JAARBOEK VOOR LEZERS I 9 9 6 Mekka

honderdjaar Paul van Ostaijen!

Mekka

Mekka jaarboek voor lezers 1996

REDACTIE JAN BOSTEELS, JUST ENSCHEDE EN JANNEKE VONKEMAN

NIJGH & VAN DITMAR/DEDALUS AMSTERDAM /ANTWERPEN 1996 Deze uitgave kwam mede tot stand dank zij een subsidie van de Nederlandse Taalunie

Copyright © Nijgh & Van Ditmar/Dedalus 1996 Boekverzorging Joost van de Woestijne Omslagillustratie Jan de Maesschalk Foto's `Jaaroverzicht 1995' Chris van Houts Zetwerk Nederhof Produktie Amsterdam Redactie Jan Bosteels, Just Enschede en Janneke Vonkeman Gelieve correspondentie to richten aan: Redactiesecretariaat Mekka, per adres: Nijgh & Van Ditmar, Singel 262, 1016 AC Amsterdam; Dedalus, Schuttershofstraat 9, 2000 Antwerpen

NUGI 502/952 /ISBN 90 388 4914 I /CIP ISSN 0928-8031 Voorwoord

Niet te geloven dat Paul van Ostaijen dit Het eerste hoofdstuk bevat de terugblik jaar pas honderd wordt. op het afgelopen jaar 1995. Het jaarover- Ergens in het afgelopen jaar berichtten zicht boekstaaft de belangrijkste gebeur- de kranten over een stokoude vrouw in tenissen, ditmaal voorzien van een aantal het zuiden van Frankrijk die zich Vincent foto's. Wij vroegen fotograaf Chris van van Gogh nog herinnert. Toen Van Gogh Houts van welke literaire evenementen overleed, moest Paul van Ostaijen nog hij het afgelopen jaar getuige is geweest. geboren worden. Vlaanderen en Nederland bezien elkaar in twee gastbijdragen. Frank Hellemans En dit is liefde als Vincent deed: wijdt een kritische beschouwing aan de de talenten die hij kreeg, tot de waanzin, autobiografische tendens in het Neder- tot het leed landse proza en Ed van Eeden licht zijn dat vreugde wordt, levend te maken. enthousiasme voor enkele nieuwe Vlaam- se schrijvers toe. Schreef Van Ostaijen over Van Gogh. Wat Het derde hoofdstuk is gewijd aan de daar staat, zou ook op Van Ostaijen zelf Mekkaprijs, Mekka's Honderd en de kunnen slaan. Ook hij heeft in zijn korte voorkeurslijstjes van critici. Degenen die leven zijn talenten levend gemaakt. Hij wij om zo'n lijstje vroegen, nodigden wij had er geen Francis Fukuyama en geen tevens uit ons deelgenoot te maken van fin-de-siècle voor nodig om te schrijven: een hoogstpersoonlijk literair ongenoe- gen uit 1 995. Een selectie uit de op- wij zijn aan 't einde van alle ismen en brengst van dat verzoek monteerden wij isthmen tussen de persoonlijke toptienen. van alle kathedralen Het overzicht van de literaire prijzen, de van alle profeten lijst van in het buitenland uitgebrachte van alle kateders vertalingen uit het Nederlands (verheu- gend omvangrijk), het overzicht van de Niet te geloven dat Paul van Ostaijen dit verkoopsuccessen en het vierde hoofdstuk jaar al honderd wordt. met de adressen van auteurs, vertalers (dit Om uitdrukking te geven aan dit dubbe- jaar ook met vertalers uit Vlaanderen), le ongeloof ruimt deze aflevering van uitgeverijen, instellingen en literaire tijd- Mekka (alweer de vijfde) plaats in voor schriften: ze maken Mekka tot het com- Van Ostaijen. Met een speciaal vervaar- pacte opzoekboek op het gebied van de li- digde illustratie van Jan de Maesschalk op teraire bedrijvigheid in Nederland en het omslag. Vlaanderen. Henri-Floris Jespers en Dimitry Pas Graag bedanken we de Nederlandse roepen aan de hand van nagelaten beel- Taalunie, die opnieuw de verschijning van den de herinnering aan Van Ostaijen op. Mekka financieel heeft mogelijk gemaakt. Erik Spinoy neemt twee van de Nagelaten De teruggetreden samenstellers van de gedichten onder de loep. Een overzicht van vorige drie (respectievelijk twee) Mekka's, de talrijke manifestaties en publikaties die Peter Nijssen en Josje Kraamer, konden dit jaar aan Van Ostaijen gewijd zullen ons gelukkig met raad en daad terzijde worden, vormt de afronding van het staan, iets wat ons, als nieuwelingen in dit tweede hoofdstuk in deze Mekka. handwerk, bepaald op ons gemak heeft gesteld. Verder gaat onze dank uit naar de redactie van Boekblad, Gonnie Hoonhout en de medewerkers van Athenaeum boek- handel in Haarlem.

Antwerpen/Amsterdam io januari 1996

Jan Bosteels Just Enschede Janneke Vonkeman Inhoud

I HET VORIGE JAAR I.I Jaaroverzicht 1995 9 I I.2 Literaire prijzen 1995 47 1.3 Nederlandstalige literatuur in vertaling 1995 55 1.4 Tegen de Van Dis-literatuur door Frank Hellemans 61 1.5 Wie moet nu eigenlijk jaloers zijn op wie? door Ed van Eeden 67 1.6 Agenda 1996 73

2 1896 PAUL VAN OSTAIJEN 1996 2.1 Nagelaten beelden door Dimitry Pas en Henri-Floris jespers 75 2 2.2 Et in Arcadia ego door Erik Spinoy 83 2.3 Evenementen en publikaties 95

3 DE MEKKAPRIJS 3.I Mekkaprijs voor Georges Perec 97 3.2 Mekka's Honderd ioi 3 3.3 De lijstjes van de recensenten io5 3.4 De verkooplijstj es 133

4 ADRESSEN 4. I Auteurs en vertalers 145 4.2 Uitgeverijen 17 7 4 4.3 Stichtingen en instellingen in het boekwezen 185 4.4 Literaire tijdschriften 193

Register 197 1k ben de man: nul Braden en toch een korte broek. Als ik het tot nieuwjaar volhoud krijg ik een Mekka.

Adriaan van Dis, Indische duinen JAAROVERZICHT 1995 9

1.1 Jaaroverzicht 1995 Foto's: Chris van Houts I Januari belang van een grensoverschrijdende vaste . Uitgeverij Van Halewyck, van de vorig prijs. Maar: wordt vervolgd. jaar door Meulenhoff ontslagen Kritak- . Een nagel aan de doodkist van de Ne- directeur Andre van Halewyck, kondigt derlandse vaste prijs worth onschadelijk zijn eerste eigen titels aan. Schrijvers als gemaakt. Freerk Reiber heet hij, een Marc Reynebeau, Jozef Deleu en Pjeroo prijsbreker die tot in Brussel probeerde Roobjee zijn hem gevolgd en ook Neder- het recht te verwerven om onder de vaste landse uitgeverijen, onder andere Balans, prijs boeken te verkopen. Inmiddels mag De Balie en Thomas Rap, die zich in Bel- de Koninklijke Vereeniging ter bevorde- gie door Kritak lieten vertegenwoordi- ring van de belangen des Boekhandels gen, blijven bij Van Halewyck. Andere ex- (icv B ) hem als dwangsom een half miljoen Ktitak/Meulenhoff-auteurs, zoals Kamiel gulden in rekening brengen, nu duidelijk Vanhole en Stefan Hertmans publiceren is geworden dat Europese instanties in dit him werk in 1996 niet meer bij Van Hale- geval geen invloed kunnen uitoefenen op wyck, maar bij Meulenhoff. Veelal gaat afspraken tussen boekverkopers en uitge- het om bestaande contracten, maar het vers in Nederland. Reiber, die grote ziet ernaar uit dat de meeste literaire ramsjwinkels (onder meer 'De Witte Boe- auteurs voor het Nederlandse moeder- kenhal') exploiteert en noodlijdende huis opteren. Of ze op termijn ook zullen boekhandels opkoopt om daar onregle- publiceren onder het nieuwe Vlaams-Ne- mentaire uitverkoop te houden, werkte derlandse imprint Meulenhoff/Manteau volgens de U-bocht-constructie: hij kocht is de vraag. Manteau-directeur Wim Ver- Nederlandse boeken in Belgie (waar de heije wil in elk geval dat het fonds spoedig vaste prijs niet geldt) en verkocht ze weer een literaire uitstraling heeft. Van goedkoop in Nederland. Halewyck intussen laat zich niet meer on- . Het bestuur van de Alcoa Literatuur derbrengen in een Nederlands concern, Prijs kondigt aan dat de prijs voortaan maar geeft wel opvallend veel co-produk- weer uitsluitend door een jury van be- ties uit met Balans. Niet zonder succes. roepsrecensenten zal worden toegekend. Het prive-leven van Mao, van Li Zhisui, zal Zonder Volkskrant-recensent Arjan Pe- in Vlaanderen het best verkochte non-fic- ters weliswaar, want die had zich al de- tieboek van 1 995 worden. finitief teruggetrokken na het debacle, in * Britse uitgevers zijn opgelucht. Hun 1994, in de Sonja-uitzending – toen Ni- Publishers Association (PA) heeft een be- colaas Matsier, als in een loterij, de prijs langrijke overwinning behaald in de strijd op het nippertje niet kreeg, en G.L. Dur- om het behoud van de vaste boekenprijs. lacher wel. Eerder had de Europese Commissie be- . Het gedoe rond de AK o -prijs heeft het paald dat het Net Book Agreement fenomeen prijzen geen goed gedaan. (NBA) niet mocht worden opgelegd aan Schrijvers die gelauwerd worden, staan omliggende landen, in dit geval Ierland. weliswaar even in de schijnwerpers maar Dat zou in strijd zijn met de Europese re- is het niet veel chiquer, dapperder dan wel gelgeving. De PA heeft nu kans gezien om bescheidener om helemaal van bekroning het Europese Hof te overtuigen van het of te zien? Willem Jan Otten, Toon 10 HET VORIGE JAAR

Tellegen en Wim de Bie laten via hun kent, is de Surinaamse Cynthia Mc- uitgevers weten dat zij hun werk niet zul- Leod. Van haar romandebuut Hoe duur len inzenden, noch voor de AK o -prijs, was de suiker? werden in Suriname twee- noch voor die van Libris. Evenmin din- duizend exemplaren verkocht: een best- gen zij mee naar De Gouden Uil, alweer seller. Dat zag ook de Nederlandse uitge- de derde grote prijs in het Nederlands verij Conserve en die mag het boek nu, in taalgebied. Deze Vlaamse schrijversbelo- een iets aangepaste editie, in het Neder- ning, gefinancierd door Standaard, is 2,25 landse taalgebied uitbrengen, zonder een miljoen frank waard, te verdelen over een voorschot te hoeven betalen. fictieschrijver, een kinderboekenschrijver . De daders van de mislukte moordaan- en een non-fictieschrijver. In februari vol- slag op de 83-jarige Egyptische Nobel- gen de nominaties, in maart de bekend- prijswinnaar Naguib Mahfoez krijgen making van de winnaars. zware straffen. Twee van hen worden ter * Meulenhoff-boeken uit 1995 worden flood veroordeeld, twaalf anderen krijgen misschien ooit collector's items. De be- Brie jaar tot levenslange celstraf. In Dha- kende, sobere 'M' die altijd hun ruggen ka, de hoofdstad van Bangladesh, begint siert, heeft alleen dit jaar een feestslinger. intussen het proces tegen Taslima Nas- Een gelegenheidslogo, ontworpen door rin. De naar Zweden uitgeweken schrijf- Zeno. Vanwege het eeuwfeest verschijnen ster wordt ervan beschuldigd dat ze de is- extra edities van de promotiekrant Het lam heeft beledigd en de gevoelens van Seizoen en houdt literair tijdschrift De moslims heeft gekwetst. Een affaire- Gids een verhalenwedstrijd. Meulenhoff Rushdie in het klein dus. Rushdie zelf, die laat ook anderen delen in het eeuwgeluk: al zes jaar onder de Iraanse fatwa lijdt, het Letterkundig Museum krijgt een doos heeft een boek aangekondigd, The Moor's met vijftig manuscripten van Meulenhoff- Last Sigh, over elkaar tegenstrevende auteurs, en ook het Archief en Museum krachten in India. van het Vlaamse Kultuurleven ontvangt . Lichte wrijving is er tussen Salman zo'n interessante doos. Rushdie en de Turner Broadcasting . Na de profijtelijke overstap van zijn va- Company. De schrijver wil in een van zijn der, Kingsley Amis, van Hutchinson naar korte verhalen het lied Meet the Flintstones concurrent HarperCollins, vertrekt ook opnemen, maar krijgt van deze Ameri- Martin Amis naar die concurrent. Amis kaanse Endemol geen toestemming. jr. verliet Jonathan Cape, dat, evenals Rushdies reactie: 'Ik vermoed dat ze Hutchinson, een dochterbedrijf is van vreesden dat Fred Flintstone zou worden Random House. Amis had zijn agent een neergeknald, als ik hem citeerde.' paar maanden eerder opgedragen om * Ali Ahmed Said, alias Adonis, is deze voor zijn nieuwe boek The Information een maand de derde schrijver die in de mos- voorschot te vragen van een half miljoen limwereld in opspraak komt. De in Parijs pond. Jonathan Cape vond dat een te wonende Libanees van Syrische origine `Amerikaans' voorschot, waarop Amis de wordt uit de bond van Arabische schrij- rechten aan andere uitgevers aanbood. vers gestoten, omdat hij voorstander is Intussen huurde hij agent Andrew Wylie, van normalisering van de betrekkingen alias De jakhals, in en die sleepte er, bij met Israel. HarperCollins, een voorschot van een . In Nederland komen schrijvers ook, zij half miljoen pond uit. Amis' hebzucht het veel zachtzinniger, in botsing met ge- wordt alom gehekeld. voelige bevolkingsgroepen. Voor de Am- . Een schrijfster die (nog) geen hebzucht sterdamse rechtbank verschijnt Theodor JAAROVERZICHT 1995 II

Holman die in juli 1994 in zijn Parool-co- Grunberg. Nu presenteert de jonge uit- lumn schreef dat hij `elke christenhond geverij Oeuvres van regisseur/acteur/ een misdadiger' vond. De officier van jus- schrijver Jan Decorte. De Brie boekdelen titie eist een boete van duizend gulden of bevatten toned dat het op papier welis- twintig dagen hechtenis, wegens beledi- waar niet altijd even goed doet, maar zelfs ging van het christelijk volksdeel. Op 9 die stukken zijn een interessante illustra- februari zal de rechter Holman vrijspre- tie van het verfrissende karakter van De- ken. Holman: `Cabaretiers en columnis- cortes werk. Dat Vic de Donder in De ten moeten kunnen beledigen en satirisch Standaard opmerkt dat Decorte zomaar zijn.' Ook de schrijver Graa Boomsma, wat op papier gooit, en dat het pas werke- die het aan de stok kreeg met Indie-vete- lijk erg wordt als hij aan Shakespeare ranen omdat hij hen met s s 'ers had ver- raakt, is dan ook alleen maar grappig. geleken, wordt deze maand vrijgespro- * In Amsterdam gaat het, naar schatting, ken. Voor de rechtbank roept hij nog eens driehonderdduizendste exemplaar van op tot een intensief debat over de politio- Jung Changs Wilde zwanen. Drie doch- nele acties. ters van China over de toonbank van * Romanschrijver/dichter/uitgever Wim boekhandel Scheltema Holkema Vermeu- Hazeu, wiens Slauerhoff-biografie nog len. Een Nieuwzeelandse boekhandel, zo niet eens helemaal of is, kondigt aan dat meldt Boekblad, schoof deze bestseller tus- hij een biografie van Vestdijk gaat schrij- sen de kookboeken, op de plank 'wild en ven. Hij heeft daarover al afspraken ge- gevogelte'. maakt met Mieke Vestdijk. Hazeu mag . Op 28 januari verschijnt de eerste ver- alle nodige documenten inzien. nieuwde Standaard der Letteren, die al . De Franse parfumfabrikant Fragonard na een maand verhuist van de zaterdag- maakt een nieuw lekker luchtje dat eruit- naar de donderdagkrant. Bart Vanegeren ziet als de Franse pocket van S-iiskinds noemt de restyling in De Vlaamse Gids een Das Parfum. Hoewel het niet, zoals de gemiste kans: 'De letteren verdienen een parfum in het boek, wordt gemaakt van betere standaard.' vermoorde vrouwen, is de luxeflacon di- rect een verzamelobject. Gedebuteerd: . Een andere nouveaute, maar dan voor Basha Faber, De Maagdenmantel (Meulen- geavanceerde lezers, is de cd-rom die Fi- hoff) scher Verlag uitbrengt van de kritische editie van Kafka's Der Prozefi. Overleden: . Bebuquin is een opmerkelijke toneel- Gerald Durrell (7o), Brits schrijver en uitgeverij uit Antwerpen, waarvan het zooloog. eerste doel niet is winst te maken, maar Alje Olthof (59), vooraanstaand grafisch wel ervoor te zorgen dat publikaties die in vormgever, onder andere voor De Arbei- het commerciele circuit uit de boot val- derspers en Querido. len, toch verschijnen. De vormgeving is Miguel Torga (87), Portugees schrijver prachtig. In 1994 verschenen al mooie to- (pseudoniem van Adolfo Correia de Ro- neelteksten van Elvis Peeters en Arnon cha). I2 HET VORIGE JAAR

Februari . Het Achterhuis van Anne Frank is 's . Op 1 4 februari, zijn 52ste verjaardag, werelds meest gelezen dagboek. Aileen sterft plotseling Ischa Meijer. Op straat van de Japanse vertaling werden al vier houden mensen elkaar staande: `I-leb je miljoen exemplaren verkocht. Een Japan- gehoord dat Ischa dood is?' Verbijsterde se filmproducent wil een nog veel groter reacties. Indrukwekkend, priemend, zelfs publiek bereiken en krijgt toestemming schokkend waren Meijers teksten voor de van het Anne Frank Fonds in Bazel om radio, in Het Parool, in de boeken die de een Disney-achtige tekenfilm te maken laatste jaren bij Prometheus verschenen op basis van het dagboek. en in zijn eigen televisieprogramma op . Renate Dorrestein en Rosita Steen- RTL-5. De media herdenken de schrijver- beek kunnen de nieuwe Vlaamse literaire interviewer-performer uitvoerig en Pro- prijs De Gouden Uil met geen mogelijk- metheus bereidt een dikke bundel Dikke heid winnen. Niet omdat de jury hun man'-columns voor. Nederland is een boeken terzijde schoof. Bij de bekendma- stuk saaier geworden. king van de nominaties voor de eerste . Ruimschoots voor de Boekenweek be- Gouden Uilen komt uit dat die boeken, gint het gesodemieter al: scholen van ze- toch echt verzonden door uitgeverij Con- kere christelijke signatuur weigeren het tact, nooit zijn aangekomen. Waarschijn- Boekenweekgeschenk dat Leon de lijk als gevolg van een verhuizing van de Winter dit jaar schreef. In een uitzonder- jurY. lijk gebaar, en met extra rijkssubsidie van- . Uitgeverij BZZTOH uit Den Haag en wege de vijftigste herdenking van het ein- uitgeverij SUN, de – niet meer zo – Socia- de van de Tweede Wereldoorlog, had de listische Uitgeverij Nijmegen, bestaan C P N B (Collectieve Propaganda van het deze maand allebei 2 5 jaar. Nederlandse Boek) besloten om alle eind- . De Peruaanse schrijver Mario Vargas examenkandidaten in het voortgezet on- Llosa mag van zijn eigen regering niet derwijs een exemplaar van Serenade te meer meedingen naar de Nobelprijs. Hij schenken. Tientallen schooldirecteuren zou zich `onperuaans' hebben gedragen, slaan de geste nu af: ze ontwaren te veel dat wil zeggen: hij heeft zich kritisch uit- seks, erotiek en gevloek in De Winters gelaten over de regering. In artikelen verhaal over een jongeman wiens dood- heeft Vargas Llosa president Fujimori er- zieke joodse moeder zich naar Sarajevo van beschuldigd oorlog te voeren met begeeft. Ecuador alleen om zijn eigen, tanende * De Stichting Literaire Salon, die in populariteit op te vijzelen. het hele land literaire cursussen verzorg- . Op 22 februari, de 99ste geboortedag de, is ter ziele. Sinds 1991 kreeg de stich- van Paul van Ostaijen, beleeft Aalst de ting geld uit de experimentenpot leesbe- premiere van het toneelconcert Music- vordering van het Ministerie van wv c, Hall. Meteen zijn al tientallen voorstellin- maar in 1994 werd de begroting niet ge- gen geboekt in Vlaanderen en Nederland. haald. Cursusleiders en andere schuldei- Het Davidsfonds zorgt voor een opname sers klagen over niet-betaalde rekeningen op cd. Willy Tibergien van het Gentse en declaraties. Directeur Hanneke Eggels Poeziecentrum spreekt de profetische wordt op non-actief gezet, nog voordat de woorden: `Dat is nog niet alles. Posters, subsidie voor 1995 kan worden aange- poeziekrantjes, T-shirts: het wordt moei- vraagd. 'Het is een slangenkuil,' legt ze lijk om in 1996 naast Paul van Ostaijen te uit. kijken.' JAAROVERZICHT 1995 13

Seamus Heaney in het Stedelijk Museum Amsterdam . .

pre-reflettive Stare pia.sterer on his able ladder ft, and writing our name there ietter by strange fitter,

Seamus Heaney treedt op in het Ste- Hans Jansen, De geselecteerde (Papieren delijk Museum van Amsterdam, als eerste Tijger) gast in een nieuwe reeks poezievoor- Hemke Koning, De dans om de veer (Con- drachten. Niemand weet nog dat hij later tact) in dit jaar de Nobelprijs zal krijgen. In de Sammi Landweer, Woestijn (Contact) Volkskrant vertelt Heaney dat hij het een Ap van der Meulen, De erfenis (Kwadraat) voorrecht vindt te mogen dichten, maar dat hij ook altijd het besef heeft iets te Overleden: moeten uitleggen: `Ik heb een broer die in James Herriot (78), Brits schrijver-die- de bouw werkt, een ander is boer, eentje is renarts er barkeeper. Ms ik zit te schrijven vor- Patricia Highsmith (74), Amerikaanse, fe- men die in mijn hoofd een koor van onge- ministische thrillerschrijfster, vertaald bij letterden, die allemaal roepen "wat be- De Arbeiderspers. doel je?" of "wat een onzin".' Ischa Meijer (52), interviewer-schrijver- Eind februari komt er weer wat bewe- performer, die onder andere schreef Brief ging in de Vlaamse poot van Meulenhoff. aan mijn moeder en Hoeren. Uitgeverij Kritak – in de personen van James Merrill (68), Amerikaans dichter – Hans Vandevoorde en Karin Kustermans bevriend met Hans Lodeizen – van wie – verhuist naar Antwerpen en werkt dit jaar bij Meulenhoff een bloemlezing voortaan op het adres waar ook Manteau uitkomt. is gevestigd. Rachid Mimouni (49), Algerijns schrijver, die in Nederland publiceerde bij uitge- Gedebuteerd: verij Thoth. Simon Bottema, De rectrix (Meulenhoff) Frithjof Foelkel, Onder de pannen (Meu- lenhoff)

1 4 HET VORIGE JAAR

Boekenbal: Rik Smits, Hugo Brandt Corstius, Ina Rike, Arnon Grunberg

Maart theken hadden tot voor kort een culturele * Trots presenteert De Bezige Bij op .i functie die het marktbeeld diende te cor- maart het eerste nummer van de hon- rigeren, maar ze richten zich meer en derdveertigste jaargang van Dietsche meer op het kioskenrepertoire,' zegt As- Warande & Belfort. De Nederlandse scher in Vrij Nederland. uitgeverij is voortaan co-uitgever en ver- • Op de presentatie van de nog ontbre- spreider van het oudste literaire tijdschrift kende delen van Multatuli's complete van Vlaanderen. Hugo Bousset, Anneke werken spreekt WE Hermans, ondanks Brassinga, Hugo Brems, Patricia de Mar- de door hem 'verboden' aanwezigheid telaere en Peter Verhelst vormen de kern- van Hugo Brandt Corstius (op stoel i 7 redactie. van rij io, meldt de Volkskrant minutieus). . De Bijenkorf, die de maand maart stee- Hermans, die zich verbaasd toont dat ook vast `Literaire Boekenmaand' noemt, hijzelf dit nog allemaal mag meemaken, brengt exclusief een nieuw werkje van neemt de kans waar om de voordelen van Gerard Reve uit, de novelle Op zoek. een zelfgekozen ballingschap in Brussel te * De Vlaamse jeugdboekenweek, van 8 prediken. En om de menigte in de Stads- tot i 2 maart, heeft als thema `Geen tijd. schouwburg van Amsterdam nog eens in Ik lees' en wakkert de jeugdige aandacht te wrijven dat Nederland niet zuinig is op voor boeken weer aan via publikaties en zijn auteurs. 'Wel op de slechte, die krij- acties. gen subsidie,' bijt hij. De eerste complete . Maarten Asscher, directeur van Meu- set van 25 delen dundruk wordt door op- lenhoff, zwengelt een discussie aan over perbezorger – en verklaard republikein – de taak van openbare bibliotheken. Per Hans van den Bergh overhandigd aan brief vraagt hij de Nederlandse Biblio- kroonprins Willem Alexander. De prins theekdienst, de overkoepelende bestelaf- vertelt dat hij op zijn eindexamen onder- deling van alle openbare bibliotheken in vraagd werd over Max Havelaar en Nooit Nederland, waarom deze niet meer dan meer slapen. En dat hij dus de verzamelde elf exemplaren bestelde van de nieuwe, werken van Hermans, mochten die ooit bejubelde dichtbundel van Arjen Duin- ook zo mooi worden uitgegeven, graag in ker, De gevelreiniger en anderen. 'Biblio- ontvangst zal komen nemen. JAAROVERZICHT 1995 I 5

# Verder beleeft Hermans dezer dagen Querido kan wel rekenen op steun voor het genoegen om publicist Bob Polak te Elsschot. Diens verzamelde werken zul- vloeren in een proces wegens roofdruk. In len, misschien al in 1997, verschijnen in 1992 schreef Polak de bloemlezingen- een nieuwe historisch-kritische editie, met-commentaar Pang. De oorlogsjaren en onder het toeziend oog van het Constan- Lebensraum. Een oorlogsdagboek, vol citaten tijn Huygens Instituut, waar eerder al de van Hermans en met diens naam op het Volledige werken van Couperus werken omslag. De boekjes zijn uitgegeven door geediteerd. Gerard Timmer Prods; Polak heeft ze • In het geboortehuis van Theo Thijssen, zelf verkocht op de Beurs voor Kleine Eerste Leliedwarsstraat 16, midden in de Uitgevers. Eerder al was Polak veroor- Amsterdamse Jordaan, wordt het Theo deeld tot f 7500 boete, nu moet hij nog Thijssenmuseum geopend. Het huisje een schadevergoeding van twintigduizend dreigde een paar jaar geleden te worden gulden betalen. Onderzoek naar het aan- gesloopt, maar dank zij een groep uiterst tal overgebleven exemplaren moet uitwij- liefdevolle vrijwilligers, herbergt het nu zen of Hermans daarenboven nbg maxi- manuscripten, eerste drukken en per- maal tienduizend gulden van Polak krijgt. soonlijke bezittingen van de schrijver, on- . Haarlem is een milde stad. Harry Mu- der andere een door Jan Mens gemaakte lisch, die, zoals hij zelf graag toegeeft, 'de boekenkast. vreselijkste dingen over Haarlem' heeft . Het wetsvoorstel om de duur van het gezegd, krijgt het ereburgerschap van zijn auteursrecht te verlengen van vijftig 750-jarige geboortestad. Hij is de eerste naar zeventig jaar passeert op 21 maart sinds eeuwen. moeiteloos de Tweede Kamer. Nu de . Op 6 maart sterft Emile van Moer- Eerste Kamer nog. Naar verwachting zal kerken (78), enkele uren nadat de recht- de nieuwe auteurswet voor het einde van bank had bepaald dat het Letterkundig dit jaar van kracht zijn. Advocaten kunnen Museum de collectie van zijn vader, de alvast de mouwen opstropen. Er worden schrijver P.H. van Moerkerken, aan hem de nodige complicaties verwacht bij uit- moest teruggeven. Van Moerkerken jr. gaven van auteurs die stierven tussen wilde die collectie onderbrengen in de 1926 en 1946, en van wie de rechten dus Amsterdamse Universiteitsbibliotheek, zullen herleven. Dat geldt onder andere waar ook de rest van de literaire nalaten- voor H. Marsman, Paul van Ostaijen, E. schap van zijn vader zich bevindt. De du Perron, J. Slauerhoff en Theo Thijssen. rechter moest zich buigen over de vraag . A. Alberts (83), die een paar jaar gele- of de stukken aan het Letterkundig Muse- den op de voor hem kenmerkende laco- um geschonken waren of alleen in bruik- nieke toon zei dat hij 'in de prijzen niet leen gegeven. Dat laatste, zo was het oor- erg gesorteerd' was, krijgt de P.C. Hooft- deel. prijs. Van de f 125 000 moet hijf 5o 000 . De literaire kwaliteit van Belcampo is, voor een ander, literair Joel bestemmen. volgens het Produktiefonds, te inconsis- Alberts en zijn uitgever Van Oorschot ko- tent. Daarom krijgt uitgeverij Querido men voor het eind van dit jaar niet tot een geen financiele steun bij het uitbrengen besluit daarover. van een driedelige gebonden uitgave van . Nicolaas Matsier wint de Mekkaprijs. Belcampo's Verzameld werk. Ten culture- Hij eindigt overtuigend op de eerste le blunder van de eerste orde,' zegt schrij- plaats in Mekka's Honderd, samengesteld ver-schilder Jean-Paul Franssens, ook uit de voorkeurslijstjes van 81 critici uit Groninger, in het Utrecbts Nieuwsblad. Nederland en Vlaanderen. Bij de uitrei- 6 HET VORIGE JAAR

king zegt de veelgenomineerde Matsier: de prijzen zo hoog op dat Bourgois moet `De laatste tijd heb ik nogal vaak een of athaken ten gunste van Plon, onderdeel ander bedankbriee op zak, je weet maar van Groupe de la Cite. `Betekent dit dat nooit. Nu kan ik het dan eindelijk uit mijn alle risico's die ik gelopen heb in het ge- zak halen – waarvoor dank aan de jury.' heel niet meetellen?' aldus een woedende Adriaan van Dis, die in een marathon- Bourgois. Hij wist het antwoord al. uitzending op de B RTN de eerste Gouden Eye for an eye. The Untold Story of the Je- Uil in de categorie fictie wint, heeft zich wish Revenge Against Germans in 1945 is niet voorbereid – zegt hij – en betreurt geschreven door de joods-Amerikaanse het nu dat hij zijn tandenborstel thuisliet. journalist John Sack op basis van histo- Want de winnaar moet de volgende dag risch onderzoek. Het gaat over joodse de Belgische pers te woord staan. In de overlevenden van Auschwitz die na de categorie non-fictie wint Jeroen Brou- oorlog als kampbewakers optraden in wers, bij de kinderboeken Anne Pro- Russische interneringskampen vol etni- voost, die een week eerder ook al de Li- sche Duitsers. Koren op de molen van ex- bris Woutertje Pieterse Prijs en de Boe- treem-rechts. Als de Duitse uitgeverij Pi- kenleeuw kreeg. per de vertaling Auge um Auge aankon- Christian Bourgois, de enige Franse digt, breekt een storm van kritiek los. uitgever die het in 1989 aandurfde om Uitgever Viktor Niemann besluit het Rushdies Satanic Verses te vertalen en uit boek uit de aanbieding te schrappen, om te brengen, moet nu bieden op de vertaal- op geen enkele manier de schijn te wek- rechten van The Moor's Last Sigh, Rush- ken `dat de Holocaust zich met enigerlei dies nieuwste. De veiling, georganiseerd misdaad uit die tijd liet vergelijken.' door het Londense agentschap Aitken, Behalve prijzenmaand is maart de Stone & Wylie (zie Januari – Amis), jaagt maand van de Boekenweek, die dit jaar in het teken staat van het einde van de Nicolaas Matsier met de Mekka-cup Tweede Wereldoorlog, ofwel 'De vijftig- ste mei'. De Boekenweekthema's liepen in de afgelopen jaren uiteen van Reizen en Belgie tot Poezie en Egodocumenten, thema's die zich leenden voor serieuze be- nadering en feestgedruis met schrijvers. Marketingmensen vragen zich of of de Tweede Wereldoorlog behalve grote be- langstelling ook verkoop teweeg kan brengen. Maar in het jaar dat de oorlog vijftig jaar voorbij is, vond de CPNB dat het moest. Zeker gezien de invloed van de oorlog op de Nederlandse literatuur. Al- leen boekverkopers morren achteraf een beetje, want ze hebben minder verkocht dan in de vorige Boekenweek. Niet alleen door de zwaarte van het thema, ook door- dat de Tweede Wereldoorlog overal al zo uitvoerig herdacht was. De vriendschap van Connie Palmen, geen oorlogsboek, wordt tijdens de Boekenweek het best verkocht. JAAROVERZICHT 1995 I 7

* Het Britse boekenvak siddert. Twee Henk van der Horst, Het geuroffer (De grote uitgevers kondigen aan dat ze zich Arbeiderspers) niet meer aan het Net Book Agreement Edzard Mik, De bouwmeester (De Arbei- (NBA) willen houden, en andere uitgevers derspers) dreigen dat voorbeeld to volgen. Tot nu Mariska Mourik, De ijszee op (Contact) I toe kon de Publishers Association zulks Roel Richelieu van Londersele, De over- voorkomen, maar als grote uitgevers uit tocht (Atlas), prozadebuut de eigen gelederen hun boeken in de su- permarkt gaan leggen, is de PA machte- Overleden: loos. De nieuwe boeken van bestseller- Fernand Lodewick (84), auteur van de schrijvers John Le Carre en Stephen King veelvuldig herdrukte schoolboeken Lite- liggen straks tegen afbraakprijzen naast raire kunst en Literatuur. Gescbiedenis en de aardappelen en het brood. Een van de bloemlezing. prijsbrekers, Hely Hutchinson van Hod- Vladimir Maksimov (64), Russisch schrij- der Headline, voorspelt dat boekhandels ver-dissident die in 1974 uitweek naar binnenkort vanzelf zullen volgen in het Frankrijk. afprijzen van net verschenen boeken. En Emile van Moerkerken (78), filmer, foto- dat zou dan het definitieve einde van de graaf en schrijver (pseudoniem Eric Ter- Britse vaste prijs zijn. duin) van onder andere Volgend jaar in Ho- lysloot. Gedebuteerd: Helene Weijel (44), auteur bij Van Gen- Hans Aarsman, Twee geloven op lin kussen nep, waar in 1 992 haar verhalenbundel (Van Gennep) Middagvoorstelling uitkwam. Serge van Duijnhoven, Dicbters dansen niet (Prometheus), prozadebuut 1 8 HET VORIGE JAAR

April Hermans, onomstreden een van 'de gro- . Kim je een stroming ten doop houden? te drie'. Zijn laatst verschenen boek, eind Lydia Rood en Jeroen Goulooze doen ' 994, was Malle Hugo. Vermaningen en be- het gewoon. Begin april presenteren zij in schouwingen. Kort voor zijn dood rondde Groningen 'Het Literair Produkt', een hij nog een nieuwe roman af, Rui send `stroming' die op de bres springt voor tri- gruis, die binnenkort bij zijn vaste uitge- viale literatuur. Weg met de intellectuele ver De Bezige Bij zal verschijnen. Her- benadering van poezie en romans – goede mans was al een tijd ziek. Hij trad voor boeken horen spannend en herkenbaar te het laatst in het openbaar op bij de pre- zijn, vinden Rood en Goulooze. In Vrij sentatie van de laatste delen van Multatu- Nederland veegt Rood desgevraagd de li's Volledige werken in maart. In een veel- vloer aan met Connie Palmen en Mar- geroemd, maar dezer dagen niet vertoond griet de Moor. Hun romans zijn, vindt ze, V PRo -portret uit 1989 zei Hermans dat `bedoeld om erudiet over te komen'. hij zich geen illusies maakte over het le- . Na de alarmbrief van Meulenhoff-di- ven na de dood. 'In de hemel kun je niet recteur Maarten Asscher over het bene- gelukkig worden als je niet je totale aardse pen bestelgedrag – als het gaat om poezie leven vergeet, maar als je alles zou verge- – van de bibliotheken ontspint zich een ten, je hele leven, zoals bij sommige discussie tussen boekenvak en biblio- krankzinnigen, dan bests je helemaal niet theekbobo's. De laatsten wijzen erop dat meer, dan ben je niemand meer. Dus dat zij met handen en voeten gebonden zijn is iets onmogelijks om te verlangen.' aan hun budgetten. Dichter Arie van den . De Europese Unie vraagt Iran om het Berg, tevens secretaris van de Vereniging doodvonnis van Salman Rushdie in elk van Letterkundigen, schrijft in NR C Han- geval niet binnen de Europese grenzen te delsblad dat de overheid de `bibliothecaire voltrekken. In ruil voor de veilige zone verantwoordelijkheid' heeft afgeschoven die zo zou ontstaan, biedt de EU uitbrei- door de bibliotheken te decentraliseren ding aan van de handelscontacten met en zo het rendementsdenken aan te wak- Iran, dat ernstige economische proble- keren. men heeft. Daarop doet de Iraanse presi- . De Nederlandse fans van de in Frank- dent Rafsanjani, tijdens een bezoek aan rijk wonende Tsjechische schrijver Milan India, de volgende uitspraak. Ms het Kundera zien reikhalzend uit naar de Westen niet zo'n ophef had gemaakt over vertaling van diens nieuwste roman, La de fatwa tegen Salman Rushdie, zegt hij, lenteur. Maar Kundera, die over het alge- dan was de hele zaak al met een sisser af- meen weinig fiducie heeft in vertalingen, gelopen. Iran zou namelijk nooit zo ver houdt de rechten deze keer nog even vast. zijn gegaan om huurlingen of doodseska- Zijn vaste uitgever Ivo Gay is vorig jaar ders op de schrijver af te sturen. Nee, van Ambo naar Van Gennep vertrokken Rushdie blijft vervloekt, maar daar kan en verwacht min of meer dat Kundera het, wat de regering in Teheran betreft, hem volgt. Intussen tracht Ambo-uitgeef- bij blijven. ster Eva Cossee de schrijver over te halen . De E c I heeft iets nieuws bedacht: de om bij haar fonds te blijven. En dat lukt: tweejaarlijkse essayprijs die de boeken- De traagheid komt later dit jaar, in een club tot vorig jaar uitreikte, wordt een vertaling van Joop van Helmond, uit bij kwartaalprijs voor beginnende litera- Ambo. tuur-schrijvers. Debutanten en schrijvers . In een ziekenhuis in Utrecht sterft op die tot nu toe onopgemerkt bleven, kun- 27 april, 73 jaar oud, Willem Frederik nen hun werk laten meedingen naar een JAAROVERZICHT 1995 I 9 prijs van f 5000. Extra beloning is dat hun en provinciale bezuinigingen, neemt het boek onderdeel wordt van de E c I -serie gebruik van audiovisuele middelen een `Schrijvers van nu'. En eens in de twee hoge vlucht. En ook dat gaat ten koste jaar wordt uit de acht kwartaalwinnaars van het boek. 'Door de vergevorderde de- een hoofdprijswinnaar gekozen, die daar centralisatie lijkt de rijksoverheid onvol- danf 35 000 voor krijgt. De eerste win- doende in staat de zo noodzakelijke cultu- naar is Stefan Hertmans, met zijn roman rele functie van de bibliotheek overeind te Naar Merelbeke (Meulenhoff/Kritak). houden,' schrijft de Raad voor de Kunst, . Opwinding in Duitsland over de ver- maar belooft daar nog verder over te advi- taling van Bret Easton Ellis' American seren. Psycho. Om de gruweldaden van een se- * Voor een schrijver die voor 1995 zijn riemoordenaar die erin worden beschre- laatste boek aankondigde, is Herman ven, plaatste de Bundespriifstelle, een Brusselmans wel erg produktief. Maar soort boekenkeuringsdienst, de roman op het lijkt alsof de appreciatie van de recen- de index. Toelichting: het boek is gevaar- senten omgekeerd evenredig is met zijn lijk voor de jeugd. Gevolg van deze maat- publikatiedrift. Aan de gewone lezer zal regel is dat boekverkopers het boek alleen het niet liggen: De terugkeer van Bonanza van onder de toonbank kunnen verkopen. (Prometheus) en de in het najaar te ver- Uitgever Kiepenheuer & Witsch uit Keu- schijnen Vrouwen met een IQ zullen allebei len is verbijsterd en noemt de censoren top-tien hits worden, en dat geldt ook `wezensvreemd en incompetent'. Easton voor de vuistdikke Ooievaar-pockets Kou Ellis' boek is in de hele wereld vertaald en van jou en Plotseling gebeurde er niets, waar- verkrijgbaar in elke literaire boekhandel. in een groot deel van Brusselmans' vroe- . Als de scholieren in Rotterdam hun gere werk wordt gebundeld. De recensies gratis Boekenweekgeschenk uit hebben, over de nieuwe boeken zijn meedogen- kunnen ze meteen doorlezen. Uitgeverij loos: 'romans zonder inspiratie', 'onbe- Ad. Donker doet met financiele hulp van nul', `schotelvoddenliteratuue zijn maar het gemeentebestuur aan bijna dertigdui- een paar opmerkingen. Recensent Jos zend jonge Rotterdammers het herden- Bone doet later dit jaar een wanhopige kingsboek Rotterdam geblaakte stad cadeau. poging om enige appreciatie voor Vrou- . De vaste prijs is van cruciaal belang wen met een IQ op te brengen. Voor hem voor een kwalitatief hoog, divers en ruim gaat het boek in al zijn flauwheid juist verkrijgbaar literair aanbod, schrijft de over wat Brusselmans niet wil zeggen: Raad voor de Kunst in het adviesrapport `Zoals een vogel met dubbelzinnig gekrijs `Kunst op de groei'. Het is een ‘voorad- de belager van zijn nest weglokt om zijn vies' aan staatssecretaris Aad Nuis, in de gekoesterde gebroed te beschermen.' voorbereidingsfase voor de nieuwe Cul- . J.M.H. Berckmans, wiens Taxi naar de tuurnota 1997-2000. De Raad vraagt de Boerhaavestraat eind april verschijnt, kan regering om uitdrukkelijk haar steun uit dan weer rekenen op erg lovende recen- te spreken voor de vaste boekenprijs. 'In sies. Over zijn in 1996 te verschijnen boek de huidige situatie dreigt antlers het ge- Bericht uit Klein Konstantinopel zegt hij in vaar dat de prijsbinding van buitenaf, dan Humo: 'Weet je in hoeveel tijd ik dat ge- wel van binnenuit, worth uitgehold.' schreven heb? Twee maanden en een dag. . Met de bibliotheken komt het nooit En daarna heb ik drie weken constant co- meer goed, suggereert ook 'Kunst op de ke gesnoven. Om die helderheid te hebben, groei'. Terwijl openbare leeszalen gron- om te begrijpen wat ik allemaal geschreven dig worden geplaagd door gemeentelijke had. Omdat ik het allemaal geschreven 2 0 HET VORIGE JAAR

had in wat mijn psychiater achteraf als stierf, liet ze weten dat al haar prive-pape- een twee maanden durende euforische rassen vernietigd moesten worden..Nu, trance bestempelde.' ruim veertig jaar later, zijn fragmenten uit • Nieuws aan het pocketfront: uitgeverij de schoenendoosroman te lezen in het J.M. Meulenhoff bundelt haar krachten Amerikaanse tijdschrift Arts & Antiques. met die van Rainbow, het pocketfonds . De Britse schrijver Brian Aldiss (69) is van Maarten Muntinga. En zoals elke uit- levend aanwezig als zijn jeugdzonden, let- geverij die een nieuwe pocketreeks lan- terlijk, van stof worden ontdaan. In 1943 ceert, laat Meulenhoff weten dat er `een begroef hij een biscuitblik vol seks- en afgewogen reeks' wordt opgezet, ‘zonder misdaadverhalen, vlak bij zijn school in de consument te overvoeren'. De pockets West Buckland, Devon. Eind april gaat krijgen het uiterlijk van de bekende Rain- hij er samen met een groep schooljongens bow-reeks, maar komen er niet voor in de naar op zoek. Vier uur duurt het, voordat plaats – ze verschijnen erbij, om te begin- ze de koekdoos blootleggen. Aldiss gunt nen 24 titels per jaar. de schooljongens een kijkje in zijn oude . Op 27 april bestaat de Poeziekrant 20 lesboek Latijn dat er ook inzit, maar de jaar, en zijn uitgever, het Poeziecentrum rest van het blik houdt hij voor zichzelf. in Gent 15 jaar. Dit documentatie- en De schrijver sluit niet uit dat hij de tek- studiecentrum, met 12 000 boektitels, 55o sten nog kan gebruiken, als basis voor een tijdschriften en 4000 knipselmappen, or- nieuwe roman. ganiseert ook literaire activiteiten en ten- toonstellingen. De boekhandel werd per Gedebuteerd: I februari overgenomen door De Sporen. Michel Maas, De vleugels van Lieu Hanh Voor begin 1 996 kondigt de nieuwe (De Bezige Bij) hoofdredacteur Bart Vanegeren een in- Tommy Wieringa, Dormantique's manco houdelijke herstyling van de Poeziekrant (In de Knipscheer) aan. Arjan Witte, Rode zeep (In de Knipscheer) . Een schrijver die beslist niet wil dat zijn schoolopstellen en andere probeersels Overleden: ooit openbaar worden, doet er goed aan W.F. Hermans (7 3), een van de grootste ze zelf te verbranden. Of zou het Marga- naoorlogse Nederlandse schrijvers en po- ret Mitchell wel bevallen, als ze wist dat lemisten. het manuscript van haar nooit uitgegeven Roberto Juarroz (69), Argentijns dichter. roman Lost Laysen in een schoenendoos is Peter Wright (78), voormalig Brits spion gevonden? Ze schreef het op haar zestien- en schrijver van het in 1988, ondanks te- de, in 1916, en brak pas rwintig jaar later genwerking van Thatcher, verschenen door met haar eerste en enige roman Spycatcher. Gone with the Wind. Voordat ze in 1949 JAAROVERZIC HT 1995 21

