze wzglêdu na ograniczony dostêp do od- Utwory deltowego œrodowiska sedymentacji powsta³y s³oniêæ, nie zosta³y one ujête w programie tych praktyk. w tzw. cyklotemie Tullig, którego osady obserwowaliœmy w Point of Relief, Trusklieve, Killard i Cliffs of Moher Podsumowanie (ryc. 1). Cyklotem ten reprezentuje ju¿ doln¹ czêœæ baszki- ru (prof. Paul Wignall, informacja ustna). Najni¿sz¹ czêœæ Pod wzglêdem walorów geologicznych, w tym szcze- cyklotemu tworzy sukcesja o grubiej¹cym ku górze ziarnie, gólnie sedymentologicznych, a tak¿e dostêpnoœci do od mu³owców po drobnou³awicone piaskowce z ripplemar- ods³oniêæ, rejon Hrabstwa Clare w zachodniej czêœci Irlan- kami. Obserwowane w Killard ichnoskamienia³oœci (Aste- dii jest doskona³ym polem zarówno badawczym, jak i tre- richnus, Limulicubichnus i Arenicolites) œwiadcz¹ o bra- ningowym dla przysz³ych adeptów geologii. Po³¹czenie kicznym œrodowisku sedymentacji. Tego typu cykle powta- bardzo interesuj¹cej sytuacji geologicznej, obfitoœci „ksi¹¿- rzaj¹ siê w profilu i s¹ oddzielone powierzchni¹ erozyjn¹ kowych” struktur sedymentacyjnych i bajecznych widoków od wy¿ej le¿¹cych piaskowców — tzw. piaskowców Tul- atlantyckiego wybrze¿a klifowego sprawi³o, ¿e ka¿dy dzieñ lig, bêd¹cych utworami deltowych, szybko prograduj¹cych dostarcza³ nowych, niezapomnianych wra¿eñ. I nawet jeœli kana³ów zasilaj¹cych. Zawieraj¹ one du¿¹ liczbê mniejszych niespodziewanie raz za razem zjawia³a siê chmura desz- b¹dŸ wiêkszych fragmentów kalamitów, a tak¿e dosyæ spo- czowa, to zimny kufelek Guiness’a wieczorn¹ por¹ szybko rych rozmiarów konkrecje syderytowe. rozwiewa³ to jedyne z³e wspomnienie z ka¿dego dnia pracy W Trusklieve (ryc. 1) obserwowaliœmy najwy¿sz¹ czêœæ w terenie. cyklotemu Tullig, po którym rozpoczyna siê kolejny cyklo- tem — Kilkee. Koniec cyklotemu Tullig wyra¿ony jest *** cienk¹ warstw¹ piaskowca z masowym nagromadzeniem œladów Zoophycos, nad którym le¿y jedna z trzech, decy- Sk³adam serdeczne podziêkowania Prof. Paulowi Wignallo- wi oraz Dr. Jeffowi Peakallowi (School of Earth & Environment, metrowej mi¹¿szoœci warstw mu³owca ze spirytyzowany- University of Leeds) za zaproszenie do uczestnictwa w studenc- mi muszlami ma³¿ów i ramienionogów, wskazuj¹cymi na kich praktykach terenowych oraz za niezliczone cenne informa- powrót g³êbokomorskich warunków sedymentacji. Kolej- cje dotycz¹ce geologii zachodniej czêœci Irlandii. Na moje liczne ne dwie warstwy mu³owca zawieraj¹ równie¿ ³odzikowate, pytania odnoœnie sekwencji turbidytowych cierpliwie odpowia- liliowce i goniatyty. Na wybrze¿u Diamond Rocks podzi- dali Ian Kane, Matt Box i Jamie Vinnels, za co pragnê wyraziæ im wialiœmy spektakularn¹ strukturê, jak¹ jest olbrzymi diapir swoj¹ wdziêcznoœæ. mu³owcowy, wciœniêty w wy¿ejleg³e piaskowce Tullig (ryc. 4*). Literatura Utwory cyklotemu Kilkee ogl¹daliœmy w kilku miej- COLLINSON J.D., MARTINSEN O., BAKKEN B. & KLOSTER A. scach, a mianowicie w Furcera Bay, Wormsville i Cliffs of 1991 — Early fill of the Western Irish Namurian Basin: a complex Moher (ryc. 1). Podobnie jak cyklotem Tullig, Kilkee rów- relationship between turbidites and deltas. Basin Research, 3: 223–242. nie¿ charakteryzuje siê cyklami o grubiej¹cym ku górze MARTINSEN O.J. & BAKKEN B. 1990 — Extensional and com- ziarnie, zwieñczonymi piaskowcem Kilkee. Generalnie, pressional zones in slumps and slides — examples from the Namurian of , Ireland. Journal of the Geological Society of London, cyklotem ten przedstawia kolejn¹ fazê progradacji delty. 147: 153–164. Podobnie jak w osadach cyklotemu Tullig, równie¿ w STRACHAN L.J. 2002 — Slump-initiated and controlled syndeposi- utworach Kilkee wystêpuj¹ konkrecje syderytowe, a tak¿e tional sandstone remobilization: an example from the Namurian of County Clare, Ireland. Sedimentology, 49: 25–41. WIGNALL P.B. & BEST J.L. 2000 — The Western Irish Namurian Basin reassessed. Basin Research, 12: 59–78. WIGNALL P.B. & BEST J.L. 2004 — Sedimentology and kinematics of a large, retrogressive growth-fault system in Upper Carboniferous *ryciny 4 i 5 zamieszczono na str. 998 deltaic sediments, western Ireland. Sedimentology, 51 (6): 1343–1358.

1020 Zachodnioirlandzki basen namuru — relacja z sedymentologicznych terenowych praktyk studenckich (patrz str. 1018)

Ryc. 4. Diapir mu³owcowy wciœniêty w le¿¹ce wy¿ej piaskowce formacji Tullig. Diamond Rocks, Kilkee

Ryc. 5. Dwustumetrowej wysokoœci klify Moheru. Obie fot. M. Zatoñ

998