Mei Cherribi en Van Erp, beiden lid van de Je werkt zeventien jaar aan de vertaling vvr•-fractie, vuren kamervragen of op van Baudelaires Lesfleurs du mal, als staatssecretaris Nuis. enige Nederlander, denk je, en dan, vlak Gloednieuwe bestsellers van grote uit- voor het heidense karwei is geklaard, ver- gevers liggen in Groot-Brittannie voor de schijnt De bloemen van het kwaad, van ie- heeft van de `vaste' prijs in de super- mand anders. Geen nachtmerrie, maar markt. Het honderd jaar oude Net Book waar gebeurd in het leven van Petrus Agreement wankelt, want ook steeds Hoosemans. Zijn eigen vertaling zal be- meer Britse boekhandels willen de-netten. gin juni bij de Historische Uitgeverij ver- Schrijvers zoeken soms een eigen weg. schijnen, maar die van zijn onvermoede Timothy Mo bij voorbeeld brengt zijn concurrent Peter Verstegen is nu al uitge- nieuwe roman Brownout on Breadfruit komen bij Van Oorschot. Hoosemans Boulevard in eigen beheer uit en verkoopt, koelt zijn woede met aantijgingen – Ver- tegen alle verwachtingen, binnen een stegen zou dankbaar gebruik hebben ge- maand duizend hardcovers en meer dan maakt van fragmenten die Hoosemans achtduizend paperbacks. Hij verwacht dit voorpubliceerde. jaar meer dan 6o 000 pond winst te boe- De toch al niet zo warme betrekkingen ken. Dat is veel, voor een literaire schrij- tussen boekhandels en bibliotheken ra- ver. ken extra bekoeld als de Provinciale Bibli- De vrouw die kort na de oorlog Het otheek Centrale Noord-Holland (PBC) Achterhuis van Anne Frank in het En- aankondigt een landelijke keten te gaan gels vertaalde, krijgt een eredoctoraat van opzetten voor de verkoop van boeken in de Hofstra University in Hempstead, bibliotheken. De PBC heeft het weliswaar New York. Barbara Mooyaart-Doubleday gemunt op plaatsen waar geen boekwin- (75), Engelse van geboorte, zegt in een kels zijn, maar de Nederlandse Boekver- interview met de Leeuwarder Courant dat kopersbond (NB B) is furieus. Bibliothe- ze nooit zal kunnen jubelen. Ze leefde ken worden immers gesubsidieerd, dus er zich bij het vertalen sterk in Anne Frank zou direct sprake zijn van concurrentie- in en voerde lange gesprekken met Otto vervalsing. De Tweede-Kamerleden Frank, Annes vader. Haar vertaling, nog

Paul Kleyngeld (Libras) en Thomas Rosen- boom (Litera- tuur Prijs) 2 2 HET VORIGE JAAR

Begrafenis van Annie M. G. Schmidt

met de hand geschreven omdat ze niet geefkernen Luitingh-Sijthoff, Kosmos kon typen, is de basis geweest voor bijna Z&K en Contact (onderverdeeld in U. alle andere vijftig vertalingen, behalve Veen, Contact, Atlas en Piramide) te ont- voor de Duitse en de Franse. warren. De afdelingen zouden zozeer uit De tweede Libris Literatuur Prijs – vo- elkaar groeien dat de directie geen heil rig jaar won Frida Vogels de f ioo 000 – meer ziet in de ooit zo efficient lijkende, valt toe aan Thomas Rosenboom voor overkoepelende afdelingen verkoop en zijn roman Gewassen vlees. De jury roemt publiciteit. zijn verbeeldingskracht en de historische Maarten Steenmeijer, Willem West- detaillering, waar een immens bronnen- steijn en Jo Radersma stappen zonder onderzoek aan vooraf moet zijn gegaan. ruzie uit de redactie van De Gids om een Bovendien is het `een roman die op aan- nieuw literair tijdschrift over 'de hele we- stekelijke en tegendraadse wijze over mo- reldliteratuur' op te richten, onder de raal gaat, zonder te moraliseren'. De jury hoede van de Wereldbibliotheek. Arma- bestaat dit jaar uit Alexander Rinnooy da beet het, naar de Spaanse oorlogsvloot Kan (voorzitter), Jacques Kruithof, Phi- die ten onder ging. lippe Noble, Rob Schouten en Paul de Wie op zondagavond 2 I mei zomaar Wispelaere. Rosenboom was de gedood- even de televisie aanzet en daarop Ischa verfde winnaar, ook al gunden velen de Meijer met Annie M.G. Schmidt ziet roem en het geld aan de vaak genomi- praten, raadt het al: dit is een gesprek van neerde Nicolaas Matsier of aan Adriaan twee mensen die nu allebei flood zijn. De van Dis met zijn autobiografische roman nacht ervoor, net na haar 84ste verjaar- Indische duinen. dag, stierf de grootste Nederlandse kin- Hardnekkig zijn de geruchten over het derboekenschrijfster in haar slaap. Nog voornemen van het concern Wolters Klu- dagenlang gedenken de media, unaniem wer om de `poot' algemene boeken, in het dankbaar, de betekenis en de literaire na- bijzonder de Veen Uitgevers Groep, te latenschap van Annie M.G. Schmidt. Rob verkopen. Even hardnekkig ontkennen de Schouten schrijft in Trouw dat ze de P.C. woordvoerders van het concern. Wel zijn Hooftprijs had verdiend. Toen hijzelf in er plannen om de kluwen van de Brie uit- 1983 in de jury zat, was haar naam ter JAAROVERZICHT 1995 2 3 sprake gekomen, maar de jury, inclusief ver gaat de prijs niet ophalen, want hij Schouten, vond het werk iets te licht. heeft geen uitreispapieren. En als hij die Waarschijnlijk omdat geen van de juryle- toch zou krijgen, durft Toer er geen ge- den kind was of er net een had gehad,' al- bruik van te maken, bang als hij is dat de dus een spijtige Schouten. In dezelfde grens bij terugkeer voor hem gesloten week nog wordt bekend dat in het oude blijft. Utrechtse Universiteitsmuseum het 'An- Op 8 mei komt het honderdduizendste nie M.G. Schmidthuis' zal worden geves- gebonden exemplaar van De wereld van tigd, een cultureel centrum voor kinde- Sofie van de binder, kondigt uitgeverij ren, met een leeszaal, een computerruim- Houtekiet aan. Het boek van Jostein te, een bioscoop, een bibliotheek en een Gaarder was al snel na verschijnen (medio boekhandel. Eind 1996 gaat het open. Te- 1994) een enorme bestseller in Vlaande- gen de initiatiefnemers had de naamgeef- ren en zal ook dit jaar nog maandenlang ster gezegd dat ze popelde om de eerste hoog scoren in de boeken-toptienen van paal te slaan: 'De hamer ligt al onder mijn Knack en Humo. kussen.' De Indonesische schrijver Pramoedya Gedebuteerd: Ananta Toer ziet zijn boeken de laatste Peter van der Klugt, Een zinderende avond jaren eerst in het Nederlands verschijnen, (Prometheus) daarna pas op de Indonesische markt. Zo verging het ook Stil lied van een stomme Overleden: dat in 1989 en 1991, in twee delen, bij David Avidan (6i), Israelisch dichter en Het Wereldvenster uitkwam. In februari schrijver van toneelstukken en filmscena- verscheen de Bahassa-versie in Indonesia, rio's. maar die is nu, in mei, op last van de rege- J.W. Holsbergen (8o), auteur van onder ring uit de handel genomen. Het PEN- meer De handschoenen van het verraad en centrum Nederland vraagt het internatio- Een koppel spreeuwen, uitgegeven door De nale PEN-centrum om een officieel protest Bezige Bij. in te dienen in Jakarta. Een nieuw, in het Annie M.G. Schmidt (84), schrijfster van Nederlands vertaald boek van Toer staat kinderboeken, musicals, lied- en cabaret- op stapel bij De Geus. De stroom uit het teksten. noorden heet het. Voor zijn hele oeuvre Ruth Wolf (77), vertaalster uit het Duits krijgt Toer deze maand de Filippijnse Ra- en Engels, en biografe van Carry van mon Magsaysay Award, een belangrijke Bruggen. literaire prijs in Zuidoost-Azie. De schrij- 24 HET VORIGE JAAR

Juni een interview met de Arnhemse Courant. • Iedereen die werkt aan een biografie, Al zes jaar is hij de grote man van het een autobiografie of een film over Ponc- tweejaarlijkse literatuurfestival De Win- ke Princen mag daarmee doorgaan, zo tertuin, en hoewel hij er sinds een jaar be- oordeelt rechter R. Gisolf op 1 juni. Zijn zoldigd, parttime directeur van is, stopt uitspraak volgt op een kort geding dat uit- hij. Koopman heeft een nieuwe liefde, de gever Jan Mets en schrijver Wiecher fotografe Cathrine van Ommen, en met Hulst aanspanden tegen uitgeverij haar begint hij 'Koopman & Van Om- BZZTelli en mensenrechtenactivist Ponc- men', `een tweeeenheid die creatief wil ke Princen. In '993 hadden Hulst en zijn', ontboezemt hij in de krant. De Mets een overeenkomst gesloten met Wintertuin was volgens Koopman in ja- Princen over het publiceren van een bio- nuari van dit jaar op een niet te overtref- grafie, maar twee maanden geleden kon- fen hoogtepunt, en dat is nog een reden digde BZZTOH plotseling een autobiogra- om te stoppen. fie van de ooit gedeserteerde Indiestrijder . Op de jaarlijkse beurs van de American aan. Princen is erg ziek en wil, volgens Booksellers Association (ABA) in Chicago 13ZZTOH, niet te lang wachten met het doen de Nederlandse en Vlaamse lite- openbaar maken van zijn levensverhaal. ratuur het goed. Nog niet zo goed als in Vorig jaar nog tekende hij bij Mets een Duitsland, schrijft Peter Nijssen in Vrij clausule waarin werd vastgelegd dat hij Nederland, maar de belangstelling groeit. niet zou meewerken aan het vastleggen Het Nederlands Literair Produktie- en van zijn persoonlijke geschiedenis in wel- Vertalingenfonds ijvert om een Ameri- ke vorm dan ook, zolang Hulsts biografie kaanse uitgever te vinden voor Advocaat niet is verschenen. `Onduidelijk is,' aldus van de hanen. De aanstaande verfilming het vonnis, 'of deze overeenkomst voor maakt A.F.Th. van der Heijdens bekend- Princen opzegbaar is.' Hoe dan ook, bij ste roman immers very promotable. Arnon BZZTOH verschijnt kort hierna Een kwes- Grunbergs Blauwe maandagen vond, dank tie van kiezen. Jan Mets' uitgave komt pas zij het Produktiefonds, al zijn weg naar over een paar jaar. het prestigieuze Farrar Straus & Giroux. . Tegen het tarief van een A-4'tje per . De verfilming van Advocaat van de nacht kunnen schrijvers voortaan 'in de hanen haalt de nieuwspagina's van de intieme sfeer van een echte Eifellander' kranten. Levensechte krakers bestormen ver van de verleidingen van de grote ste- de filmset in de Amsterdamse Ruysch- den aan hun oeuvre werken. Schrijver & straat en bezetten twee decor-kraakpan- Caravan beet het innemende initiatief den. `Ik dacht dat ze de figuranten opslag van de Groningers Erik Nieuwenhuis en hadden gegeven. Er werd opeens met zo- Sako Kiers. De verplichte A-4'tjes komen veel gedrevenheid geacteerd,' zegt schrij- terecht in het literaire leesblad Schrijver a' ver-toeschouwer A.F.Th. van der Heij- Caravan (uitgeverij Passage), waarvan de- den, die zijn boek voor een deel baseerde ze maand het eerste nummer verschijnt, op de Amsterdamse kraakbeweging aan met werk van onder anderen Dirk van het begin van de jaren tachtig. De echte Weelden, Atte Jongstra en Don Duyns. krakers eisen dat in de film een scene De intieme Eifellander staat dit jaar op wordt opgenomen waarin kraker Hans camping De Fruitberg van Frank en Wil Kok gewelddadig wordt omgebracht door van Lier in Onnen. de politie. `Kraken is geen geintje,' roe- . Intiem zijn ook de antwoorden van de pen ze. Uiteindelijk moet filmproducent Arnhemse recensent Ares Koopman, in Matthijs van Heijningen de krakers belo- JAAROVERZICHT 1995 25 yen dat in de aftiteling een verklaring jaar won Maarten 't Hart – is gewonnen komt waarin staat dat de film niet over door iemand die niet als zuivere thriller- Hans Kok gaat. schrijver wordt gezien, kan volgens . Het aloude festival Poetry Park (door Krabbe voorkomen worden als voortaan Rotterdammers fonetisch uitgesproken) alleen boeken mogen meedoen die letter- is, nu de vorig jaar begonnen samenwer- lijk het predikaat 'thriller' of `misdaadro- king met Festival aan de Maas zich voort- man' dragen. Hij is de critici daarmee zet, omgedoopt in Minya Festival. Op voor. Misdaadschrijver Tomas Ross bij I I juni genieten Rotterdammers in het voorbeeld vindt dat de prijs voorbehou- park bij de Euromast van muziek, dans, den moet zijn aan pure misdaadromans. een grote boekenmarkt en talloze levende Krabbe zelf zou liever ook eens een `ech- dichters en vertellers uit onder andere te' literaire prijs krijgen, maar, zegt hij Turkije, Marokko, Suriname en de Ne- sportief: `Ik zie de toekenning van de derlandse Antillen. Gouden Strop als een bekroning van mijn . Kopers van de Nederlandse vertaling streven boeken te schrijven die alles moe- van Les fleurs du mal hebben een luxe- ten hebben, maar zeer beslist ook een probleem nu ook Hoosemans' monniken- boeiend verhaal met een kloppende plot.' werk is verschenen, naast De bloemen van * Bij de verschijning van de biografie van bet kwaad van Peter Verstegen. De boe- Hans Andreus door Jan van der Vegt ken dragen dezelfde titel, maar zijn heel (De Prom) wordt alom bekend wat lite- verschillend: Hoosemans bleef dichter bij raire insiders al wisten: Andreus heeft het origineel – zijn versie is dus iets ar- zich in maart 1943, op 17-jarige leeftijd, chaischer dan de wat originelere vertaling aangemeld bij het Vrijwilligers Legioen van Verstegen. Recensent Ed van Eeden Nederland – dat twee maanden later op- legde de twee bundels naast elkaar en ging in de Waffen-s s – en trok vervol- schrijft in het Utrechts Nieuwsblad: `Echt: gens met zijn onderdeel naar het Oost- bij zoveel kwaliteit is de keuze uiteindelijk front. Hoewel het Amsterdamse tribunaal een kwestie van smaak.' na de oorlog concludeerde dat Andreus . Belgie viert de vijftigste verjaardag van de belangen van het Nederlandse yolk Suske en Wiske. Een omvangrijke ten- niet moedwillig had geschaad, hield Jo- toonstelling in het Brusselse stripmuseum han van der Zant, zoals Andreus eigenlijk is maar een van de vele vieringen. heette, zijn verleden altijd angstvallig ver- . Het literaire televisieprogramma Passa- borgen. Hij stierf in 1977. Op de verschij- ges, gepresenteerd door Philip Freriks, ning van de biografie volgt een stroom verdwijnt en dat heeft iets te maken met van publikaties over Andreus en over de nieuwe samenwerkingsverbanden op Ne- vraag of de hem toegekende prijzen moe- derland 3. Een woordvoerder van de NP s ten worden ingetrokken. Het bestuur van kondigt haast schuldbewust aan dat het de Jan Campertstichting vindt van niet en programma Kunstmest voortaan een keer wijst op Andreus' jeugdige leeftijd des- in de week aandacht aan boeken en litera- tijds. Aileen het bestuur van de Hans tuur gaat besteden. Andreus-school in Putten neemt maatre- . Met Vertragingwint Tim Krabbe de gelen. De school beet voortaan De Koren- Gouden Strop voor het spannendste bloem. boek. Als de schrijver zijn prijs in ont- . Er is nog iemand die postuum wordt vangst neemt, steekt hij meteen het vuur nagewezen: de dichter P.N. van Eyck. onder de discussie aan. Dat de prijs voor Zijn schitterende gedicht De tuinman en de tweede achtereenvolgende keer – vorig de dood (Toen 'k 's morgens bier nog stil 2 6 HET VORIGE JAAR

aan 't werk zag staan,/Die 'k 's avonds ha- . Ook De Bezige Bij kondigt aan om len moest in Ispahaan') is niet volkomen per i november Kritak te verlaten (zie Ja- origineel. Herman Franke ontdekte dat nuari) en de distributie in Belgie over te Van Eyck een oud verhaal op rijm heeft doen aan uitgeverij Van Halewyck. Zo genet. Eerst vond hij het oergegeven in verliest Kritak nog eens een derde van een bundel van de Baskische schrijver zijn omzet. Atxaga, en die wees hem er eerlijk op dat * Lex Spaans en Oscar van Gelderen, hij het ontleend had aan een verhaal van beiden tot eind vorig jaar werkend bij uit- Borges. En Borges vermeldde keurig Le geverij Arena, kondigen aan dat hun nieu- Grand Ecart van Jean Cocteau als bron. we uitgeverij Vassallucci, genoemd naar Een variatie van het verhaal over de tuin- de vorig jaar gestorven Michel Vassalluc- man die zijn dood niet kan ontlopen, is ci, dit najaar twaalf nieuwe titels uit- trouwens ook nog te zien in de film Tar- brengt. Van Gelderen en Spaans verkoch- gets van Peter Bogdanovich. Herman ten naar verluidt allebei hun huffs om de Franke, die zijn speurtocht smakelijk be- eerste aanbieding mede te financieren. schrijft in Trouw, vraagt zich of waar Coc- teau het oude verhaal vandaan had. Niet Gedebuteerd: van Van Eyck in elk geval, want die moet Peter Schmink, Het slinkende papier het juist van Cocteau hebben overgeno- (Contact) men. . Het blijft maar rommelen om de vaste Overleden: boekenprijs (NBA) in Groot-Brittannie, Ernest Borneman (8o), schrijver-seksuo- waar een parlementaire onderzoekscom- loog (onder meer Lexicon van de liefde), missie in een rapport heeft gezegd dat de pleegt zelfrnoord om een vrouw. verticale prijsbinding op dit moment poli- Emile Cioran (84), Roemeens-Frans tieke steun verdient, `maar niet tot in schrijver-filosoof, bekend om zijn zwart- lengte van dagen'. Dat zal later dit jaar galligheid. Geboren zijn is ongemak en an- een understatement van het bitterste dere vertalingen verschenen bij De Arbei- soort blijken. derspers. . Nu alvast kondigt de organisatie van de Johan Sonneville (1941), Vlaams auteur komende Frankfurter Buchmesse aan en uitgever. dat het aantal elektronisch georienteerde Sony Labou Tansi, Zairees schrijver van beursdeelnemers straks in oktober ver- wie Brie romans verschenen in de Afri- drievoudigd zal zijn. Een veeg teken voor kaanse Bibliotheek van In de Knipscheer. de van oudsher in papier-en-inkt gespe- Martin Veltman (66), oprichter van het cialiseerde beurs? Nee, de organisatoren reclamebureau F H v, later FHV/13 B D o, zien in deze grote toename juist een er- en, sinds zijn pensionering in 1984, dich- kenning: de Frankfurter Buchmesse blijft ter. de beurs voor uitgevers. JAAROVERZICHT 1995 2 7

Juli als uitgangspunt voor de aankomende . Uitgeverij De Kern roept op tot het Kunstenplanperiode 1997-2000. Nuis schrijven van `beleefd geformuleerde' legt de nadruk op onderwijs, dat nodig is protestbrieven aan de Chinese ambassa- om jongeren toe te rusten voor het zelf- deur, in verband met de gevangenneming standig kiezen voor kwaliteit. Niet alleen van Harry Wu. De tot Amerikaan gena- op het gebied van popmuziek en nieuwe turaliseerde Chinese mensenrechtenacti- media, maar ook op het gebied van litera- vist en schrijver werd in China aangehou- tuur. Op de vraag van een Trouw-verslag- den, ondanks zijn geldige visum. Wu geefster of hij daarover niet pessimistisch heeft al eerder negentien jaar in werk- is, zegt Nuis: `Ik wil gewoon niet geloven kampen doorgebracht en publiceerde in dat ze alleen maar uit zijn op economisch vele landen zijn aanklachten tegen het eigenbelang. Hun belangstelling gaat, ze- Chinese gevangenissysteem. Het relaas ker als ze jong zijn, verder dan de vraag: van zijn eigen kampperiode, Bittere kou, hoeveel schuift het?' verscheen bij De Kern. Eind augustus zal . Meer dan dertig jaar na de dood van K. China Wu, onder zware politieke druk, ter Laan verschijnt K. ter Laans Multa- uitwijzen naar de Verenigde Staten. tuli Encyclopedie, onder redactie van . Net zoals in Nederland te gebeuren Chantal Keijsper (Sdu). Ter Laan, die dia- staat, heeft het kabinet van Italie de wet lectwoordenboeken en boeken over fol- op het auteursrecht aan de Europese klore schreef, was een van de eerste socia- richtlijnen aangepast. Het auteursrecht is listische burgemeesters van Nederland (in voortaan ook in Italie zeventig jaar in Zaandam), en zijn grootste held was... plaats van vijftig jaar na de dood van de Multatuli. Bij Ter Laans dood in 1963 auteur geldig. Aileen laat de Italiaanse werd in een kastje een compleet Multatu- overgangsregeling nog op zich wachten, li-archief ontdekt, met aantekeningen op waardoor grote verwarring ontstaat onder duizenden kaartjes. De nu pas tot stand uitgevers. Werk van Pirandello en Svevo gekomen encyclopedie is grotendeels op bij voorbeeld was al niet meer beschermd, die kaartjes gebaseerd. Onder 'Beetho- maar is dat nu ineens weer wel. ven' vinden we bij voorbeeld dat Multatu- . Het Haagse stripantiquariaat Panda, li Been muziekliefhebber was. Onder genoemd naar het beertje dat Marten `krankzinnigheid' de verwijzing naar een Toonder in 1 944 bedacht, bestaat 25 jaar citaat uit Woutertje Pieterse waarin staat en geeft een speciaal boekje uit. In Panda dat regelmaat en arbeid er een probaat de meesterjubilaris staan 25 verhaaltjes die middel tegen zijn. Piet Wijn in 1 972 tekende en schreef . Penguin Books bestaat deze maand voor een reclamecampagne van Bolletje. zestig jaar en viert dat ondermeer met de Intussen zet het antiquariaat van Hans en historische uitgave Allen Lane and the Pen- Franny Matla de integrale uitgave voort guin Editors 1935-1970. Lane, de beden- van de in kranten verschenen Bommel- ker van het eerste Britse fonds voor goed- verhalen van Toonder. Sinds 1991 ver- kope herdrukken, verzamelde gesigneer- schijnen er elk jaar vier; de laatste vier de exemplaren van elke nieuwe Penguin- zullen uitkomen in 2000. titel. Als een auteur onverhoopt al dood * Een permanent Vertalershuis waar de was, deed hij alles om diens oorspronke- literaire wereld elkaar kan ontmoeten. lijke uitgever een, desnoods uit een ander Dat is een van de ideeen die staatssecre- boek geknipte, handtekening van de dode taris Nuis op 15 juli lanceert in zijn noti- of te troggelen. Lane plakte hem dan te- tie Pantser of ruggegraat, die moet dienen vreden in zijn eigen pocket. Aileen bij 28 HET VORIGE JAAR

Shakespeare is het hem nooit gelukt. Pen- zelfontplooiing, die Redfield zijn lezers guin viert zijn jubileum ook met de uitga- laat ontdekken via een avontuurlijke tocht ve van zestig titels, in kleine boekjes, voor door de jungle van Peru. De tiende wijs- zestig pence. Deze doen het in Engeland heid bewaart de schrijver voor een tweede goed – zo goed dat elf van de vijftien posi- boek, dat volgend jaar uitkomt. Met zijn ties op de lijst van paperback bestsellers eerste boek heeft Redfield lang moeten worden ingenomen door miniboekjes. leuren, voordat hij besloot om het in ei- Collega-uitgevers klagen al over oneerlij- gen beheer uit te geven. Inmiddels wil ke concurrentie. Ook in Nederland zijn Hollywood De Celestijnse belofte verfilmen. ze gewild. Carel Peeters schrijft in Vrij Bij Meulenhoff/Manteau verschijnt de- Nederland dat hij erg hebzuchtig wordt ze maand Enkele refs van de Franse schrij- van de jubileumuitgaven. De Franse uit- ver Didier van Cauwelaert, die er eind geverij Editions Mille et Une heeft intus- 1994 de Prix Goncourt mee won. Van sen succes met de reeks La Petite, boekjes Cauwelaerts vader was een Vlaming, en die tien franc kosten. In Italie doet de de auteur herinnert zich hoe hijzelf daar- reeks Mille Lire het goed, en in Spanje mee koketteerde en met een sticker `Ik brengt Grupo Anayo ingekorte bellettrie hou van Vlaanderen' op zijn boekentas voor honderd pesetas. Is het nu een mo- rondliep. `Voor mij was het een middel deverschijnsel of het bewijs dat de consu- om aan dat leven in Nice te ontsnappen. ment goedkopere boeken wil? In NRC Je moet beseffen: ik leefde daar met een Handelsblad zegt Penguindirecteur Tony naam die niemand over zijn lippen kon Lacey: 'Het zegt misschien ook wel iets krijgen, en die mij tot mikpunt van spot- over de aandachtsspanne. Misschien ternijen maakte. Zelfs zuiver lichamelijk spreekt het feit dat het om kort materiaal was ik een sociaal onaangepaste: ik had gaat mensen aan.' een huid die geen zon kon verdragen. En De maand juli is een windstille boeken- dus maakte ik er een gewoonte van om maand waarin een titel, zonder publici- met mijn hoofd elders te gaan leven. Ik teit, plotseling heel goed begint te lopen: droomde mij een Vlaanderen' (uit De De Celestijnse belofte van de Ameri- Morgen). kaan James Redfield. Een soort bijbel voor new age-geinteresseerden is het. Of- Overleden: schoon al in het vorige najaar verschenen, Aziz Nesin (8o), Turkse satirische schrij- bereikt het in de loop van de zomer de top ver, die het in de media vaak openlijk op- van de toptienen en overal in het land nam voor Rushdie. schieten werkgroepjes uit de grond om Stephen Spender (86), Brits dichter/ met het gelijknamige werkboek aan de slag schrijver, die behoorde tot de literaire te gaan. De groepjes mijmeren en praten vrienden van Christopher Isherwood en over de negen wijsheden tot spirituele W.H. Auden. JAAROVERZICHT 1995 29

Augustus wel dat hun dat niet zou lukken.' • Ivo Gay is nog geen jaar directeur ge- . Op een van de actieschepen van Green- weest van uitgeverij Van Gennep als hij peace die protesteren tegen Franse kern- te horen krijgt dat hij per r september proeven in de Stille Zuidzee maakt de weer kan vertrekken. Of stapt hij zelf op? Nederlandse schrijfster Lydia Rood haar De partijen spreken elkaar tegen. Mede- mening wereldkundig door voor de inter- directeur Jaap Jansen, die na de dood van nationale pers haar broek te laten zakken. Rob van Gennep de uitgeverij eerst een Later schrijft ze in de Volkskrant: 'Het was half jaar alleen leidde, zegt dat er een `ver- maar een gebaar, een zinloos gebaar op schil van opvatting' bestaat over het te het toneel van de wereldpolitiek.' Maar ze voeren beleid. In overleg met de raad van deed het niet zomaar: Ue achterste tonen commissarissen werd besloten om de sa- is een traditionele belediging van de Ma- menwerking met Gay te beeindigen. Als ori's, die verre familie zijn van de Polyne- hij terugkomt van vakantie zegt Gay in siers. Vandaar dat wij, in een opwelling Boekblad dat hij zelf is opgestapt. En: 'De- overigens, onze broek lieten zakken, als ze zaak heeft me een forse schep idealis- een signaal.' me gekost. Nadat ik 25 jaar lang toch re- * Het nieuwe boek van Salman Rushdie, delijk succesvol uitgeverijen heb gerund, The Moor's Last Sigh, wordt voorlopig is dit echt een zware klap voor me. (...) Ei- niet verspreid in India. De distributeur is genlijk ben ik nog steeds een Van-Gen- bang voor represailles, deze keer niet van nepiaan. Ik verwijt hen ook nets. Maar ik moslim-fundamentalisten, maar van een heb te lang in concerns gewerkt om nog militante Hindoegroep in Rushdies ge- te kunnen accepteren dat medewerkers boorteplaats Bombay. Een van de perso- niet met hun tijd meegaan.' nages in het boek is een karikatuur van de . Staatssecretaris Nuis van o c w kondigt leider van die groep. vast aan dat de Koninklijke Vereeniging . Scryption, het Tilburgse museum voor ter bevordering van de belangen des `techniek en vormgeving van schrift en Boekhandels (lc v B) van het ministerie van kantoor', krijgt de verzameling oude en Economische Zaken tot 2005 ontheffing bijzondere typemachines van WE Her- zal krijgen van de Wet Economische Me- mans langdurig in bruikleen. Onder de dedinging. Daardoor zou de vaste boe- ruim tweehonderd stukken uit Hermans' kenprijs weer lien jaar veilig zijn. Nuis collectie bevinden zich ook reken- en laat de betrokkenen nog wel in spanning stencilmachines. Van bijna alle machines over de voorwaarden die daaraan verbon- maakte de schrijver zelf een beschrijving den zullen worden. en een letterproef. Het museum belooft . Leo Apostel (1925), een boegbeeld een speciale tentoonstelling. van de vrijzinnige beweging en een van de * Een pure rel in de Duitse literaire we- grootste filosofen die Vlaanderen gekend reld. Op het omslag van Der Spiegel ver- heeft, overlijdt plots op i i augustus. De schijnt een montagefoto van Marcel Gazet van Antwerpen noemde hem ooit Reich-Ranicki die het nieuwe boek van `een verlicht vrijmetselaar'. Twee maan- Gunter Grass woest in tweeen scheurt. den voor zijn dood ontving Apostel de Binnenin staat een vernietigende bespre- Arkprijs van het Vrije Woord. Op de king van deze `paus van de literaire kri- vraag van De Morgen of dat een poging is tick'. Volgens Reich-Ranicki wordt Ein om hem alsnog in te lijven bij het Huma- weites Feld zodanig beheerst door Grass' nistisch Verbond antwoordt hij: `Zij ken- politieke overtuiging dat maar een paar nen mij daar ondertussen wel, ze weten van de 871 pagina's het lezen waard zijn. 3 0 HET VORIGE JAAR

A. F. en Tonio van der Heiden signeren op de Amsterdamse Boekenmarkt

Het verhaal speelt zich of rond de val van Gedebuteerd: de Muur, een gebeurtenis waar Grass al- Bert Wagendorp, De proloog (Veen) lerminst blij mee was. De herinnering aan Auschwitz vond hij reden om de Duitse Overleden: eenwording te verbieden. Grass is zo Leo Apostel 0925), Vlaams filosoof en woedend over de montagefoto dat hij een publicist. al goedgekeurd interview met Der Spiegel Michael Ende (65), Duits kinderboeken- terugeist. De schrijver krijgt bijval van schrijver, vooral beroemd door het ver- Harry Mulisch die tijdens een voordracht filmde boek Het oneindige verhaal. in Duitsland de aanval van Reich-Ranicki Ernest Mandel (i923), invloedrijk trots- `meedogenloos' en `een literaire herin- kist, hoogleraar en auteur van een vijf- voering van het Fiihrerprincipe' noemt. tiental boeken. 10p aandrang van de schrijver ontruimt Hugo Pratt (68), Italiaans schrijver en de Koninklijke Bibliotheek een vitrine striptekenaar. met dertien roofdrukken van werk van J.W. Schulte Nordholt (75), emeritus Gerard Reve. De vitrine is onderdeel van hoogleraar in de geschiedenis en cultuur de tentoonstelling Vit de kast', met een van Noord-Amerika, dichter en psalmbe- keur aan marginaal drukwerk uit de bibli- rijmer. Bij De Prom verscheen eind vorig otheekcollectie. De roofdrukken, die daar jaar nog zijn dichtbundel Aan min tongval volgens de directie bij horen, werden ooit te horen. anoniem opgestuurd. Reyes juridisch ad- viseur vindt dat de K B ze zelfs niet in haar collectie hoort te houden, want `eigenlijk maakt zij zich schuldig aan heling. Zij verwerft roofdrukken en dat hoort een staatsinstelling niet te doen.' JAAROVERZICHT 1995 31

September lijsten staat, voor Smeets weliswaar on- * P.C. Boutens' dichtbundel Naenia is aangenaam is, maar niet onrechtmatig. wel het zeldzaamste boek uit de Neder- Bijna zo vergaat het de Belgische auteur landse literatuur genoemd. Naenia is een Pierre Mertens, die zich voor de rechter rouwbeklag, geschreven na de plotselinge moet verantwoorden voor het bij de flood van jonkheer Willem van Tets van Franse uitgever Le Seuil verschenen Une Goudriaan. In 1903 gaf Boutens opdracht paix royale. Hierin wordt koning Leopold aan Joh. Enschede en Zonen om het te III `een oude losbandige nozem' ge- drukken in een door schilder Jan Toorop noemd en Leopolds weduwe Liliane met de hand `vercierde' oplage van twaalf. Baels en haar zoon hebben daarom een De lokatie van een van de twaalf, een kort geding aangespannen. De Parijse minder mooi exemplaar, is bekend, en nu rechter noemt het al uitverkochte boek verwerft de Koninklijke Bibliotheek, via onduldbaar, maar wijst erop dat het een antiquariaat Andre Swertz, een veel beter duidelijke melange van verzinsels en fei- exemplaar. ten is. Mertens moet 1 franc als symboli- . Het wereldwijde uitgeefconcern Reed sche schadevergoeding betalen. Elsevier, dat onlangs aankondigde de . Adriaan van Dis is Youp van 't Hek Dagbladunie van de hand te willen doen, voorbijgestreefd in de c P N B -lijst van de voert alleen onderhandelingen met P c m honderd best verkochte boeken in de pe- Uitgevers (Perscombinatie Meulenhoff). riode januari 1994 tot en met juni 1995. Pcm wil NRC Handelsblad, Algemeen Dag- Indische duinen (Meulenhoft) staat boven- blad en het Rotterdams Dagblad inlijven, aan met I 54 000 exemplaren. Tweede is om de Irantenpoot' te versterken, en zo Van 't Heks Amah Hoela (Thomas Rap) zal het per 1 januari 1996 geschieden. met 145 000. Maar de cabaretier staat ook Wat betekent dat voor Meulenhoff? De op de vijfde plaats met Ergens in de verte boekenuitgeverijen die onder die naam (Thomas Rap). verenigd zijn, zo rekent Boekblad uit, ma- . Van Walschap-waanzin spreken zou ken na de fusie nog maar twintig procent overdreven zijn, maar de aandacht voor uit van het concern. Meulenhoff-direc- de prestigieuze Walschap-serie Ons Ge- teur Laurens van Krevelen zegt dat de luk op VT m is enorm. De voorpublikaties `boekenpoot' ook groeit, want de uitge- waren dat ook: onder meer verscheen een verij zal zich, naast literaire en educatieve hele special van Knack over de serie. Zes- uitgaven, meer en meer gaan toeleggen entwintig afleveringen literair drama on- op informatief en wetenschappelijk werk. derbreken spelletjesshows en reality-tv. . In hun zoektocht naar de harde kern Het scenario portretteert een reeks perso- van de maffia, beschreven in Bloedsporen nages uit verschillende boeken van Ge- (Atlas), noemen de Belgische joumalisten rard Walschap in een door Paul Koeck Danny Illegems en Raf Sauviller naam en aaneen gesmeed verhaal. De kijkcijfers toenaam van een man die stroman zou vallen mee, de leescijfers zijn minder zijn van de maffia. Deze Christoffel spectaculair: half november heeft Man- Smeets, president-directeur van het be- teau 3000 exemplaren van de 7000 ge- drijf Citco op de Nederlandse Antillen, drukte van Ons Geluk verkocht. eist voor de rechter dat Atlas het boek on- * Ruim een maand voor de Frankfurter middellijk uit de handel neemt en hem Buchmesse (thema Oostenrijk) begint het een schadevergoeding van f 50 000 be- protest tegen de beoogde laureaat van de taalt. De rechter oordeelt dat het boek, Friedenspreis des Deutschen Buch- dat wekenlang op de Vlaamse bestseller- handels. De jaarlijkse Vredesprijs, die al- 32 HET VORIGE JAAR

tijd in Frankfurt wordt uitgereikt – vorig Treacey en Fred Wiersema zochten sim- jaar aan Jorge Semprun – is dit jaar toege- pelweg uit in welke boekhandels de twee kend aan de 73-jarige islamdeskundige bladen hun metingen laten doen, en Annemarie Schimmel. Maar daar zijn 75 stuurden daar de kopers op af. De mani- Duitse wetenschappers, uitgevers, boek- pulatie is weliswaar ontdekt door een verkopers en schrijvers, onder wie Elfrie- journalist van Business Week maar dat de Jelinek en Gunter Grass, het helemaal deert Wiersema en Treacey niet meer. niet mee eens. Schimmel heeft namelijk Hun notering op de bestsellerlijsten ooit `begrip' getoond, zeggen zij, voor het maakt hen tot hoogbetaalde, veelgevraag- doodvonnis dat zes jaar geleden werd uit- de sprekers. Bedragen van tien- tot der- gesproken over Salman Rushdie. De te- tigduizend dollar per lezing zijn in genstanders brengen een petitie naar Amerika niet ongewoon. bondspresident Roman Herzog. Schim- * Helemaal ondenkbaar is het niet, getui- mel, geschokt: 'Het enige dat ik destijds ge de inzendingen voor de verkiezing van gezegd heb, is dat ik er begrip voor heb de Publieksprijswinnaar, dit jaar. In de dat gelovige moslims aanstoot nemen aan postzakken vol formulieren vindt de bepaalde passages in Rushdies boek.' CPNB opvallend veel stemmen voor Kwis- . Als hommage aan de uitgever-naamge- pelen met taal van Willem Hietbrink en ver brengt Vassallucci een geschenkboek- Ronald Lagendijk (Phoenix & Den Oud- je uit over Michel Vassallucci, Ile ben een sten). Als blijkt dat op de formulieren leugen die altijd de waarheid spreekt. De me- veelvuldig hetzelfde handschrift voor- dewerkers van Vassallucci, voorheen komt, en dat sommige adressen zijn ver- werkzaam bij Vassallucci's uitgeverij Are- zonnen, worden de stemmen ongeldig na, onderdeel van uitgeverij Maarten verklaard. Waren ze geldig geweest, dan Muntinga, laten zich in dag- en weekbla- nog zou het grappig bedoelde boekje toch den negatief uit over hun vroegere baas niet als hoogste zijn geeindigd. Muntinga. En die zegt op zijn beurt on- . De Marokkaanse Nederlander Mustafa aardige dingen over Vassallucci's Lex Stitou was vorig jaar nog een uitzonde- Spaans en Oscar van Gelderen. Over en ring, met zijn dichtbundel Min vormen weer doen de partijen smalend over el- (Arena). Het woord immigrantenlitera- kaars bedrijfsresultaten. Maar dan sluiten tuur krijgt nu betekenis door de roman- ze een overeenkomst. En die bepaalt, al- debuten van twee andere tweede-genera- dus Spaans in Boekblad, `dat we niets nega- tie-Marokkanen. Bij Contact verschijnt tiefs over elkaar zullen zeggen, noch dat De weg naar het noorden van Naima El Be- er anderszins iets in de publiciteit komt zaz. Het is het relaas van een jonge Ma- over die overeenkomst.' Muntinga ver- rokkaan die zonder geldige papieren op spreekt zich bijna: 'Ms ik zou zeggen wat zoek gaat naar welvaart. De Arbeiderspers er allemaal precies is gebeurd – dat kan ik geeft Hans Sahars Hoezo bloedmooi uit, Lex niet aandoen.' over een Marokkaanse jongen in Den . Ondenkbaar in Nederland en Vlaande- Haag, die schippert tussen het ruige leven ren, maar in Amerika werkt het: twee in de stad en de strenge regels van de is- schrijvers sturen vrienden en bekenden lam. Uitgever Ronald Dietz zegt in Vrij erop uit om hun boek The Discipline of Nederland over hem: `Zijn literaire achter- Market Leaders (Addison-Wesley) in het grondkennis is een boek groot: Oorlogs- groot in to slaan en bereiken zo de best- winter van Jan Terlouw.' Sahar verwijst sellerlijsten in The New York Times en in vooral naar songteksten. Business Week. De auteurs Michael . Mevrouw I.J.A. van der Zant, de wedu- JAAROVERZICHT 1995 33 we van Hans Andreus, laat haar in 1977 schuldigt Fuentes van schaamteloos ko- gestorven man in stilte herbegraven. Na pieren. Meer dan iio passages uit het in het rumoer om de biografie (zie Juni) wil- eigen beheer uitgegeven boekje zouden der ze niet dat zijn graf in Putten zou blij- overeenkomen met passages in Fuentes ven, zeker niet toen de plaatselijke Hans nieuwste roman, in Engeland uitgekomen Andreus-school werd omgedoopt in De als Diana, The Goddess Who Hunts Alone. Korenbloem. De dichter krijgt een graf in Maar het merkwaardige is dat die nieuwe Amsterdam, op Zorgvlied. roman van Fuentes heel veel autobiogra- . De negentiende editie van Het Andere fische elementen bevat, juist ook in de Boek in Antwerpen is als vanouds een ge- passages die Celorio aanstreepte. Toeval? slaagde alternatieve opwarmer voor de De zaak komt volgend jaar voor. Boekenbeurs. Kleinschaliger ook, gezelli- * In 1963 verscheen J.J. Voskuils Bij na- ger, en dikwijls interessanter. Schrijvende der inzien, dat vijf jaar geleden herleefde allochtonen zijn traditioneel ruim aanwe- door de gelijknamige televisieserie. Vos= zig op Het Andere Boek, dit jaar onder kuil kondigt nu Het bureau aan, een ver- anderen ook Hans Sahar. Niet dat de rest volg dat zich afspeelt in de dertig jaar na van Antwerpen op slag minder racistisch het einde van het eerste boek. Het manu- zou worden: later op de avond wordt script telt 5500 getypte vellen en het zal Sahar de toegang ontzegd tot de Ant- in zeven losse delen uitkomen, het eerste werpse discotheek Cafe d'Anvers. Als in maart 1996. Maarten Koning, de auto- journalist Mark Vlaeminck dit later aan- biografische hoofdpersoon, keert terug in klaagt in Het Nieuwsblad, moedigt het Het bureau, maar dat geldt niet voor alle Centrum voor Gelijke Kansen Sahar aan personages uit Bij nader inzien. De schrij- om een klacht in to dienen, wat hij ook ver zegt dat er tweehonderd nieuwe per- doet. sonen in voorkomen. . Tijdens Het Andere Boek wordt ook de . Het Vlaamse dichtersimpresariaat 'Be- winnaar van de Groene Waterman-prijs houd de begeerte' moet een tournee van bekend gemaakt. De eer gaat naar Joris Benno Barnard, Jeroen Brouwers en van Parys, met Masereel. Een biografie Geert van Istendael afzeggen, omdat (Houtekiet/De Prom), een minutieus ge- Brouwers plotseling niet meer naar Ne- detailleerde, vrij vlot geschreven en mooi derland wil. Eerder al verruilde hij zijn geillustreerde levensbeschrijving van de huis in Noord-Groningen voor een on- mens en de kunstenaar Frans Masereel. derkomen in een bos in Belgisch-Lim- De vormgeving is meer dan verzorgd, burg. Nu wil hij zelfs niet meer op bezoek met kleurplaten en een stevig zwart lin- in Nederland. nen band. Uitgever Leo de Haes is trots . De shortlist voor de AKO -prijs haalt op zijn ontdekking: het komt hoogst uit- de nieuwspagina's van de kranten, vooral zonderlijk voor, maar dit werk viste hij omdat er een merkwaardige non-fictieti- gewoon uit de talrijke ongevraagde ma- tel bijzit, van de bioloog Tijs Gold- nuscripten. schmidt. Zijn niet alom opgemerkte boek * Het in 1989 in eigen beheer uitgegeven Darwins hofvijver (Prometheus) gaat over debuut van een onbekende Mexicaanse eigen veldonderzoek naar de visstand in schrijver wordt zes jaar later heel bekend Afrika. Ook de andere genomineerde als die schrijver een wereldberoemde col- boeken hebben een hoog werkelijkheids- lega, Carlos Fuentes, voor de rechter gehalte. Sterk autobiografisch zijn in elk daagt. Victor Manuel Celorio, de schrij- geval de boeken van Kees van Beijnum ver-uitgever van El Unicorno Azul, be- (Dichter op de Zeedijk, Nijgh & Van Dit-

3 4 HET VORIGE JAAR

mar), Adriaan van Dis (Indische duinen, een uitweg: het spel meespelen. En zo Meulenhoff), A.F.Th. van der Heijden vergaat het alle voormalige voorstanders. (Asbestemming, Querido) en Connie Pal- Een loopgravenoorlog breekt uit tussen men (De vriendschap, Prometheus). Alleen warenhuizen, onafhankelijke boekhandels Geertrui Daems Een vader voor Elizabeth en boekhandelsketens, die elk bedrijf (Manteau/Meulenhoff) is zuivere fictie. marge kost en de consument alleen op . Frankrijk ontdekt Antoon Coolen. korte termijn voordeel biedt. Een recensent van Le Monde las de in 1936 verschenen Franse vertaling van De Gedebuteerd: goede moordenaar en schrijft er een groot, Stijn Aerden, Goochelaar (geen konijnen) bijzonder lovend artikel over. Een mees- (Nijgh & Van Ditmar) terwerk noemt hij deze streekroman van Naima El Bezaz, De weg naar het noorden de in 1961 overleden Brabander en hij (Contact) pleit hartgrondig voor een herdruk. De Christine Otten, Blauw metaal (Atlas) vertaling is destijds gemaakt door Jean Rick Rococco, Odysseus op drift (In de Giono, wiens werk in Nederland door Knipscheer) Coolen werd vertaald. De goede moorde- Hans Sahar, Hoezo bloedmooi (De Arbei- naar is ook in Nederland allang niet meer derspers) verkrijgbaar. Jaap Scholten, Tachtig (Thomas Rap), . Aan het eind van deze maand gebeurt romandebuut het dan: de Engelse vaste boekenprijs Nanne Tepper, De eeuwige jachtvelden valt. De Publishers Association zou op 28 (Contact) september beslissen of het Net Book Agreement nog levenskansen had, maar Overleden: twee dagen eerder maken de uitgeverijen Carl Hollander (6i), illustrator van, on- HarperCollins en Random House bekend der andere, Pippi Langkous en Spaghetti dat zij, in samenwerking met de boekhan- van Menetti en veel van de boeken van delsketens WHSmith en Waterstone's, in Paul Biegel. oktober een prijsbrekende actie gaan voe- Josepha Mendels (93), journaliste, actrice ren. Dat is het sein voor Penguin, Virgin en schrijfster. Ze debuteerde in 1947 met en Simon & Schuster om vergelijkbare de roman Rolien en Ralien. Mendels was de acties aan to kondigen. WHSmith was tot eerste schrijfster die de Anna Bijnsprijs voor kort een van de felste voorstanders won. van de vaste prijs, maar nu warenhuizen Rien Poortvliet (63), schilder-tekenaar, en supermarkten tegen afbraakprijzen (zie wereldberoemd door zijn Leven en werken Januari) bestsellers aanbieden, ziet de di- van de kabouter. rectie van de boekhandelsketen nog maar JAAROVERZICHT 1995 35

Oktober Taalfouten (waaronder manifeste fouten De Ierse dichter Seamus Heaney (zie tegen het elementairste Engels), gramma- ook Februari) krijgt de Nobelprijs voor ticale fouten, zetfouten, verkeerde de literatuur, om wat de jury noemt 'de woordsplitsingen, komma's waar ze niet lyrische schoonheid en ethische diepte' horen, regels die niet uitgelijnd zijn...' van zijn werk, en om zijn openlijk afwij- In De Standaardverschijnt een heerlijk zen van het geweld in Noord-Ierland. conservatief stuk van Karel Osstyn over Hugo Claus, die op de Spaanse boeken- `De nieuwste tendensen in de Nederland- beurs Liber 95 is – waar de Vlaamse en se literatuur', meer bepaald: de ondertus- Nederlandse letteren in het middelpunt sen door de auteurs in kwestie `afgeschaf- staan – drinkt champagne op zijn hotelka- te' generatie Nix. 'Jammer eigenlijk dat mer als op vijf oktober om vijf voor een de Nix'ers, om de chaotische leegte van bekend wordt dat niet hij maar Heaney de deze tijd uit te drukken, terugvielen op Nobelprijs krijgt. `Binnen zeventien se- door en door verroeste vormen. Hun an- conden zijn alle mannen met camera's en ti-helden vliegen in het rond als opblaas- lampen verdwenen en heeft Claus zijn poppen in een dijenkletser. Dat slaat rust weer terug – voor een jaar,' schrijft blijkbaar wel aan bij de eigen generatie, Michel Maas in de Volkskrant. die alweer met een heel ander normbesef Joost Zwagermans jongere broer zit dan de vorige. Grootgebracht als ze is Alexander debuteert met een roman over met soaps, is de tolerantiedrempel vrij liefde, zonde en seksualiteit binnen een hoog geworden. Het materialisme van de niet nader aangeduide Amsterdamse Generation Xvan Douglas Coupland zit er pinkstergemeente. Recensenten zijn niet wel degelijk in. (...) Nou ja, als het de zo enthousiast over De Heilige Geest (Pro- leegte is die ze willen uitdrukken, dan zijn metheus), maar nog veel minder blij is de ze daar alvast in geslaagd. Een vorm om pinkstergemeente die zichzelf erin her- die in te gieten? Die halen ze gewoon kent. Voorganger Jan Barendse in Trouw: even bij McDonald's.' 'Elke twee pagina's wordt de huwelijks- Een van de grootste literaire ontdek- daad beschreven. Ik dacht: hier spreekt ie- kingen van dit jaar is de brievenschrijf- mand die problemen heeft met de seksu- kunst van Geert van Oorschot. In het aliteit, maar de omschrijvingen zijn wel Nieuw Wereld Tijdschrift drukt Herman de erg plastisch.' Coninck acht aan hemzelf gerichte brie- `Het moet geen roman zijn. Schrijf al- ven af. Van Oorschot schreef openhartig, les maar gewoon op zoals ge het voelt. geemotioneerd, gedetailleerd, kortom: de Niet te veel punten en komma's, niet te brieven maken nieuwsgierig. Uitgeverij veel vijven en zessen.' Dat zegt de psy- Van Oorschot geeft, ter gelegenheid van chiater tegen het hoofdpersonage aan het het vijftigjarig bestaan, een bundel met begin van Liefde is doofvan journalist en een ruimere selectie uit, die moet dienen regisseur Marc Didden, die met deze om subsidie te vergaren voor een nog rui- korte novelle – 99 pagina's – debuteert bij mere selectie uit de, naar schatting, twin- Houtekiet. Ondanks een grote lezersactie tigduizend brieven. in De Morgen (een spaarzegelactie voor Het geschenk in de Kinderboekenweek een gratis exemplaar, reclamespots op de (thema: Beestenbende) is deze keer niet tv) is de recensent van dezelfde krant on- door een mens, maar door een hond ge- verbiddelijk. Hij hoeft zich niet eens te schreven. Dat vertelt althans de vermeen- ergeren aan de plot – het ontbreken van de schrijfster van Bombaaj! , Els Pelgrom. enige redactie blijkt al storend genoeg: `Het lukte me gewoon niet. Ik schreef van 36 HET VORIGE JAAR

alles, om het meteen weer weg to gooien,' men de AK o Literatuurpijs 1995, in een zegt ze en daarom heeft ze een hond aan rechtstreekse uitzending van Sonja. Een het woord gelaten, die een paar maanden kleine studentenjury vindt dat Dichter op haar loge was. `Ik kon goed met hem de Zeedijk van Kees van Beijnum (Nijgh & communiceren, we hadden ook een beetje Van Ditmar) de prijs verdient, en de le- dezelfde ideeen over het leven, mensen, zers Joop van Tijn en Hedy d'Ancona dingen.' De hond vertelde Pelgrom over noemen desgevraagd Geertrui Daems zijn avonturen in een park in Madrid en Een vader voor Elizabeth (Manteau/Meu- op zo'n manier dat het resultaat, volgens lenhoff). Maar gedoe zoals vorig jaar is er Pelgrom, een bijna literaire symbolische verder niet, of het moet de belevenis van gelaagdheid heeft gekregen. de chauffeur van juryvoorzitter Paula In 1992 werd de audio- en video-uitge- d'Hondt zijn. Die is, naar verluidt, uit zijn verij I c overgenomen door Sony Music auto gesleurd en gemolesteerd omdat hij Nederland. Een hele opluchting voor ei- de winnaar niet wilde of kon verklappen. genaar Maurits Rubinstein, want hij Wie zou de geweldenaar hebben inge- kampte met ruimtegebrek en via Sony huurd? zouden zijn quisterboeken' nu ook hun J.M.H. Berckmans lijkt wel multime- weg vinden naar de platenbranche. Drie diaal bezig: na zijn rock 'n' roll-optredens jaar later staat lc weer op eigen benen. met Bulderdrang, schrijft hij nu voor het Officieel omdat het gesproken woord en theater. Op 13 oktober gaat De menagerie I 's kinderuitgaven niet meer passen in van de schamele drie van toneelgezelschap Sony's beleid. lc nam van Sony video- Cie. De Koe in premiere. Het stuk is ge- series als The Thunderbirds en Kookschrift baseerd op het gelijknamige ongepubli- in beeld mee en wil nu ook cd-roms gaan ceerde korte verhaal en ander werk van maken. Wat tien jaar geleden begon als Berckmans. een piepklein cassette-uitgeverijtje is nu De Weense romanschrijver Michael een multimediaproducent. Scharang schrijft in Die Zeit dat hij niets Na een slappe discussie over de auto- ziet in de literatuurshow Frankfurter biografische elementen in vijf van de zes Buchmesse, en dat hij niet wil behoren genomineerde boeken, wint Connie Pal- tot de door de staat `gedresseerde auteurs-

Ben Schoemakers (A KO, A.F.Th. van der Heijden, Connie Palmen, Kees van Beijnum, Mai Spijkers, Sonja Barend JAAROVERZICHT 1995 37

Frankfurter Buchmesse, Michael Zeeman en zijn uitgever, Albert ester

troep' die naar Frankfurt afreist om het che-brede solidariteit had moeten zijn, is Schwerpunktthema Oostenrijk te onder- een bron van diepgaande onmin gewor- steunen. Er morren meer Oostenrijkse den.' auteurs, Gerhard Roth bij voorbeeld is ra- Voor Nederlandse en Vlaamse uitge- zend, omdat `een middelmatige schrijver' vers is de Frankfurter Buchmesse weer en `intrigane als Robert Menasse de vruchtbaar geweest. Vooral Duitse en Buchmesse mag openen. Weense cultuur- Amerikaanse uitgevers komen met steeds ambtenaren houden toch even hun hart meer vertrouwen vertaalrechten kopen. vast dat andere schrijvers, net als Roth, Luchterhand gaat bij voorbeeld het Ver- weg zullen blijven. Ze hebben immers zameld werk van Elsschot uitgeven. 'En voor ongeveer acht miljoen mark een pa- Suhrkamp schrok niet terug voor het cor- viljoen van staal en glas (meteen al die Sa- pulente Gewassen vlees,' ontdekte Vrij Ne- chertorte genoemd) laten bouwen, waar de derland. De opvallendste aankoop, een schrijvers zullen optreden. Het loopt alle- boek waarop een tiental Nederlandse uit- maal met een sisser af. gevers forse bedragen zou hebben gebo- Net zoals de protesten tegen de uitrei- den, is Magdalena Sfinderin van de Oos- king van de Friedenspreis (zie September) tenrijkse schrijfster Lilian Faschinger. aan Annemarie Schimmel. Ook de Uitgever Robbert Ammerlaan van Anthos Duitse branche-organisatie Borsenverein heeft de rechten, voor een door hem ver- heeft de beschuldigingen tegen Schimmel zwegen, maar beslist hoog bedrag, ver- van de hand gewezen en op i5 oktober worven. Hij hoopt en verwacht er veel neemt ze de prijs gewoon in ontvangst. van – een tweede Donna Tartt zelfs, mis- Buiten de Frankfurter Paulskirche staan schien. tweehonderd demonstranten te schreeu- Uitgever Joost Bloemsma van Het wen, maar verder gebeurt er nets. Een Spectrum is het wachten beu. Begin 1994 dag eerder organiseerden de tegenstan- sloot hij een contract om te zijner tijd ders een forumdiscussie, en naar aanlei- voor $ 92 500 de rechten te kopen van een ding daarvan concludeert Boekblad: 'Er is boek over de elektronische toekomst, te hoe dan ook een smet gekomen op de schrijven door Microsoft-topman Bill Friedenspreis. Wat een uiting van bran- Gates. Als het boek er eind oktober nog

3 8 HET VORIGE JAAR

niet is en zijn faxen niet worden beant- Gedebuteerd: woord door Gates' agent, maakt Bloems- Russell Artus, Zonder wijzers (Meulen- ma de deal ongedaan. Toch heeft Bill Ga- hoff) tes Been writer's block, want Meulenhoff Adriaan Jaeggi, De tol van de roem krijgt wel gehoor in Amerika en koopt De (Prometheus) weg die voor MS ligt voor $ 5o 000. Bart Koene, Mooie jaren ofhet gelijk van de Bloemsma, die het boek Omhels de toe- ezel (Kwadraat) komst had willen noemen, troost zich met Peter van Lier, Miniem gebaar (Meulen- een boek over dezelfde thematiek, maar hoff) dan van onze eigen Maurice de Hondt. Han Nefkens, Bloedverwanten (Wereldbi- . Lezers kunnen zich nu ook gaan ver- bliotheek) diepen in het proces tegen O.J. Simpson, Truus Roeygens, Sneeuw draagt Been want er zijn in de Verenigde Staten al bij- vruchten (Querido) na veertig boeken over de voormalige Bram van Stolk, S-1 (Meulenhoft) sportheld verschenen. I want to tell you, Durk Wille, De zeven wegen der waanzin een verdediging van Simpson zelf met be- (Kwadraat) hulp van een co-auteur, is het meest suc- cesvol. Meer dan zeshonderdduizend Overleden: exemplaren zijn ervan verkocht. Sir Kingsley Amis (73) sterft aan de ge- * Ondanks tegensputteren van uitgever volgen van een ongeval. Hij behoorde tot Albert Voster van De Bezige Bij publi- de generatie van de angry young men. Zijn ceert Hans van Staten in de reeks De meest verkochte roman, tevens debuut, is Nieuwe Engelbewaarder van uitgeverij Bas Lucky Jim. Lubberhuizen een oud interview met Ellis Peters (82), Brits thrillerschrijfster, W.F. Hermans. Een klein wonder, want schepster van Brother Cadfael, in Neder- het vraaggesprek was destijds niet goed land uitgebracht door De Boekerij. opgenomen. Op de band stond alleen ge- Henry Roth (89), Amerikaans auteur; zijn niis. Nieuwe, gevoelige afspeelapparatuur debuutroman Call it Sleep werd dertig jaar maakte dat Van Staten het na al die jaren na verschijnen een bestseller. toch nog op papier kon uitwerken. Marc Windsant (52), volledige naam Marc Vermeulen Windsant, was ambte- naar op het ministerie van Economische Zaken en publiceerde twee satirische ro- mans bij De Bezige Bij. JAAROVERZICHT 1995 39

November Ostaijen heel anders willen typeren dan * De Nigeriaanse schrijver Ken Saro- de burgerman Willem Elsschot,' vertelt Wiwa wordt op io november, samen met Pas in de Gazet van Antwerpen. `Vluchtig, acht medestanders, opgehangen. Ze in beweging, gespannen en vooral alert, maakten deel uit van een beweging die vol aandacht voor het veranderende leven strijdt voor het onderdrukte Ogonivolk rondom zich. Mijn Van Ostaijen zit noch en tegen de schadelijke oliewinning in het staat. Hij leeft.' gebied van de Ogoni's. De negen werden . Jaap Scholten, de schrijver van Tachtig beschuldigd van moord op vier regerings- (Thomas Rap), heeft herrie met zijn fami- functionarissen. De Europese Unie, het lie. Een tante wil een proces aanspannen Gemenebest, Amnesty International en tegen haar neef en andere familieleden Shell oefenden tevergeefs druk uit om het dreigen met een boycot van boekhandel doodvonnis ongedaan te maken. Shell Broekhuis in Hengelo, als die het waagt heeft zich teruggetrokken uit Ogoniland om Tachtig te verkopen. En natuurlijk en na de ophanging is Nigeria geschorst waagt Broekhuis dat: het boek over het als lid van de Gemenebest. De E u dreigt decadente leven van een familie van met zware economische sancties. De 54- Twentse textiel-baronnen, Scholtens jarige Ken Saro-Wiwa werd onlangs nog familie, verkoopt juist erg goed in deze voorgedragen voor de Nobelprijs voor de regio. Vrede. * De chef kunstredactie van de Volkskrant, . Op de opening van de Antwerpse boe- Michael Zeeman, van wie vorige maand kenbeurs belooft de nieuwe minister van de prozabundel De verduistering (De Bezi- Cultuur Luc Martens eindelijk werk te ge Bij) verscheen en over wie in Hier ge- maken van het langslepende dossier rond beurt nooit iets (Nijgh & Van Ditmar) van de vaste boekenprijs in Vlaanderen. Ton van Dijk veel lelijks staat, krijgt een Leenvergoeding lijkt hem dan weer min- standje van zijn hoofdredactie. In Zee- der tot de prioriteiten te behoren. Wel wil mans bundel treedt een personage op dat Martens nieuwe impulsen geven aan de lijkt op filmrecensent Peter van Bueren. campagne voor leesbevordering. Ms vol- De echte Van Bueren voelt zich nu diep bloed christen-democraat vindt hij dat in gekwetst door Zeemans beschrijvingen de eerste plaats 'het gezin' daarvoor moet van een altijd dronken, opdringerige, bot- zorgen, maar de Vlaamse Gemeenschap te, onsamenhangend schrijvende filmre- zal nu ook voorleesboeken aankopen voor censent, en daarom dringen mederedac- onthaalmoeders en creches. teuren bij de hoofdredactie aan op . 'Paul van Ostaijen is bijna klaar' meldt stappen. Dus krijgt Zeeman een brief de Gazet van Antwerpen op 8 november. waarin hem ‘vermenging van functies' Het gaat uiteraard om het bronzen beeld wordt verweten. Andere redacteuren ne- van kunstenaar Wilfried Pas dat op 22 men het weer voor Zeeman op, en Kees februari 1996 wordt onthuld op het plein- Fens zegt in Vrij Nederland: 'Jammer dat tje bij de Minderbroedersrui. Pas baseer- de hoofdredactie zich heeft laten meesle- de zich op de laatste foto van de op pen door het modieuze misverstand dat tweeendertigjarige leeftijd gestorven autobiografie en literatuur hetzelfde zijn.' dichter. Wilfried Pas is zowat de literaire . Jubilea te over. De Wereldbibliotheek beeldhouwer van Vlaanderen geworden. viert haar negentigjarig bestaan met Een Eerder maakte hij al monumenten voor dampkring van cultuur van Niek Miedema Karel van de Woestijne en Willem Els- over de premies behorend bij het befaam- schot. `Ik heb de jonge, vitale dichter Van de volksverheffende abonnementensys- 4 0 HET VORI GE JAAR

Een uitgeverij jubileert: Gemma Nefkens en Wouter van Oorschot

teem (1925-1986) van de uitgeverij. Over che-organisaties in de periode 1933-48. die Wereldbibliotheekvereniging' en de Maar hij krijgt geen inzage in dossiers tot verzamelobject geworden premies is over de naoorlogse zuiveringen in het in de Universiteitsbibliotheek in Amster- boekenvak. De KVB noemt de informatie dam een tentoonstelling te zien. Van privacy-gevoelig en de zuiveringen zou- Oorschot brengt, bij het vigtigjarig be- den niet volgens hedendaagse maatstaven staan (zie September), alvast een bundel zijn uitgevoerd; concurrentie-overwegin- brieven uit van Geert van Oorschot, in- gen zouden een rol hebben gespeeld. clusief commentaar van enige penvrien- Overwogen was eerst om rondom het den. In het Stedelijk Museum in Amster- boek een tentoonstelling in te richten ter dam wordt een tentoonstelling ingericht gelegenheid van het komende 1 so-jarig met de eerste drukken van alle 782 boe- bestaan van de bibliotheek van de KVB. ken uit Van Oorschots eerste halve eeuw. De tentoonstelling, in de Universiteitsbi- . En nog een jubileum: de Vereniging bliotheek van Amsterdam, komt er nu van Letterkundigen bestaat negentig wel, maar is minder omvangrijk en niet jaar en houdt een symposium over pro- verbonden met het jubileum. Het boek bleemstellingen als 'is er nog plaats voor verschijnt ook, zonder die nieuwsgierig- literaire schrijvers in een samenleving die makende informatie, onder de titel Hier overspoeld wordt door lasertrucjes in wordt echter het belang van het boek geschaad beeld en geluid?' Auteurs uit zeven Gan Mets). De KVB maakt bekend in windstreken zijn uitgenodigd, onder wie 1996 een jubileumtentoonstelling in te de Zuidafrikaan Andre Brink, de Chileen zullen richten over de I9de-eeuwse boek- Luis Sepulveda en de Russische Tatjana verkoper en antiquaar Frederik Muller. Tolstaja. . Inkt noch papier kwamen te pas aan de . Bij jubilea komen soms minder mooie eerste elektronische roman, eigenlijk zaken uit het verleden naar boven. Auteur novelle, die wordt gepresenteerd door en ex-uitgever Jan Schilt schrijft, met fi- uitgeverij Album. Schaman gaat voor goud, nanciele steun van de Koninklijke Veree- een cd-rom, is getikt door Gertjan van niging ter bevordering van de belangen Schoonhoven. Een recensente van NRC des Boekhandels, een boek over de bran- Handelsblad roemt de vormgeving en de JAAROVERZICHT 1995 41 ambient-klanken, maar vindt het jammer . Jeroen Brouwers krijgt de Prix Ferni- dat het zeer fragmentarisch opgebouwde na Etranger 1995 voor de Franse ver- verhaal nu juist over vervreemding moet taling van Bezonken rood. In NR C Handels- gaan. blad zegt hij dat hij geen idee heeft waar- * Van tien uur 's morgens tot tien uur 's om. 'Ik hoorde van de dames van de jury I avonds lezen op 26 november ongeveer dat het om een liefdesverhaal ging, en driehonderd bekende en onbekende Ne- over een jongetje dat zijn moeder haat. derlanders 347 versjes van Annie M.G. Waarschijnlijk zijn Fransen gecharmeerd Schmidt voor in de aula van de Konink- van het amoureuze aspect,' zegt hij. Rouge lijke Bibliotheek in Den Haag. De voor- dicante, een uitgave van Gallimard, streed leesmarathon is bedoeld als eerbetoon om de eer met vijf andere genomineer- aan de in mei gestorven schrijfster en den: Alain de Botton, Peter Hoeg, trekt ongeveer drieduizend betalende be- Vikram Seth, Carol Shields en William zoekers. Zelfs het eerste team van Ajax, Trevor. inclusief trainer Louis van Gaal, had . Het is allemaal nog erg vaag en ge- graag mee willen doen als het niet op weg heimzinnig, maar publicist Henk Rijks en moest naar Tokyo, voor de wedstrijd om uitgever Harko Keijzer zijn in elk geval de wereldbeker. Een genodigde, Maarten druk doende om een bedrijf op Internet 't Hart, heeft bewust bedankt. Hij laat we- op te zetten, waarin Vlaamse en Neder- ten: 'Ik ben waarschijnlijk de enige Ne- landse uitgevers gezamenlijk hun fondsen derlander die geen plezier beleeft aan het zouden kunnen presenteren. Het digitale werk van Annie Schmidt. Ik vind haar ou- bedrijf zal nets te maken hebben met uit- bollig en vervelend, ik zie er echt hele- geverij Contact, Keijzers huidige werkge- maal niks in. Dus een versje voorlezen – ver. Rijks en Keijzer beloven opening van dat zou wel erg vreemd zijn, gegeven mijn zaken in januari. onbegrip voor haar kennelijk zo verbijste- . Onbekende brieven en ansichtkaarten rende genialiteit.' die dichter-schrijver J.J. Slauerhoffvlak . Maatstaf heeft weer een volledige re- voor zijn flood schreef, komen te voor- dactie. Naast uitgever Ronald Dietz en schijn uit de nalatenschap van dichter redacteur Martin Ros zijn Henk Präpper Hendrik de Vries. De inhoud blijft nog en de nieuwe AP -redacteur Peter Nijssen geheim; eerst mag De Vries-biograafJan toegetreden. En het Vlaamse literaire van der Vegt ze gebruiken, daarna gaan ze tijdschrift Yang wordt een uitgave van naar het Letterkundig Museum. Kritak. Het literaire blad, dat tot nu tot in . Salman Rushdie, die vorige maand eigen beheer verscheen, kreeg onlangs de voor het eerst aangekondigd in de open- Prijs van de Stad Antwerpen (r oo 000 Bfr) baarheid trail in een kerkje in Londen, en gaat nu verder met een grotere redac- krijgt in Chili huisarrest. Hij zou een boe- tie, gemiddelde leeftijd: 25 jaar. kenbeurs openen in Santiago en inter- . Best verkochte auteur en ook nog lieve- views geven, maar de Chileense autoritei- ling van de lezers (plus Gouden Uil en ten sluiten hem 'om veiligheidsredenen' A lc o -nominatie): Adriaan van Dis beleeft op in een flat, tot zijn terugreis naar een een goed jaar. Met ruim tien procent van onbekende bestemming. de in totaal 26 57o stemmen wint hij deze . Velen dachten dat Salman Rushdie de maand de Trouw Publieksprijs voor het Booker Prize zou krijgen, maar dat ge- Nederlandse Boek 1995. Indische duinen beurt niet. Bill Buford, hoofdredacteur kreeg de meeste stemmen van lezers uit van The New Yorker, toont zich bij de uit- de leeftijdsgroep 5o tot 65 jaar. reiking verbijsterd over het passeren van 4 2 HET VORIGE JAAR

Rushdie en vergelijkt de toekenning met Gedebuteerd: de zaak-OJ. Simpson door to zeggen: le Michel Boll, Kus me kus me kus me (De kunt niet van jury's op aan.' Pat Barker Arbeiderspers) wint met The Ghost Road, het derde deel Marc Didden, Liefde is doof (Houteicied van haar trilogie over de Eerste Wereld- Anthos) oorlog. Harmen Lustig, Wit licht (In de Knip- . Een nieuwe auteur in het esoterie- scheer) fonds van Ankh-Hermes is Irene von Max Niematz, Twee vreemden in een booe Lippe-Biesterfeld. Haar Dialoog met de (Veen), prozadebuut natuur, waarin ze getuigt van de wondere Manon Uphoff, Begeerte (Balans) krachten van onder andere bomen en dol- Henk van der Waal, De windsels van de fijnen, wordt meteen een bestseller. PR- sfinx (Querido) man Hans Bienefeldt van Ankh-Hermes in Boekblad: 'Eike uitgever zou het manu- Overleden: script geaccepteerd hebben, of het nou Jean-Louis Curtis (78), lid van de Acade- van Ireentje was of niet.' mie Francaise, debuteerde in 1946 met . Bij de viering van het twintigjarig jubi- Les jeunes hommes en won in 1947 de Prix leum van boekhandel Van Gennep in Goncourt met Les forets de la nuit. Rotterdam krijg boekverkoopster Maria Maartje Draak (88), eerste vrouwelijke lid Heiden van burgemeester Bram Peper de van de afdeling Letterkunde van de Ko- Erasmuspenning, wegens haar bijzondere ninklijke Academie van Wetenschappen, culturele verdiensten voor de stall Rotter- lector en buitengewoon hoogleraar Kelti- dam. sche taal- en letterkunde. Jack Finney (84), schrijver van de meer- voudig verfilmde roman The Body Snatchers. Ken Saro-Wiwa (54), Nigeriaans auteur en mensenrechten-activist. JAAROVERZICHT 1995 43

December – in Croky-chipszakken aan. In het boek . Zal 23 april 1996 de eerste boek-met- illustreert een lange lijst van chipsvarie- roos-dag zijn in het Nederlandse taalge- teiten hoe het leven nooit meer eenvou- bied? De datum die in Barcelona traditio- dig werd na de introductie van pickles- neel wordt aangegrepen om een geliefde chips. een boek en een roos te offreren, is door . Badplaats Zandvoort was de laatste Unesco uitgeroepen tot Day of Books and woonplaats van Herman Heijermans. Copyright. Zijn huis is er nog, maar de nieuwe eige- . Happigheid kan hem niet worden ver- naar wil het afbreken en op dezelfde weten. Jo Peters van uitgeverij Herik in plaats een `droomhuis' laten bouwen. Het Landgraaf geeft elk jaar, zorgvuldig, zes Genootschap Oud Zandfoort probeert dichtbundeltjes uit in de Zwarte reeks. met man en macht de gemeente en de `En ik zat aan mijn quantum toen Brou- provincie Noord-Holland tot actie te be- wers belde,' vertelt hij in NR C Handels- wegen, maar het ziet ernaar uit dat de ei- blad. Jeroen Brouwers bood hem de kleine genaar kan doen wat hij wil. prozabundel De vervulling aan. 'We heb- . Supergeheim waren de documenten die ben toch besloten dat ik het maar moest de Amerikaan Fishman, een afvallige van doen. Het was gewoon te bijzonder,' al- de Scientologykerk, in een rechtszaak dus Peters. Gewoonlijk nodigt hij zelf openbaar maakte. Deze 'Fishman-Affida- schrijvers, en vooral dichters, uit om werk vit' bevatte teksten die voor een handjevol te publiceren in de Zwarte reeks. Remco ingewijden van Ron L. Hubbards enge Campert bij voorbeeld en die reageerde sekte bestemd waren. Internet bood uit- zo: `Eindelijk nodigt u mij uit. Jar komst. In de Verenigde Staten werden de . Elke soap-ster heeft een eigen fanclub. teksten door Scientology-bestrijders via Een enkele schrijver lokt gewild of onge- een computernetwerk verspreid. De Ne- wild ook handtekening- en parafernalia- derlandse schrijfster Karin Spaink vroeg jagers, maar Kees 't Hart is toch lichte- ze ook op, heeft ze gedownload en toen lijk verbaasd als hij van een Volkskrant- verspreid via de homepages op het World verslaggever hoort dat hij zijn eigen fan- Wide Web. De sekte doet nu een beroep club heeft: de Eerste Nederlandse Kees 't op het auteursrecht om Spaink en enkele Hart Fanclub. Acht leven telt die al, en ze Internet-aanbieders voor de rechter te da- willen elk jaar een wisselbeker uitreiken gen. Maar het kort geding dat op 14 de- voor het slechtste debuut, de Zo-Kan- cember zou dienen, wordt door de aan- Het-Ook-prijs. Mede-oprichter Chretien klager zelf uitgesteld. Jammer voor geIn- Breukers zegt dat verspreiding en bestu- teresseerde juristen. Want gesteld dat er dering van het werk van Kees 't Hart de een verbod zou volgen op het verspreiden hoofddoelstelling is. Wat hij er zo mooi van de geheime teksten, hoe moet dat aan vindt, is de mengeling van melig en praktisch worden uitgevoerd? serieus. . Ondanks de digitalisering dreigt een • Het Groene Waterman-eindejaars- wereldwijd papiertekort. Internationale geschenk is vaak een collector's item. Een samenwerkingsverbanden van uitgevers paar jaar geleden werden al eens driehon- dringen bij de World Trade Organization derd Kartonnen dozen van Tom Lanoye in aan op grootscheepse investeringspro- een speciaal gemaakte kartonnen box ver- gramma's om de stijgende papiervraag aan kocht, nu biedt de Antwerpse boekhandel te kunnen. Niet het al te gretige kappen honderd gesigneerde exemplaren van van bomen is trouwens de eerste oorzaak Paul Mennes' Soap – in plaats van flippo's van de schaarste; de welvaart is de boos-

4 4 HET VORIGE JAAR doener. De vrije handel neemt toe, en zen naar het gerechtshof in Den Haag. daarmee het advertentievolume van perio- Het gerechtshof moet gaan uitmaken of dieken. Bovendien wordt het analfabetis- de in Nederland geldende vaste boeken- me vakkundig teruggedrongen, waardoor prijs strijdig is met de regels van het Eu- de vraag naar `drukwerk' stijgt en stijgt. ropees mededingingsrecht. * Gaan kleine boekhandels op postkan- . Na zijn lezing in de Week van de Bio- toortjes lijken, of lijken postkantoren grafie in het P.C. Hooft-huis wordt Wim straks sprekend op boekhandels? In elk Hazeu op straat in Amsterdam overval- geval worden de postkantoren steeds win- len. Hij gaat een gevecht aan en wint, kelachtiger (`retailcultuur' noemt Bruna- maar ziet er een dag later, bij de uitreiking directeur Eijffinger het), zeker nu de Ko- van de Dordtprijs voor de Biografie, ge- ninklijke Bijenkorf Beheer de 97 eigen en havend uit. Als hij de prijs in ontvangst 287 franchisevestigingen van de boekhan- neemt, laat hij een exemplaar van zijn dels Bruna en Boekelier verkoopt aan Slauerhoff zien en beweert: `Dit is de eni- Postkantoren by. Op het platteland zullen ge biografie waar het bloed van de bio- postzegel- en boekenkopers daar het graaf aan kleeft.' meest van merken: kleine, niet-levensvat- . Salman Rushdie raakt gehavend bij baar geachte postkantoren en boekhan- een auto-ongeluk in Australia. Er is geen dels moeten daar in elkaar opgaan. sprake van sabotage, zo lijkt het. Tijdens . Niet iedereen merkt het, maar op don- een tournee komt de auto van de schrij- derdag 14 december is het Nederlandse ver, onderweg naar Sydney, op de ver- boekenvak in rep en roer. De Free Re- keerde weghelft en botst met een vracht- cord Shop adverteert die dag in de grote auto. Rushdie houdt er alleen een hoofd- ochtendkranten met een aantrekkelijk wond aan over. aanbod: in de blauwe cd-winkels is een . `Ik word er niet jonger op, en ik heb zo tiental bestsellers te koop, waaronder De langzamerhand wel geschreven wat ik heb Cekstijnse belofte, de nieuwe Tom Clancy willen schrijven. Wanneer ik een grote en Amah hoela van Youp van 't Hek, tegen prijs zou krijgen, zal ik met genoegen een prijs die 25% lager is dan die in de stoppen.' Dat zei A. Alberts begin 1994 boekhandel. Engelse toestanden? Naar in een interview in het Utrechts Nieuws- verluidt dreigen Bruna en Vroom & blad. Op 16 december van het jaar waarin Dreesmann hun prijzen ook te verlagen, hem de P.C. Hooftprijs ten deel valt, als de betrokken uitgevers niet ingrijpen. sterft hij, 84 jaar oud. Necrologieen rep- Free Record Shop blijkt de partij boeken pen van `kleine stem', `grote stilte', `stilste te hebben betrokken van distributeur schrijver', `geen woord te veel' en `geen Multiboek in Rotterdam. De Vereeniging tierelantijnen'. Robert Anker in Het met de lange naam (zie Januari) reageert Parool: 'Net als de congeniale Nescio is met een kort geding. Free Record Shop Alberts de grote schrijver van het kleine schendt immers de leveringsvoorwaarden gebaar, de ingetogen melancholie, de ge- waar Nederlandse uitgevers, boekverko- dempte emotionaliteit die zo hevig kan pers en distributeurs elkaar aan houden. ontroeren. Alle diepte aan Alberts zit aan De rechter verbiedt de verkoop, maar het de oppervlakte. Alles wat zich wil mee- kort geding krijgt een vervolg in januari delen zit in de toon van de zinnen en in 1996, in afwachting van de zaak die Rei- het ritme van hun opeenvolging.' ber (zie ook Januari) heeft aangespannen . Kennelijk was de jury er dit jaar snel tegen de regeling van de vaste boekenprijs uit. Al voor Kerstmis wordt bekendge- en die door de Hoge Raad is teruggewe- maakt dat K. Schippers de winnaar is van JAAROVERZICHT 1995 45 de P.C. Hooftprijs 1996. 'Het verrassende boven verwachting, meer dan zeventig- van zijn essayistiek is dat hij door zijn om- duizend gulden op. Niet dat het zulke cirkelende wijze van schrijven de lezer zeldzame of antiquarische boeken zijn; de verleidt tot zijn blik,' schrijft de jury hoogte van de prijs wordt bepaald door de . De grootste nog levende Turkse schrij- aantekeningen die de in april gestorven ver Yashar Kemal wordt in Istanbul vrij- schrijver erin maakte. Sommige schrijvers gesproken voor de rechtbank `voor staats- kopen op de veiling werk van zichzelf. Uit veiligheid'. In januari verscheen in Der interesse, maar ook om te voorkomen dat Spiegel een artikel van hem over de Koer- de dikwijls meedogenloze aantekeningen dische kwestie. Daarop klaagde de staat in andere handen vallen. hem aan wegens verspreiding van separa- tistische propaganda, waar twee tot vijf Gedebuteerd: jaar gevangenisstraf op staat. De rechts- Leon Gommers, De hondewacht (De zaak leidde tot felle protesten van schrij- Bezige Bij) vers. De openbare aanklager stelde dat er geen sprake van een misdrijf was. Overleden: . Jules Deelder zei ooit in een interview A. Alberts (84), indoloog en schrijver van in Vrij Nederland: 'Ik ga nooit in Wedden onder meer – het debuut – De eilanden en dat zitten, dat snort expansie hoef ik niet. De vergaderzaal (Van Oorschot). Winnaar Dat is een gevoelsmatige kwestie – ik ga van de P.C. Hooftprijs 1995 en de Con- niet op tv in panels en kwissen zitten.' stantijn Huygensprijs 1975. Helemaal vies van televisie is hij niet, Robertson Davies (82), Canadees schrij- want Veronica contracteert hem nu voor ver die tientallen romans en toneelstuk- een eigen praatprogramma, te beginnen ken publiceerde. Zijn laatste boek, The op 9 februari 1996. Cunning Man, verscheen in 1994. . Voor sommigen het grootste nieuws Emmanuel Levinas (89), Frans-Litouwse van 1995: Gerard Reyes roman met de filosoof-schrijver, in wiens filosofische sinds lang circulerende titel Het boek werk (vertaald bij Ambo) de nadruk ligt van Violet en Dood komt eraan. Al- op ethiek. Hij schreef ook een reeks over thans, zijn uitgever Veen maakt dat be- de talmoed (Kok Agora). kend. De 256 bladzijden tellende roman Heiner Muller (66), Duits toneelschrijver. wordt de meest autobiografische ge- Schreef onder meer Germania Tod in Ber- noemd en het zal daarin gaan over God, lin en Hamletmaschine. liefde, dood, kunst, politiek en, al gera- Koos Schuur (8o), experimenteel dichter, den, `de Mededogenloze Jongen'. verwant met de vijftigers, die na de in . De veiling van een partij boeken uit de I980 verschenen bundel Waar het was (De bibliotheek van W.F. Hermans brengt, Bezige Bij) niet meer publiceerde.

4 6 HET VORIGE JAAR

We leven in een spektakelmaatscbappij, en de media doen Back to the future bijna onbeuse pogingen om de meest intieme gevoelens Symptomen van van elk bekend en minder bekend mens in de huiskamer te een bioscooporgelcultuur brengen. Dat is de laatste jaren een veel geboorde klacht van pessimistische cultuutfilosofen en ingezonden brieven- Noud van den Eerenbeemt schrijvers. Was bet veertigjaar geleden dan zoveel beter? De gevoelige tenen van de Schnjversalmanak registreerden in 1956 al enige commotie.

...Is onze hele zogenaamde beschaving, die wij met alle geweld willen uitdragen, niet enkel een holle, totaal verziekte maatschappijvorm, waarin waarden en begrippen stel- selmatig worden verdraaid? Wat is het enkel nog dan een decadente bioscooporgelcul- tuur – onnatuurlijk en onecht? En het zijn niet enkel de A-, H- of U-bom, die kenteke- nend zijn. Door een boosaardig systeem worden zorgvuldig accenten verlegd, tot een wereld van valse schijn ontstaat, die het duidelijkst op iedere afwezigheid van een ware beschaving wijst. [...] `Adam liep op blote voeten!' adverteert een schoenenfabrikant, 'En toch heeft hij in- druk gemaakt op Eva. Maar Adam had geen rivalen. Tegenwoordig moet U stevig in Uw schoenen staan als U iets wilt bereiken. In ...-herenschoenen bent U zeker van Uw zaak!' `De beste uren van haar leven brengt Uw typiste door op kantoor achter een ...-schrijf- machine,' vertelt een schrijfinachinefabrikant in een best-gelezen weekblad. Wanneer laten we die schoenenfabrikant met zijn schoenen met ingebouwd zelfvertrouwen ein- delijk eens met zijn hele voorraad zitten. En wie vertelt die schrijfmachine-jongens eens, dat Uw typiste de beste uren van haar leven – geheel volgens haar natuur – in bed doorbrengt? [...] Asphalt-snobs, die we zijn, kunnen we echter toch nog niet genoeg krijgen van de meest intieme bijzonderheden uit de levens van de mensen om ons heen. Toen in Frankrijk een moeder een nier afstond om daardoor haar zoon in het leven te houden, klauterden de nieuwsgierigen met ladders de ramen van het ziekenhuis binnen en ver- drongen zij elkaar voor het bed van de vrouw. Doktoren konden haar nauwelijks berei- ken. Al de hoop, de zorg, alle illusies en alle verlangens van de moeder werden genade- loos geregistreerd door het koude, alziende oog van film- en fotocamera's. Pas toen de jongen was gestorven kreeg de moeder rust en waren lezers en kijkers tevreden. En wie herinnert zich nu nog de sensationele krantenverhalen vol met de stuitendste details? Er staat ons alleen nog vaag wat voor de geest van een nier, waar wat mee aan de hand was. Een vader naast een verdronken kind, een moeder bij het verkoolde lijk van een dochter, een kleine jongen, die zich huilend over zijn overreden hond buigt – ah, dat is spek voor de fotografenbek! En de krantenlezer schudt meewarig het hoofd over zo veel ellende en vergeet, dat in onze maatschappij de meest persoonlijke gevoelens, het meest persoonlijke verdriet, gemeengoed is geworden, waarvan pers, radio en film het recht opeisen de millioenen ervan te laten ijzen. In ieder mensenleven komen schok- kende ogenblikken voor, maar het systeem brengt de gedachte bij, dat alleen het intie- me leven van de ander werkelijk belangrijk is en overtuigt de eenling daardoor van de onbelangrijkheid en leegheid van zijn eigen leven en schept een onbewuste Fragment uit: Schrijversalmanak voor het jaar 1956, ontevredenheid. [...] samenstellers: Bert Schierbeek en Jan Walravens (C. P. J. van der Peet, Amsterdam) LITERAIRE PRIJZEN 1995 47

1.2 Literaire prijzen 1995

Nederlandstalige prijzen

Prijs van de Nederlandse Letteren Taaluniepenning 1995 (driejaarlijkse oeuvreprijs, toegekend Jozef Deleu, directeur van Ons bfdeel, door de Nederlandse Taalunie), wegens zijn verdiensten op het gebied f 32 000 van de Vlaams-Nederlandse culturele Harry Mulisch (De Bezige Bij). samenwerking.

Toneelschrijfprijs (van de Nederlandse Cola Debrotprijs (Nederlandse Antillen) Taalunie), f 20 000 JJ. Oversteegen, In het schuim van grauwe Koos Terpstra, voor zijn toneeltekst De wolken en Gemunt op wederkeer (Meulen- Tr* trilogie. hoff), over het leven van Debrot.

Nederlandse prijzen

P.C. Hooftprijs, f i25 000, waarvan VSB Poezieprijs, f 5o 000 f 75 000 voor de auteur en f 5o 000 Huub Beurskens, Aangod en de afmens voor (her)uitgaven, ter vergroting van (Meulenhoff). • De andere genomi- de bekendheid van de auteur neerden waren: Herman de Coninck A. Alberts (Van Oorschot), voor zijn proza. (Schoolslag, De Arbeiderspers), Charles Ducal (Moedertaal, Contact), Eva Ger- Libris Literatuur Prijs, f ioo 000 lach (Wat zoekraakt, De Arbeiderspers), Thomas Rosenboom, Gewassen vlees Stefan Hertmans (Muziek voor de over- (Querido). • De andere genomineerden tocht, Meulenhoff/Kritak), Hester Knib- waren: Adriaan van Dis (Indische duinen, be (Een hemd van vlees, De Prom) en Le- Meulenhoft), Renate Dorrestein (Een onard Nolens (Honing en as, Querido). sterke man, Contact), Stefan Hertmans (Naar Merelbeke, Meulenhoff/Kritak), De Gouden Strop (voor het beste Ne- Nicolaas Matsier (Gesloten huis, De derlandstalige spannende boek), Bezige Bij) en Willem van Toorn (Het f 25 000 verhaal van een middag, Querido). Tim Krabbe, Vertraging (Bert Bakker). . De andere genomineerden waren: AKO Literatuurprijs, f ioo 000 Henk Apotheker (De Vrije Singel, Lui- Connie Palmen, De vriendschap (Prome- tingh-Sijthoff), Rene Appel theus). • De andere genomineerden (Tegenliggers, Bert Bakker), Charles den waren: Kees van Beijnum (Dichter op de Tex (Dump, Bert Bakker) en Jacob Vis Zeedijk, Nijgh & Van Ditmar), Geertrui (De Bidsprinkhaan, Ellessy). Daem (Een vader voor Elizabeth, Man- teau/Meulenhoft), Adriaan van Dis (In- dische duinen, Meulenhoff), Tijs Gold- schmidt (Darwin hofvijver, Prometheus) en A.F.Th. van der Heijden (Asbestem- ming, Querido).

4 8 HET VORIGE JAAR

Trouw Publieksprijs voor het Neder- Anna Bijnsprijs 1995 (voor 'de vrouwe- landse boek,f 15 000 en een sculptuur lijke stem in de letteren'),f io 000 en van Jeroen Henneman een beeldhouwwerk Adriaan van Dis, voor Indische duinen Hanny Michaelis, voor haar poezie-oeu- (Meulenhoff), ruim 2600 stemmen vre (Van Oorschot). gevolgd door: 2 Connie Palmen, De vriendschap Annie Romeinprijs (tweejaarlijkse lite- (Prometheus) raire onderscheiding van Op*, 3 Isabel Allende, Paula (Wereldbiblio- f 10 000 theek) Hella S. Haasse, voor haar gehele oeuvre 4 Nicolaas Matsier, Gesloten huis (De (Querido). Bezige Bij) 5 Anna Enquist, Het meesterstuk (De Debutantenprijs,f 1 o 000 Arbeiderspers) Anna Enquist, Het meesterstuk (De Arbei- 6 James Redfield, De Celestijnse belofte derspers). (De Boekerij) 7 Joost Zwagerman, De buitenvrouw Hendrik de Vriesprijs,f 1 o 000 (De Arbeiderspers) C.O. Jellema, voor zijn gehele oeuvre 8 Jung Chang, Wilde zwanen. Drie doch- (Querido). ters van China (Amber) 9 A.F.Th. van der Heijden, Asbestem- Frans Erensprijs,f 1 o 000 (toegekend ming (Querido) door de provincie Limburg) 10 John Grisham, Het vonnis (Bruna). Jacq Vogelaar, voor zijn hele oeuvre (De Bezige Bij). Mekkaprijs Nicolaas Matsier, Gesloten huis (De Bezige Constantijn Huygensprijs, f io 000 Bij). F. Springer, voor zijn gehele oeuvre (Querido). Multatuliprijs, f 15 000, uit het Amster- dams Fonds voor de Kunst Jan Campertprijs,f 5000 Tonnus Oosterhoff, voor zijn debuutro- Eva Gerlach, Wat zoekraakt (De Arbei- man Het dikke hart (De Bezige Bij). derspers).

Busken Huet-prijs, f 15 000, uit het E Bordewijkprijs, f 5000 Amsterdams Fonds voor de Kunst Nicolaas Matsier, Gesloten huis (De Bezige Willem Jan Otten, voor de essaybundel Bij). De ktterpiloot (Van Oorschot). Kwartaalprijs ECI, f 5000, alsmede op- Herman Gorterprijs,f 15 000, uit het name in de reeks `Schrijvers van nu' en Amsterdams Fonds voor de Kunst nominatie voor de tweejaarlijkse, grote K. Michel, voor zijn dichtbundel Boem de ECI-prijs nacht (Meulenhoff). Stefan Hertmans, Naar Merelbeke (Meu- lenhoff/Kritak) Geertjan Lubberhuizenprijs (voor een Doris Note, Het uur van ongehoorzaamheid literair prozadebuut),f io 000 (De Bezige Bij) Luuk Gruwez, Het bal van opa Bing (De Marie Kessels, De god met gouden balkn Arbeiderspers). (De Bezige Bij). LITERAIRE PRIJZEN 1 995 49

Poetry Eregeld (voor een vervolgde of Van Witsen-prijs (voor Nederlands- gevangen dichter),f io 000 joodse auteurs),f 2500 Zhou Gioqiang, Chinees dichter, gearres- Carl Friedman, Twee koffers vol (Van Oor- teerd wegens het publiceren van `rege- schot). ringsvijandige teksten'. Martinus Nijhoffprijs, f ioo 000, van C. Buddingh' Prijs (voor nieuwe poezie, het Prins Bernhard Fonds uitgereikt op Poetry International) Jerzy Koch, voor zijn vertalingen van Ne- Joke van Leeuwen, Laatste lezers (Queri- derlandse literatuur, onder andere Max do). Havelaar, in het Pools.

Dordtprijs (voor biografieen) Aleida Schotprijs, f 000 Wim Hazeu, Slauerhoff. Een biografie (De Karol Lesman, voor zijn vertaling uit het Arbeiderspers). Pools van Stanislaw Ignacy Witkiewitz' roman Onverzadigbaarheid (Meulen- Jacobus van Looy-prijs (driejaarlijkse hoff). onderscheiding voor beeldend kunste- naar-schrijver) Laurens Janszoon Costerprijs (voor Breyten Breytenbach. wie zich `verdienstelijk maakt op het terrein van het boek'),f 5000 en een Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs, beeldhouwwerk f 5000 Joost Ritman, vanwege het bijeenbrengen Peter Ghyssaert, Cameo (Bert Bakker). van zijn Bibliotheca Philisophica Her- metica. Sjoerd Leikerprijs,f 5000 Hanny Michaelis, voor haar gehele dicht- H.N. Werkman-prijs (voor grafische werk (Van Oorschot). vormgeving), f 15 000 uit het Amster- dams Fonds voor de Kunst Henriette de Beaufortprijs, f 3000 Dick Bruna, omdat hij nog nooit een prijs Hedwig Speliers, Dag Streuvels. lk ken de had gehad voor zijn Zwarte Beertjes-af- weg alleen' (Kritak). fiches.

Poezieprijzen (stimuleringsprijsvraag Jolmny van Doomprijs, f i000 voor in Nederland wonende dichters uit Carla Bogaards, voor haar gehele oeuvre andere culturen) (Meulenhoff). Amir Afrassiabi (Iran), Guillaume Pool (Suriname), Cao Xuan TC (Vietnam), Liraprijs,f 25 000 Cathy Pemberton-McLaughton (Israel) Arthur Japin, voor het hoorspel De roering en Salah Ilithani (Irak). van het kielzog.

Kijk/Wetenschapsweek-prijs (voor Gouden Griffel populair-wetenschappelijk werk), Ted van Lieshout, Begin een torene van f I o 000 niks (Leopold) Tijs Goldschmidt, Darwins hofvijver (Prometheus). 50 HET VORIGE JAAR

Gouden Penseel Categoric ro tot 1 2 jaar Harrie Geelen, illustraties bij Annie M.G. Jacques Vriens, En de groeten van groep Schmidts Het beertje Pippeloene (Queri- acht (Van Holkema & Warendorf) do) Categoric 13 tot i6 jaar Zilveren Griffels Evert Hartman, De vloek van Polyfemos Sam McBratney, Raad eens hoeveel ik van je (Lemniscaat). hou (Lemniscaat); Rascal & Sophie, Mauwe (Van Goor); Sjoerd Kuyper, Kinderboekvvinkelprijs 1995 (voor een Het eiland Kim* (Leopold); Veronica `ten onrechte niet bekroond' boek) Hazelhoff, Veren (Querido); Simone Lieve Baeten, Lotje is jarig (Clavis). Schell, Een zeer geheime reiskist (Hol- land); Imme Dros, Odysseus, een man van WIZO-prijs (voor het beste joodse kin- verhalen (Querido); Anne Provoost, Val- derboek) len (Houtekiet/De Fontein); Marije van Tineke Hendriks, Blijfzitten waarje zit der Hoeven, Klik, ik heb je (Sjaloom); K. (Sjaloom). Schippers, 's Nachts op het dak (Querido) Zilveren Penselen Sinte Kloosterman Prijs (prijs voor het Lucy Cousins, Muis en haar vriendjes (Leo- beste Friese kinderboek) pold); Tony Ross, Zij is altijd de eerste Berber van der Geest, De Kilekanen (Frie- (Altamira). se Pers Boekerij).

Libris Woutertje Pieterse prijs, Venzprijs (voor het best verkochte nieu- f 25 000 we kinderboek van 1994) Anne Provoost, Vallen (Houtekiet/De Marja Verburg/ Monique Huijgen, Van Fontein). Dale juniorwoordenboek Nederlands (Van Dale Lexicografie, De Ruiter/Educatie- Nienke van Hichtumprijs, f 5000 ve Partners). Veronica Hazelhoff, Veren (Querido). De Glazen Globe (onderscheiding van De Nederlandse Kinderjury, dit jaar het Koninklijk Nederlands Aardrijks- bestaande uit 38 000 kinderen kundig Genootschap) Categorie 6 tot 9 jaar Stephanie Zweig, voor haar oorspronke- Carry Slee, Ridder Schijtebroek (Van Hol- lijk in het Duits verschenen kinderboek kema & Warendorf) Een mond vol garde (Piramide).

Vlaamse prijzen

Gouden Uil, Brie maal 750 000 BF Categoric non-fictie Categoric fictie Jeroen Brouwers, Vlaamse leeuwen (De Adriaan van Dis, Indische duinen (Meulen- Arbeiderspers). • De andere genomi- hoff). • De andere genomineerden wa- neerden waren: Herman de Coninck, ren: Arie van den Berg, Blijmoedig aan Intimiteit onder de melkweg (De Arbei- het grafte denken (Atlas), A.F.Th. van der derspers), Jan Velaers en Herman Van Heijden, Asbestemming (Querido), Ni- Goethem, Leopold III (Lannon), Jos Per- colaas Matsier, Gesloten huis (De Bezige ry, Willem Hubert Vliegen (De Arbei- Bij), Thomas Rosenboom, Gewassen derspers), Dirk de Vos, Hans Memling vlees (Querido). (Mercatorfonds). LITERAIRE PRIJZEN 1995 51

Categorie kinderboeken Gevolgd door: Anne Provoost, Vallen (Houtekiet/De 2 Donna Tartt, De verborgen geschiedenis Fontein). # De andere genomineerden (Anthos) waren: Klaas van Assen, Een verbaal voor 3 Adriaan van Dis, Indische duinen (Meu- Hizzel (Querido), Veronica Hazelhoff, lenhoft) Veren (Querido), Toon Tellegen, Mijn 4 Isabel Allende, Paula (Wereldbiblio- vader (Querido), Max Velthuijs, Kikker is theek) bang (Leopold). 5 Gabriel Garcia Marquez, Over de liefde en andere duivels (Meulenhoff) Boekenleeuw, I00 000 BF 6 John Irving, Een noon van bet circus Anne Provoost, Vallen (Houtekiet/De (Anthos) Fontein). 7 Anne Provoost, Vallen (Houtekiet/ Boekenwelpen De Fontein) Henri van Daele, Het wordt zomer, Kleine 8 Umberto Eco, Het eiland van de vorige Beer (Lannoo), Bettie Elias, Jan en Jan dag (Bert Bakker) (Bakermat), Sylvia vanden Heede, De 9 Herman Brusselmans, De terugkeer huid van de beer (Lannoo), Anthony Ho- van Bonanza (Prometheus) rowitz, Het oma-komplot (Facet). 10 Kristien Hemmerechts, Veel vrouwen, of en toe een man (Atlas). Prijs van de Vlaamse Gemeenschap, 500 000 BF Het Geschreven Leven (voor non-fictie, Categorie poizie deze keer in de categorie gezondheid), Stefan Hertmans, Muziek voor de overtocbt 150 000 BF (Meulenhoff) D.E. Larson (vertaald door een redactie Categorie jeugdliteratuur o.l.v. J.W. van Ree), Gezin en gezondheid Gregie de Maeyer, Fietsen (Altiora/Mak- (Cambium). lu) Categorie vertalingen van Vlaams werk Hugues C. Pernathprijs, 75 000 B F Maria Csollany, voor haar vertaling in het Luuk Gruwez, Vuile manieren (De Arbei- Duits van Monika van Paemel, De ver- derspers). maledijde vaders (Meulenhoff). Provinciale prijs voor de letterkunde AsLK -prijs (voor het beste literaire (Vlaams-Brabant) debuut), 25o 000 BF Eric de Kuyper, De verbeelding van bet Paul Mennes, Tox (Nijgh & Van Dit- mannelijk lichaam (s UN). mar/D edalus). Prijs van de Stad Antwerpen Humo's Gouden Bladwijzer (publieks- literair tijdschrift Yang. enquete), ioo 000 BF Jostein Gaarder, De wereld van So fie Mediaprijs 1995 (van het Algemeen Ne- (Houtekiet/De Fontein), ruim 2400 derlands Verbond) stemmen Geert van Istendael (samen met Derk-Jan Eppink). 5 2 HET VORIGE JAAR

Internationale prijzen

Nobelprijs voor literatuur, 6,7 miljoen Booker Prize (Verenigd Koninkrijk), Zweedse kronen £ 20 000 Seamus Heaney (Iers dichter), voor zijn Pat Barker, The Ghost Road (Viking). • gehele oeuvre. Vertalingen van zijn Andere genomineerden waren: Salman werk zijn verschenen bij Meulenhoff. Rushdie (The Moor's Last Sigh), Barry Unsworth (Morality Play), Justin Cart- Aristeionprijzen, elk 20 000 ecu (circa wright (In Every Face I Meet) en Tim f 42 000/850 000 BF) Winton (The Riders). Europese prijs voor literatuur Herta Muller, voor haar roman Herztier David Cohen British Literature Prize, (Rowohlt). 2 3o 000 Europese prijs voor vertaling Harold Pinter, voor zijn gehele oeuvre. Dieter Hornig, voor het uit het Frans ver- taalde Ein Barbar in Asien (van Henri National Book Award (Verenigde Michaux). • Genomineerd waren au- Staten), $ 10 000 teur Thomas Rosenboom (Gewassen Categorie fictie vlees, Querido) en de vertalers Paul Cla- Philip Roth, Sabbath's Theatre (Houghton es en Mon Nys (Ulysses, De Bezige Bij). Mifflin) Categorie non-flak Whitbread Award (Verenigd Konink- Tina Rosenberg, The Haunted House rijk), 2 20 000 (Random House) William Trevor, Felicia's Journey Categorie poézie (Viking/Penguin). Stanley Kunitz, Passing through (Norton).

Traditiegetrouw is begin oktober het moment Back to the future waarop Hugo Claus door velen met aan zekerheid Hugo Claus nobel! grenzende waarschijnlijkheid als Nobelprijswin- naar wordt getipt. Anderen houden het ondertus- sen op het epitheton `eeuwige kandidaat'. Dit jaar legde De Standaard uit dat het twee- de feit door het eerste wordt veroorzaakt. Het wereldnieuws werd op 3 oktober in een bescheiden artikeltje op pagina 9 geplaatst: `Opnieuw is de Vlaamse schrijver Hugo Claus favoriet van de Zweedse literatuurcritici voor de Nobelprijs literatuur. [...] Deze favorietenrol zou Claus ook parten kunnen spelen. Daarbij verwijst men naar Graham Greene, die vele jaren op de kandidatenlijst stond, favoriet was en nooit won.' Een dag later weet De Morgen dat Hugo Claus de Nobelprijs zeker niet zal winnen. Als we de Volkskrant van vrijdag 4 juli 1 986 mogen geloven, is 1 996 voor Hugo Claus het jaar van de waarheid. De Volkskrant blokletterde toen: '1k heb nog tien jaar voor de Nobelprijs.' Claus voelde zich kennelijk op het einde van zijn carriere na de ontvangst van de Prijs der Nederlandse letteren – die hij overigens in alle bescheidenheid als `een aangenaam schouderklopje' omschreef. LITERAIRE PRIJZEN 1995 53

Pulitzer Prize for Literary Fiction Prix de Goncourt-debuutprijs, (Verenigde Staten) en 40 000 F F National Book Critics Circle Fiction Florence Seyvos, Les apparitions (I:Olivier). Prize (Verenigde Staten) Carol Shields, The Stone Diaries, dat in de Strega-prijs (belangrijke literaire onder- vertaling van Marianne Gossije ver- scheiding in Italie) scheen bij De Geus. Maria Teresa di Lascia, Passaggio in Ombra.

American Booksellers Book of the Bestsellerprijs van de gezamenlijke Year Award, $ 5000 Italiaanse boekhandels Marcus Pfister, Zwitsers schrijver en illu- Jostein Gaarder, voor de Italiaanse editie strator, voor het boek dat bij de Neder- van De wereld van So fie (in het Neder- landse uitgeverij De Vier Windstreken lands verschenen bij Houtekiet/De verscheen als De mooiste vis van de zee. Fontein).

Mainzer Auslese (van de Stiftung Lesen, Premio Calabria (Italiaanse prijs voor Duitsland) het beste buitenlandse boek) NBLC, voor geintegreerde leesbevorde- Anton Haakman, voor Il mondo sotterraneo ringsprogramma's. di Athanasius Kircher (Garzanti, in Ne- derland verschenen bij Meulenhoff). Nationale Prijs voor Literatuur (Spanje) Manuel Vazquez Montalban (onder Fran- Ramon Magsaysay Award (Filippijnse co Brie jaar gevangen), voor zijn hele oeuvreprijs) oeuvre. Pramoedya Ananta Toer (in Nederland uitgegeven door onder meer De Geus). Cervantesprijs (belangrijkste prijs voor Spaanstalige literatuur), $ ii5 000 Russische Bookerprijs, f 20 000/ Camilo Jose Cela, voor zijn hele oeuvre I 000 000 B F (geent op de Britse Booker (in Nederland uitgegeven door Meulen- Prize, ter stimulering van Russische hoft). schrijvers) Georgi Vladimov, voor zijn roman De ge- Juan Rulfoprijs (Mexicaanse literaire neraal en zijn leger. prijs voor Latijnsamerikaans oeuvre), $ 100 000 Nova Makedonia Award (Macedonische Nelida Pirion, Braziliaans auteur. poezieprijs), 500 DM Serge van Duijnhoven, voor de Macedo- Prix Goncourt (Frankrijk), 50 FF, en nische vertaling van zijn dichtbundels Prix M6dicis (Frankrijk), 4500 FF Psychopathia Sexualis en Het paleis van de Andre Makine, voor Le testament francais slaap (Prometheus). (Mercure de France). Monismanien-prijs (Zweden), f 8000 Prix Renaudot (Frankrijk) Taslima Nasrin (Bengaalse schrijfster, in Patrick Besson, voor Les Braban (Albin ballingschap in Zweden). Michel).

Prix Novembre (Frankrijk), 200 000 F F Jean Echenoz, voor Les grandes blondes (Minuit).

VERTALINGEN 55

1.3 Nederlandstalige Iiteratuur in vertaling 1995 Proza en poezie I Armando, Dirk, der Zwerg und andere Midas Dekkers, De lore dyr. Historien om Mtirchen [Dirk de dwerg]. Mit Bildern et tcet forhold [Lief dier]. Kobenhavn, Ti- von Susanne Janssen. Munchen, Hanser derne Skifter (Deens). Vertaling: Birte (Duits). Vertaling: Mirjam Pressler. Carle. Armando, El enano Dirk [Dirk de dwerg]. Adriaan van Dis, Indiske sanddyner [Indi- Madrid, Ediciones s M (Spaans). Ver- sche duinen]. Oslo, Gyldendal Norsk taling: Nadine Belien. Forlag (Noors). Vertaling: Geir Farner. Thea Beckmann, Das Geheimnis des Al- Renate Dorrestein, Heute ich, morgen chimisten [Het geheim van Rotterdam]. du... Mein Leben mit dem Chronischen Stuttgart, Urachaus (Duits). Vertaling: Mudigkeitssyndrom (cF s) [Heden ik]. Siegfried Mrotzek. Hildesheim, Claassen (Duits). Ver- J. Bernlef, Formorkelse [Eclips]. Koben- taling: Karin Hilbers. havn, Hekla (Deens). Vertaling: Tim Tonke Dragt, Turmhoch und meilenweit. Kane. Ein Zukunftsroman [Torenhoog en mij- Marion Bloem, Kasesas Luge [De leugen lenbreed]. Stuttgart, Freies Geistesle- van de kaketoe]. Berlin, Twenne (Duits). ben (Duits). Vertaling: Liesel Linn. Vertaling: Waltraud Hiismert. Tonke Dragt, Das unheimliche Fenster... Jeroen Brouwers, Rouge dicante [Bezon- und andere Geschichten aus der magischen ken rood]. Paris, Gallimard (Frans). Zeit [Het gevaarlijke venster en andere Vertaling: Patrick Grilli. verhalen]. Recklinghausen, Bitter Hugo Claus, Sv&rdfisken [De zwaardvis]. (Duits). Vertaling: Mirjam Pressler. Kobenhavn, Lindthardt og Ringhof Tonke Dragt, hi Kuningale [De brief (Deens). Vertaling: Tim Kane. voor de Koning]. Tallin, Olion Hugo Claus, Belladonna. Scenes de la vie de (Estisch). Vertaling: Tiia Usai. province [Belladonna]. Paris, Editions de Jaak Dreesen, Am anderen Ufer des Flus- Fallois (Frans). Vertaling: Alain van ses [Aan de overkant van de rivier]. Crugten. Munchen, Klopp (Duits). Vertaling: Hugo Claus, El asombro [De verwonde- Mirjam Pressler. ring]. Barcelona, Anagrama (Spaans). Sem Dresden, Persecution, Extermination, Vertaling: Malou van Wijk. Literature [Vervolging, vernietiging, li- Antoon Coolen, La faute de Jeanne Le teratuur]. Toronto, Buffalo, London, Coq [Het dorp aan de rivier]. Paris, Au- University of Toronto Press (Engels). trement-Litteratures (Frans). Vertaling: Vertaling: Henry G. Schogt. Marcelle Schlomer. G.L. Durlacher, Die Suche. Bericht Tuber Louis Couperus, Heliogabal, der Sonnen- den Tod und das Uberleben [De zoek- kaiser. Historischer Roman [De berg van tocht]. Hamburg, Europaische Verlags- licht]. Berlin, Aufbau Verlag (Duits). anstalt (Duits). Vertaling: Maria Csol- Vertaling: Heinz Schneeweifi en Chris- liny. tel Captijn-Muller. G.L. Durlacher, Strisce nel cielo [Strepen aan de hemel]. Milano, Iperborea (Itali- aans). Vertaling: Giancarlo Errico. 5 6 HET VORIGE JAAR

Willem Elsschot, Liimileviitminelalg Hella S. Haasse, En transit [Transit]. Ar- [Lijmen/Het been]. Tallin, Varrak les, Actes Sud (Frans). Vertaling: Anne- (Estisch). Vertaling: Mad Sirkel. Marie de Both-Diez. Anna Enquist, Das Meisterstiick [Het Hella S. Haasse, La Ciudad escarlata [De meesterstuld. Munchen, Luchterhand scharlaken stad]. Barcelona, Plaza & Ja- Literaturverlag (Duits). Vertaling: nes (Spaans). Vertaling: Andre Martin Hanni Ehlers. Koster. Herdruk als pocket. Anna Enquist, jaktscener och soklatvisor. Hella S. Haasse, Un gusto a almendras Lund, EllerstrOms (Zweeds). Vertaling: amargas [Een nieuwer testament]. Bar- Per Holmer. Poezie-bloemlezing. celona, Plaza & Janes (Spaans). Ver- Anne Frank, The Diary ofa Young Girl. taling: M.C. Bartolome-Corrochano. The Definitive Edition. Edited by Otto Herdruk als pocket. H. Frank and Mirjam Pressler [De dag- Hella S. Haasse, El bosque de la larga espe- boeken van Anne Frank]. New York, ra [Het woud der verwachting]. Barce- London, Toronto, Syndey, Auckland, lona, Plaza & Janes (Spaans). Vertaling: Doubleday (Engels). Vertaling: Susan Javier Garcia Alves. Herdruk als pocket. Massotty. Maarten 't Hart, Hele verdens vrede [Het Alice Fuldauer, Fatale Liebe. Von Mtin- woeden der gehele wereld]. Kobenhavn, nern and Frauen, die ihren Partner toteten Artia (Deens). Vertaling: Nina Mali- oder es versuchten [Fatale liefde]. Ham- nowski en Ludo Leroy. burg, Kabel (Duits). Vertaling: Eva Veronica Hazelhoff, Die Sache mit Lylo Schweikart. [Naar Nebraska]. Munchen, Erika Leo Geleijnse [Trapsgewijs naar het Klopp (Duits). Vertaling: Mirjam hoogste]. Okayama, TechOsha Publis- Pressler. hers (Japans). Vertaling: Osamu Namba. A.ETh. van der Heijden, Der Anwalt der Maurice Gilliams, Elias, or The Struggle Hahne [Advocaat van de hanen]. Frank- with the Nightingales [Elias of het ge- furt am Main, Suhrkamp (Duits). Ver- vecht met de nachtegalen]. Los Angeles, taling: Helga van Beuningen. Sun & Moon Press (Engels). Vertaling: A.ETh. van der Heijden, La vida en un Andre Lefevere. dia [Het leven uit een dag]. Barcelona, Arnon Grunberg, BM mandage [Blauwe Ediciones Peninsula/Edicions 62 maandagen]. Kobenhavn, Borgen (Spaans). Vertaling: Manuel del Cerro. (Deens). Vertaling: Aino Roscher. Albert Heiman, El Oayapok corre mi san- Anton Haakman, Il mondo sotterraneo di gre [Hoofden van de Oayapok!]. Santafe Athanasius Kircher [De onderaardse we- de Bogota, Ecoe Ediciones (Spaans). reld van Athanasius Kircher]. Milano, Vertaling: Jose Martha Alleleyn. Garzanti (Italiaans). Vertaling: Fulvio Judith Herzberg, Dagrester. Lund, El- Ferrari. lerstrOms (Zweeds). Vertaling: Lasse Hella S. Haasse, Die Teebarone [Heren Soderberg. Poezie-bloemlezing. van de thee]. Reinbek, Wunderlich Wim Hofman, E io salto dalla finestra! (Duits). Vertaling: Maria Csollany. [Straf en andere verhalen]. Trieste, E. Hella S. Haasse, Une liaison dangereuse. Elle (Italiaans). Vertaling: Francesca Lettres de La Haye [Een gevaarlijke ver- Melilla. houding of Berg-en-Daalse brieven]. Mieke van Hooft, Der Taschendieb [De Paris, Editions du Seuil (Frans). Ver- tasjesdiefl. Kevelaer, Anrich (Duits). taling: Anne-Marie de Both-Diez. Vertaling: Jeanne Oidtmann-van Beek en Peter Oidtmann. VERTALINGEN 57

Marijke HOweler, Von Gluck sagen [Van Tom Lanoye, Metzgerssohn mit schriller geluk gesproken]. Munchen, Deutscher Brille and andere Geschichten [Een sla- Taschenbuchverlag (Duits). Vertaling: gerszoon met een brilletje]. Hildesheim, Andrea C. Busch. Claassen (Duits). Vertaling: Rainer Ker- Johan Huizinga, Erasmus [Erasmus]. sten. I Budapest, Europa (Hongaars). Ver- Boeli van Leeuwen, The Sign ofJonah taling: Judit Gera. [Het teken van Jona]. New York, Per- Johan Huizinga [Herfsttij der Middel- manent Press (Engels). Vertaling: Andre eeuwen]. Moskva, Progress (Russisch). Lefevere. Vertaling: Dimitri Silvestrov. Tessa de Loo, Die Zwillinge [De twee- Lieve Joris, La chanteuse de Zanzibar ling]. Munchen, C. Bertelsmann [Zangeres op Zanzibar]. Arles, Actes (Duits). Vertaling: Waltraud Hiismert. Sud (Frans). Vertaling: Nadine Stabile. Paul van Loon, Gyserbogen [Griezelhand- Hedda Kalshoven-Brester, Ich denk so boeld. Kobenhavn, Forum (Deens). viel an Euch. Ein deutsch-hollandischer Vertaling: Birte Carle. Briefwechsetr920-1949 [Ik denk zoveel Paul van Loon, Weg mit dem Krokodil aan jullie]. Munchen, Luchterhand Li- [Weg met die krokodin Hamburg, teraturverlag (Duits). Vertaling: Franca Dressler (Duits). Vertaling: Helga van Fritz en Heinrich Koop. Beuningen-Blum. Tim Krabbe, Det gyldne rum [Het gou- Paul van Loon, Ouduste kasiraamat den ei]. Kobenhavn, Fremad (Deens). [Griezelhandboeld. Tallin, Kunst, 1994 Vertaling: Birte Carle. (Estisch). Vertaling: Vladimir Beekman. Tim Krabbe, 0 ovo de ouro [Het gouden Paul van Loon, Siaubu autobusas [De ei]. Rio de Janeiro, Nova Fronteira griezelbus]. Vilnius, Lietus (Litouws). (Portugees). Vertaling: Angela Lobo de Vertaling: Antanas Gailius. Andrade. Anja Meulenbelt, Auszeit [Blessuretijd]. Tim Krabbe, Forseningen [Vertraging]. Reinbek, Rowohlt (Duits). Vertaling: Stockholm, Trevi (tweeds). Vertaling: Annette LOffelholz. Ingrid Wiken Bonde. Marga Minco, Das bittere Kraut [Het bit- Rindert Kromhout, Sokhe Freunde kön-- tere kruid]. Frankfurt am Main, Fischer nen mir gestohlen bkiben [Mooie vrien- Taschenbuchverlag (Duits). Vertaling: den, maar niet heus]. Frankfurt am Tina Huber-Honk, Martina Sander, El- Main, Fischer Taschenbuchverlag ga van Leusden-Henningsen. Herdruk (Duits). Vertaling: Marie-Therese als paperback. Schins. Margriet de Moor, Virtuosen [De vir- Rindert Kromhout, Das Geheimnis der tuoos]. Kobenhavn, Samleren (Deens). abgebissenen Finger [Het geheim van de Vertaling: Tim Kane. afgebeten vingers]. Frankfurt am Main, Margriet de Moor, Le virtuose [De vit.- Fischer Taschenbuchverlag (Duits). tuoos]. Paris, Laffont (Frans). Vertaling: Vertaling: Marie-Therese Schins. Danielle Losman. Rindert Kromhout, El oso pirata [Olaf de Margriet de Moor, Virtuosen [De yin- Rover]. Madrid, Ediciones s M (Spaans). tuoos]. Oslo, Gyldendal Norsk Forlag Vertaling: Ana del Barrio Saiz. (Noors). Vertaling: Eva Paasche. Sjoerd Kuyper, Robins Sommer [Robins Margriet de Moor, Wirtuoz [De vir- zomer]. Kevelaer, Anrich (Duits). Ver- tuoos]. Poznan, Historia i Sztuka taling: Gerold Anrich. (Pools). Vertaling: Przeloiyla Maria Za- leska.

5 8 HET VORIGE JAAR

Marcel Miiring, Den store kengsel [Het Cees Nooteboom, Im Friihling der Tau grote verlangen]. Kobenhavn, Munks- [Van de lente de dauw]. Frankfurt am gaard/Rosinante (Deens). Vertaling: Main, Suhrkamp (Duits). Vertaling: Hans Christian Fink. Helga van Beuningen. Marcel Miring, The Great Longing [Het Cees Nooteboom, In the Dutch Moun- grote verlangen]. London, Flamingo; tains [In Nederland]. London, The Har- New York, HarperCollins (Engels). vill Press (Engels). Vertaling: Adrienne Vertaling: Stacey Knecht. Dixon. Marcel Miring, Den store lengselen [Het Cees Nooteboom, Seuraava tarina [Het grote verlangen]. Oslo, Tiden Norsk volgende verhaal]. Porvoo, Helsinki, Forlag (Moors). Vertaling: Tove Alkan. SOderstrOm (Fins). Vertaling: Markku Harry Mulisch, Die Entdeckung des Him- Mannila. mels [De ontdekking van de hemel]. Cees Nooteboom, Du printemps la rosee. Reinbek, Rowohlt (Duits). Vertaling: Voyages en extreme-orient [Van de lente Martina den Hertog-Vogt. Herdruk als de dauw]. Arles, Actes Sud (Frans). pocket. Vertaling: Anne-Marie de Both-Diez. Harry Mulisch, Das steinerne Brautbett Cees Nooteboom, Sagan sem he? ifer d ef- [Het stenen bruidsbed]. Frankfurt am tir [Het volgende verhaal]. Reykjavik, Main, Suhrkamp Verlag (Duits). Ver- Vaka-Helgafell (IJslands). Vertaling: taling: Georg Seferens. Kristin Waage. Harry Mulisch, Die Zukunft von gestern. Cees Nooteboom, Mascara de neve. Una Betrachtungen tiller einen ungeschriebenen histaria de amor [Mokusei!]. Lisboa, Roman [De toekomst van gisteren]. Ber- Quetzal (Portugees). Vertaling: Ana lin, Tiamat (Duits). Vertaling: Marlene Maria Carvalho. Muller-Haas. Sejs Notebom, Rituali [Rituelen]. Novi Harry Mulisch, Selbstportrdt mit Turban Sad, Prometej (Servokroatisch). Ver- [Zelfportret met tulband (uit: Voer voor taling: Ivana §eepanoviê. psychologen)]. Munchen, Carl Hanser Cees Nooteboom, Como ser europeos [De Verlag (Duits). Vertaling: Ira Wilhelm. ontvoering van Europa]. Madrid, Siru- Multatuli, Briefe aus dem Rheingau. Von ela (Spaans). Vertaling [uit het Frans]: Mainz iiber Gustaysburg nach Wiesbaden Anne-Helene Suarez. and Geisenheim 187o-1881. Fernwald, Cees Nooteboom, En staty av fragor Litblockin (Duits). Vertaling: Erwin Lund, Ellerstriims (Zweeds). Vertaling: Leibfried. Brieven-bloemlezing. Lasse Soderberg. Poezie-bloemlezing. Multatuli, Ingelheimer Briefe 1881-1887. Annemarie Oster, Bekenntnisse einer Ra- Fernwald, Litblockin (Duits). Vertaling: benmutter [Een moeder van niets]. Mun- Erwin Leibfried. Brieven-bloemlezing. chen, Deutscher Taschenbuchverlag Nelleke Noordervliet, Der Name des Va- (Duits). Vertaling: Gabriele Gellings. ters [De naam van de vader]. Munchen, Willem Jan Otten, Der weite Buick [De Deutscher Taschenbuchverlag (Duits). wijde blik]. Salzburg, Residenz (Duits). Vertaling: Rosemarie Still. Vertaling: Annegret BOttner. Selma Noort, Inselheimweh [Eilandheim- Monika van Paemel, Der erste Stein [De wee]. Kevelaer, Anrich (Duits). Ver- eerste steen]. Stuttgart, Klett-Cotta taling: Mirjam Pressler. (Duits). Vertaling: Maria Csollany. Connie Palmen, Lovene [De wetten]. Kobenhavn, Tiderne Skifter (Deens). Vertaling: Nina Malinowski. VERTALINGEN 59

Connie Palmen, Las leyes [De wetten]. Ton Telehen [Toon Tellegen], Nedostaja- Madrid, Debate (Spaans). Vertaling: ti. Novi Sad, Prometej (Servokroatisch). German Patricio Anson. Vertaling: Olivera Petrovie-Van der Els Pelgrom, Lille Sofie og Langemann Leeuw. Bevat een keuze uit: Toen nie- [Kleine Sofie en Lange Wapper]. Oslo, mand iets to doen had; Langzaam, zo Gyldendal Norsk Forlag (Noors). Ver- snel als zij konden; Misschien waren zij taling: Maaike Lahaise. nergens; Bijna iedereen kon omvallen. Frans Point!, Das Huhn, das fiber die Sup- P.F. Thomese, Heklenjahre [Heldenja- pe flog [De kip die over de soep vloog]. ren]. Köln, Bruckner & Thanker Frankfurt am Main, Fischer Taschen- (Duits). Vertaling: Rotraut Keller. buchverlag (Duits). Vertaling: Maria Willem van Toorn, Karotte,Maulwulf & Csollany. Herdruk als paperback. die erste Liebe [Rooie]. Modling, St. Ga- Peter Jan Rens, Sieben ist schon alt [Zes is briel (Duits). Vertaling: Monica Baren- oud]. Kevelaer, Anrich (Duits). Ver- drecht en Thomas Charpey. taling: Silke Schmidt. DolfVerroen, So geht es dir, wenn Krieg ist Gerard Reve, Parents soucieux [Bezorgde [Als oorlog echt is]. Frankfurt am Main, ouders]. Paris, Le Promeneur (Frans). Fischer Taschenbuchverlag (Duits). Vertaling: Marnix Vincent. Vertaling: Marie-Therese Schins. Gerard Reve, Le quatrieme homme [De Tonny Vos-Dahmen von Buchholz, vierde man]. Paris, Gallimard (Frans). Quan el brau bramula [Het brullen van Vertaling: Marnix Vincent. de stier]. Barcelona, Juventud (Cata- Lydia Rood, A Mouthful of Feathers [Een laans). Vertaling: Niiria Gonzales. mond vol dons]. Carlton Victoria, Car- Tonny Vos-Dahmen von Buchholz, digan Street (Engels). Vertaling: John Cuando brama el toro [Het brullen van de Nieuwenhuizen. stier]. Barcelona, Juventud (Spaans). Els Rooijers, Pirata de verdad [Een echte Vertaling: Herminia Dauer. piratenmeid]. Madrid, Ediciones s M Anke de Vries, Eine Briicke fiir Judith (Spaans). Vertaling: Nadine Belien. [Blauwe plekken]. Reinbek, Rowohlt Rik Smits, Alles mit der linken Hand. Ge- (Duits). Vertaling: Rolf Erdorf. schick and Geschichte einer Begabung [De Anke de Vries, Blamtirken [Blauwe plek- linkshandige Picador]. Berlin, Rowohlt ken]. Stockholm, Norstedts (Zweeds). Berlin Verlag (Duits). Vertaling: Chris- Vertaling: Bo Ivander. tiane Kuby. Herdruk als paperback. Hanneke Wijgh, Tbilliche Leidenschaften Peter van Straaten, Agnes. Szenen eines [Dodelijke passies]. Munchen, Deut- unordentlichen Lebens [Agnes. Scenes uit scher Taschenbuchverlag (Duits). Ver- een slordig leven]. Hamburg, Kabel taling: Rosemarie Still. (Duits). Vertaling: Sybille Mulot. Leon de Winter, Hoffman's Hunger Peter van Straaten, Warum liegt mein [Hoffman's honger]. London, Andre Buch nicht neben der Kasse? [Het literaire Deutsch Ltd (Engels). Vertaling: Arnold leven]. Hamburg, Rotbuch Verlag en Erica Pomerans. (Duits). Vertaling: Rolf Brockschmidt. Leon de Winter, Supertex [SuperTex]. Peter van Straaten, War es gut fiir dich, Barcelona, Circe (Spaans). Vertaling: Liebling? [Doe ik het goed?]. Munchen, Julio Grande. Deutscher Taschenbuchverlag (Duits). Jan Wolkers, Netscho Sladko [Turks fruit]. Toon Tellegen, Mi padre [Mijn vader]. Sofia, Poguha (Bulgaars). Vertaling: Madrid, Siruela (Spaans). Vertaling: Aneta Dantscheva-Manolova. Maria Lerma. 6 0 HET VORIGE JAAR

Jan de Zanger, Dann eben mit Gewalt Joost Zwagerman, Falsches Licht [Vals

[Desnoods met geweld]. Weinheim, Ba- licht]. Hamburg, Ingrid Klein Verlag

sel, Beltz (Duits). Vertaling: Siegfried (Duits). Vertaling: Rolf Erdorf. Mrotzek.

Bloemlezingen/MonografieeniTijdschriften

Hugo Brems en Ad Zuiderent (red.), Jaap Goedegebuure en Anne Marie Poesia contempordnea en lengua neerlande- Musschoot (red.), Narrativa contem- sa. Rekkem, EdiciOn Stichting Ons Erf- pordnea en lengua neerlandesa. Rekkem, deel vzw [FundaciOn flamenco-neerlan- EdiciOn Stichting Ons Erfdeel vzw desa] (Spaans). Vertaling: Diego Puls et [Fundacion flamenco-neerlandesa] al. Bevat werk van 52 dichters en dichte- (Spaans). Vertaling: Julio Grande Mora- ressen. les et al. Bevat werk van vijftien auteurs. James Brockway (red.), Singers Behind Jean A. Schalekamp (red.), El poets es Glass. Eight Modern Dutch Poets Selected una vaca. Antokgia de poesia modern ho- and Translated by James Brockway. Lin- landesa y flamenca. Palma de Mallorca, coln, Jackson's Arm/Sunk Island Pub- Servei de PublicaciOns de la Universitat lishing (Engels). Vertaling: James de les Ines Balears. Vertaling: Fernand() Brockway. Poezie-bloemlezing. Bevat Garcia de la Banda et al. Poezie-bloem- werk van J.C. Bloem, Gerrit Achter- lezing. Bevat werk van 22 dichters en berg, M. Vasalis, Hans Lodeizen, Rem- dichteressen. Met een inleiding door co Campert, Rutger Kopland, Anton Guus Middag. Korteweg, T van Deel. Daan Cartens (red.), Der Augenmensch Dit overzicht bevat de belangrijkste ver- Cees Nooteboom. Frankfurt am Main, talingen uit 1995 en werd samengesteld Suhrkamp Verlag. Monografie met be- door Victor Schiferli en Angelica Wend- schouwingen en essays. land van het Nederlands Literair Produk- Cimarron Review, July 1995 (no. 112). tie- en Vertalingenfonds (Amsterdam). Special International Feature: Contempo- rary Dutch Literature. Stillwater, Okla- homa, Oklahoma State University (En- gels). Vertaling: Wanda Boeke et al. Be- vat werk van Huub Beurskens, Jan Eijkelboom, Anna Enquist, Bas Heijne, Kristien Hemmerechts, Willem Jan Ot- ten, Tonnus Oosterhoff, Kees Ouwens, Henk van Woerden. TEGEN DE VAN DIS-LITERATUUR 61

1.4 Tegen de Van Dis-literatuur door Frank Hellemans I Vroeger was Adriaan van Dis een Avenue- reikt dan tot de emotionele navel van Van coryfee. Tegenwoordig ligt dat magazine Dis himself. Autobiografisme staart zich in de lappenmand en viert de schrijver blind op het eigen ik, terwijl een autobio- Van Dis met autobiografische ontboeze- grafie of autobiografisch angehauchte ro- mingen zowaar ongekende triomfen bij mankunst de persoonlijke lotgevallen uit- publiek en kritiek. Hoe komt het dat ie- vergroot tot en verstrengelt met maat- mand die nog steeds hetzelfde afgelikte schappelijke ontwikkelingen. Avenue-proza schrijft, plots wordt om- Van Daniel Defoe's Moll Flanders (1722) hooggestoken als groot romancier? Wat tot Fieldings Tom Jones (1749) werd de au- bezielt een professionele jury om iemand tobiografische component gekoppeld aan die edelkitsch produceert, te canoniseren een panoramisch beeld van een verande- met zakken vol geld en prestige? rende samenleving. Ook in de klassieke Een mogelijke verklaring ligt allicht in ontwikkelingsroman – waarvan Goethes het esthetiserende klimaat van de jaren Wilhelm Meister (1795) het prototype is – negentig waarin professioneel ingeblikt fusioneerde het subjectieve, persoonlijke autobiografisme de commerciele en dus beleveniskarakter met een objectief-be- literaire wet dicteert. Commercialisering schrijvende tendens die naast het per- en professionalisering staan op ieders soonlijke reilen en zeilen ook het maat- agenda, ook in de artistieke sector. Tegen schappelijke leven in kaart bracht. Zelfs een boek dat 'kicker' geschreven is, kan extreem autobiografische documenten, niemand toch wat hebben? Welaan dan! zoals Jean JacquesRousseaus Confessions (1782), fungeerden als Spiegel voor een De moderne roman heeft zijn verhaalstof burgerlijke stemmingsdynamiek die zich- haast altijd gepuurd uit het leven van de zelf aan het ontdekken was. Op die ma- verteller zelf. De achttiende-eeuwse Bil- zer had deze extreem subjectivistische dungsroman – van Henry Fielding en Jane belijdenisliteratuur wel degelijk een ob- Austen tot J.W. Goethe – ensceneerde de jectieve functie in de genese van het bur- emotionele ontwikkeling van een indivi- gerlijk individu. du. Het hoeft geen betoog dat deze au- teurs voor de literaire verdichting van die Het meest sprekende voorbeeld uit de re- belevenissen in het eigen hart keken en cente Nederlandstalige literatuur waarin dat de ontwikkelingsromans in zekere zin de allerindividueelste expressie van de al- het autobiografische pad van de schrijver lerindividueelste emotie zich objectiveert zelf volgden. In zekere zin, wel te ver- in een intrigerend tijdsbeeld van de laat- staan. In die drie woorden schuilt het ver- ste decennia, is de romancyclus De tande- schil tussen authentieke romankunst en loze tijd van A.F.Th. van der Heijden. Als verdienstelijk geschreven autobiografis- de literaire kritiek een signaal wil geven me dat echter nergens het niveau van dat literatuur die er toe doet meer is dan kitsch overstijgt. Romantechniek is inder- wat verbale pirouettes rond het eigen ik, daad ver te zoeken in de vlot lopende zin- ligt een belangrijke onderscheiding voor netjes van Van Dis & Co, laat staan: een dit oeuvre toch voor de hand? Maar neen, extra-individuele dimensie die verder de overkunstmatig in elkaar gedraaide 6 2 HET VORIGE JAAR

achttiende-eeuwse namaakliteratuur van ook in romans begint hard te maken en Thomas Rosenboom of het aai-mij-alstu- zijn Avenue-stijl van destijds zelfs door de blieft-taaltje van teddybeer Van Dis zijn kritiek op handen wordt gedragen, moe- zoveel leuker. Indien de mandarijnen ten bij een dergelijk over het paard getild graag de publiekslieveling uithangen, estheticisme dringend vragen worden ge- waarom dan niet gekozen voor een best- steld. sellerauteur als Leon de Winter? Die mag Hoe ziet de edelkitsch in de romans van dan een enkele keer te glad geconstrueer- Van Dis emit? Het schema van zijn poin- de fabricageprodukten afleveren, in de re- tillistische `vertelkunse is vrij eenvoudig. gel is hij een van de weinige Nederlands- Van Dis heeft het voortdurend over de ei- talige romanciers met internationale allu- gen getroubleerde puberteit en doet geen re. Kaplan (1986), Hoffrnan's honger (199o) moeite om zichzelf te camoufleren. Zelfs en – in mindere mate – De ruimte van So- het putje in de kin van de `echte' Van Dis kolov (1992) en Zionoco (1995) brengen mag mee poseren in de literaire etalage: niet alleen verhalen met vaart en antihel- `Zilver wil niet wekelijk zijn. Een innerlij- den met flair voor het absurde. De tragi- ke zwakte tekent zijn gezicht, geen kin die komische lotgevallen van De Winters trots vooruitsteekt, maar een zachtge- protagonisten serveren eveneens overtui- deukte welving die voor het harde leven gende statements over het moderne leven wijkt. Hij heeft de lippen van een leuge- waarin zelfcontrole op elk moment kan naar, maakt elk verhaal mooier dan het is, omslaan in het tegendeel. Maar neen dus plukt nullen uit de lucht en laat getallen weer, want De Winter is te on-Neder- groeien.' Met de kleine roman Zilver uit lands, heet het dan, te Amerikaans. Kort- 1988 detoneert de literaire schoonschrij- om, hij heeft te veel klasse. Vervolgens verij van Van Dis die er altijd op uit is ge- kiest men liever voor de pedante muffig- weest om 'het verhaal mooier te maken heid van eigen yolk, en wordt iemand als dan het is'. Eveneens in Zilver verheelt de Harry Mulisch uit plaatsvervangende verteller – Van Dis zelf dus – zijn obsessie schaamte op handen gedragen. Zijn werk voor literaire cosmetica niet: 'Zilver is de volmaakte cursorische lectuur waar houdt van hele dingen.' Volgt een lofzang elke leraar Nederlands met genoegen suf- op de pianovleugel van de moeder van fige vraagjes over kan stellen, want mees- Zilvers vriendje waar geen enkele kras of ter Mulisch heeft vraag annex antwoord buil op of in staat. Ook de vingers van de reeds in de tekst zelf gesteld en gegeven. pianiste-moeder zijn ongeschonden wit, zoals `geschrapte schorseneren'. (Waarom Van Dis was een excellente talkshower die geen asperges?) Kortom: `Dat is de heelte met zijn reisreportages in Avenue aardig waar Zilver van houdt. Niet het kapotte, op zijn plaats was: zucht sensualistisch zoals de voorgeschreven rafels aan zijn vertelde de reiziger-schrijver over de exo- jas, het losse merkje in zijn trui dat er tel- tische geuren en kleuren die hij elders op- kens uitwipt, en de punaisegaten in de snoof en ondertussen kon hij koketteren muur. De wereld moet mooi zijn, als een met het eigen parfum. Het glanspapier pasgeverfde plank, glimmend, zonder een van dit magazine voor al wie in een va- spoor van verval.' cuiimverpakt designleventje glorieerde, Dat is de literatuur van de heelheid die paste perfect bij de zucht naar `heelheid', Van Dis tot in den treure serveert: pasge- zoals Van Dis' vertellers dat heimwee verfde, glimmende zinnetjes die in al hun naar een heile Welt overal rondbazuinen. popperigheid ontroeren maar nergens Wanneer Van Dis die nostalgie echter beklijven. Ondertussen heeft Van Dis alle TEGEN DE VAN DIS-LITERATUUR 63 glanzende pseudoniemen achter zich ge- reert Brouwers, verdraagt nu eenmaal laten en spreekt hij op hetzelfde gepolijste geen exhibitionistische mooipraterij zon- toontje van destijds open en bloot over der meer. Woorden verbleken bij derge- zichzelf en zijn familie. In zijn recente lijke horreur, hoe mooi die woorden ook meesterwerkje, Indische duinen (1994), legt zijn en hoe moeilijk het ook is om die elo- hij zijn credo opnieuw of met die hem ty- quentie niet te gaan cultiveren. Van Dis perende babbelziekte: 'Hoe groter de houdt niet van dergelijke dubbelzinnig- chaos om me heen, hoe meer ik aan heelte heid, maar schrijft om zich eindelijk hele- hecht.' Letterlijk en figuurlijk baden stijl maal te kunnen laten gaan als de kwallige en inhoud in een hang naar positiviteit die dandy voor wie uitsluitend het eigen pala- het waarmerk is van alle kitsch: van de la- tum de hoogste hemel is. chende tuinkabouter in de tuin tot het Ook letterlijk probeert Van Dis voor knusse biedermeier-interieur van de ge- zichzelf een imago uit een stuk te verzin- goede burger. nen. Of het nu gaat om de Van Dis uit Stilistisch-figuurlijk betekent dit dat de Zilver of uit Indische duinen, de verteller verteller Van Dis voortdurend op zoek is wil onafgebroken de scherven van zijn ei- naar kleurrijke pasteltafereeltjes: 'De boot gen identiteit tot een vaas zonder lijmspo- toeterde en juist op dat moment brak de ren reconstrueren. Een dergelijke onmo- zon door, een voorzichtige zon. Daar la- gelijke opdracht leidt tot dat typisch leu- gen de duinen, rijen dik, de wolken genachtige, fake wereldje van Van Dis: scheurden in het licht en het zand kleurde een gelijmde vaas vertoont nu eenmaal goudgeel. Niemand praatte, de meeuwen sporen van verval of van opgelopen ver- doken naar het land en de zon liet een wondingen, net zoals ieders identiteit. schaduw over de duinen Jansen, een wa- jangspel in de kou.' Haast elke scene, of In alles en iedereen projecteert Van Dis het nu gaat om de dood van zijn naasten zichzelf. Zo begint hij de zoektocht naar of om andere haperingen in de schone zijn vader – en dus uiteraard naar zichzelf schijn, loopt uit op het precieus vastpin- – in zijn laatste roman met de dood van nen van een geurtje of een kleurtje. Voor zijn zus Ada. Lang duurt het niet of Van een dandy is een vlek op het vest inder- Dis' eigen manwording komt om de hoek daad de ultieme existentiele crisis. Voor gluren. Een blik op het ne0e Aram die Van Dis draait alles om het fixeren van aan het wenen is, doet de verteller denken zijn fragiele, zintuiglijke impressietjes, aan zijn eerste zaadlozing: lk vond het genre: `Mijn zaad rook naar knoflook.' ongepast bij dit sterven aan zoiets leven- Hoe anders gaat Jeroen Brouwers te werk gevends als zaad te denken, maar Aram in Bezonken rood. De sensuele, barokke herinnerde me te veel aan de dagen van stijl van Brouwers is niet te beroerd om mijn vaders dood, en aan mijn groei van ook zichzelf in het gezicht te slaan. Brou- jongen tot man.' Het duurt weliswaar en- wers' verteller verraadt 'het kapotte' of kele tientallen bladzijden vooraleer Van `het verval' dat hij ziet in het Jappenkamp Dis ook in deze roman eindelijk zichzelf – of in de eigen ziel – geenszins voor het in het zonnetje zet voor al wie daar nog inventariseren van gratuite impressietjes, aan getwijfeld mocht hebben: `Ik besefte zoals Van Dis dat wel doet. De fragmen- dat ik niet om Ada rouwde, maar om mijn taire, nogal korzelige structuur van Brou- vader.' Vervolgens is het maar een kleine wers' boek zet trouwens een domper op stap om weer eens zijn jongensverdriet uit de welsprekendheid van de verteller. De de kast te halen en zich of te vragen waar- werkelijkheid van die dagen, zo sugge- om zijn vader hem zo vaak molesteerde 6 4 HET VORIGE JAAR

met of zonder liniaal. Van Dis kan het ook mondaine dictatuur van la piece Bien faite nu weer niet laten om terloops een flatte- zou willen noemen. De commerciele en rend zelfportret van de kunstenaar als professionele ingesteldheid van de Ne- jonge man op te hangen: `Ja, ik ben gaan derlandse uitgeverijen hebben het over- schrijven, het alfabet heb je er met je lini- wicht van dit autobiografisch zeepbellen- aal in geramd en het is blijven hangen, proza in de literaire produktie van de laat- nog bedankt. Ik maak nog steeds spelfou- ste jaren zonder meer in de hand gewerkt. ten, maar mijn zinnen lopen. Robin is nog Uiteraard zijn commercialisering en pro- steeds mijn held, een reus die mensen in fessionalisering an sich onvermijdelijke en zijn hand kon laten dansen. Dat kan ik vaak ook positieve evoluties. Maar de lite- ook.' Over zijn `verleidelijke', `dansende' raire substantie zelf wordt door professio- stijl die iedereen voor hem inneemt – hoe neel marktdenken eveneens aangetast. helderziend is Van Dis toch! – kwebbelde De paradepaardjes van menige Neder- hij ook al in Zilver: `Flij zal tonen wie hij landse uitgeverij ogen zeer professioneel werkelijk is: een reiziger met koffers vol en uiterst verzorgd maar gehoorzamen ervaring, een schrijver die langzaam danst stilistisch meer en meer aan een sjabloon, in zijn verhalen, een toneelspeler die ver- zoals dat door de Van Dis-literatuur leidt, niet achter maar tussen de gordij- exemplarisch wordt uitgedragen. Een be- nen.' paalde schoonschrijverige stijl zonder ri- Wanneer Van Dis via zijn vader zichzelf sico's wordt gevraagd met liefst een auto- heeft gevonden, mag de andere zus ster- biografisch aandoend verhaal dat vlot ven en wijdt de moeder haar laatste ge- maar zeer traditionalistisch – dus chrono- dachten uiteraard aan zoonlief, kwestie logisch en met een scheutje beeldspraak van de hele thematiek van Van Dis' bier en humor of Weltschmerz daar – een schokkende jongensverdriet nog eens ter modale levensstory inlepelt. De versoaping offerande te dragen: Troeger was ze wel- van de literatuur heeft allicht te maken eens bang dat hij verliefd was op zijn ei- met het populair succes van de tv-soaps. gen vader, een soort verwarde Oedipus, Schrijvers op zoek naar massaal succes wie weet bestond dat wel.' Van Dis is ech- veredelen het stramien van deze tv-melo's ter niet zozeer een verwarde Oedipus, met stilistische handigheidjes. Op die ma- maar een verwarde tweeslachtige die door nier houden ze voor zichzelf de literaire andere personages heen voortdurend het schijn op en doen ze vooral hun slecht ge- eigen lichaam aan het betasten is. Is hij weten verstommen. wekelijk of sterk, vrouwelijk of manne- Een dergelijke esthetiserende instelling lijk? Zou het geheim achter Van Dis' ex- maakt van het literaire boek een welis- hibitionisme de zucht van de biseksueel waar professioneel, maar o zo pietluttig zijn om eindelijk verlost te worden van produkt. Prikkelen doet de Van Dis-lite- die tegenstrijdige vrouwelijke of manne- ratuur zeker en vast, maar het blijft bij een lijke verlangens? Is hij daarom zo frene- kortstondig Coca Cola-effect. Een beetje tiek op zoek naar een `hele' mannelijke bubbels, een de zintuigen prikkelend spu- identiteit? mante, en dat is het dan. Literatuur moet toch meer bieden dan wat kinderlijk vuur- Deze hypothesen doen er niet zo toe. Wat werk, zou ik zo denken, meer dan wat er wel toe doet, is de beate bewondering charmante pirouettes rond het eigen ik – voor de heile Welt van Van Dis. Het succes waarin Van Dis inderdaad een meester is. van zijn ijdel gebadineer leidt in de Ne- Maar de druk van de markt is dermate derlandstalige literatuur tot wat ik de groot dat de Van Dis-literatuur het vaak TEGEN DE VAN DIS-LITERATUUR 65 haalt op het authentieke werk. tuurlijk is er een hemelsbreed onder- Daniel Robberechts had daar in 1991 zo scheid tussen een schrijver die zich be- zijn eigen bedenkingen bij en stelde dat wust is van de commerciele context waar- de literatuur in het begin van de jaren ne- in hij nu eenmaal opereert en een heuse gentig werd overspoeld door verkoop-be- collabo die kost-wat-kost ‘verkoop-bevor- vorderende werken: `boeken die de lezers derend' wil schrijven en zo inderdaad net niet genoeg ontgoochelen opdat ze Robberechts' conclusie bevestigt. helemaal stoppen met lezen en naar een concurrerende vorm van vrijetijdsbeste- Ondertussen heeft de Vlaamse literaire ding overstappen, maar die hen achteraf achtertuin zich reeds voor een belangrijk toch zo onbevredigd laten dat ze onmid- deel geassimileerd aan de esthetiserende dellijk naar weer een ander boek verlan- smaak van de Nederlandse norm. Vlaam- gen' (uit: 'Kunst en de vrije markt-econo- se schrijvers die het bij ons voor het zeg- mie' in Een leven lezen, Houtekiet, 1995). gen hebben en ook in Nederland worden Robberechts identificeerde de `verkoop- gecelebreerd, vervallen in het autobiogra- bevorderende' boeken weliswaar niet met fisch gezeur van de Hollandse kitsch. Ze wat bier de Van Dis-literatuur wordt ge- vertellen min of meer onverbloemd over noemd, maar heeft het elders abstracter zichzelf op een afgelikt toontje dat de ei- over 'het vlotte schrijven' dat hij in paren- gen lotgevallen nergens optilt tot een al- theses omschrijft als small talk en koud gemener niveau. Benno Barnard en Paul gelul. De mooie praatjes van het autobio- de Wispelaere zijn de exponenten van de- grafisme, zoveel staat vast, werken alles- ze opstelletjesstijl die zich verliest in ver- zins verkoop-bevorderend en niet ver- baal geronk uit de oude doos en waar na koop-stollend, zoals een literair meester- lectuur van de respectievelijke meester- werk dat volgens Robberechts doet. Met werken niets van bijblijft. Ik herinner mij het opgecoiffeerde wereldje van de Van uit De Wispelaeres Het verkoolde alfabet Dis-literatuur dat bol staat van de perso- dat Paul in een plotse bui van jaloezie het naliserende en pseudo-dramatische wen- slipje van zijn ontrouwe echtgenote gaat dingen, kan iedereen zich moeiteloos besnuffelen, terwijl Barnards Het gat in de identificeren. Tchte' literatuur, aldus nog wereld geen enkel spoor whatsoever in mijn Robberechts, is daarentegen van nature leesmemorie heeft achtergelaten. Na- uit anticommercieel, want economisch tuurlijk zijn er belangrijke verschillen tus- niet verantwoord: Terwij1 de boeken- sen Van Dis aan de ene en Barnard-De markt van de consumenten verwacht dat Wispelaere aan de andere kant. Van Dis ze altijd meer en ander boeken lezen, of wentelt zich in autobiografisme terwijl tenminste kopen, zet een literair werk van Barnard en De Wispelaere zich willen topkwaliteit de lezer ertoe aan veel langer distantieren van het autobiografische en bij deze bepaalde tekst te blijven stilstaan er daardoor des te dieper in verzinken. dan eigenlijk economisch verantwoord is.' Barnard reflecteert voortdurend op het De moralist Robberechts roept op om de autobiografische genre maar verzandt in markt te boycotten en als schrijver zijn ei- gesofisticeerde omsingelingsbewegingen gen ding te doen: 'Want telkens als ie- rond het eigen ik. De Wispelaere tracht mand zich naar de regels van de markt met aandoenlijke ernst de eigen subjectie- voegt, maakt hij ze ook zoveel dwingen- ve indrukken tot aforismen te objective- der.' Robberechts onderschatte blijkbaar ren, maar tussen droom en daad of inten- de zuigkracht van de markt want niemand tie en werk gaapt in het geval van De – ook hijzelf niet – ontsnapt eraan. Na- Wispelaere een hilarische kloof. 6 6 HET VORIGE JAAR

In de marge van deze mondaine schrift- boven estheticistisch gepriegel.' Aldus de terreur opereren de zogenaamde kleine principeverklaring van de smalend ge- Vlaamse meesters, die via de directheid noemde `Generatie Nix' met onder ande- van de mondelinge overlevering pakken- ren Arnon Grunberg en Ronald Giphart. de familiedocumenten construeren. Leo Met uitzondering misschien van Blauwe Pleysier, Eriek Verpale en Erik Vlaminck maandagen van Grunberg, wordt ook deze zijn de echte smaakmakers van het literatuur van de intensiteit echter vaak (auto)biografisch proza in Vlaanderen. overgoten met dat typische eenheidssaus- Zij plegen geen incest door de eigen je dat de meest recalcitrante brokken licht schrale commentaren nogmaals van com- verteerbaar moet maken. De esthetise- mentaren te voorzien, zoals De Wispelae- rende gladheid van het commercieel pro- re en Barnard, maar schrijven een gemon- dukt eist dus blijkbaar ook hier zijn tol. teerd dictee van de vox humana. Van de `Als je het aantrekkelijk opschrijft, heb je badinerende kattebelletjes van Verpale tot vaak natuurlijk ook meer gelijk,' stelt de de kortademige hoorspelen van Pleysier jonge essayist Stephan Sanders in een en de uitgepuurde documentaires van Nijmeegs universitair faculteitsblad. Der- Vlaminck, houdt de verteller zich telkens gelijk gekoketteer doet het beest in mij op de achtergrond. Hij is vooral zichtbaar steigeren. De Nederlandstalige literatuur in de bescheiden, haast natuurlijke manier heeft vandaag geen behoefte meer aan waarop hij, als een god die boven de wate- een zoveelste proeve van dandyesk gepo- ren zweeft, de woorden van zijn dierbaren seer maar aan een onbehouwenheid of al- in elkaar doet vloeien. Wat een verschil leszins een onbevangenheid waarbij het met de megalomane zelfaanbidding van niet om de vorm maar om de inhoud te de Van Dis-literatoren, die constant zich- doen is. Het moet maar eens gedaan zijn zelf in het zonnetje zetten door hun eigen met de Iritische' ophemeling van de Van onsterfelijke uitlatingen extra te bewie- Dis-literatuur die Sanders hier ideolo- roken. De laatsten knutselen voor hun gisch ondersteunt. De schone heeft het fans, terwijl de eersten voor iedereen beest al te lang getemd. Wie schrijft, componeren. moet iets te zeggen hebben. `Aantrekke- lijk schrijven' over zichzelf is bijzaak, Het hoeft niet te verwonderen dat een re- dwingend spreken over de wereld rond- bellie tegen het zeepbellenproza a la Van om ons daarentegen des te belangrijker. Dis vanuit een min of meer perifere hoek Het huidige autobiografisme leidt ons in Nederland werd opgestart. Wij heb- van die wereld alleen maar weg en ver- ben een voorkeur voor boeken die aanzet- oordeelt de literatuur tot het verdom- ten tot lachen, rillen, huilen, kotsen en hoekje van een overbodige of marginale klaarkomen. Directheid prefereren we kunst voor self-kickers.

WIE MOET NU EIGENLIJK JALOERS ZIJN OP WIE? 67

1.5 Wie moet nu eigenlijk jaloers zijn op wie?

Het nieuwe Vlaamse proza — door Ed van Eeden

En die Vlamingen maar klagen. enhalf miljoen taalgenoten in Belgie? Is Bij iedere gelegenheid krijg je van ze te het niet onrechtvaardig en triest dat juist horen dat het Vlaamse boekenvak totaal de Vlamingen, die zich altijd zo fel en pu- `bevoogd' wordt (het larmoyante woord riteins hebben ingezet voor het behoud alleen al!) door die verrekte Hollanders. van de schone Nederlandse taal, literair Door het ontbreken van een vaste boe- gezien in een achterstandssituatie worden kenprijs zijn er in Vlaanderen nauwelijks gedrongen? goede assortimentsboekhandels. Vrijwel Nou nee. Die Vlamingen moeten niet zo alle literaire uitgeverijen van enig belang zeuren. Nadat de betreurde Willem Fre- zijn onderdelen van Nederlandse con- derik Hermans op Parijs was uitgekeken, cerns: zo horen Standaard en Kritak bij ging hij niet in Amsterdam wonen, maar P c M Uitgevers (wat boeken betreft de in Brussel. Nederland gebruikte hij alleen Meulenhoff-groep dus), Singel 262 Ant- nog maar om er te sterven. Ook Benno werpen bij Weekbladpers en Hadewijch/ Barnard en Jeroen Brouwers hebben met Houtekiet bij de Bosch & Keuning- hun verhuizing naar Belgie al laten zien groep. dat het onder de zuidgrens van Nederland Natuurlijk proberen de vooraanstaande voor auteurs prettig toeven is. De Am- Vlaamse auteurs al sinds jaar en dag zo sterdamse grachtengordel kent nu een- snel mogelijk onder dak te komen bij Ne- maal een overbevolking aan hele, halve en derlandse uitgeverijen. Waarom? Omdat would be literaten. Vlaamse uitgeverijen hun boeken nauwe- Internationaal gezien kan Nederland lijks de Nederlandse markt op krijgen, bogen op succesrijke vertalingen van het want de Nederlandse boekhandel be- werk van met name Harry Mulisch, Hella schouwt dergelijke uitgaven al snel als `te S. Haasse, Cees Nooteboom en jongere Belgisch'. Hetgeen zoveel betekent als: schrijvers als Marcel _Wring, Connie Pal- ouderwets en lelijk vormgegeven, al te men en Arnon Grunberg. Maar het was dialectrijk van taal, en praktisch onver- niet bij de Nederlandse Nobelprijskandi- koopbaar. Wanneer een schrijver uit daat Gerrit Kouwenaar dat de camera- Vlaanderen een boek uitbrengt bij een ploegen voor de deur stonden te wachten, Nederlandse uitgeverij, vervallen blijk- toen de Zweedse Academie in oktober be- baar de meeste van die bezwaren. Het kend maakte wie 's werelds belangrijkste boek in kwestie krijgt ineens wel een fat- literaire onderscheiding zou krijgen. Zo- soenlijke kans in de boekhandel, terwijl de wel de publieke als de commerciele zen- verspreiding op de Vlaamse markt beslist ders in zowel Nederland als Vlaanderen niet minder is dan wanneer het boek al- maakten hun opwachting bij de hotelka- daar zou zijn geproduceerd. mer van Hugo Claus. Verongelijktheid en miskenning hebben Ik wil hier niet ingaan op de vraag of op deze economische en culturele onder- Nederland er niet verstandig aan zou grond een vruchtbare voedingsbodem. Is doen om Mulisch, Haasse of Nooteboom er immers geen sprake van cultuurkolo- te nomineren voor de Nobelprijs. Het nialisme van de vijftien miljoen Neder- gaat mij hier om de in Vlaanderen onom- landers ten opzichte van hun pakweg vijf- streden positie van Claus, de geweldenaar 6 8 HET VORIGE JAAR

uit Gent. Waarom zouden de Vlamingen der- en jeugdboekenschrijvers buiten be- zich afgunstig tonen op de na Hermans' schouwing. Dat doe ik overigens pas na dood in Nederland resterende `grote drie' stiekem te hebben gewezen op het over- (Reve, Mulisch en Wolkers), als zijzelf weldigende succes dat de met prijzen een springlevende auteur van minimaal overladen Anne Provoost ten deel viel na hetzelfde niveau hebben? De duivelskun- eerst Mijn tante is een grindewal (bekroond stenaar Claus behoort tot de grootste Ne- met de Boekenleeuw en de Interprovin- derlandstalige dichters en toonde eind ciale Prijs voor Jeugdliteratuur) en daarna '994 met de boertige en kwikzilverachti- Vallen (Boekenleeuw, Woutertje Pieterse ge roman Belladonna nog zijn onvermin- Prijs, Gouden Uil en Zilveren Griffel): derde verhaalkracht. Helaas werd de serieus te nemen jeugdromans die zowel Zweedse vertaling van datzelfde boek in binnen- als buitenland grote bewonde- door de literaire kritiek niet algemeen lo- ring oogsten. Ook de transfer die Bart vend ontvangen, waardoor de Nobelprijs- Moeyaert maakte van Altiora Averbode kansen van Claus aanzienlijk daalden. naar Querido geeft aan dat de Vlaamse Maar natuurlijk gaat het hier niet alleen jeugdliteratuur niet meer schamper kan om Claus, hoe groot 'de Hugo' (zoals hij worden afgedaan door Nederlandse criti- in de regio Gent liefkozend genoemd ci. wordt) ook wezen moge. Het onderwerp Naast positieve uitschieters als Jaap is hier: de nieuwere Vlaamse letterkunde, Scholten (met zijn romandebuut Tachtig) gezien in relatie tot die van Nederland. en Manon Uphoff (met haar debuutver- Graag zou ik ook wijzen op het splijtende, halenbundel Begeerte) is er onder de Ne- humoristische genie van striptekenaar derlandse debutanten van de afgelopen Kamagurka, die bier te lande afgunstig en tijd veel pretentieuze ellende te vinden: ik bewonderend wordt nagevolgd door de al noem hier slechts de namen van Sammi even prettig gestoorde Gummbah. Maar Landweer (met Woestijn), Russell Art-us nee, ik beperk me tot de letteren (en bo- (Zonder wijzers) en Nanne Tepper (De eeu- vendien is Kama inmiddels al bijna een wige jachtvelden). De zo voortvarend van oudgediende). start gegane Generatie Nix is op sterven Ook ga ik voorbij aan de poezie (een na dood en ook de groep rond het tijd- zeer ongelijksoortig beplant perk in de schrift MillenniuM brengt nog geen tuin der letteren) en aan het overgrote meesterwerken voort. deel van de reeds lang gevestigde schrij- Zoals gezegd zijn Scholten en Uphoff vers. Met De vliegende keeper mag Herman enkele van de prettige uitzonderingen. de Coninck dan wel de mooiste bundel Ook mooi is dat zich met Hans Sahar poezie-essays van de laatste jaren hebben (Hoezo bloedmoo0 een spraakmakende re- geschreven; hij blijft buiten dit overzicht. presentant van de tweede generatie al- Bijna-bekroonden als Stefan Hertmans, lochtonen meldt — al toont het zouteloze Geertrui Daem en Kristien Hemme- debuut van Naima El Bezaz (De weg naar rechts: ik noem ze bier niet. Vaste waar- het noorden) aan dat niet ieder produkt uit den als Monika van Paemel en Walter van deze groep op voorhand verheffend hoeft den Broeck, zij komen hier evenmin aan te zijn. de orde als de levende fossielen Ward Nee, dan de Vlamingen! 1k heb het dan Ruyslinck en Jos Vandeloo. natuurlijk niet over het zootje ongeregeld Vanwege mijn schrijnende incompeten- dat zich in de kwaliteitsarme verzamel- tie op het gebied van de kinder- en jeugd- bundel jonge sla getwintigen presenteerde literatuur laat ik hier ook de Vlaamse kin- met onrijpe verhalen en de pretentie WIE MOET NU EIGENLIJK JALOERS ZIJN OP WIE? 69 nieuwe Mooie jonge Loden te bieden (de jarenlang frigide meisje, en de pijnlijke verhalenbundel waarmee de generatie van flood van een geliefde grootvader) zijn op Herman Brusselmans en Tom Lanoye zich niet bijster origineel. Hij weet echter zich in de jaren tachtig luidruchtig deed wel hoe hij zijn verhalen tot leven moet gelden). De invloed van Brusselmans en laten komen. Zo verhaalt hij omzichtig en Lanoye is vingersdik van de meeste jonge besmuikt van een gezin waarin de ouder- sla-verhalen of te scheppen. lijke liefde moest worden veroverd 'via de Maar ja, er is maar een Langharige Jon- smokkelpaden van de bewondering'. ge Oppergod van de Vlaamse letteren: Het portret van de Bambi, de eigenlijk Herman Brusselmans, de Vlaamse Bu- Ahmed Menelik hetende huisgenoot van kowski, met zijn naar angstzweet en alco- de hoofdpersoon in diens studententijd, is hol riekende thematiek. En niemand van onvergetelijk, vooral vanwege de inne- de hompelend aanstormende jonge sla- mende levenspoezie van deze Ethiopier: jongeren komt qua engagement in de `Ik hou enkel van de zon, omwille van de buurt van Tom Lanoye, die zijn theatrale schaduw van mijn vriendin als ik met haar stijl zo goed weet te combineren met vin- door het park loop.' Hetzelfde geldt voor nige polemieken. Niet voor niets ontving de flamboyante opa Bing en andere fami- hij in 1 995 de Arkprijs van het Vrije lieleden van de in verschillende levensfa- Woord `voor de eigenzinnige wijze waar- sen beschreven Luuk: 'De historie van die op hij stelling neemt in het politieke de- brave oudoom Georges bijvoorbeeld, met bat'. Lanoye woont in Antwerpen, de stad zijn groentewinkel in Brussel die nook waar de politieke macht momenteel in goed had gefloreerd en uiteindelijk op de handen is van de neo-fascisten, en hij re- fles was gegaan, waarna hij halsstarrig ageert zoals een schrijver in zijn situatie weigerde nog groenten te eten en zelfs dat moet doen: door fel uit te halen, maar een bord tomatensoep verontwaardigd dan altijd met woorden. van de hand wees.' Volkomen terecht De reden waarom ik tot nog toe zoveel werd dit boek gehonoreerd met de Geert- heb uitgesloten en weggeschoven is dat ik jan Lubberhuizen-debuutprijs. terecht wil komen bij een paar eenlingen Ook met Roel Richelieu van Londersele die wat mij betreft behoren tot de absolu- (geboren 1953) is een heuse schrijver op- te top van wat er de laatste jaren aan gestaan. Deze Vlaming publiceerde al nieuw Nederlandstalig proza is opgeko- vanaf 1974 een groot aantal essays en men: Luuk Gruwez, Roel Richelieu van dichtbundels bij kleinere uitgevers. Zijn Londersele, Bart Plouvier, Pierre Platteau roman De overtocht vertelt over de zes- en Paul Mennes. tienjarige Aalstenaar Victor van Londer- Luuk Gruwez (geboren 1953) was al be- sele, die zijn Joffe lot als fabrieksarbeider kend als neoromantisch dichter: voor zijn wil ondopen. Mede door de enthousias- bundel Vuile manieren ontving hij afgelo- merende verhalen van de kleurrijke figuur pen jaar de Hugues C. Pernath-prijs. Na- Omer de Gazet beseft hij dat er maar een dat hij eerder samen met Eriek Verpale land ter wereld is waar hij zijn hoop op het lezenswaardige 'Siamese dagboek' kan vestigen: Amerika. Hij grijpt zijn kans Onder vier ogen afleverde, maakte hij zijn als die zich voordoet, en maakt via Liver- zelfstandige prozadebuut met het hart- pool de grote oversteek op een van die verwarmende boek Het bal van opa Bing. enorme schepen vol luxe. Verhalen. Portretten. Herinneringen. De Richelieu van Londersele vertelt ronduit door Gruwez gebruikte thema's (zoals een meeslepend over de Europese gelukzoe- ontknaping, het eerste orgasme van een al kers en avonturiers die onderdeks verlan- 70 HET VORIGE JAAR

gen naar betere tijden in de Nieuwe We- mensen neer te zetten. Zijn verhaal 'De reld. De hete machinekamers, de overvol- kok' begint zo: 'Ik heb deel uitgemaakt le slaapzalen, het uiterst gebrekkige sani- van vele sleepbootbemanningen, en tel- tair, het leven van een verstekeling in een kens weer waren de koks de zonderlingste kleine ruimte: Richelieu van Londersele figuren. Het aantal melancholici, manisch beschrijft het allemaal met verve, met het depressieven en alcoholisten in bun ran- juiste oog voor detail en goed-bekkende gen was groot. Is het zeemansleven voor dialogen (`Ge moet een vrouw mee heb- sommige matrozen een vlucht, dan geldt ben als ge naar bier komt, zei hij, pas dan dat in uitgesproken mate voor scheeps- zijn ze echt content, want er is bier een koks.' Het is de aanzet tot het portret van tekort aan wijven. Wie een vrouw heeft, een sufgedronken man met Belga-gele zuipt minder en wordt thuis goed ver- vingers, die zich in zijn kombuis ver- zorgd, want ge verdient hier genoeg zodat schanst tegen zijn vleesgeworden angsten: de meeste vrouwen niet moeten gaan `moeders, vertegenwoordigers van het ge- werken, behalve die die gaan boeren na- zag, hoeren, geliefden, schuldeisers, her- tuurlijk of zelf een zaak beginners. Waar- rieschoppers, artsen en ambtenaren. Dan om hebt gij uw vrouw niet meege- blijkt zelfs alcohol een krachteloos medi- bracht?'). Als Richelieu van Londersele cijn en kan alleen de zee hen nog redden'. zijn beschrijvingslust in de Amerikaanse Sinds de Zeeverhalen van Maarten Bies- hoofdstukken wat had weten te beheer- heuvel ben ik zulk proza niet meer tegen- sen, zodat die meer in balans waren ge- gekomen in de Nederlandse letteren. weest met het grote verhaal van de reis, Te midden van de moeilijke-jeugdrijke was dit een werkelijk overdonderend de- Nederlandstalige literatuur is School num- buut geweest. Nu is het wat blijven steken mer 1 van Pierre Platteau (geboren 1945) in veelbelovendheid, al dient gezegd dat niet minder dan een klein meesterwerkje. vooral in de zeehoofdstukken de vertel- De schrijver heeft deze roman aangekon- passie van het proza of dampt. digd als het eerste deel van wat de vierde- Ook al zo'n aan zee verslaafde verteller lige autobiografie over de eerste vijfen- is Bart Plouvier (geboren 1 961). Zelf ont- twintig jaar van zijn leven moet worden, dekte ik Plouviers werk pas bij diens der- dus er komen gelukkig nog drie delen. Al- de verhalenbundel, De kleuren van de zee, leen die beginregels al: ' "1k zal je maar in een overtuigend bewijs van zijn kunnen in het water gooien, zeker?" zegt mijn vader. het zoutwatergenre. Plouviers gespierde, "Vermits het toch nooit meer goed komt soms wat wollige stijl (De golven komen tussen je moeder en mij." Hij zegt het op aanmarcheren als de nietsontziende le- vragende toon, wat vreemd is, want ik zit gioenen van Neptunus' leger') past won- op zijn arm en kan nog niet spreken. Mijn derwel bij dit soort heroIsche vertellin- moeder verwijdert zich van de brug waar gen. Hij verhaalt van stormen en schepen, we op staan, die de grens vormt tussen van avontuur en het rusteloos zwalpen om Sint-Jans-Molenbeek en Brussel.' de schijnzekerheid van de wal te ontlo- School nummer I vertelt het verhaal van pen. Van bemanningen voor wie het uni- de vroegste jeugdjaren van de ik-figuur, versum is ingekrompen tot een stuk oce- uit de periode kort na de Tweede Wereld- aan van een paar honderd meter door- oorlog. Het belangrijkste personage in snee, waarop ze een leven lang doodsang- het boek is eigenlijk niet het kleine jonge- sten uitstaan om uiteindelijk een keer tje zelf, maar diens vader. Deze tirannieke jammerlijk te sterven. figuur heeft in de oorlog gecollaboreerd En natuurlijk weet ook Plouvier raak met de Duitsers, als gevolg waarvan hij WIE MOET NU EIGENLIJK JALOERS ZIJN OP WIE? 71 enige tijd in de gevangenis heeft doorge- de hoofdpersoon is in Tox (een jongen die bracht. De man is extreem gewelddadig, bij voorbeeld de telefoon opneemt met de hoewel hij zich buitenshuis altijd zeer jo- woorden: 'Met Orf, de laatste levende viaal en correct voordoet. Hij mishandelt god. U heeft tien seconden om mij te zijn vrouw en zoontje, en schroomt zelfs boeien'). Het is juist dat aanstekelijk-pu- niet om de inwonende grootvader te slaan berale, dat hard-humoristische, dat onte- en te vernederen. vreden-geergerde aan het proza van Men- Het imposante aan dit boek is dat Plat- nes dat hij gemeen heeft met de vertellin- teau dit alles zo quasi-onaangedaan, zo gen van Holden Caulfield en de vele Her- ingehouden, zo onnadrukkelijk beschrijft. man Brusselmans-hetende personages in Het sadistische optreden van de vader is het werk van de genoemde twee schrij- des te gruwelijker, omdat zijn zoontje het vers. allemaal zo normaal blijkt te vinden. De De klasse van het flipperkast-proza van jongen is constant op zijn hoede voor de Tox werd goddank onderkend door de ju- onberekenbare, onredelijke uitvallen van ry van de A s L K -prijs voor het Literaire de man. En toch houdt hij desondanks Debuut 1995. Daardoor kreeg Soap, de huiveringwekkend veel van die huistiran. tweede roman van Mennes, in ieder geval Een Blimp van waardering die de labiele aanzienlijk meer aandacht dan zijn de- wreedaard of en toe laat blijken is hem buut. Dit boek vol seriemoordenaars, ge- oneindig meer waard dan de vanzelfspre- bruikers, snelle woordspelingen en onver- kende warmte van zijn goede grootvader. dund cynisme is zo mogelijk nog eigen- Ronduit prachtig. tijdser (om dat walgelijke woord maar Ten slotte wil ik Paul Mennes (geboren eens te gebruiken) dan Tox. Alleen die 1967) niet ongenoemd laten. Als de bende dialogen al! Vooruit, een fors citaat, om van jonge sla werkelijk iets had willen een idee te geven: voorstellen, hadden ze zo verstandig moeten zijn om een verhaal van Mennes `En Gala, lukt het een beetje?' op te nemen. In zijn recensie voor Het Pa- Tukt wat een beetje?' rool aarzelde Ronald Giphart, toch een `Met die seksgod van plastische kunsten?' van de smaakmakende jonge auteurs in `Loser.' Nederland, niet om Mennes' debuutro- `Echt?' man Tox te plaatsen 'in de beste traditie Tep. Gisteren stonden we lekker zwoel te van boeken als Bright Lights, Big City van schuifelen en in de borstzak van z'n hemd Jay McInerney, Less Than Zero van Bret ging een flesje amyl open.' Easton Ellis, Money van Martin Amis en `Poppers? No way, Jose!' Gimmick! van Joost Zwagerman'. Giphart Way! Heel de Caravaggio stonk uren noemt Tox niet ten onrechte een Vlaamse naar de zweetsokken. Het leek wel of pendant van het Bratpack-gevoel: `mooie twaalf rugbyploegen er een week in had- sterke rijke kindervolwassenen die voort- den gelogeerd. Maar ik heb al een nieu- dobberen in blasee verveling en cynische we. , levensmoeheid'. `Vertel!' Giphart had ook J.D. Salingers The `Hij is m00000i. Hij lijkt op David Bo- Catcher in the Rye en het complete oeuvre wie.' van Herman Brusselmans als inspiratie- `David Bowie is oud.' bronnen kunnen noemen voor de weder- `Hij lijkt op David Bowie op de hoes van waardigheden van de ultracynische, zes- Station to Station.' tienjarige, aan cocaine verslaafde Orf, die `Ik zal eens bij m'n vader in de kast kijken. 72 HET VORIGE JAAR

Die heeft de cd gekocht, geloof ik.' beschrijvingen die van de bladzijden of Kijk: dat leeft, dat bruist, dat is alles be- spatten, en personages die niet al een dag halve zielloos maakwerk en omgekeerde na lezing vergeten zijn. Geen bleke ar- verhaalanalyse! Datzelfde geldt voor de moe, maar het voile leven! andere auteurs die ik bier naar voren heb Wat zeuren die Vlamingen nu toch ei- gehaald. In al hun ongelijksoortigheid la- genlijk over bevoogding en achtergesteld- ten Gruwez, Richelieu van Londersele, heid? Als ik het bier gepresenteerde vijftal Plouvier, Platteau en Mennes eigenlijk nieuwe prozaisten zo eens bekijk, zouden zien wat er mis is aan veel ander proza. Zij wij Nederlanders in feite degenen moeten brengen verhalen die noodzakelijkerwijs zijn die jaloezie en afgunst voelen! verteld moeten worden, met dialogen en AGENDA 1996 73

1.6 Agenda 1996

Februari vraagt de 6iste Boekenweek aandacht 5 Gouden Uil voor de literatuur van Latijns-Amerika en Bekendmaking van de vijf genomineer- het Caribisch gebied. Van Carolijn Visser den per categorie. verschijnt een Boekenweek-essay, Het 8 Vers voor de Pers in Vlaanderen goud van Bonanza. Verder verschijnt kort Uitgevers presenteren hun voorjaars- voor de Boekenweek het speciale magazi- programma aan vertegenwoordigers van ne Eeuwig El Dorado. Organisatie: c PNB. de media in de Holiday Inn te Antwerpen. 16 Uitreiking van de Gouden Uil. Organisatie: vBvs . Categorieen fictie, non-fictie en kinder- 8 Het geschreven leven boeken, rechtstreeks op BRTN 2. Bekendmaking van de vijf nominaties 17-19 London International Book Fair voor de Prijs voor het geschreven leven. 22-27 Salon du Livre 21 Libris Literatuur Prijs 27 Libris Literatuur Prijs Bekendmaking van de eerste selectie van Bekendmaking van de zes nominaties I8 a 3o titels voor de Libris Literatuur voor de Libris Literatuur Prijs. Prijs. Organisatie: Stichting Libris 28-31 Leipziger Messe Literatuur Prijs. 28 Bekendmaking van de Vlaamse Jeugd- April boekenprijzen Boekenkeuw, Boekenwelp . Bekendmaking van de Best Verzorgde en Boekenpauw. . Boeken 1995. I1-14 Kinderboekenbeurs Bologna Maart De 33ste editie van de Fiera del Libro . Bekendmaking van de nominaties per Ragazzi. voor de VSB Poizieprijs. 23-28 Internationale Boekenbeurs van 7 Libris Woutertje Pieterse Prijs Brussel Uitreiking van de prijs aan de schrijver en/of illustrator van het beste kinder- of Mei jeugdboek van 1995 in De Rode Hoed te . Uitreiking van de P.C. Hooftprijs. Amsterdam. Organisatie: Stichting Wou- . Het geschreven leven tertje Pieterse Prijs. De Vereniging ter Bevordering van het 6-2o Vlaamse jeugdboekenweek Vlaamse Boekwezen (vB v B) organiseert De 25ste editie, met als actieboek: An- deze actie rond non-fictieboeken voor de nick Schreuder en An Candaele, De kip of vijfde keen Aan de actie is een gelijknami- het ei (Standaard). Organisatie: Centrum ge non-fictieprijs gekoppeld waarvan de voor Jeugdliteratuur. winnaar midden in mei bekend wordt ge- 8-ii Tokyo International Book Fair maakt. I2 Boekenbal 8 Uitreiking Libris Literatuur Pres. De feestelijke opening van de Boeken- De uitreiking vindt dit jaar plaats in Park week vindt plaats in de Stadsschouwburg Plaza te Amsterdam. De NP s verzorgt te Amsterdam. een extra tv-uitzending van een uur. 13-23 Boekenweek I5-20 Warschau International Book Fair Het Boekenweekgeschenk, getiteld 21 Nationale Voorleesdag Palmwijn, is van de hand van Adriaan van Voor de derde maal in Muziekcentrum Dis. Onder het motto Eeuwig El Dorado Vredenburg te Utrecht de finale om het

7 4 HET VORIGE JAAR voorleeskampioenschap van Nederland. 4 Tentoonstelling Best Verzorgde Boeken Met twaalf kandidaten uit de groepen 7 1995 in het Stedelijk Museum Amster- en 8 van het basisonderwijs, overgebleven dam. uit school-, lokale en provinciale voor- 5 Vers voor de Pers in Vlaanderen ronden. Organisatie: Stichting Lezen, Uitgevers presenteren hun najaarspro- i.s.m. CPNB en NBLC. gramma aan vertegenwoordigers van de 4 Eind mei: bekendmaking van de nomi- media in de Holiday Inn te Antwerpen. naties voor de Bruna Gouden Strop. Organisatie: v B v B. Organisatie: Stichting De Gouden Strop, 9 Vers voor de Pers in Nederland Postbus 69, 1390 AB Abcoude. Uitgevers presenteren hun najaarspro- gramma aan vertegenwoordigers van de Juni media in de RAI te Amsterdam. Organisa- . Maand van bet Spannende Boek tie: CPNB. 4 Bekendmaking van de winnaars van de 9 Bekendmaking van de ioo Best Ver- Griffels en Penselen. kochte Boeken van 1994/95. 4 Uitreiking VSB Poizieprijs. 28-29 Het Andere Boek. Publieksbeurs in II Nederlandse Kindedury de Antwerpse Stadsfeestzaal en het Kol- Bekendmaking van de Brie bekroningen veniershof. van de Nederlandse Kinderjury in een tv- 29 Uitreiking van de Griffels en Pense- uitzending van de NP s . len. Organisatie: cPNB. 14-22 Poetry International Voor de 2 7ste maal Poetry International, Oktober in De Doelen te Rotterdam. Organisatie: 4 Uitreiking van de AKO Literatuur Poetry International. Prijs. 15-17 American Booksellers Association 2-12 Kinderboekenweek Convention and Trade Exhibit De Kinderboekenweek heeft dit jaar als Jaarlijke internationale boekenbeurs in thema sprookjes, sagen, mythen en legen- de Verenigde Staten, te Chicago. Organi- den. satie: American Booksellers Association 2-7 Frankfurter Buchmesse (ABA). De 48ste editie heeft als Schwerpunkt 20 Uitreiking Bruna Gouden Strop. Ierland. 27-7 november Boekenbeurs voor Augustus Vlaanderen 24-25 De Amsterdamsche Boekenmarkt Dit jaar de 6oste editie van de enige pu- Jaarlijkse boekenmarkt als onderdeel van blieksbeurs van de Lage Landen, in het de Uitmarkt. Antwerpse Bouwcentrum. Organisatie: VBVB. September 4 Bekendmaking van de nominaties voor November de AKO Literatuur Prtjs. 4 Uitreiking Publieksprijs voor het Ne- 4 Uitreiking van de Debutantenprijs. derlandse Boek. Organisatie: cPNB. Organisatie: Stichting Perspectief Dordrecht, Steegoversloot 87, 3311 PN December Dordrecht. 4 Uitreiking van de Jan Campertprtjzen. NAGELATEN BEELDEN

2.1 Nagelaten beelden

Dimitry Pas Henri-Floris Jespers

Jaen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, was Paul van Ostaijen achttien. Maurice Gil- hams beschrifft de jonge Van Ostaijen – die in 1916 debuteerde met Music-Hall – als volgt: "s Avonds, op de De Keyserlei, ontmoette ik Orpheus in Biedermeier kostuum. Hij werd aangegaapt om zijn onmodische das, om zijn roodfluwelen vest en zijn vreemde zwarte kle- ding. Somtijds droeghij een parelgrijze mac- farlane, en als de wind in de schouderpanden speelde, kreeg hij als het ware vleugelen gelijk een keizerlijke adelaar.' 7 6 1896 PAUL VAN 0 S TAIJEN 1996

iri mEriouAri HERD All widiot R EEC If

OLOBUIS 80E1E0 BtoEmen VI woricieh ltknakt tinftsek skaa h kti. tiaztveld III tvotach gt bt. o ke A leholot kitekken. kiholepth Stan de 5 fraat- 1.4 Spheicieh 0.i.mcn open VI va %len het ickot eft, va, nen

toper% kmaicrch 011lb-644 %LE tu.attn huh verrniatlem tiataEhoholraverf 4 en tivape 14 k ti Stoptek thopc tOffliti 84.1 t ktfi..4 I ittA:d veu,d1- 1)09 Veil be serek wakkelehcie km's) kept cle t (*Al Cm. onblits bate L1(fIT NAGELATEN BEELDEN 77

2

Paul van Ostaijen, Verzamelde gedicbten, Bert Bakker, 1996

Van Ostaijen was een vurig activist. Hij be- Over de ritmische typografie van Bezette toogde tegen de franskiljonse kardinaal Mer- stad zegt Van Ostaijen: `Bezette stad is niet cier, wat hem in 1918 bijna op een gevange- enkel poezie, het is ook een boek. Een boek nisstraf kwam to staan. In 192o schrifft hij staat in verhouding tot de poezie als de ge- een in memoriam nadat de student Herman schreven partituur tot de instrumentale uit- van Reeck tijdens een verboden Guldenspo- voering. Poezie is enkel het gesproken renviering in Antwerpen werd neergeschoten. woord.' 78 1896 PAUL VAN 0 STAIJEN 1996

TA“ 444,, r..... 4., ,...... ___=

Lli. 1,441.4.4. tc.i....e..„...1.—

4. 0 4tt fur.

Door Van Ostaijen overgeschreven gedicht van Apollinaire met opdracht voor Emmeke, gedateerd op 3 januari 1922. Het originele gedicht is in klassieke typografie.

Que lentement passent les heures Comme passe un enterrement Tu pleureras l'heure oil to pleures Qui passera trop vitement Comme passent toutes les heures

(Uit: Alcools, Editions de la nouvelle revue franfaise, 192o. Zie ook Borgers, pagina 6o9.) NAGELATEN BEELDEN 79

Schilderij van Heinrich Campendonck

Wielopee' — opgedragen aan Burssens — was volgens Van Ostaijen het voorbeeld bij uitstek van wat hij de `zuivere lyriek' of poisie pure' noemde. Of zoals hij het in een brief aan Du Perron omschriffi: 'de oneindige moeheid wordt in "Melopee" niet uitgesproken, niet geavoueerd; zij klinkt er alleen in.' 80 1896 PAUL VAN 0 STAIJEN 1996

Voorheen ongepubliceerde foto van Emmeke, de vriendin van Paul van Ostaijen. `Knijp nu je ogen dicht, min luie luipaard, en strek je heupen naar je lust. Ach du... du.' NAGELATEN BEELDEN 8i

2

7 .i....:.::::711.:::.::,.:,0.:::::..

`Want de dichter is, in tegenstelling tot de re- derijker, iemand die zeer moeilijk spreekt, en wanneer hij spreekt is het niet uit zijn volheid – in de ogenblikken van volmaakte volheid dicht hij niet – doch wel uit zijn verlangen naar deze volheid.' 82 1896 PAUL VAN 0 STAIJEN 1996

De inhuldiging van het standbeeld van beeld- zwart op wit te lezen, laat ons elkaar loven, houwer Wilfried Pas luidt het begin in van want het is nutteloos op andere lof te wachten. een jaar vol aandacht voor Van Ostaijen in De nederlandse ernst die krijgen wij nooit te Vlaanderen en Nederland. De schrijver zelf pakken. (Deze ernst die daaraan schuld is, zou het niet geloofd hebben: 'Du Perron en dat Brussel, deze lichtere stad, voor Neder- Burssens, indien het ons welkom is onze lof land verloren ging)' ET IN ARCADIA EGO 83

2.2 Et in Arcadia ego

Een gebruiksaanwijzing bij 'Polderlandse arkadia' en 'Onbeduidende polka' — Erik Spinoy

In het tijdschrift Vlaamsche Arbeid ver- Polderlandse arkadia' en 'Onbeduiden- schijnen in 1927 twee gedichten van Van de polka' behoren niet tot Van Ostaijens Ostaijen: Polderlandse arkadia' en 'On- geheide klassiekers. Het zijn niet de ge- beduidende polka'. Wanneer deze ge- dichten die onveranderlijk in school- en dichten zijn ontstaan, is niet bekend. Van andere bloemlezingen opduiken, en ook Ostaijen mag dan wel als stelregel hebben in de kritiek en de literatuurstudie is de gehad dat een gedicht ten minste 'een jaar belangstelling voor deze gedichten tot kelder' [I v : 3 39] moet hebben, hij staat er dusver niet bepaald overweldigend ge- ook om bekend dat hij (vooral in zijn late- weest. Dat is tegelijk niet en wel vreemd. re jaren) zijn eigen, vaak apodictische Niet, omdat Polderlandse arkadia' en voorschriften zonder al to veel moeite `Onbeduidende polka' tot Van Ostaijens met de voeten trad. Toch zijn er voor de meer 'weerbarstige' werk behoren. Wel, doorgewinterde Van Ostaijen-lezer be- omdat ze net als heel wat bekendere ge- halve de publikatiedatum nog wel meer dichten als 'Facture baroque' en 'Jong aanwijzingen dat deze gedichten tot de la- landschap' gedichten zijn die op een vrij tere produktie behoren, zoals bij voor- herkenbare en directe manier verwijzen beeld verwantschap met andere late ge- naar de filosofisch-existentiele visie van dichten naar de motieven en de technie- de late Van Ostaijen en naar zijn opvattin- ken, de levensvisie of de intertekstuele re- gen over de fundamentele motivatie van ferenties. de kunst en inzonderheid van de poezie.

Polderlandse arkadia

Over het bij plekken zongeplengde dak hangt de beuk zijn loof van dieper rood Raamkozijnen glimmen groen en vatten terracotta bloemepotten daarin geranien groeien van het esmeralden blad met Joffe kring naar meekraplakken bloemen Op de dijkweide weidt zijn zwijnen een zwijneweider wijl hij op een schelp gebrande aarde okarino speelt De klanken wuiven licht zo wuiven ook de beukeblaren alsof zij in hun wuiven roerloos waren

Wie met een luit in het hart door 't land gaat en in het water van zijn ogen stuwt het worden van een tang perst hij niet op zijn lippen uw-Amarillis-schone naam 84 1896 PAUL VAN OSTAIJEN 1996

Onbeduidende polka

Een Arlequin in watergroen versleten roze draagt Colombine de hof is groot de bomen hoog het roodste rood van de shorn op 't diepste groen van dennen wij stappen kleine stappen – hoe is de kiezel scherp aan uw satijnen schoen – het pak van Arlequin in watergroen opdat het passe bij 't versleten roze van uw rok en als de schaduw zij van uw assen haar wanneer de zon diarin kleine Colombine mijn stappen zijn nog kleiner nog kleiner dan iii

Om beide beweringen to staven, zullen nieken als de inversie, het enjambement we 'Polderlandse arkadia' en 'Onbedui- en de ellips. Voorts hier geen speelse rit- dende polka' aan een nader onderzoek miek, maar lange, traag voortdeinende moeten onderwerpen. eenheden in Tolderlandse arkadia', en korte, elkaar snel, ja bijna staccato opvol- Weerbarstig gende eenheden in `Onbeduidende polka' Beide gedichten hebben niet wat een aan- – de polka is immers een vlugge dans. De tal andere late Van Ostaijen-gedichten algemene tonaliteit van eerstgenoemd ge- erg populair maakt: de geringe lengte, de dicht wordt, in overeenstemming met het (ogenschijnlijk) lichtvoetige speelsheid, trage, bijna logge ritme, `zwaar' gemaakt de liefde voor het gewone woord, de een- door de overvloedige assonanties en al- voudige, soms haast minimalistische mu-. literaties. 'Onbeduidende polka', dan zikaliteit, de motieven uit folklore en mo- wee; vertoont in overeenstemming met derniteit, de humor en/of de zwaar aange- de ritmische organisatie en de sterke nei- zette ironie. In plaats daarvan valt in deze ging tot ellips en enjambement een fone- gedichten de nadrukkelijke aanwezigheid tisch palet waarin consonantie en (soms op van door hun archaische, exotische scherpe) dissonantie onvoorspelbaar va- en/of nadrukkelijk lunstzinnige' karakter rieren. Opmerkelijk is ten slotte het decor ongewone en precieuze woorden, woord- van beide gedichten, waarin ditmaal wei- vormen en uitdrukkingen (`zongepleng- nig of geen volkse of moderne motieven de', goof, `bloemepotten', `geranien% 'es- voorkomen. De verwijzingen zijn ditmaal meralden', `okarino', 'beukebliren', 'op- in hoofdzaak naar oude stoffen uit de dat het passe ... en als de schaduw zij', 'as- kunstgeschiedenis. Naar de antieke tijd, sen'). De syntaxis is – met name in 'Pot- in het geval van 'Polderlandse arkadia': derlandse arkadia' – soms ingewikkeld en Arcadia is een streek in de Peloponnesos, gewrongen. In beide gedichten opereert die in de literatuur als een idyllisch ge- Van Ostaijen met 'complicerende' tech- luksland werd voorgesteld, waar de men- ET IN ARCADIA EGO 85 sen een pastoraal, eenvoudig en ongerept zegbare' stamelende terughoudendheid. leven leidden. Vandaar: `zwijneweider', de De gedichten vertonen daarentegen een herderinnenaam Amarillis en in dezelfde duidelijke neiging tot manierisme. De Umkreis wellicht ook het primitieve in- daarbij horende 'kunstmatigheid' en strument dat de `okarino' is. Arlequin en `overdrijving' zijn in de Nederlandse let- Colombine uit 'Onbeduidende polka', teren nooit erg welkom geweest. dan weer, zijn de verfranste namen van Overigens zijn ook de onderwerpen van twee figuren uit de commedia dell'arte, de beide gedichten 'artificieer, wat er nog Italiaanse geImproviseerde blijspelvorm, eens extra toe bijdraagt dat ze niet beant- die in de late middeleeuwen en de renais- woorden aan het verwachtingspatroon sance haar hoogtepunt kende. van de meeste Nederlandstalige poeziele- Uit de typering van Polderlandse arka- zers. Die waren en zijn immers verhangen dia' en 'Onbeduidende polka' zal geble- aan de min of meer concrete en realisti- ken zijn dat het hier niet om probleem- sche beschrijving van scenes uit het All- loos toegankelijke gedichten gaat. Het tagsleben, van natuurtaferelen en/of cul- overvloedige, bedwelmende klankspel, de tuurobjecten, waaraan vervolgens of tus- moeilijke syntaxis en de ongebruikelijke sendoor enige veralgemenende reflectie woordkeuze in Polderlandse arkadia' ma- worth toegevoegd – en dat is iets wat in ken een herhaalde lectuur noodzakelijk `Polderlandse arkadia' en 'Onbeduidende voor zelfs maar duidelijk worth welke polka' allerminst wordt geleverd. In plaats voorstellingen en scenes dit gedicht op- daarvan krijgt de lezer zo op het eerste roept. En het `gehakt stro'-karakter van gezicht hoogst irreele Treiumereien op de ritmisch-fonetische organisatie, de overgeleverde en overbekende themata syntaxis en de versschikking zorgt ervoor en motieven uit de kunstgeschiedenis ge- dat 'Onbeduidende polka' bij een eerste serveerd. In andere, niet minder 'onre- lezing lijkt uiteen te vallen in moeilijk alistische' en kunstmatige Van Ostaijen- weer samen te rapen di sjecta membra. gedichten kan de lezer dan nog ten minste Door het gebrek aan `openheid' dat gecharmeerd raken van de folkloristische hiervan het gevolg is, zullen beide gedich- en/of modernistische elementen. Maar ten allicht veel niet-geoefende poeziele- ook dat plezier wordt hem hier door Van zers afschrikken. Maar ook meer gerouti- Ostaijen ontzegd: wat moet je als laat neerde poezielezers zullen hun ideeen twintigste-eeuwse lezer immers aan met over wat poezie behoort te zijn, niet in de verwijzingen naar een of ander onwezen- voorliggende gedichten gerealiseerd zien lijk Arcadia, hoe 'polderlands' ook, of – hetgeen worth gesuggereerd door de naar belegen en al even irreele toneel- geringe aandacht voor deze gedichten in personages? de kritiek. Polderlandse arkadia' en 'On- Men zou zich zelfs kunnen afvragen of beduidende polka' beantwoorden immers Van Ostaijen zelf wel tevreden kan zijn niet aan het klassieke poetische ideaal van geweest over 'Polderlandse arkadia' en helderheid en transparantie naar vorm en `Onbeduidende polka'. Zijn creatieve gedachte. En ze stemmen – in tegenstel- praktijk is hier immers in tegenspraak met ling tot andere late gedichten van Van de voorschriften die hij zelf formuleerde Ostaijen – al evenmin overeen met `mo- in de beroemde `Gebruiksaanwijzing der dernere' poetica's, zoals die welke de na- lyriek' en andere belangrijke theoretische druk legt op de spontane lyrische eruptie opstellen. Zo zijn de voorliggende ge- of de poetica van de verstilling, het 'wit', dichten allerminst volmaakte voorbeel- de eenvoud en de uit respect voor het 'on- den van een spontane `zuiver formeel- 8 6 1896 PAUL VAN OSTAIJEN 1996

thematiese ontwikkeling' [I v :2 8 i] van der onderzoek van de hoger besproken een premissezin. 1 Daarvoor zijn hun intertekstuele allusies. kunstmatigheid en verstandelijke inslag Dit onderzoek voert ons in de eerste veel te groot. Toch hoeft dat geenszins te plaats naar de achttiende eeuw. Scenes betekenen dat Van Ostaijen deze gedich- met figuren in een arcadisch, pastoraal- ten daarom maar meteen afwees. Zoals idyllisch landschap en de personages van gezegd is de late Van Ostaijen zeker geen de commedia dell'arte hebben immers strikt dogmaticus en schept hij er zelfs ge- met elkaar gemeen dat ze bijzonder popu- noegen in om allerlei normen en voor- lair waren in de achttiende eeuw, de pe- schriften te overtreden, of die nu van node in de kunstgeschiedenis waarin die hemzelf of van anderen afkomstig zijn, als uitloper van de barok die onder de naam wilde hij telkens laten zien dat het `ook `rococo' bekend staat, hoogtij vierde. Het anders kan'. Een gedicht, zo moet hij al was de tijd van schilders als Fragonard, kort na het schrijven van de `Gebruiks- Boucher en – vooral – Watteau, de schil- aanwijzing' hebben beseft, kan best nog der van het beroemde L'Embarquement wat anders zijn dan de associatieve uit- pour Cytbere, dat de vlucht uit de onple- werking van een aanvangsregel. zierige werkelijkheid naar een sprookjes- Dat Van Ostaijen Tolderlandse arkadia' land van eeuwige jeugd in een paradijse- en `Onbeduidende polka' zijn goedkeu- lijke natuur – een Arcadia – tot onder- ring niet onthield, worth natuurlijk ook werp heeft, maar ook van een Arlequin et nadrukkelijk gesuggereerd door het feit Colombine. Watteaus schilderijen vallen dat hij beide gedichten zelf voor publika- op door hun – ook in andere kunstuitin- tie heeft bestemd. Het lijkt dan ook waar- gen van de rococo populaire – tere pastel- schijnlijk dat Tolderlandse arkadia' en achtige tinten, wat doet denken aan het `Onbeduidende polka' gemaakt zijn vol- `watergroen' en 'versleten roze' uit 'On- gens een gebruiksaanwijzing die gedeelte- beduidende polka'. Van Ostaijen moet het lijk een andere is dan de geexpliciteerde werk van Watteau vrij goed hebben ge- `Gebruiksaanwijzing der lyriek'. Gedeel- kend, getuige enkele verwijzingen naar telijk, want andere bekende aspecten van Watteau in de vroege opstellen waar we Van Ostaijens poetica worden bier wel straks nader op zullen ingaan. gerealiseerd. Zo wordt de klassieke verge- De achttiende eeuw is ook de tijd waar- lijking in beide gedichten slechts spaar- in, onder meer in de beroemde porselein- zaam gebruikt, wat ertoe moet bijdragen fabrieken van Meissen en Sevres, op grote dat alle onderdelen van het gedicht `orga- schaal beeldjes van idyllische en galante nisch' in een `vlakte' [Iv:28o] liggen en figuurtjes werden vervaardigd – herders, niet uiteenvallen in 'het vergelekene' en nimfen, maar ook vaak personages uit de `het vergelijkende', in beschrijving en ver- commedia dell'arte. Het woord 'porse- standelijke reflectie. lein' komt in 'onze' gedichten niet voor, maar wel de woorden 'terracotta' en `ge- Van Ostaijen en de rococo brande aarde' – naar de letterlijke beteke- Een antwoord op de vraag waar we naar nis synoniemen van 'porselein', dat im- die andere gebruiksaanwijzing op zoek mers ontstaat door porseleinaarde te bak- moeten gaan, laat zich afleiden uit een na- ken. Dat Van Ostaijen zelf de personages van

Borgers heeft hier al eerder op gewezen. Cf. Paul de commedia dell'arte in de eerste plaats van Ostaijen. Een documentatie, Den Haag, Bert Bakker met de rococo associeerde, wordt niet al- 1 971, pp. 822-823. leen gesuggereerd door het feit dat hij ze ET IN ARCADIA EGO 87 bij hun Franse namen noemt. In de gro- gedicht met de voor zich sprekende titel teske 'De generaal' legt hij het verband `De triestigheid 's morgens' [II:132-134] nog veel explicieter. De generaal van de (Bezette stall) schetst Van Ostaijen een ver- titel en de ik-figuur bevinden zich daar in gelijkbare omgeving – de laatste stuip- de vroege uurtjes in een nachtlokaal: trekkingen van het nachtleven, het ont- `Grijze morgen vervaagt bonte klederen nuchterende aanbreken van een ijzig-hel- van danseressen. Een danser nog in een dere ochtend – en daarin een Colombine- Pierrotkostuum danst bedronken weg in figuur die een combinatie is van tere ele- de grijze morgen. Fletse rococo van onze gantie (`witheid tul', 'broos') en ontluiste- eeuw. [...] De nachtploeg kijkt de weg- ring, gebrek aan levenskracht en verval dansende Pierrot na. Ons zinbeeld. Dan- (`bleekheid', `vunse vod', `verdrekte Ko- send, lalt hij een lied dat grijs klinkt en lombinekostuum'). De laatste scene in de mistig: een en toch gebroken is.' [III:208] kroeg is van een huiveringwekkende kilte De Pierrot-figuur, die de verteller linea en eenzaamheid: `Kou in KolombineKos- recta met de rococo in verband brengt, tuum doorsnijdt Kroeg / Kognak ik vries 2 wordt geassocieerd met adjectieven als al de mannen zijn weg / de kamer / zal vol `flets' en `grijs'. Daarmee kan naar ken- kOU zijn' merken van de rococo worden verwezen, `Polderlandse arkadia' en 'Onbeduiden- met name naar de voorkeur van de rococo de polka' bevatten dus onmiskenbare allu- voor zachte tinten en voor de grisaille- sies op de rococo – de kunst van de techniek. Tegelijk versterkt deze typering rocaille, de overvloedig aanwezige asym- het melancholisch ontluisterende van de metrische schelpvormen. Allicht niet toe- beschrijving van de Pierrot-figuur: de vallig speelt de `zwijneweider' uit eerstge- danser beweegt zich in een verlopen mi- noemd gedicht 'op een schelp'. Zoals lieu van hoeren, misdadigers en nachtbra- `Facture baroque', een ander laat gedicht, kende mislukkelingen; zelf is hij dronken naar de `factuur' inderdaad onmiskenbaar en hij lalt een lied dat `een en toch gebro- barokke kenmerken vertoont, zo hebben ken is' – ontluisterend onder meer omdat de gedichten die we hier onderzoeken ze- de dronkenschap hem berooft van zijn ker het een en ander van de rococo, het- normale gracieuze lichaamsbeheersing en geen allicht hun naar onze hedendaagse omdat zijn gelal in schril contrast staat kunstsmaak afwijkende karakter kan hel- met het weemoedige zwijgen dat karakte- pen verklaren. Van de rococo hebben ze ristiek is voor de (trouwens vaak in mime- onder meer het artificiele en het manie- vertoningen opgevoerde) Pierrot-figuur; ristische karakter, de grillige, slingerende en hij is bovendien ook 'flets' en `grijs' – beweeglijkheid en lieflijke speelsheid weinig levenskrachtig, zonder kleur of (naar atmosfeer en naar formele uitwer- energie. Deze figuur wordt veelbeteke- king), de min of meer overdadige versie- nend genoeg als 'Ons zinbeeld' omschre- ring, de voorkeur voor het verfijnde, pre- ven – als een allegorische figuur, waarvan cieuze en elegante. Dit maakt hen inder- de `diepere betekenis' misschien ook voor daad tot gedichten die geschreven zijn de lectuur van onze gedichten en allicht volgens een andere `gebruiksaanwijzing' in het bijzonder voor 'Onbeduidende pol- dan die Welke doorgaans aan Van Ostaijen ka' revelerend kan zijn. wordt toegeschreven – en dan die van de Overigens is er nog een andere passage meeste poezielezers. in Van Ostaijens werk waar een comme- dia dell'arte-figuur optreedt – en ook daar Van Ostaijen en Verlaine in een ontluisterende samenhang. In het Dat Van Ostaijen vertrouwd was met de 8 8 1896 PAUL VAN OSTAIJEN 1996

poezie van de Franse symbolist Verlaine heeft Borgers erop gewezen dat de slotre- is bekend. Al in een van zijn vroegste op- gels van 'Spleen pour rire' uit de Nagela- stellen brengt hij Verlaine ter sprake. ten gedichten alluderen op het eerder ge- Dat Van Ostaijen al zeer vroeg Verlaine noemde 'Gaspard Hauser chante' uit Sa- moet hebben gelezen, wordt ook gesug- gesse.5 Overigens is het 'spleen' natuurlijk gereerd door het getuigenis van Robert een van Verlaines centrale themata. Mis- van Passen, een klasgenoot: 'We leerden schien moet 'Spleen pour rire' ook wel stilaan dichters kennen, waarvan de pro- gelezen worden met Verlaines gedicht fessor ons nooit sprak, we dweepten, `Spleen' (Romances sans paroles) in het ach- door Pol, met Rilke en Verlaine.' 2 En terhoofd, maar echt dwingend is dit ver- Jos. Leonard memoreert dat een van de band zeker niet. stukken op het voordrachtrepertoire van Voor het overige is aan de relatie Van de jonge Van Ostaijen Verlaines gedicht Ostaijen-Verlaine weinig aandacht be- `Gaspard Hauser chante' was. 3 Borgers steed. Ook Paul Hadermann gaat er in wijst er voorts op dat Verlaine een van de Het vuur in de verte nauwelijks op in, en auteurs was die in de kringen van De dat is ook niet zo vreemd, aangezien Ha- Boomgaard – het tijdschrift dat een zeer dermann vooral op zoek gaat naar invloe- belangrijke rol heeft gespeeld in Van den van theoretische geschriften op Van Ostaijens `literaire vorming' – werden Ostaijen, terwijl Verlaine allerminst een gepropageerd.4 dichter was die uitgebreid heeft getheore- Verlaine blijkt in 'Over dynamiek', het tiseerd. hoger vernoemde opstel, echter te funge- Als ik Verlaine hier ter sprake breng, dan ren als voorbeeld van een `staties' en der- natuurlijk omdat ik een verband vermoed halve `niet-modern' dichter. Dat is niet tussen Tolderlandse arkadia' en `Onbe- bedoeld als kritiek: Verlaine was immers duidende polka' en werk van Verlaine. een 'kind van zijn (niet-moderne) tijd'. Eerder heb ik gewezen op de populariteit Tegelijk houdt het natuurlijk wel een van het arcadisch-pastorale en van de impliciete distantiering tegenover Verlai- commedia dell'arte in de rococo. Welnu, nes poezie in. Het kan dan ook niet be- in de bundel Fetes galantes (1869) bedient vreemden dat Verlaine vervolgens lange Verlaine zich op zijn beurt uitgebreid van tijd niet meer vermeld wordt in de opstel- motieven uit de – in het Frankrijk van die len. Maar als Van Ostaijen, in `Le renou- jaren erg modieuze – rococo. Alleen al de veau lyrique en Belgique' (1925), opnieuw titel verwijst naar de rococo: de 'fête ga- over Verlaine komt te spreken, blijkt die lante' is de naam van het genre in de nu plots weer een lichtend voorbeeld te schilderkunst dat door Watteau, de 'mai- zijn geworden. In een uitweiding over het tre des fetes galantes' in het leven was ge- `lyrisme a theme, sans sujet', zijn `defini- roepen en waarin verbeelding en werke- tieve' poetische ideaal, schrijft hij: 'Nous lijkheid in de voorstelling van elegante en ne sommes pas loin de l'axiome de Verlai- plezierige taferelen harmonieus met el- ne: "De la musique avant toute chose."' kaar versmolten. Ook in Verlaines Fetes [Iv:289] Het citaat is de eerste regel van galantes treden herders en nimfen op Verlaines programmatische gedicht 'Art naast Colombines, Arlequins en Pierrots. poetique' uit jadis et Naguere. Voorts Verlaines gedichten bevatten voorts een aantal woorden, uitdrukkingen en beel- 2 Robert van Passen, `Zo was Paul van Ostaijen'. In: den die in 'Polderlandse arkadia' en 'On- Bzzlktin, jg. 7 (mei 1979), 66. 3 J. Leonard, `xx'. In: Bzzlletin, jg. 7 (mei 1979), 66. 4 Zie Borgers, o.c., p. 53. 5 Zie hierover ook Borgers, o.c., p. 732. ET IN ARCADIA EGO 89 beduidende polka' lijken te echoen: `Jou- galantes vat deze gedichten in de eerste ant du luth' (83), `Colombine reve, sur- plaats op als gelukzalige dromerijen van prise / De sentir un coeur dans la brise / artificiele paradijzen, waarvoor de acht- Et d'entendre en son coeur des voix' (84), tiende-eeuwse setting – `evidemment `Chaque coquillage incruste...' (87), `terre etranger a toute realite' 7 – bij uitstek ge- cuite' (9 0, `les ramures chanteuses' (90, schikt is. Bij nadere beschouwing is het lupes' (94), `les pins' (96). Talrijke scenes verschil tussen beide lezingen echter niet spelen zich of in tuinen, onder schaduw- zo groot. Verlaine suggereert in Fetes ga- rijke bomen, zoals dat ook in Polderland- lantes immers dat de overgave aan de se arkadia' en `Onbeduidende polka' het droom een vlucht is, een regressie uit het geval is. Belangrijker en overtuigender leven. Het passief en ongereserveerd op- echter zijn de overeenkomsten naar stijl, gaan in de droom leidt in extremis tot de intentie en existentiele visie. Met de Fetes totale ontwerkelijking en levenloosheid – galantes delen Van Ostaijens gedichten tot de dood. een voorkeur voor precieuze, welluidende Hier komt de ambivalentie aan het licht woorden, een geprononceerd ritme, een van het 'spleen', het symbolistische para- speelse, gemaniereerde omgang met de dijsverlangen. Het is een verlangen dat taal, een lichte, enigszins ironische toon, ontstaat uit een diepe onvrede met het le- de directe evocatie van zintuiglijke ge- ven en daarom aanleiding geeft tot de waarwordingen. En bij Van Ostaijen net drang om zich uit het leven terug te trek- als bij Verlaine rusten de ogenschijnlijke ken, in een of ander `paradis artificiel'. In lichtheid en luchtigheid op een wel erg zijn meest radicale vorm ontpopt het ' sombere ondergrond. In 'Clair de lune' spleen' zich echter als een doodsverlan- noemt Verlaine de luit spelende comme- gen. Het besef van die extreme en onher- dia dell'arte-figuren Tristes sous leurs roepelijke consequentie roept dan weer deguisements fantasques' (83), en dat zou gevoelens van doodsangst op – de hierbo- een goede omschrijving kunnen zijn van ven beschreven angst voor de ontbinding de indruk die de Fetes galantes en veel van en het zelfverlies die al het geschapene Van Ostaijens late poezie op de opmerk- moet ondergaan. De dialectiek van het zame lezer maken. `spleen' resulteert dan ook altijd in een De schitterende sfeer van feestelijkheid leu de dupes' (86): het werkelijke leven is en sensualiteit die in de Fetes galantes onbevredigend en het 'ware' leven wordt wordt opgeroepen, staat onder de voort- elders vermoed, maar dat elders is irreeel durende bedreiging van de voortschrij- en kan bijgevolg enkel worden bereikt dende tijd en de onontkoombaarheid van door zelf `irreeer te worden – door de ontbinding en dood, wat aan al het ge- dood. feest en hoofse geflirt iets spookachtigs De verlokking van de paradijsdroom en irreeels geeft. De op het eerste wordt bij Verlaine nogal eens voorgesteld gezicht zo vrolijke dans is bij nailer toe- als de verleiding door een vrouw. Een van zien ook een `danse macabre', en de die vrouwenfiguren is Colombine, in de personages blijken onwerkelijke schim- commedia dell'arte het type van de men, `d'ombres illusoires, deja menacees schijnbaar onschuldige, in werkelijkheid de se dissoudre, bues et comme happees par l'absence, entrainees par une "fui- 6 Jacques Borel, 'Preface'. In: Paul Verlaine, Fetes ga- te"... vers un livide, un innommable ail- lantes. Romances sans paroles. Precede de Poimes leurs.'6 Een andere, op het eerste gezicht saturniens, Paris, Gallimard 1985, p. 18. daarmee tegenstrijdige lezing van de Fetes 7 J. Borel, o.c., p.18. 90 1896 PAUL VAN OSTAIJEN 1996

doortrapte en ongenaakbare verleidster: porselein van de rococo-beeldjes – broze `Tout ce monde va, / Rit, chante / Et dan- figuren tegen de overweldigende en vitale se devant / Une belle enfant / Mechante achtergrond van het natuurgebeuren: 'de // Dont les yeux pervers / Comme les hof is groot de bomen hoog / het roodste yeux verts / Des chattes / Gardent ses ap- rood van de ahorn / op 't diepste groen pas / Et disent: "A bas / Les pattes!" // – van dennen'. Dit contrast geeft aan een Eux ils vont toujours! – / Fatidique cours ogenschijnlijk onschuldige regel als 'hoe / Des astres, / Oh! dis-moi vers quels / is de kiezel scherp aan uw satijnen schoen' Mornes ou cruels / Desastres // L'im- plots een akelig en dreigend karakter. placable enfant, / Preste et relevant / Ses De natuur vomit in deze visie een soort jupes, / La rose au chapeau, / Conduit son van onveranderlijk en onverschillig troupeau / De dupes?' (94-95) schouwtoneel, waarop schimmige figuren korte tijd hun kunsten komen vertonen Van Ostaijens existentiele visie om dan voorgoed van de biihne te ver- Lezen we `Onbeduidende polka' met Ver- dwijnen. In dit opzicht doet dit gedicht laines Colombine-gedicht in het achter- sterk denken aan passages uit het 'Brue- hoofd, dan verschijnt Van Ostaijens ge- gel'-opstel, waarin Van Ostaijen aan de dicht in een heel nieuw licht. Het grond- Vlaamse schilder een levensvisie toe- thema van het gedicht is in dit perspectief schrijft die verdacht sterk op zijn eigen le- dan niet, zoals Borgers meent, 'de be- vensvisie lijkt. Zo schrijft Van Ostaijen deesdheid', maar de – net als bij Verlaine dat het schilderij Het luilekkerland de toe- – bij de late Van Ostaijen geregeld terug- schouwer de `zatgegeten boeren toont als kerende combinatie van spleen en vanitas. blote ballast op de aarde, op de draaiende In deze lectuur treden Arlequin en Co- schijf, die overigens in haar eeuwige rota- lombine op als onwerkelijke, met spoedi- tiebeweging deze belachelik-tijdelike bal- ge ontbinding bedreigde figuren. Ze zijn last, al schijnt hij nog zo zwaar, weldra zal half ontkleurd: hun kleuren zijn zachte hebben afgeschoven, zodat alleen nog pastelkleuren, verwaterd (`watergroen') of zelfheerlik haar eigen rotatie overblijft' verschoten (`versleten roze'); hun kleren [Iv: 343]. Mensen zijn onwezenlijke figu- zijn van zacht en kwetsbaar materiaal; het ranten, de natuur het onwrikbare funda- blond van Colombines haar wordt allicht ment. Over 'Triomf des floods': 'De men- niet toevallig aangeduid met het verstof- sen worden er [...] als werkelike natuur- felijkende adjectief `assen' – dat natuurlijk soort, slanke insekten, opgevat. Op de on- associaties oproept met `stof en as' en de verwoestbaarheid van het natuurlike to- daarbij horende vergankelijkheidsgedach- neel gaat hun noodlot voorbij. [...] De te. En beiden `stappen kleine stappen': ze verschijningen der mensen zijn slechts leggen een kort traject of dat letterlijk voorbijschuivende uitdrukkingswaarde nergens heen leidt, in het niets oplost – der natuur, die zelve rust is.' [Iv:346] zoals het gedicht met de laatste, `krim- De vanitas-gedachte, 'de bittere kennis pende' regels in het wit verdwijnt. Van van de leegheid van het menselike doen' Ostaijen roept zo de voorstelling op van [iv :341] die ook in vele andere late ge- een onafwendbare reis, een onherroepe- dichten als grondmotief meeklinkt,81ijkt lijk en onheilspellend afglijden `vers un dus centraal te staan in `Onbeduidende innommable ailleurs', zoals dat bij voor- 8 Zie in dit verband P. Hadermann, Tanitas en Lore- beeld ook in het beroemde `Melopee' ge- ley. Bij enkele barokke gedichten van Paul van beurt. Met dit alles zijn Arlequin en Co- Ostaijen'. In: Bzzlletin, jg. 7 (mei 1 979), 66, lombine onooglijke, nietige en – als het pp. 103-112. ET IN ARCADIA EGO 91

polka' – een titel die tegen de achtergrond je dat te Pampelune geboren tans te Ho- van de zoeven geschetste visie plots een noloeloe woont' [ii:2 14] gekoppeld betekenissurplus krijgt. Die titel zou dan wordt aan een allusie op Verlaines relaas immers niet alleen slaan op de (toon)aard van de levensmoee Kaspar Hauser. In van het gedicht: ook het leven van de `Onbeduidende polka' draagt het spleen mens zou met een `onbeduidende polka' de trekken van de mooie Colombine, die vergeleken kunnen worden – een vlugge haar aanbidders in het verderf stort. Maar dans die niet al te veel te betekenen heeft. nadrukkelijker aanwezig is hier de vani- Er was de late Van Ostaijen veel aan gele- tas-gedachte. Zoals Verlaine het hem gen om zijn lezers aan deze existentiele voordeed, zet Van Ostaijen in dit gedicht waarheid te herinneren, getuige daarvan elegant-sensuele rococo-motieven naar het Bruegel-opstel, of deze uitspraak over zijn hand om de vergankelijkheid van al (alweer) een toneelfiguur, in een brief aan het menselijke des te navranter voelbaar Du Perron van 7 januari 1928: Ten boek te kunnen maken. Zoals dat ook elders in geldt maar door het kleine stukje waar- Van Ostaijens werk gebeurt, worden de heid dat het reveleert. "Hamlet" is [een] fi-ele, bekoorlijke commedia dell'arte-fi- der grootste scheppingen omdat hier het guren ontluisterd en van hun glans ont- stukje waarheid groter is dan elders. (De daan. Achter de schone schijn wordt ge- waarheid van de noodzakelikheid der uit- toond wat, zoals het in 'Bruegel' heet, 'tot eindelike nederlaag van de mens).'9 dan onzichtbaar was': de dreigende 'Ile- Bij dit alles mogen we een ander aspect derlaag', vergelijkbaar met 'de gebeurte- van `Onbeduidende polka' niet uit het nis van de Ikarus' [iv: 341]. Een vergelijk- oog verliezen. Net als bij Verlaine wordt bare intentie projecteert Van Ostaijen de fatale dans geleid door het 'belle enfant trouwens al in enkele vroege opstellen op mechante' Colombine, die haar `troupeau Watteau, de rococoschilder en maker van de dupes' in het verderf stort. De op het een beroemde Arlequin et Colombine. On- eerste gezicht zo lieve onschuldige Co- der de oppervlakte van de uitgebeelde lombine-figuur neemt daarmee plaats in feesten, spelen en zinnelijke genietingen de welgevulde galerij van verleidelijke vermoedt Van Ostaijen een melancholi- maar gevaarlijke vrouwenfiguren die in sche ondergrond – `een aanklagend fata- Van Ostaijens werk figureren. En `Onbe- lisme' [i v :86], dat zich verzet tegen de duidende polka' wordt daarmee een van lichtzinnigheid van zijn tijdvak. de talrijke gedichten waarin Van Ostaijen indirect verwijst naar het 'spleen', het on- Van Ostaijen en de drijfveer van het vervulbare verlangen naar een schoner en schrijven idyllischer bestaan dat de esthetisch ont- Tolderlandse arkadia' alludeert vooral op vankelijke mens kwelt, hem ongeschikt de hierboven beschreven spleen-proble- maakt voor het leven en hem zelfs in de matiek, maar voegt daar – met name in de armen van de flood dreigt te drijven. korte tweede strofe – nog lets wezenlijks Het heeft er alle schijn van dat Verlaine aan toe. De eerste strofe laat zich vanuit voor Van Ostaijen inderdaad in de eerste ons perspectief lezen als de evocatie van plaats de dichter van spleen en vanitas is. een pastoraal-idyllisch tafereel, dat allicht De ambivalentie van het spleen komt aan een soort van allegorische voorstelling bod in 'Spleen pour rire', waar de verlok- van het object van het paradijsverlangen kelijke, bekoorlijke Broom van 'Het meis- moet vormen. Daarbij kan men echter op zijn minst vermoeden dat de auteur van 9 Geciteerd naar Borgers, o.c., p.979. het gedicht zich scherp bewust is van het 92 1896 PAUL VAN OSTAIJEN 1996 onwerkelijke, illusoire karakter van deze Het water van de ogen kan bier dan ook voorstelling en daarmee van de onbereik- heel wel als een beeld voor tranen worden baarheid van het 'Arcadia'. Dat wordt on- gelezen en derhalve met ontroering en/of der meer gesuggereerd door de opzichtig verdriet worden geassocieerd. Deze ont- artificiele, gemaniereerde stijlhantering roering en/of dit verdriet zouden dan op en de ironie die vervat zit in de titel en in hun beurt iets met `het worden van een de combinatie van elementen uit de zang' te maken kunnen hebben – met, plechtige en stijf literaire `arcadische' toegespitst, het ontstaan van het gedicht, sfeer met heel wat minder respectabele bij voorbeeld. Uit deze `genese' resulteert `polderlandse' elementen, zoals in het dan het `op de lippen geperst worden' van licht potsierlijke: 'Op de dijkweide weidt `uw-Amarillis-schone naam'. zijn zwijnen / een zwijneweider wijl hij op Zonder te willen beweren dat ik hiermee een schelp gebrande aarde / okarino de `definitieve' lezing van deze slotstrofe speelt'. ten beste geef, wil ik toch opperen dat het De combinatie verlangen naar het onbe- niet abstruus is om ze als volgt te parafra- reikbare-nuchtere afstandelijkheid tegen- seren: wie daartoe over de nodige ontvan- over dat verlangen wordt in de tweede kelijkheid beschikt, kan naar aanleiding strofe met een nieuw element aangevuld. van sommige fenomenen een ontroering In die strofe is eerst sprake van Wie met ervaren die hem tot een `zang' beweegt een luit in het hart door 't land gaat'. De die zelf `schoon' en derhalve ontroerend formulering doet denken aan rondtrek- is. Of nog: de esthetische ervaring van de kende troubadours of minnezangers – de dichter roept een heimwee naar een on- prototypes van de Westeuropese dichters. bereikbare betere wereld in hem op, dat Aileen, die trokken allicht met de luit in hem vervolgens aanzet tot het schrijven de hand door het land. Wat bedoelt Van van een gedicht. Dit moet dan op zijn Ostaijen met de bewering dat er mensen beurt bij de ontvankelijke lezer dezelfde zijn die `een luit in het hart' hebben? Is ervaring kunnen oproepen. Ik lees de die luit misschien zoiets als `een gevoelige slotstrofe van `Polderlandse arkadia' dus snaar'? Die suggestie wordt in ieder geval poeticaal, en meer in het bijzonder als een versterkt door de situering van die luit in uitspraak over de drijfveer van de lyricus het hart, het traditionele beeld voor de en de beoogde werking van zijn lyriek. zetel van het gevoel. Mogelijkerwijze Dat ik deze verklaring naar voren durf te heeft dat gevoel ook iets met de kunst, en schuiven, heeft tot op grote hoogte hier- inzonderheid met de poezie, te maken. mee te maken dat ik deze slotstrofe van De luit is immers een gebruikelijke me- `Polderlandse arkadia' in de context van tafoor voor de lyrische poezie. Deze Van Ostaijens werk en zijn poeticale uit- merkwaardige ontvankelijkheid wordt spraken lees. Ook in zijn theoretische ge- vervolgens verbonden met 'het worden schriften laat Van Ostaijen zich immers in van een zang' in `het water' van de 'ogen'. vergelijkbare termen over de drijfveer van Dit water is volgens Borgers 'het oog- zijn schrijven uit. Zo stelt hij in de `Ge- vocht dat de binnenvallende stralen tot bruiksaanwijzing der lyriek': ‘Uit het een beeld op het netvlies breekt' l °, maar heimwee naar een vaderland van het vol- dit lijkt me nogal een gezochte lezing, maakte weten en uit het besef om de ijdel- vooral gezien de door het eerste vers heid van elk menselik pogen daarheen, uit ge1ntroduceerde `gevoelerige' context. dezelfde dubbele oorzaak van verlangen en machteloosheid die wekster is van het 10 Borgers, o.c., p. 824. gebed, spruit de poezie.' [Iv :373] Wat ET IN ARCADIA EGO 93

Van Ostaijen naar hij zelf beweert tot het naar een gedroomde paradijselijke wereld schrijven aanzet is dus, kort en in verlaini- iemand – een kunstenaar – aan tot het aanse termen gezegd, zijn 'spleen' – zijn scheppen van een concreet, tastbaar ob- machteloze en onvervulbare, maar daar- ject, dat zelf het lichaam van wie met dat om niet minder hevige verlangen naar object wordt geconfronteerd aan het dro- een onbereikbaar 'Arcadia', een transcen- men brengt over die andere wereld. dent vaderland. Hij heeft, als dichter, dat Het is op grond van Van Ostaijens uitla- `zesde zintuig' die hem de lokstem van dat tingen over zijn verlangen, zijn 'spleen', onbereikbare vaderland laat horen. Die en de rol die het speelt als drijfveer van lokstem zet hem ertoe aan om een zijn creativiteit, dat ik in mijn doctorale `schoon' gedicht te maken – wat voor Van dissertatie het verband heb gelegd met de Ostaijen wil zeggen: een gedicht dat de problematiek van het sublieme en recente lezer diezelfde lokstem laat horen en hem uitspraken van de filosoof Lyotard daar- zo deelachtig maakt aan 'de herinnering over. Het verheven gevoel ontstaat wan- [...] van en het heimwee naar zulke zuive- neer gepoogd wordt om iets wat per de- 2 re wet die, in de schoot van deze aarde, finitie niet kan worden voorgesteld, toch ook de kristallen vormt.' [1 v :371] voor te stellen. Deze onmogelijke opgave In het late gedicht 'Facture baroque' mondt natuurlijk uit in een mislukking en [II:219] spreekt Van Ostaijen over `sprie- bijgevolg in gevoelens van frustratie. Te- ten' die `aan de boom van onze ziel' zitten gelijk herinnert juist die mislukking eraan en als een soort van zesde zintuig funge- dat er een 'plus' is, dat we ons weliswaar ren om 'het trillen ... / van gene zijde' op niet kunnen voorstellen, maar dat wel te vangen – hetgeen doet denken aan `de kunnen denken. Dit besef geeft dan weer luit in het hart' van Polderlandse arka- aanleiding tot een triomfantelijk gevoel. dia'. Ook in 'Facture baroque' kan deze Het resulterende complexe gevoel – frus- ontvankelijkheid met de spleen-proble- tratie en triomf – is het verheven gevoel. matiek in verband worden gebracht. Van Ook Van Ostaijens 'spleen' resulteert in Ostaijen heeft het in dit gedicht immers zo'n `gemengd' gevoel: het is het verlan- over het 'verlangen der mensen' naar een gen naar een onbereikbare, onvoorstelba- wonderlijke wereld ‘geenzijds der zinne- re transcendente wereld, dat enerzijds kim', maar beklemtoont daarbij tevens dat nooit vervuld kan worden en daardoor tot deze wereld voor ons mensen nooit meer frustratie leidt, maar anderzijds de geluk- dan een ongrijpbare hersenschim, 'een kig stemmende 'herinnering' aan die we- waan', kan worden. 'Facture baroque' reld levend houdt. En dat de avantgardist sluit dan of met twee regels die naar de Van Ostaijen `deze tegenstrijdigheid in de metaforiek aan de slotstrofe van 'Polder- bewegingen van het verlangen' [I v:374] landse arkadia' doen denken: `Soms als de diepste drijfveer van zijn creativiteit dringt de drang de droom tot een gestalte aanwijst, bevestigt alvast voor zijn geval / en wordt het lichaam droom'. De de stelling van Lyotard dat de kunst van `drang', kan men vermoeden, is het zoe- de avant-garde gemotiveerd wordt door ven besproken 'verlangen der mensen'. de esthetica van het sublieme. Vanuit een poeticaal perspectief zou men deze orakelachtige laatste regels dan zo kunnen lezen: soms zet het verlangen

EVENEMENTEN EN PUBLIKATIES 95

2.3 Evenementen en publikaties

Paul van Ostaijen is in 1996 niet uit de 24 De nacht van Paul van Ostaijen, aandacht weg to branden. Hierna volgt Zuidstation, Antwerpen. een selectieve lijst van Van Ostaijen-eve- Een swingende party met performers, nementen. In de regel is enkel de premie- schrijvers, muzikanten en dj's. redatum van een voorstelling opgeno- 24-2 juni Paul van Ostaijen in beeld. men: doorgaans gaan deze stukken op Grafiek en tekeningen van tijdgenoten. tournee door Vlaanderen en Nederland. Stedelijk Prentenkabinet, Antwerpen. De grote nadruk op Antwerpen wordt 25 Mo(nu)menten, De Zwarte Panter, veroorzaakt door het feit dat de organisa- Antwerpen. tie 'Paul van Ostaijen ioo' sterk het voor- Het wordingsproces van het beeld van touw neemt. Antwerpen pakt er namelijk Elsschot en dat van Van Ostaijen, aan de nogal graag mee uit dat Van Ostaijen er hand van maquettes en schetsen van 2 op een blauwe maandag stadhuisklerk is beeldhouwer Wilfried Pas. geweest. En uiteraard is het zo dat een groot deel van zijn poezie zich in de Ant- Maart werpse metropool afspeelt. Vanaf 22 fe- 7 Van Melopee tot Boere-charleston, Cul- bruari om 22.30 uur – het geboorteuur tureel Centrum, Deurne. van Van Ostaijen – zal het een jaar lang Muziek rond Paul van Ostaijen. niet anders zijn. 25-27 Music-Hall, Cultureel Centrum, Berchem. Evenementen Februari April 22 Onthulling van het standbeeld van Filmprogramma, Filmmuseum, Antwer- Paul van Ostaijen, gemaakt door Wilfried pen. Pas, Antwerpen. Films met Asta Nielsen en andere ster- 22-2 maart Hartelik, uw PvO, Bourla, ren van toen; over de Grote Oorlog en Antwerpen. het Vlaamse activisme. Expressionistische Theater-evocatie van Van Ostaijens en sociaal-realistische `stalls- en straat- Berlijnse periode aan de hand van voor- films' roepen het Berlijn van Van Ostaijen heen onbekend tekst- en beeldmateriaal. op. `U zal veel vergeven worden / want / Met onder anderen Tom Lanoye en Wan- gij hebt veel films gezien.' nes van de Velde. 25-11 mei norm, vormt, vormen, Bour- 22 Music-Hall, Cultureel Centrum, Aalst. la, Antwerpen. Hommage met muziek van Peter Ver- ....`geen theaterstuk, geen voordracht, meersch, regie: Guido Lauwaert. Bij het maar een poezievoorstelling' (De Stan- toneelconcert hoort ook een tentoonstel- daard), monoloog van en met Tom van ling met vijftien panelen over Van Ostaij- Bauwel. ens leven en werk. 23 Van Ostaijen-studiedag, KIT Leuven. Mei 23-1 juni Paul van Ostaijen, AM v c , i6 Lezing van Erik Spinoy. De Groene Antwerpen. Waterman, Antwerpen. Tentoonstelling van originele hand- schriften, portretten en illustraties. 9 6 1896 PAUL VAN OSTAIJEN 1996

Juni Publikaties van en over Van 22-3 november Paul van Ostaijen en de Ostaijen beeldende kunsten, Hessenhuis, Antwer- Gerrit Borgers, Paul van Ostaijen. Een do- pen. cumentatie, Bert Bakker/Standaard. 24 Lezing van Frans Boenders. Centrale Luxe-editie van het tweedelig stan- bibliotheek, Antwerpen. daardwerk. De Brakke Hond, 1996/2 (maart). Themanummer. 8 Lezing van Jan van der Hoeven. Cen- Geert Buelens en Erik Spinoy, De stem der trale bibliotheek, Antwerpen. Loreley, Bert Bakker/Standaard. 20 Showboat, Sint Laureiskaai, Antwer- Essaybundel. pen. Dietsche Warande dr Belfort, 1995/6 • Jazz-concert (ook op 3 en 24 augustus). (december), De Bezige Bij/Peeters. 22 Lezing van Mark Insingel, Centrale Themanummer met bijdragen van on- bibliotheek, Antwerpen. der meer Paul Claes, Erik Spinoy en Geert van Istendael. Augustus Henri-Floris Jespers en Guido Lauwaert, 5 Lezing van Henri-Floris Jespers. Cen- Paul van Ostaijen. Allen zijn mij vreemde- trale bibliotheek, Antwerpen. lingen, Houtekiet/De Prom. 16-31 norm, vormt, vormen, Theater Biografie. Zuidpool, Antwerpen. Paul van Ostaijen, Het bordeel van Ika 19 Lezing van Geert van Istendael. Cen- Loch, Ooievaar Pockethouse. trale bibliotheek, Antwerpen. Goedkope herdruk, bezorgd door Tom Lanoye. September Paul van Ostaijen, De Feesten van Angst en 2 Lezing van Paul de Wispelaere. Centra- Pijn, Pandora. le bibliotheek, Antwerpen. • Eerste facsimile-vierkleurenherdruk i6 Lezing van Paul Hadermann. Centrale van het handschrift. bibliotheek, Antwerpen. Paul van Ostaijen, Music-Hall, Ooievaar 20- I 2 oktober Bezette Stad, Zuiderpers- Pockethouse. huis, Antwerpen. Goedkope herdruk. Theaterproduktie van de Internationa- Paul van Ostaijen, De goes voldeed, le Nieuwe Scene, met Geert Buelens, Luc Ooievaar Pockethouse. Mishalle, vier muzikanten en een videast. Goedkope herdruk, bezorgd door Geert Buelens en Tom Lanoye. November Paul van Ostaijen, Verzamelde gedichten, 9 Themadag Paul van Ostaijen en zijn Bert Bakker. tijdgenoten, Boekenbeurs Antwerpen. Herdruk van de Borgers-editie. 16 Een hulde aan Paul van Ostaijen met Paul van Ostaijen, Witte hoeven achter de 25 levende dickers, AM v c , Antwerpen. zon, Poeziecentrum. Bloemlezing door Marc Reynebeau; Bron: Paul van Ostaijen ioo, Culturele herziene herdruk. promotie Stad Antwerpen. Mark Reynebeau, Dichter in Berlijn. De ballingschap van Paul van Ostaijen 1918- 1921, Globe. MEKKAPRIJS VOOR GEORGES PEREC 97

3.1 Mekkaprijs voor Georges Perec

Wat me dit jaar vooral opviel is de rijke land) over het verschil tussen beide jaren. voorraad aan voortreffelijk buitenlands En Reinjan Mulder (NRe Handelsblad) werk dat voor de Nederlandse lezer toe- signaleert bij zijn voorkeur dit jaar `veel gankelijk werd gemaakt.' Deze observatie nieuwe en betrekkelijk onbekende na- van Yves van Kempen (De Groene Amster- men. Dat kan positief worden geduid: dammer) lijkt bij uitstek op haar plaats in veel durf van de uitgevers. Maar ook ne- een jaar waarin Het leven een gebruiksaan- gatief: het inzakken van de oude garde.' wijzing van Georges Perec (De Arbeiders- Dit jaar is Mekka's Honderd samenge- pers) de Mekkaprijs van de kritiek ten steld uit de voorkeurslijstjes van 77 critici deel valt. La vie mode d'emploi mag dan al (vier minder dan vorig jaar). Daarvan achttien jaar oud zijn en Perec al veertien kwamen er 56 uit Nederland en 21 uit jaar flood, de verschijning van de Neder- Vlaanderen. Het is een verhouding die landse vertaling (van de hand van Edu aardig in overeenstemming is met de om- Borger) van dit kapitale cultboek is een yang van het lezerspubliek in beide gebie- gebeurtenis van de eerste orde in het af- den. Minder daarmee in overeenstem- gelopen boekenjaar. De belangrijkste ming is dat de 20 Vlamingen met elkaar kranten pakten uit met paginagrote be- 35 maal een Nederlandse titel bij hun schouwingen, in het NWT schreef Kamiel voorkeur noemden, terwijl de 56 Hollan- Vanhole er een lijvig essay over en nu ders niet vaker dan 19 maal een Vlaamse kristalliseert het enthousiasme van de hi- titel opnamen. Zien de Nederlanders de 3 tiek zich uit in de toekenning van de vier- Vlamingen (los van of ze nu ten noorden de Mekkaprijs. Georges Perec, postuum of ten zuiden van Hazeldonk worden uit- in de rij met Harry Mulisch, Donna Tam gegeven) nog steeds over het hoofd? Of en Nicolaas Matsier (die toevallig net als staat Ed van Eeden (Utrechts Nieuwsblad) Perec over een huis schreef). met zijn enthousiasme voor het jonge Aan het eind van 1 994 zagen we zes Ne- Vlaamse schrijven (zie 1.5) in Nederland derlandse auteurs op de eerste zes plaat- alleen? sen van Mekka's Honderd: Nicolaas Mat- Hoe dan ook, 77 recensenten gingen in sier, Thomas Rosenboom, A.F.Th. van op de uitnodiging om hun tien hoogst ge- der Heijden, Charlotte Mutsaers, Arnon waardeerde boeken van het afgelopen jaar Grunberg en Adriaan van Dis. Dit jaar aan de Mekka-redactie to melden. Wie vertoont een compleet ander beeld. 'Het een rangorde van 1 tot en met io op- vorig jaar heb ik vooral ervaren als een li- maakte, gaf aan zijn titels io punten tot terair onderonsje tussen gevestigde na- en met een punt. En wie tien boeken in men: Van der Heijden, Matsier, Van Dis alfabetische volgorde inzond, deelde aan en Rosenboom. De afgelopen periode iedere titel 5,5 punt uit. Beide manieren was daarentegen rijk aan aanstormend leveren aldus 55 punten per inzender op. jong talent: Jaap Scholten, Christine Ot- Het boek met de meeste punten wint. ten, Paul Mennes, Russell Artus en, met Perec dus. enige reserve, Nanne Tepper. Het meest Kijken we naar de bovenste tien van originele debuut is Edzard Miks moraal- Mekka's Honderd, dan zien we op de loze fabel De bouwmeester (De Arbeiders- tweede plaats het succesboek van 1995, pers). Al met al was 1 995 een hoopgevend De vriendschap van Connie Palmen (Pro- jaar.' Aldus Jeroen Vullings (Vrij Neder- metheus). Daarachter de nieuwe boeken 9 8 DE MEKKAPRIJS

van Salman Rushdie (De laatste zucht van Die was als volgt geformuleerd: 'Welk de Moor, Contact) en Martin Amis (De in- boek had naar uw gevoelen beter onge- formatie, Contact). Twee boeken van in schreven kunnen blijven, respectievelijk het oog lopende Engelstalige auteurs die ongepubliceerd, onbejubeld, onverkocht (vrijwel) tegelijkertijd met het uitkomen of onbekroond? En hoe dat zo?' van de oorspronkelijke versie in Neder- Niet alle inzenders waren bereid om op landse vertaling verschenen. Sommige deze vraag in te gaan. Een aantal van hen critici gaven dan ook de Engelse editie op nam de moeite om daarvoor argumenten en andere de Nederlandse. aan te geven. Sommigen lieten weten dat Opvallend is de brede weerklank die ze alleen voor hun plezier lezen, anderen twee biografieen gevonden hebben: Hans zagen geen kans een keuze te maken uit Andreus van Jan van der Vegt (De Prom) de overvloed aan middelmaat die er, naast en Slauerhoffvan Prom-uitgever Wim het nodige moois, nu eenmaal over ons Hazeu (De Arbeiderspers). Het succes uitgestort wordt. Een enkeling proefde van de poeticale autobiografie van Remco een zekere kwaadaardigheid in de vraag Campert (Dichter, De Bezige Bij) is daar- en sprong voor de bedreigde schrijver op aan verwant: ook dit is een breed opgezet de bres. 'Met vernietigende recensies, als exposé van een kunstenaarschap, maar ze verschenen zijn, is de auteur al genoeg dan met andere middelen. afgedroogd. Dat aan het eind van het jaar Intrigerend is de hoge positie voor Jan nog eens over te doen riekt enigszins naar Brokkens De blinde passagiers (Atlas). En leedvermaak of naar het soort ressenti- wel omdat deze ziltige roman qua recen- ment dat recensenten – mislukte auteurs, sies met de nodige reserve is ontvangen. zegt men dan – toch al zo vaak wordt toe- Heeft Brokken het domweg slecht getrof- geschreven,' verzuchtte Ger Groot (NRc fen toen de dienstdoende chefs hun re- Handelsblad). En Xandra Schutte (De censenten inroosterden of blijft zijn boek Groene Amsterdammer) herinnerde aan ook Langer na lezing de gedachten in on- een uitspraak van Hugo Claus in een in- voorziene mate bezighouden? En kijk terview: 'Het is net zo zwaar en moeilijk eens op pagina 13 I : ook na Mekka's mini- om een slecht boek te schrijven als een enquéte onder boekverkopers wees het goed. Misschien zelfs moeilijker.' kompas richting Brokken. Niettemin vervolgde Ger Groot bespie- Het favoriete tiental wordt volgemaakt gelend: `Anderzijds is het de vraag of het door twee boeken van jonge schrijvers. "slechtste" boek de literatuur werkelijk Het debuut van Russell Artus (Zonder wij- het meest schaadt. Het heeft in ieder ge- zers, Meulenhoff) werd dit najaar in Ne- val de verdienste gehad de aandacht te derland opvallend goed ontvangen, maar richten op zichzelf en – zij het dan ex ne- bleef bij de recensenten uit Vlaanderen gativo – op het criterium van de kwaliteit. nog geheel onopgemerkt. En de tweede Veel geestdodender lijken mij de boeken van Paul Mennes (Soap, Nijgh & Van Dit- die een lezer niet warm of koud maken en mar/Dedalus) werd opgestuwd door de waarvan het in het geheel niets uitmaakt Vlaamse waardering, maar niet uitslui- dat ze geschreven zijn. Helaas is juist in tend. die grijze zone aan de onderzijde van de middelmaat niet een boek te vinden, maar Vraag twee zijn er vele. En vanuit hun eigen aard kan Dit jaar hebben wij de gelegenheid te baat men er daaruit moeilijk een selecteren: in genomen om de critici een tweede vraag hun schemer zijn ze alle even grauw.' Ja, over het afgelopen jaar voor te leggen. helemaal mee eens. MEKKAPRIJS VOOR GEORGES PEREC 99

Guus Middag (NRc Handelsblad) vond de hoogstpersoonlijk ongenoegen-van-het- perfecte synthese tussen niet reageren en jaar werden uitverkoren. Met De vriend- wel reageren: 'In 1995 had naar mijn me- schap als uitschieter. Maar dat wisten we: ning geen enkel boek beter ongeschreven, dit boek is een uitschieter op alle fronten. ongepubliceerd, onbejubeld, onverkocht Daarbij springt het in het oog dat een dan wel onbekroond kunnen blijven. Het aantal scribenten zich niet beperkt tot een is de waarheid.' En Gertjan van Schoon- blijk van flinterdunne nijd, maar nog eens hoven (ook NR c Handelsblad) stelde bon- terdege ingaat op de inhoud en met name dig voor 'het banvloeken' maar over te la- de opbouw van De vriendschap. Zo schrijft ten `aan de lezers die in een Heilig Schrift Gerrit Jan Zwier (Leeuwarder Courant): geloven.' `De wonderlijke vriendschap van de ma- Nu was het niet primair de bedoeling gere, energieke, afhankelijke, "boekige" om banvloeken uit te lokken, laat staan Kit met de dikke, ongenaakbare, woord- boekverbrandingen. Maar sommige boe- blinde Ara wordt boeiend beschreven. ken leggen nu eenmaal meer beslag dan Daarna geeft Palmen toe aan haar ge- andere. Beslag op het publieke vertoog, vreesde "lust in denken". Dan blijkt dat op de toejuichingen van de kritiek, op de het haar er allereerst om gaat die vriend- advertentiebudgetten van hun uitgever, schap tot een voorwerp van bespiegeling op de beurs van de koper en last but not te maken. Gaande van deel 1 naar deel 3 least op de tijd van de lezer. Al die zaken krijgt de roman steeds meer het karakter zijn eindig. Het ene boek verdringt het van een betoog. De verhandeling ver- andere. Wie er getuige van is hoe de pml dringt de uitbeelding, en personages en midden op het voortoneel alle Licht en alle voorvallen worden vervangen door het 3 aandacht naar zich toe trekt, terwijl de pa- collegedictaat. Wat De vriendschap ten rel ergens op het derde plan half tussen de slotte laat zien is hoe de levendige, speel- coulissen moet wachten om in het beste se, kleurige wereld van de romancier geval een verdwaalde genster te weerkaat- wordt verstikt door de abstracte, dorre, sen, die kan daar wel eens gallig van wor- humorloze "wijsheden" van de filosoof.' den. Zou het zo zijn dat door de vergrotende Er zijn heel wat critici die vraag twee in werking van de media het gat tussen de die zin hebben opgevat. Hun hoogstper- topsuccessen en het peloton verdienstelij- soonlijke gram concentreert zich niet zo- ke titels onderhand zo gapend groot is ge- zeer op de reeel bestaande schrijver van worden dat een topsucces per definitie te- het reeel bestaande allerslechtste boek gelijk een overschat boek is? Kun je nog van het jaar, als wel op auteurs en titels prettig verdienstelijk zijn als je mega die om de een of andere reden toch al ste- bent? vig in de gaten lopen. En hoge bomen Een selectie uit de antwoorden op vraag vangen nu eenmaal veel wind. twee valt terug te vinden bij de individu- Boudewijn Biich, Geestgrond (geliefde tv- ele lijstjes. Wie weet hebben ze iets met presentator schrijft boek), Marc Didden, elkaar te maken: het individuele ongenoe- Liefde is doof(spectaculaire campagne via gen en de individuele voorkeur. Boven- De Morgen), Ronald Giphart, Het feest der dien biedt Mekka een nieuwe service: we liefde (op de hurken voor de middelbare hebben de komende pagina's gelardeerd scholieren), WE Hermans, Ruisend gruis met beknopte bloemlezingen uit de re- (even afrekenen) en Connie Palmen, De censies van zeven boeken die hoog ein- vriendschap (tien maanden topsucces), zij digden in Mekka's Honderd. waren degenen die meer dan eens tot Een deelnemer zorgde voor een verras- I00 DE MEKKAPRIJS

sing door de eerste vijf plaatsen van zijn voorziet het reglement niet. toptien in te ruimen voor De vriendschap. Anders dan voorgaande jaren hebben de Helaas, in de mogelijkheid om aan een samenstellers van Mekka dit keer niet zelf boek meer dan tien punten toe te kennen, een lijstje ingevuld.

Britse literatuurkenners spreken De laatste zucht van de Moor er nog schande van dat niet Sal- Vitaliteit en humor intact gebleven man Rushdie maar Pat Barker de Booker Prize 1 995 kreeg. The Moor's Last Sigh, Rushdies eerste grote roman sinds The Satanic Verses, werd namelijk in Engeland erg gunstig besproken. Maar omdat opnieuw een bepaalde religieuze groep, in dit geval radicale Indiase Hindoes, zich door het boek gekwetst voelde, besteedden de recensenten veel van hun ruimte aan de fatwah en de vraag of Rushdie het er mis- schien om doet. Het antwoord is, wat betreft Gertjan Vincent in Trouw, negatief: 'In feite gaat het ook nu weer om een uit zijn context gelichte passage.' Die passage gaat over J.O. (Just One) Fielding, een machtsbeluste Hindoe-politicus die burgemeester van Bombay wordt. Fielding vertoont gelijkenis met Bal Thackeray, in Bombay de lei- der van een groep militante Hindoes. De laatste zucht van de Moor, vertaald door Tilly Maters en Eugene Dabekaussen en uitgegeven door Contact, is een verhaal over vier generaties van een Indiase familie, verteld door Moares Zogoiby. Deze 'Moor' is half-christen, half-jood en de jongste uit het welvarende geslacht Da Gama-Zogoiby. Hij vertelt zijn familiegeschiedenis op de wijze die Rushdie vaker toepast: met veel vooruit- en terugblikken. Moors verhaal, waarin religieuze stromingen in India een grote rol spelen, komt uiteindelijk tot een fantastische ontknoping op een kasteel in Spanje. `Alle ingredienten van de goede Rushdie-roman,' constateert een tevreden Geert Ler- nout in De Morgen. 'Rushdie overtreft zichzelf,' jubelt Jeroen Overstijns in De Stan- daard. In hun waardering laten sommige critici de benarde situatie van Rushdie mee- spreken. Hans Bouman (de Volkskrant) noemt de roman `een monument voor een bele- gerd schrijverschap, een triomf van Rushdies ongebroken geestkracht en een wervelen- de leeservaring.' Anthony Paul (Vrij Nederland): `Zijn nieuwe roman is een overtuigen- de demonstratie van de vrijheid der verbeelding.' Leonoor Broeder (Het Parool): 'Het is bijna niet te geloven dat Rushdie zijn schrijverschap, zijn vitaliteit en zijn humor zo vol- maakt intact heeft weten te houden in de barre omstandigheden waarin hij nu al zoveel jaren gedwongen is te leven.' Eensgezind roemen de hierboven genoemde, mannelijke critici Rushdies veelzijdig- heid en fantasie. Leonoor Broeder houdt niet zo van magisch realisme. Dat de werke- lijkheid magische trekken kan vertonen, is een waarheid die ik liever zelf bedenk dan voorgeschoteld krijg, schrijft ze. En toch vindt ze De laatste zucht van de Moor een mees- terwerk. MEKKA'S HONDERD MI

3.2 Mekka's Honderd

I Georges Perec, Het leven een gebruiks- 20 Adam Thorpe, Ulverton, vert. Niek aanwijzing, vert. Edu Borger Miedema/Harm Damsma (Nijgh & (De Arbeiderspers) 102,5 Van Ditmar) 30 2 Connie Palmen, De vriendschap 2I Wessel to Gussinido, De opdracht (Prometheus) 83 (Meulenhoff) 29,5 3 Salman Rushdie, De laatste zucht van de 21 Piet Meeuse, Doorkijkjes (De Bezige Moor, vert. Eugene Dabekaussen/ Bij) 29,5 Tilly Maters (Contact) 68,5 23 Kees van Beijnum, Dichter op de Zeedijk 4 Martin Amis, De informatie, vert. Ger- (Nijgh & Van Ditmar) 29 rit de Blaauw (Contact) 59 24 Karel van het Reve, Luisteraars! (Van 4 Remco Campert, Dichter (De Bezige Oorschot) 28,5 Bij) 59 25 Stefan Hertmans, Fuga's en pimpelme- 6 Jan van der Vegt, Hans Andreus (De zen (Meulenhoff/Kritak) 28 Prom) 54,5 26 John Berger, Ten huwelijk, vert. Sjaak 7 Jan Brokken, De blinde passagiers Commandeur (De Bezige Bij) 27,5 (Atlas) 52,5 26 W.F. Herman, Ruisend gruis (De 8 Paul Mennes, Soap (Nijgh & Van Bezige Bij) 27,5 Ditmar/Dedalus) 49 26 Daniel Robberechts, Een leven lezen 9 Wim Hazeu, Slauerhoff. Een biografie (Houtekiet) 2 7,5 (De Arbeiderspers) 47,5 29 J. Bernlef, Alfabet op de rug gezien 3 ro Russell Artus, Zonder wijzers (Meulen- (Querido) 26 hoff) 47 3o Vonne van der Meer, Spookliefde (De I I Julio Cortizar, Verzamelde verhalen, Bezige Bij) 25 vert. Aline Glastra van Loon, Barber 3I Koos van Zomeren, Wat wil de koe van de Pol e.a. (Meulenhoff) 42,5 (De Arbeiderspers) 24,5 12 Nanne Tepper, De eeuwige jachtvelden 32 J.M. Coetzee, De Meester van Peters- (Contact) 39,5 burg, vert. Frans van der Wiel (Ambo) 13 Jonathan Coe, Het moordende testament 24 (What a carve up), vert. Marijke Emeis 32 Miroslav Krlea, Op de rand van het (Meulenhoff) 38 verstand, vert. L. van Vlijmen 13 Umberto Eco, Het eiland van de vorige (Prometheus) 24 dag, vert. Yond Boeke/Patty Krone 32 Daphne Meijer, Het plezier van de dui- (Bert Bakker) 38 vel (Nijgh & Van Ditmar) 24 15 E. Annie Proulx, Scheepsberichten, vert. 32 Dubravka Ugraie, De cultuur van leu- Regina Willemse (De Geus) 36 gens, vert. Roel Schuyt (Nijgh & Van 16 Geert van Oorschot, Brieven van een Ditmar) 24 uitgever (Van Oorschot) 35 32 Paul Verhuyck, De binnendienst 17 Peter Hoeg, Grensgevallen, vert. (De Arbeiderspers) 24 Gerard Cruys (Meulenhoff) 33,5 32 Leon de Winter, Zionoco (De Bezige 17 Marie Kessels, De god met gouden ballen Bij) 24 (De Bezige Bij) 33,5 38 Pat Barker, The Ghost Road (Viking) 19 Guido van Heulendonk, Paarden zijn 23,5 ook varkens (De Arbeiderspers) 31,5 38 A.F.Th. van der Heijden, Asbestem- ming (Querido) 23,5 102 DE MEKKAPRIJS

40 Peter Verhelst, Het spierenalfabet 45 Jim Heynen, Dansen met de kippen, (Prometheus) 23 vert. Ronald Jonkers (Nijgh & Van 41 Karen Armstrong, Een geschiedenis van Ditmar) 20,5 God, vert. Ronald Cohen (Anthos) 22,5 46 Tsjebbe Hettinga, Vreemde kusten/ 41 Elio Vittorini, Mens of niet, vert. Ftjemde kusten (Atlas) 19 Anthonie Kee (Athenaeum–Polak & 46 Milan Kundera, De traagheid, vert. Van Gennep) 22,5 Joop van Helmond (Ambo) 19 43 J. Bernlef, Celkaren (Querido) 2 I 48 J.M.H. Berckmans, Taxi naar de Boer- 43 Graciliano Ramos, Angst, vert. August haavestraat (Nijgh & Van Ditmar/ Willemsen (Coppens & Frenks) 21 Dedalus) 18,5

Wie de recensies had gelezen, kon het raden: Het leven een de vertaling van La vie mode d'emploi van gebruiksaanwijzing Georges Perec mOest de Mekkaprijs 1995 Een wonderbaarlijk boek winnen. Henk Propper en Guus Luijters wijdden er hele krantepagina's aan en ook andere critici putten zich uit in het zo aantrekkelijk mogelijk, haast wervend bespreken van het boek. Zeventien jaar liggen er tussen de eerste verschijning in Frankrijk en het uitkomen van Het leven een gebruiksaanwijzing, in de vertaling van Edu Borger (De Arbeiders- pers). In die tijd kocht een enkele Nederlander of Vlaming de oorspronkelijke versie. Maar omdat Perec in de omvang van zijn vocabulaire James Joyce's Ulysses naar de kroon steekt, moet het school-Frans nogal eens te kort zijn geschoten om La vie volle- dig te genieten. Dat elke Nederlandstalige dat nu wel kan, is op zichzelf een prijs waard. In Het leven een gebruiksaanwijzing vertelt Georges Perec (1936-82) over de bewoners van een groot, denkbeeldig appartementengebouw in Parijs. Oude bewoners, nieuwe bewoners, gewone bewoners, excentrieke bewoners, hun bezittingen, hun verleden, hun gewoonten – als een uiterst gedetailleerd mozakk, (niet-storend) wiskundig opge- bouwd, beschrijft hij de geschiedenissen die bij alle appartementen horen. Daarbij is een register opgenomen van alle 179 verhalen in de 99 hoofdstukken, een namenregis- ter, een jaarregister en een schematisch overzicht per appartement. De puzzel is Perecs uitgangspunt, althans de houten puzzel die door de puzzelmaker zelf wordt uitgezaagd. ledere beweging die de puzzelaar maakt, heeft de maker van de puzzel voor hem gemaakt, ieder stukje dat hij pakt en nog eens pakt, onderzoekt en be-. tast, iedere combinatie die hij uitprobeert, iedere aarzelende poging, iedere hoop, iede- re ontmoediging, zijn door de ander vastgelegd, berekend en bestudeerd,' schreef Pe- rec in zijn inleiding. De puzzel is niet alleen een metafoor: een bewoner van het gebouw streeft ernaar om in alle havens ter wereld een zeegezicht te aquarelleren en dat op te sturen naar een speciale puzzelmaker. Deze heeft strenge instructies om de aquarellen op hout te plak- ken en in 750 puzzelstukjes te zagen. Uiteindelijk wil de opdrachtgever, de miljardair Bartlebooth, de puzzels letterlijk oplossen. De weer in elkaar gepuzzelde aquarellen moeten met een speciaal procede worden losgeweekt van het hout en op de plaats waar ze werden geschilderd moet de verf van het papier worden gehaald. Zodat alleen een wit vel papier overblijft. MEKKA'S HONDERD 103

48 Willem Otterspeer, Bolland. Een bio- 52 Toon Tellegen, Misschien wisten zij alles grafie (Bert Bakker) 18,5 (Querido) 16,5 5o Bret Easton Ellis, De informanten, vert. 55 Louis de Bernieres, Kapitein Corelli's Balt Lenders (Luitingh-Sijthoft) 17 mandoline, vert. Tinke Davids (De 5o Henry Roth, Boven Mount Morris Park Arbeiderspers) 16 schijnt een ster, vert. Rene Kurpershoek 55 Kees Ouwens, Afdankingen (Meulen- (De Bezige Bij) 1 7 hoff) 16 52 Pol Hoste, High Key (Prometheus) 16,5 57 Jan Bor en Errit Petersma, De verbeel- 52 Geert Mak, Een kleine geschiedenis van ding van het denken (Contact) 15,5 Amsterdam (Atlas) 16,5

`Meer dan vijfhonderd pagina's lang spint Perec de lezer in, emotieloos, koel, alsof hij zakelijk verslag doet, maar wat hij te vertellen heeft, is zo ongelooflijk gedetailleerd, pakkend en fantasierijk – om nog maar te zwijgen van de haast onmenselijke kennis die hij tentoonspreidt – dat je dit boek soms even weg moet leggen om het gelezene te la- ten bezinken,' schrijft Willem Kuipers in de Volkskrant. En verder: 'Het wonderbaarlij- ke van dit boek is dat de ongelooflijke dingen die Perec verzonnen heeft, zo reeel aan- doen als de feiten in een gortdroog geschiedenisboek.' Grappig is dan dat Tonnus Oosterhoff, ook in de Volkskrant, schrijft dat hij er niet doorheen kan komen, omdat het boek te weinig verband houdt met de realiteit die hij kent. 'Ik raak de draad kwijt, de puzzels irriteren me, de personen en hun mislukkingen haal ik door elkaar.' Oosterhoff is de enige die zich openlijk verbaast over de fanclub- 3 achtige verering voor Het Leven een gebruiksaanwijzing. `Een magistraal boek,' schrijft Manet van Montfrans in NR C Handelsblad, `over steriele almachtsverlangens en artistiek onvermogen, over vergeefsheid en vergetelheid.' En Jaap Goedegebuure in HP/De Tjd: `De roman van een huffs zoals Perec die heeft gebouwd, is niet alleen een brand- punt, het is ook een ark, vol dingen en vol verhalen. De dingen brengen de wereld mee, de verhalen de literatuur.' T van Deel in Trouw: 'De perfecte vertaling van Edu Borger, die Perecs woordenrijkdom en taalspel glansrijk heeft overgebracht, is zoiets als een steen in de vijver, een uitzonderlijke gebeurtenis in onze literatuur, waarvan de uitwer- king groot kan zijn.' Onder de kop `Blik in de afgrond van de tijd' filosofeert Henk Propper in de Volkskrant meer dan een pagina lang over Perecs meesterwerk. Nooit – ik durf hier stellig over te zijn – las ik een boek dat zo vol leven zit en dat tegelijkertijd met zijn 574 bladzijden zo beknopt is, niet overdreven bloemrijk of lyrisch, maar nauwgezet, precies, bijna afstan- delijk. Koel en onaangedaan als de natuur.' In het Nieuw Wereld Tijdschri_ft wijdt Kamiel Vanhole een essay aan 'Een etnoloog zon- der yolk'. Dat is een verhaal, met autobiografische verwijzingen, uit het boek. Over de hele roman zegt hij: 'Fen boek dat net als het leven zelf een gigantische grabbelton wil zijn, met dit ene verschil dat de roman door zijn innerlijke structuur de willekeur over- stijgt. Binnen die grenzen kon Perec alles kwijt wat hij maar aan de vergetelheid wilde ontrukken: voorwerpen, levensverhalen, plekken. Allemaal kwamen ze weer tot leven in de reusachtige puzzel die hij zijn lezers voorschoof.' 104 DE MEKKAPRIJS

57 Douglas Coupland, Microsoft 8o Wolfgang Koeppen, Duiven in bet Bras, (Abacus) 15,5 vert. Wim Platvoet (Thoth) 11,5 57 Sir James George Frazer, De gouden tak, 8o Helmut Krausser, Melodieen, vert. Ria vert. Aris J. van Braam (Contact) 15,5 van Hengel (De Geus) '1,5 57 Kazuo Ishiguro, De troostelozen, vert. 8o Edna O'Brien, Huis van volmaakte een- Bartho Kriek (Atlas) '5,5 zaamheid, vert. Anneke van Huisseling 57 Rutger Kopland, Het mechaniek van de (De Bezig Bij) '1,5 ontroering (Van Oorschot) i5,5 8o John Updike, Brazilie, vent. Frans 57 Francine du Plessix Gray, Het leven Bijlsma (De Arbeiderspers) 11,5 van Louise Colet, vert. Marijke Versluys 84 Roland Barthes, Oeuvres Completes, to- (Atlas) 15,5 me II: 1966-1973 (Seuil) II 63 Rudy Kousbroek, Terug naar Negri 84 Elias Canetti, Het pantheon van verge- Pan Erkoms (Meulenhoft) 15 ten dingen, vert. Theodor Duquesnoy 64 J.M.A. Biesheuvel, Het wonder (De Arbeiderspers) (Meulenhoft) 14,5 84 Catullus, Verzen, vert. Paul Claes 64 Imre Kertesz, Onbepaald door het lot, (Athenaeum–Polak & Van Gennep) vert. Henry Kammer (Van Gennep) 84 Michael Cunningham, Flesh and blood 14,5 (Penguin) I I 64 Andrei Makine, Le testament francais 84 Adriaan van Dis, Indische duinen (Mercure de France) 14,5 (Meulenhoff) I I 64 Cynthia McLeod, Hoe duur was de 84 Duong Thu Huong, Roman zonder suiker? (Conserve) 14,5 titel, vert. Han Meijer (Nijgh & Van 64 Luigi Pirandello, Donna Mimma, vert. Ditmar) I I Anthonie Kee/Jenny Tuin (Coppens & 84 Zbigniew Herbert, Barbaar in de tuin, Frenks) 14,5 vert. Gerard Rasch (De Bezige Bij) II 69 Alfred Birney, De onschuld van een vis 84 Alan Hollinghurst, De herdersster, vert. (Contact) 14 Suzan de Wilde (Atlas) II 69 Willem Brakman, Een voortreffelijke 84 Geert van Istendael, Vlaamse sprookjes rldder (Querido) 14 (Atlas) I I 69 Margriet de Moor, 1k droom dus 84 Tomas Lieske, Nachtkwartier (Queri- (Contact) 14 do) II 69 K. Schippers, De vermiste kinderteke- 84 Thomas Mann, Duitsland heeft me nooit ning (Querido) 14 met rust gelaten, vert. Paul Beers (De 73 Horacio Quiroga, Verhalen van liefde, Arbeiderspers) waanzin en dood, vert. Maarten Steen- 84 Ivo Michiels, Daar komen scherven van meijer (Coppens & Frenks) 13,5 (De Bezige Bij) 74 Gore Vidal, Palimpsest (Andre 84 Leonard Nolens, De vrek van Missen- Deutsch) 13 burg (Querido) II 75 Kader Abdolah, De mei*s en de parti- 84 Gerard Reve, Zondagmorgen zonder zanen (De Geus) 12,5 zorgen (Veen) ir 75 Charles Baudelaire, De bloemen van bet 84 Allard Schroder, Raaf(De Bezige Bij) kwaad, vert. Peter Verstegen (Van 84 Willem van Toorn, Dooltuin (Querido) Oorschot) 12,5 II 75 G.L. Durlacher, Niet verstaan 84 Dirk van Weelden, Oase (De Bezige (Meulenhoff) I2,5 Bij) I I 75 Leo Vroman, Psalmen en andere gedich- 84 Marguerite Yourcenar, Lettres a ses ten (Querido) 12,5 amis et quelques autres (Gallimard) 79 Joris Note, Het uur van ongehoorzaam- heid (De Bezige Bij) 12 DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN 105

3.3 De lijstjes van de recensenten

Jan-Hendrik Bakker (Haagsche Courant) . Gerard de Nerval, Aurelia, vert. I Salman Rushdie, De laatste zucht van de Menno Wigman (Voetnoot) Moor, vert. Eugene Dabekaussen/Tilly . Jan van der Vegt, Hans Andreus (De Maters (Contact) Prom) 2 Adam Thorpe, Ulverton, vert. Niek Miedema/Harm Damsma (Nijgh & Inge van den Blink (Utrechts Nieuwsblad) Van Ditmar) I E. Annie Proulx, Scheepsberichten, vert. 3 A.F.Th. van der Heijden, Asbestem- Regina Willemse (De Geus) ming (Querido) 2 Carol Shields, De stenen dagboeken, 4 Geertrui Daem, Een varier voor Eliza- vert. Marianne Gossije (De Geus) beth (Manteau/Meulenhoft) 3 Peter Hoeg, Grensgevallen, vert. 5 Hanif Kureishi, The black album, vert. Gerard Cruys (Meulenhoff) Jan Fastenau (Anthos) 4 Leo Vroman, Psalmen en andere gedich- 6 Alfred Birney, De onschuld van een vis ten (Querido) (Contact) 5 Doris Lessing, Terug naar de liefde, 7 Simon Schama, Landschap en herinne- vert. Christien jonkheer (Bert Bakker) ring, vert. Karina van Santen/Martine 6 Lydia Rood, Offerande (Prometheus) Vosmaer (Contact) 7 Manon Uphoff, Begeerte (Balans) 8 Longinus J. Dohmen, Nietzsche over de 8 Anne Tyler, Tjd van leven, vert. Mea menselijke natuur (Kok Agora) Flothuis (Anthos) 9 Wim Hazeu, Slauerhoff Een biografie 9 Elisabeth Eybers, Nuweling (Querido) (De Arbeiderspers) I o Margriet de Moor, Ik droom dus 1 o Leon de Winter, Zionoco (De Bezige (Contact) Bij) ...erg gelachen en dat is ook wat waard! Onno Blom (Trouw) . Maarten Biesheuvel, Het wonder Paul Beers (Vrij Nederland) (Meulenhoft) I Robert Menasse, Selige Zeiten, briichige * Zbigniew Herbert, Barbaar in de ruin, Welt (Suhrkamp) vert. Gerard Rasch (De Bezige Bij) • H.C. ten Berge, De honkvaste reiziger . W.F. Hermans, Ruisend gruis (De (Meulenhoff) Bezige Bij) . Kreek Daey Ouwens, Tegen de kippen , Margriet de Moor, 1k droom dus en de haan (Querido) (Contact) * Peter Handke, De afivezigheid, vert. . Geert van Oorschot, Brieven van een Hans Hom (De Prom) uitgever (Van Oorschot) * Milan Kundera, Verraden testamenten, . Connie Palmen, De vriendschap vert. Piet Meeuse (Ambo) (Prometheus) * Thomas Mann, Tagebucher 1949-1950 * Karel van het Reve, Luisteraars! (Van (Fischer) Oorschot) * Robert Menasse, Schubumkehr (Resi- * Allard Schroder, Raaf(De Bezige Bij) denz) * Nanne Tepper, De eeuwige jachtvelden * Piet Meeuse, Doorkijkjes (De Bezige (Contact) Bij) . Willem van Toorn, Dooltuin (Querido) 1 o 6 DE MEKKAPRIJS

Het boek dat wat mij betreft ongepubli- 2 Gerhard Roth, Der See (Fischer) ceerd had mogen blijven is Het feest der 3 Pat Barker, The Ghost Road (Viking) liefde van Ronald Giphart. Niet eens zo- 4 Salman Rushdie, De laatste zucht van de zeer vanwege de saaie seksverhalen die in Moor, vert. Eugene Dabekaussen/Tilly deze bundel zijn opgenomen. Die zijn on- Maters (Contact) gevaarlijk, en bij de kiosken is er kennelijk 5 Samuel Beckett, L'Eleutheria (Minuit) vraag naar `tekstjes masturberende' 6 Antonio Tabucchi, Pereira verklaart, schrijvers. Maar vooral de afdeling `Oud vert. Anthonie Kee (De Bezige Bij) vuil' in Het feest der liefde trok in ne- 7 Georges Perec, Het leven een gebruiks- gatieve zin mijn aandacht. Giphart moet aanwijzing, vert. Edu Borger (De daarin – en ik citeer – poep kotsen van Arbeiderspers) truttige literatuur'. 1k heb me bovenmatig 8 E. Annie Proulx, Scheepsberichten, vert. geergerd aan de pretentie die spreekt uit Regina Willemse (De Geus) deze betoogjes waarin hij meent de critici 9 Pramoedya Ananta Toer, De stroom uit de huid vol te moeten schelden die niet di- het noorden, vert. Henk Maier (De rect in zwijm zijn gevallen voor zijn Geus) prachtige verhalen. Bovendien verkettert 10 Wolfgang Koeppen, Duiven in het Bras, hij in Dud vuil' en passant Marcel MO- vert. Wim Platvoet (Thoth) ring en Margriet de Moor le hoeft geen helderziende of psychoanalyticus te zijn om Graa Boomsma (De Groene Amsterdam- in te zien waarom Giphartjuist deze twee mer) schrijvers aanvalt. Zij bezitten namelijk I John Hawkes, Old Horse, vert. Gerard wat hij niet heeft: ingenieuze literaire Verbart (Arena) ideeen en gevoel voor stijl. 2 Salman Rushdie, De laatste zucht van de Het is maar goed dat ik vier jaar jonger Moor, vert. Eugene Dabekaussen/Tilly ben dan Giphart, want anders had ik dit Maters (Contact) nooit durven opschrijven. Leeftijdsgenoten 3 Miroslav Krleia, Op de rand van het mogen namelijk geen dingen over zijn verstand, vert. L. van Vlijmen werk zeggen, waarschuwt hij schuimbek- (Prometheus) kend in een van de verhalen in Het feest 4 William Gass, The Tunnel (Knopf) der liefde. Wat Giphart zich ten opzichte 5 Edna O'Brien, Huis van volmaakte een- van lezers en schrijvers van alle leeftijden zaamheid, vert. Anneke van Huisseling aan slap geformuleerde nonsens veroor- (De Bezige Bij) looft, staat daar in zijn ogen kennelijk los 6 Aleksandar Ti§ma, De kapo, vert. van. Reina Dokter (Meulenhoff) PS Met het snijden in de tekst van vraag 7 Henry Roth, Boven Mount Morris Park twee of het plaatsen van enkele citaten kan schijnt een ster, vert. Rene Kurpershoek ik vanwege de nuancering en de gevoelig- (De Bezige Bij) heid van het onderwerp niet accoord gaan. 8 John Berger, Ten huwelijk, vert. Sjaak Het antwoord op vraag twee moet inte- Commandeur (De Bezige Bij) graal worden geplaatst, of helemaal niet. 9 Neil Jordan, Zonsopgang met zee- 1k vertrouw op uw integriteit. monster, vert. Tinke Davids (Van Gen- nep) August Hans den Boef (De Groene Am- 10 T. Coraghessan Boyle, De tortillagrens, sterdammer) vert. Gideon den Tex (Contact) I E.L. Doctorow, De watervang, vert. Sjaak Commandeur (Anthos) DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN 107

Hans Bouman (de Volkskrant) • Daniel Robberechts, Een Leven lezen I Jim Heynen, Dansen met de kippen, (Houtekiet) vert. Ronald Jonkers (Nijgh & Van • Peter Verhelst, Het spierenalfabet Ditmar) (Prometheus) 2 Salman Rushdie, De laatste zucht van de Het weemakende filosofische feuilleton De Moor, vert. Eugene Dabekaussen/Tilly vriendschap van Connie Palmen verkie- Maters (Contact) zen boven Asbestemming, een roman 3 Pat Barker, The Ghost Road (Viking) van de beste schrijver van zijn tijd: 4 John Dos Passos, 1919, vert. Paul A.F.Th. van der Heijden? Kom nou! Syrier (Amber) 5 Duong Thu Huong, Roman zonder Ingrid Brouwer (Het Parool) titel, vert. Han Meijer (Nijgh & Van • Paul Biegel, Het beleg van Troje Ditmar) (Holland) 6 Willem Ellenbroek en Henk Raaff, • Catullus, Verzen, vert. Paul Claes Oostzee-journaal (Contact) (Athenaeum–Polak & Van Gennep) 7 Chrisje Brands, Een pla* bloed in het Umberto Eco, Het eiland van de vorige zand (Balans) dag, vert. Yond Boeke/Patty Krone 8 Nguyen Huy Thiép, Tjgerhart, vert. (Bert Bakker) Han Meijer (Balans) • Ronald Giphart, Het feest der liefde 9 Colm TOibin, Het kruisteken, vert. (Balans) Marijke Versluys (Atlas) • Hard Bras nr. 4, red. Matthijs van Jo V.S. Naipaul, India. Een gewonde be- Nieuwkerk en Henk Spaan (Veen) schaving, vert. Tinke Davids (Atlas) • Daphne Meijer, Het plezier van de Waarom de Grote Volksschrijver zich ter duivel (Nijgh & Van Ditmar) gelegenheid van de Boekenweek 1995 door • Gerard Reve, Zondagmorgen zonder de Bijenkoifliet verleiden tot het kop- en zorgen (Veen) staartloze Op zoek, dat weet slechts de • Karel van het Reve, Luisteraars! (Van Allerhoogste. De kwaliteit van het onder- Oorschot) havige werkje doet overigens vrezen dat Theo Thijssen, Verzameld werk dl. 2 Deze de schrifver op korte termijn bij Zich (Athenaeum–Polak & Van Gennep) zal roepen, hetwelk droefte moede stemt. • Koos van Zomeren, Wat wil de koe (De Net als Op zoek. Arbeiderspers)

Hugo Bousset (Dietsche Warande di Bel- Daan Cartens (Kunst & Cultuur) fort) • Russell Anus, Zonder wijzers (Meulen- • Rita Demeester, Verzamelde verhalen hoff) (Meulenhoff/Kritak) • Ingeborg Bachmann, Todesarten- • Stefan Hertmans, Francesco's paradox Projekt (Piper Verlag) (Meulenhoff/Kritak) • J. Bemlef, Cellojaren (Querido) • Pol Hoste, High Key (Prometheus) • W.F. Hermans, Ruisend gruis – bibl. Rudi Laermans, De lege plek (Kritak) editie met tekeningen van Sylvia Kris- • Paul Mennes, Soap (Nijgh & Van tel (Thomas Rap) Ditmar/Dedalus) • Gerrit Krol, De mechanica van het • Ivo Michiels, Daar komen scherven van liegen (Querido) (De Bezige Bij) • Willem Jan Otten, Ons mankeert niets (Van Oorschot) I08 DE MEKKAPRIJS

. Thomas Mann, Duitsland heeft me nooit . J. Bemlef, Cellojaren (Querido) met rust gelaten. Amerikaans dagboek . Willem Brakman, Een voortreffelijke 1940-1948, vert. Paul Beers (De Ar- ridder (Querido) beiderspers) * Wessel to Gussinklo, De opdracht . Paolo Maurensig, De Liineburger va- (Meulenhoff) riant, vert. Els van der Pluym (De . Marie Kessels, De god met gouden ballen Arbeiderspers) (De Bezige Bij) . Pier Paolo Pasolini, Olie, vert. Henny . Alfred Kossmann, Huldigingen Vlot (Meulenhoff) (Querido) . Gertrude Starink, De weg naar Egypte. . Tomas Lieske, Nachtkwartier Een passage 1985-1993 (Athenaeum– (Querido) Polak & Van Gennep) * Vonne van der Meer, Spookliefde (De . Pim Wiersinga, Gracchanten (Meulen- Bezige Bij) hoff) * Joris Note, Het uur van ongehoorzaam- heid (De Bezige Bij) Pascal Cornet (De Standaard) * Connie Palmen, De vriendschap * Adieu esthetica en mooie pagina's, catalo- (Prometheus) gus Jan van Krimpen (Museum van het Boek) Johan Diepstraten (De Stem) . Karen Armstrong, Een geschiedenis van I Jan Brokken, De blinde passagiers God, vert. Ronald Cohen (Anthos) (Atlas) . J.M.H. Berckmans, Taxi naar de Boer- 2 Cynthia McLeod, Hoe duur was de sui- haavestraat (Nijgh & Van Ditmar/ ker? (Conserve) Dedalus) 3 Rascha Peper, Russisch blauw (Contact) . Elias Canetti, Het pantheon der vergeten 4 Leon de Winter, Zionoco (De Bezige dingen, vert. Theodor Duquesnoy (De Bij) Arbeiderspers) 5 Daphne Meijer, Het plezier van de dui- * Lieven de Cauter, Archeologie van de vd (Nijgh & Van Ditmar) kick (De Balie/Van Halewyck) 6 Alfred Birney, De onschuld van een vis . Douwe Draaisma, De meta forenmachi- (Contact) ne (Historische Uitgeverij) 7 Hendrik van Teylingen, De verschijning . Erika Fischer, Aimee & Jaguar, vert. van de godin Sarasvati in Hellevoet (De Tinke Davids (Van Gennep) Bezige Bij) * Stefan Hertmans, Fuga's en pimpelme- 8 Connie Palmen, De vriendschap zen (Meulenhoff/Kritak) (Prometheus) * Gyorgy Konrad, De stedebouwer, vert. 9 Geerten Meijsing, De ongeschreven leer Peter Masthoff/Minne Buwalda (Van (De Arbeiderspers) Gennep) Jo Frank Martinus Arion, De laatste vij- . Daniel Robberechts, Een leven lezen and (De Bezige Bij) (Houtekiet) Een onwaarschijnlijk slecht boek: jos Kin- Jolan Douwes (Trouw) deloo, De man die niet van deurwaar- . Peter Hoeg, Miss Smilla's Feeling for ders hield. Snow (Flamingo) . Andrei Makine, Le testament francais T. van Deel (Trouw) (Mercure de France) . Hans Aarsman, Twee hoofden, een kussen . Bart Moeyaert, Blote handen (Querido) (Van Gennep) DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN 109

* Connie Palmen, De vriendschap 3 Julio Cortizar, Verzamelde verhalen, (Prometheus) vert. Aline Glastra van Loon, Barber . Georges Perec, Het leven een gebruiks- van de Poi e.a. (Meulenhoff) aanwijzing, vert. Edu Borger (De 4 Leon de Winter, Zionoco (De Bezige Arbeiderspers) Bij) . Peter Pohl, De regenboog heeft maar 5 Jaap Scholten, Tachtig (Thomas Rap) acht kleuren, vert. Cora Polet (Querido) 6 Remco Campert, Dichter (De Bezige * Anne Provoost, Vallen (Houtekiet/ Bij) De Fontein) 7 W.F. Hermans, Ruisend gruis (De . Audrey Schumann, The Colours of the Bezige Bij) Eyes 8 Martin Amis, De informatie, vert. Gerrit de Blaauw (Contact) Frank van Dijl (Algemeen Dagblad) 9 J.M.A. Biesheuvel, Het wonder I Jan Brokken, De blinde passagiers (Meulenhoff) (Atlas) io Herman Brusselmans, De terugkeer 2 Leon de Winter, Zionoco (De Bezige van Bonanza (Prometheus) Bij) 3 Kees van Beijnum, Dichter op de Zeedijk Hans Ester (Trouw) (Nijgh & Van Ditmar) I Elisabeth Eybers, Uit en thuis. Afri- 4 Wim Hazeu, Slauerhoff. Een biografie kaanse verse uit Amsterdam (Human & (De Arbeiderspers) Rousseau Uitgewers) 5 W.F. Hermans, Ruisend gruis (De 2 J.M. Coetzee, De Meester van Peters- Bezige Bij) burg, vert. Frans van der Wiel (Ambo) 3 6 Alexandre Jardin, De kleine wilde, vert. 3 Louis Kruger, Herinnering aan Agnes Floor Borsboom (De Arbeiderspers) (Tafelberg Uitgewers) 7 J. Bernlef, Cellojaren (Querido) 4 A.H.M. Scholtz, Vatmaar. 'n Lewen- 8 Martin Amis, De informatie, vert. dagge verhaal van 'n tyd wat nie meer is Gerrit de Blaauw (Contact) nie (Kwela Uitgewers) 9 Herman Brusselmans, Vrouwen met een 5 Kurt Marti, Im Sternzeichen des Esels IQ (Prometheus) (Nagel & Kimche) 10 Marco Pierre White, Canteen Cuisine 6 Riana Scheepers, Onbevlekte ontvange- (Ebury Press) nis (Prometheus) Geestgrond van Boudewijn Biich is weir 7 Daniel Hugo, Monnikewerk (Tafelberg zo'n pedant en lamentabel boek over ie- Uitgewers) mand met een potsierlijke naam in wie we 8 Klaus Harpprecht, Thomas Mann. desondanks niemand anders herkennen Eine Biographie (Rowohlt) dan Boudewijn Bfich die koketteert met 9 Sonja Loots, Spoor (Tafelberg Uitge- zijn pijnOes en verdrietjes. wers) I0 Elisabeth Eybers, 'n Pastoriedogter Ed van Eeden (Utrechts Nieuwsblad) (Aldus-Presse Reicheneck) I Salman Rushdie, De laatste zucht van de Moor, vert. Eugene Dabekaussen/Tilly Elsbeth Etty (NRc Handelsblad) Maters (Contact) I In memoriam (Sdu) 2 Peter Hoeg, Grensgevallen, vert. 2 Remco Campert, Dichter (De Bezige Gerard Cruys (Meulenhoff) Bij) 3 Jan van der Vegt, Hans Andreus (De Prom) 1 I 0 DE MEKKAPRIJS

4 Willem Otterspeer, Bolland. Een bio- 9 Rascha Peper, Russisch blauw (Contact) grafie (Bert Bakker) po Manon Uphoff, Begeerte (Balans) 5 Wim Hazeu, Slauerhoff. Een biografie Beter niet: Ton Kors, De tijd van Anton (De Arbeiderspers) de Lange (Van Gennep) 6 Vonne van der Meer, Spookliefde (De Bezige Bij) Joris Gerits (De Morgen) 7 Karel van het Reve, Luisteraars! (Van I Kees van Beijnum, Dichter op de Zeedijk Oorschot) (Nijgh & Van Ditmar) 8 Ger Verrips, Dwars, duivels en dromend 2 Jan van der Vegt, Hans Andreus (De (Balans) Prom)

Aan zijn gebit, zijn echtscheiding en zijn voor- De informatie schot wijdde de Britse pers dit jaar meer kolom- Een ingenieuze literaire satire men dan aan het boek waar Martin Amis dat ho- ge voorschot (vijfhonderdduizend pond) voor kreeg: The Information. Recensenten stonden klaar om zijn recht op dat `Amerikaanse' bedrag te logenstraffen, maar daarvoor schreef Amis een te veelomvattend, ingenieus boek – dat in Nederland niet alom gunstig werd besproken maar in Mekka's Honderd toch de vierde plaats inneemt. Richard Tull, een mislukte, talentloze auteur die koste wat kost kunstenaar wil zijn, geeft zich over aan zijn wraakzuchtige jaloezie jegens vriend en collega-schrijver Gwyn Barry. Deze Barry is evenmin een groot kunstenaar, maar zijn boek wordt, tot afschuw van Tull, een bestseller. Rond deze twee schrijverskarikaturen bouwde Amis zijn zeer li- teraire satire. `Vanaf de eerste bladzijde weten we: erger kan het niet,' meent Anthony Paul (Vmj Nederland), doelend op Amis' zwartere dan zwarte humor. Amis heeft Paul niet teleurgesteld. 'De zinnen trillen en beven en zitten boordevol ge- weld, dat op het niveau van het verhaal meestal naar een climax gaat en dan weer terug- yak, zodat het cumulatieve effect een bedrijvige inertie is die onze gecompliceerde, be- drijvig inerte samenleving imiteert,' schrijft hij. Zou die betekenisvolle `inertie' die de vN-recensent ontwaart, datgene zijn wat Bas Heijne, in NRC Handelsblad, juist tegen- valt? 'Die statische kern maakt Amis' roman uiteindelijk minder ontzagwekkend dan de eerste paar honderd bladzijden beloofden,' aldus Heijne. Hans Bouman, in de Volkskrant, vindt dat het verhaal te lang doorgaat en zichzelf te veel herhaalt. Hij roemt Amis' stilistische kwaliteiten, maar voert als bezwaar aan dat Tull en Barry te weinig werkelijke diepgang en complexiteit hebben, waardoor uit de dikke roman als geheel lets oppervlakkigs' spreekt. De twee karikaturen wekken bij Leonoor Broeder (Het Parool) alleen maar ergernis. En ze stoort zich aan de opeensta- peling van te nadrukkelijke grappen, terwijl zijzelf, schrijft ze, vaak aan een half woord al genoeg had. De informatie had wat Naar betreft gehalveerd mogen worden: wie zo'n veelomvattend boek wil schrijven, moet met karigheid en precisie te werk gaan, vindt Broeder. Bij Anthony Paul en Bas Heijne overheerst de bewondering. Na zijn opmerking over de 'statische kern' relativeert Heijne: 'Maar er blijft zoveel over. [...1 Ook ken ik geen hedendaagse schrijver die met taal zoveel nieuw weet te maken – niet in de laatste plaats de taal zelf.' En dan Anthony Paul: `Schrijven op dit niveau verandert de werkelijkheid voor de lezer; ofwel: dit is kunst.' DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN III

3 Jan Brokken, De blinde passagiers • M. de Kesel (red.), De sfinx van de socio- (Atlas) logie (Acco) 4 Herman de Coninck, De vliegende • Charles Vergeer, Een verlies van vleu- keeper (De Arbeiderspers) gels (s UN) 5 Stefan Hertmans, Fuga's en pimpelme- Manuel Stoffers (red.), De middeleeuw- zen (Meulenhoff/Kritak) se ideeenwereld (Open universiteit/ 6 Benno Barnard, De schipbreukeling in: Verloren) Volgens Johannes (Lannoo) Roland Barthes, Oeuvres Completes 7 Bernard Dewulf, Waar de egel gaat (Seuil) (Atlas) • Arturo Perez-Reverte, De club Dumas, 8 Maarten Asscher, Strindbergs dood vert. Jean Schalekamp (De Prom) (Prometheus) • Riidiger Safranski, Martin Heidegger, 9 Frank Martinus Anion, De laatste vrij- vert. Mark Wildschut (Atlas) heid (De Bezige Bij) • W. Zweers, Participeren aan de natuur 10 Marie Kessels, De god met gouden ballen (Jan van Arkel) (De Bezige Bij) A. Renaut, Les revolutions de l'universite (Calmann-Levy) Jaap Goedegebuure (HP/De Tjd) I Georges Perec, Het leven een gebruiks- Doris Grootenboer (Algemeen Dagblad) aanwijzing, vert. Edu Borger (De I A.F.Th. van der Heijden, Asbestem- Arbeiderspers) ming (Querido) 2 Vonne van der Meer, Spookliefde (De 2 Connie Palmen, De vriendschap Bezige Bij) (Prometheus) 3 3 Geert van Oorschot, Brieven van een 3 K. Schippers, De vermiste kinderteke- uitgever (Van Oorschot) fling (Querido) 4 Remco Campert, Dichter (De Bezige 4 Chaja Polak, Stenen halzen (Arena) Bij) 5 Kees van Beijnum, Dichter op de Zeedijk 5 Tsjebbe Hettinga, Vreemde kusten/ (Nijgh & Van Ditmar) Frjemde kusten (Atlas) 6 Basha Faber, De Maagdenmantel 6 Kees Ouwens, Afdankingen (Meulen- (Meulenhoff) hoff) 7 Kader Abdolah, De meisjes en de parti- 7 Aleksandar Ti§ma, De kapo, vert. zanen (De Geus) Reina Dokter (Meulenhoff) 8 Anna Enquist, Het meesterstuk (De 8 Louis de Bernieres, Kapitein Corelli's Arbeiderspers) mandoline, vert. Tinke Davids (De 9 Margriet de Moor, lk droom dus Arbeiderspers) (Contact) 9 Russell Artus, Zonder wijzers (Meulen- I o Maria Stahlie, Het beest met twee ruggen hoff) (Bert Bakker) 10 J. Bernlef, Celkaren (Querido) Joost Zwagermans De buitenvrouw had beter ongeschreven kunnen blijven. Zelden Ger Groot (NRc Handelsblad) zo '72 onbenullig, oninteressant verhaal • Georges Perec, Het leven een gebruiks- over overspel in een doorzonwoning gele- aanwjzing, vert. Edu Borger (De zen. De hoofdpersonen waren zo mogelijk Arbeiderspers) nog onbeduidender dan hun omgeving. • Alvaro Pombo, De held van de mansar- Brrr.. des van Mansard, vert. Jean Schale- kamp (Menken Kasander & Wigman) 1 I 2 DE MEKKAPRIJS

Johan de Haes (BRTN -radio) 8 Willem Brakman, Een voortreffelijke * Li Ang, De vrouw van de slachter, vert. ridden (Querido) C.M.L. Kisling (De Arbeiderspers) 9 Rutger Kopland, Het mechaniek van de * Jonathan Coe, Het moordende ontroering (Van Oorschot) testament, vert. Marijke Emeis 10 Fernando Pessoa, Mijn droom is van (Meulenhoff) mij, vert. Harrie Lemmens (De Arbei- . Zbigniew Herbert, Barbaar in de tuin, derspers) vert. Gerard Rasch (De Bezige Bij) Het meest overschatte boek vond ik Rui- . Stefan Hertmans, Fuga's en pimpelme- send gruis van WE Hermans (De Bezi- zen (Meulenhoff/Kritak) ge BO. Er waren maar weinig recensen- * Dini Hogenelst en Frits van Oostrom, ten die bij Hermans' leven dwfden schrij- Handgeschreven wereld (Prometheus) yen dat zijn werk – grofivegna Au pair – . Leonard Nolens, De vrek van Missen- nergens meer op leek, maar dat de angst er burg (Querido) ook na zijn overlijden nog in zat, was ver- . Simon Schama, Landschap en herinne- bazingwekkend. Zijn Boekenweekge- ring, vert. Karina van Santen/Martine schenk was een prul; deze (korte) roman Vosmaer (Contact) een draak. . Adam Thorpe, Ulverton, vert. Niek Miedema/Harm Damsma (Nijgh & Hans den Hartog Jager (NRc Handehblad) Van Ditmar) I Nanne Tepper, De eeuwige jachtvelden . Cohn TOibin, In lichterlaaie, vert. (Contact) Marijke Versluys (Contact) 2 Connie Palmen, De vriendschap * Jan van der Vegt, Hans Andreus (De (Prometheus) Prom) 3 Geoffrey Chaucer, De Canterbury-ver- halen, vert. Ernst van Altena (Ambo) Theo Hakkert (Dagblad Tubantia) 4 Toon Tellegen, Misschien wisten zij alles I Kazuo Ishiguro, De troostelozen, vert. (Querido) Bartho Kriek (Atlas) 5 David Mamet, The Cryptogram (Ran- 2 Georges Perec, Het leven een gebruiks- dom House) aanwijzing, vert. Edu Borger (De 6 J.C. Bloem, Het onzegbare geheim Arbeiderspers) (Athenaeum–Polak & Van Gennep) 3 Jonathan Coe, Het moordende 7 Dirk van Weelden, Oase (De Bezige testament, vert. Marijke Emeis Bij) (Meulenhoff) 8 Milan Kundera, De traagheid, vert. 4 Russell Artus, Zonder wijzers (Meulen- Joop van Helmond (Ambo) hoff). Eindelijk weer eens een literaire ro- 9 Frithjof Foelkel, Onder de pannen man van een jonge schrijver, na al dat (Meulenhoff) heilloze geblaat van alien die ooit tot Nix 10 Joris Moens, Zondagskind (De Bezige werden gerekend en ook niks van enig be- Bij) lang hebben voortgebracht. 5 Graciliano Ramos, Angst, vert. August Frank Hellemans (Knack) Willemsen (Coppens & Frenks) I Kris Peeraer, De koningstuin (Davids- 6 Henry Roth, Boven Mount Morris Park fonds/De Clauwaert). Alksbehalve wol- schijnt een ster, vert. Rene Kurpershoek lig, maar zeer direct vertelt hij over die (De Bezige Bij) wonderbaarlijke peripetieen van een dren- 7 Wim Hazeu, Slauerhoff Een biografie keling die heilig wordt, bedelaar en ver- (De Arbeiderspers) volgens yogi.

DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN I13

2 Bobbie Ann Mason, Verenkransen, Iso Aleksandar Ti§ma, De kapo, vert. vert. Barbara de Lange (Anthos) Reina Dokter (Meulenhoff) 3 Paul Verhuyck, De binnendienst (De Arbeiderspers) Arnold Heumakers (de Volkskrant) 4 Sammi Landweer, Woestijn (Contact) • Charles Baudelaire, De bloemen van het 5 Dirk Verbruggen, Mag ik bet even laten kwaad, vert. Petrus Hoosemans sneeuwen (Snoeck/Ducaju & Zoon) (Historische Uitgeverij) en vert. Peter 6 Giuseppe Culicchia, Dekking zoeken, Verstegen (Van Oorschot) vert. Pietha Voogd (Anthos) • Kristien Hemmerechts, Veel vrouwen, 7 Lawrence Norfolk, Het woordenboek af en toe een man (Atlas) van Lempriere, vert. Mieke Linden- • W.F. Hermans, Ruisend gruis (De burg (Contact) Bezige Bij) 8 Scott Bradfield, De geschiedenis van de • Salomon Maimon, Mijn levensverhaal, lichtende beweging, vert. Maarten Elzin- vert. W. Hansen (Atlas) ga (De Geus) • Xavier de Maistre, Reis door mijn 9 Tuur van Wallendael, Vrienden en ken- kamer, vert. Paul de Bruin (Voetnoot) nissen (Houtekiet) • Piet Meeuse, Doorkijkjes (De Bezige lc, Jan Hendrik van den Berg, Metabletica Bij) van God (Pelckmans/Kok Agora) D.A.F. de Sade, De nieuwe Justine of de Beter niet: Marc Didden, Liefde is doof tegenspoed van de deugd, vert. Theo (Houtekiet). Nooit heb ik zo'n slordig Buckinx (Bert Bakker) uitgegeven boek gezien dat in zijn ver- • Nanne Tepper, De eeuwige jachtvelden hakkelde vorm zo perfect de slordige in- (Contact) bond weerspiegelt! • Jules Valles, Opstandeling, vert. Dick Gevers/Bart Schellekens (De Geus) Joris Hermsen (De Gelderlander) Koos van Zomeren, Wat wil de koe (De I I. Boenin, Verzamelde werken vert. Arbeiderspers) Aai Prins (Van Oorschot) Overschat vind ik een roman als De 2 Luigi Pirandello, Donna Mimma, vert. vriendschap van Connie Palmen, een Anthonie Kee/Jenny Tuin (Coppens & veel minder boek dan Naar debuut, van- Frenks) wege de krachteloze stijl en de triviale le- 3 Georges Perec, Het leven een gebruiks- venswijsheden die onschuldi ge lezers en aanwijzing, vert. Edu Borger (De critici voor filosofie verslijten. Maar bet Arbeiderspers) dieptepunt was voor mij toch bet Boeken- 4 N. Hikmet, Mensenlandschappen, vert. weekgeschenk van Leon de Winter (Sere- Wim van den Munkhof (De Geus) nade), dat met zijn clichés, sentimentali- 5 Mikhail Boelgakov, Verzamelde werken teit en goedkope moraal alles belichaamt vert. Aai Prins (Van Oorschot) wat literatuur nu juist niet zou moeten 6 Duong Thu Huong, Roman zonder zijn. titel, vert. Han Meijer (Nijgh & Van Ditmar) Ingrid Hoogervorst (De Telegraaj) 7 Graciliano Ramos, Angst, vert. August I Alessandro Baricco, Oceaan van een zee, Willemsen (Coppens & Frenks) vert. Manon Smits (De Geus) 8 Yoram Kaniuk, Adam hondezoon, vert. 2 E. Annie Proulx, Scheepsberichten, vert. Kees Meiling (Meulenhoff) Regina Willemse (De Geus) 9 Didier van Cauwelaert, Enkele reis, vert. 3 Herbjorg Wassmo, Het boek Dina, Rosalie Siblesz (Meulenhoff/Manteau) vert. Paula Stevens (De Geus) I14 DE MEKKAPRIJS

4 Marie Kessels, De god met gouden ballen 9 Nanne Tepper, De eeuwige jachtvelden (De Bezige Bij) (Contact) 5 Maria Nurowska, Brieven der liefde, 10 Alison Fell, De kussenjongen van hofda- vert. Gerard Rasch (De Geus) me Ogonoro, vert. Tinke Davids/Esther 6 Deborah Tannen, Woorden aan het Jansma (Van Gennep) werk, vert. Aad van der Mijn (Pro- Beter niet: Ronald Giphart, Het feest metheus) der liefde (Balans). Een dergelijk niets- 7 Bert Treffers, Een hemel op aarde (s UN) zeggend proza, zonder thematiek, lelijk 8 Kader Abdolah, De meisjes en de parti- taalgebruik, foute kwajongenstoon op ni- zanen (De Geus) veau van middelbare school, verkeerd

Boven de recensie in Vrij Nederland staat Ten nieuw Zonder wijzers licht', wat maar gedeeltelijk slaat op het nieuwe licht De veelbelovendheid voorbij waarin alle personages in Zonder wijzers komen te staan. Carel Peeters bedoelt in de eerste plaats schrijver Russell Artus (1969). Zijn bij Meulenhoff uitgekomen herfstdebuut is opval- lend goed ontvangen – het gevreesde woord `veelbelovend' viel nu eens niet. Artus leidt zijn lezers binnen in een labyrint. In elk hoofdstuk is een ander personage aan het woord en het is aan de lezer om erachter te komen wie het is. De personages vertellen samen het verhaal van een Indier, zelf als kind verlaten door zijn vader, die op zijn beurt een Engelse vrouw en vier kinderen verlaat. De vrouw gaat met de kinderen in Nederland wonen, waar de jongste zoon, Nigel, zijn vriendin na een houseparty ziet verdrinken in een kanaal. Geleidelijk wordt ook de achtergrond van de moeder, Jane, en haar rivaliserende zus Karen duidelijk. In het laatste hoofdstuk spreekt de stervende vader, die veel raadsels oplost. Gaandeweg weet de lezer veel meer dan de personages zelf; Doeschka Meijsing, in Elsevier, noemt dat `een alleraardigst procede en hoe gereserveerd dat ook klinkt, ze is enthousiast. Ze vindt Zonder wijzers een bijzonder, gewaagd en spannend debuut, voor- al door de ongebruikelijke compositie. Ook Jaap Goedegebuure, in HP/De Tijd, schrijft dat Russell Artus zich `ongewoon bedreven toont in het versnijden van een conventio- nele familievertelling tot een complex patroon.' Carel Peeters, die de roman meteen wilde herlezen, bewondert de combinatie van distantie en betrokkenheid: 'Het mengsel van bewust en intuitief geeft er de overtuigingskracht aan.' Over Artus' stijl wordt mild geklaagd. Doeschka Meijsing vindt dat `sours te veel ge- kunsteldheid komt kijken' bij het in elkaar vallen van alle stukken aan het slot. Goede- gebuure stoorde zich in de eerste twee hoofdstukken aan clichés en holle woorden, maar draagt zelf een verontschuldiging aan: `Misschien komt dat omdat de zonen daar als verteller optreden.' Carel Peeters wijst erop dat Artus duidelijk moeite had om zelf de weg terug te vinden uit zijn labyrint, `maar hij komt er wel als een zelfbewust schrij- ver uit.' Thema's die de recensenten noemen: verschil in tijdsbeleving tussen verschillende culturen, gemis van gedragsregels, erfelijke belasting en de eeuwige herhaling van sterfte en geboorte. `Artus heeft onmiskenbaar de bedoeling gehad een boek te schrij- ven over het gebrek aan richting en houvast dat de smeltkroes van het huidige fin-de- siècle aankleeft,' meent Jaap Goedegebuure. DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN 115

schrijversstandpunt – namelijk het onder- 9 Geert Mak, Een kleine geschiedenis van uithalen van collega's in fictieteksten – Amsterdam (Atlas) kan beter in de onderste la blijven li ggen. 10 Erik-Ward Geerligs, Het hol van de eeuw (De Kist) Peter Jacobs (Het Nieuwsblad) I Connie Palmen, De vriendschap Yves van Kempen (De Groene Amster- (Prometheus) dammer) 2 Paul Mennes, Soap (Nijgh & Van * H.C. ten Berge, De honkvaste reiziger Ditmar/Dedalus) (Meulenhoff) 3 Albert Camus, De eerste man, vert. Jan • Guido Ceronetti, De stilte van het li- Pieter van der Sterre (De Bezige Bij) chaam, vert. Wilfred Oranje (De Palmen, Mennes en Camus – een on- Bezige Bij) waarschijnlijk trio, ik weet het, zijn voor * G.L. Durlacher, Niet verstaan (Meu- mij de absolute uitschieters van de romans lenhoff) die ik in 1995 gelezen heb. * Sir James George Frazer, De gouden 4 Gore Vidal, Palimpsest: a memoir tak, vert. Aris J. van Braam (Contact) (Andre Deutsch) Stefan Hertmans, Fuga's en pimpelme- 5 Kris Wagner, Spelen op straat (Van zen (Meulenhoff/Kritak) Halewyck) Miroslav Krlela, Op de rand van het 6 Peter Verhelst, Het spierenalfabet verstand, vert. L. van Vlijmen (Prometheus) (Prometheus) 7 Pier Paolo Pasolini, Olie, vert. Henny • Piet Meeuse, Doorkijkjes (De Bezige Vlot (Meulenhoff) Bij) 8 Harold Brodkey, Profane vriendschap, Joris Note, Het uur van ongehoorzaam- vert. Paul Syrier (Arena) heid (De Bezige Bij) 9 Giuseppe Culicchia, Dekking zoeken, * Georges Perec, Het leven een gebruiks- vert. Pietha Voogd (Anthos) aanwijzing, vert. Edu Borger (De io Bart Plouvier, Het gelag (Nijgh & Van Arbeiderspers) Ditmar) Nanne Tepper, De eeuwige jachtvelden (Contact). B# de debutanten eindelijk een Anneriek de Jong (NRc Handelsblad) antwoord op bet jongelingensnot en de I Herta Muller, Hunger und Seide branietaal van de Nix-generatie. Nanne (Rowohlt) Tepper en Russell Anus zorgden daarvoor. 2 Ruth Kluger, Verder leven, vert. Mijn voorkeur gaat uit naar Nanne Tep- Marion Offermans (De Bezige Bij) per. 3 Elisabeth Wurzel, Het land Prozac, vert. Babet Mossel (Meulenhoff) Eric Kenis (Gonzo Circus) 4 Peter Weber, De weermaker, vert. 1 Bret Easton Ellis, De informanten, vert. Gerda Meijerink (Arena) Balt Lenders (Luitingh-Sijthoff) 5 Wolfgang Koeppen, Duiven in het Bras, 2 Will Self, Grey Area (Bloomsbury) vert. Wim Platvoet (Thoth) 3 Jay McInerney (red.), Cowboys, Indianen 6 Helmut Krausser, Melodieen, vert. Ria en forensen, vert. Jan Verhoeven e.a. van Hengel (De Geus) (Anthos) 7 Erich Hackl, Sara und Simon (Dioge- 4 Peter Verhelst, Het spierenalfabet nes) (Prometheus) 8 Robert Menasse, Schubumkehr (Re- 5 Milena Moser, Het poetsvrouweneiland, sidenz) vert. Elly Schippers (Atlas) I16 DE MEKKAPRIJS

6 J.M.H. Berckmans, Taxi naar de Boer- * Umberto Eco, Het eiland van de vorige haavestraat (Nijgh & Van Ditmar/ dag, vert. Yond Boeke/Patty Krone Dedalus) (Bert Bakker) 7 Dirk van Weelden, Oase (De Bezige . Elio Vittorini, Mens ofniet, vert. Bij) Anthonie Kee (Athenaeum–Polak & 8 Paul Mennes, Soap (Nijgh & Van Van Gennep) Ditmar/Dedalus) . Jocelyn Brooke, Het teken van een ge- 9 Bernardo Atxaga, De man alleen, vert. trokken zwaard, vert. Martha Heesen Johanna Vuyk-Bosdriesz (Nijgh & (Coppens & Frenks) Van Ditmar) # Luigi Pirandello, Donna Mimma, vert. 10 Ray Loriga, Heiden, vert. Arie van der Anthonie Kee/Jenny Tuin (Coppens & Wal (Nijgh & Van Ditmar) Frenks) Over bet paard getild: Georges Perec, Het . Giorgio Bassani, Binnen de muren, leven een gebruiksaanwijzing (De vert. Tineke van Dijk (Meulenhoff) Arbeiderspers). . Jan Bor en Errit Petersma (red.), De verbeelding van bet denken (Contact) Rudi Knaepen (Het Belang van Limburg) . Franco Ferrucci, Vuren, vert. Wilfred . Martin Amis, De informatie, vert. Oranje (Wereldbibliotheek) Gerrit de Blaauw (Contact) * Saul Bellow, Van een vaag verleden naar . Douglas Coupland, Microserfs een onzekere toekomst, vert. Jelle Noor- (HarperCollins) man (Bert Bakker) . Daniel C. Dennett, Darwins gevaarlij- Beter niet: bet oeuvre van Susanna Ta- ke idee, vert. Gerlof Abels/Herman van maro, een achternicht van Itak Svevo. le den Bijtel (Contact) mag alleen maar hopen dat de literaire . Umberto Eco, Het eiland van de vorige degeneratie zich in deze familie niet ven- dag, vert. Yond Boeke/Patty Krone der doorzet. (Bert Bakker) . A.ETh. van der Heijden, Asbestem- Alle Lansu (Het Parool) ming (Querido) . Russell Artus, Zonder wijzers (Meulen- * Alan Hollinghurst, De herdersster, vert. hoff) Suzan de Wilde (Atlas) . Umberto Eco, Het eiland van de vorige . Diane de Keyzer, 'Madame est servie' dag, vert. Yond Boeke/Patty Krone (Van Halewyck) (Bert Bakker) . Bodo Kirchoff, Tegen de loopricbting, . Jean-Paul Franssens, Broederweelde vert. Annemiek Munsterman (De Harmonie) (Meulenhoff) . Milan Kundera, De traagheid, vert. . Helmut Krausser, Melodieen, vert. Ria Joop van Helmond (Ambo) van Hengel (De Geus) . Vonne van der Meer, Spookliefde (De . Adam Thorpe, Ulverton, vert. Harm Bezige Bij) Damsma/Niek Miedema (Nijgh & . Margriet de Moor, Ik droom dus Van Ditmar) (Contact) . Cesare Pavese, De kameraad, vert. Edwin Krijgsman (de Volkskrant) Anton Haakman (De Bezige Bij) • Luigi Malerba, Le Maschere (Mon- . Horacio Quiroga, Verhalen van liefde, dadori) waanzin en dood, vert. Maarten Steen- . Graciliano Ramos, Angst, vert. August meijer (Coppens & Frenks) Willemsen (Coppens & Frenks) DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN 117

♦ Graciliano Ramos, Angst, vert. August ♦ E. Annie Proulx, The Shipping News Willemsen (Coppens & Frenks) (The Fourth Estate) ♦ John Updike, Brazilie, vert. Frans ♦ Bruno Schulz, Verzameld werk, vert. Bijlsma (Meulenhoff) Gerard Rasch (Meulenhoff)

Guus Luijters (Het Parody) Michel Maas (de Volkskrant) ♦ Georges Barral, Cinq fourths avec I Pat Barker, The Ghost Road (Viking) Charles Baudelaire a Bruxelles (Obsi- 2 Remco Campert, Dichter (De Bezige diane) Bij) ♦ Maurice Blanchard, Danser sur la corde 3 J.M. Coetzee, De Meester van Peters- (L'ether vague) burg, vert. Frans van der Wel (Ambo) ♦ Francois Bott, Les pantoufles de Marcel 4 Salman Rushdie, The Moor's Last Sigh Proust (Le Monde Editions) Uonathan Cape) ♦ Cahiers des charges de La vie mode 5 J. Bemlef, Alfabet op de rug gezien d'emploi de Georges Perec (Zulma) (Querido) ♦ Gerrit Komrij, De Nederlandse poeme 6 Jim Heynen, Dansen met de kipper, van der 2de tot en met de 16de eeuw vert. Ronald Jonkers (Nijgh & Van (Bert Bakker) Ditmar) ♦ Octavio Paz, De dubbele vlam, vert. 7 Tahar Ben Jelloun, Een gebroken man, Ton Ceelen (Meulenhoft) vert. Maria Noordman (De Geus) ♦ Mark Polizzotti, Revolution of the 8 Nguyen Huy Thiep, Tijgerhart, vert. Mind. The Life of Andre Breton (Farrar, Han Meijer (Balans) Straus & Giroux) 9 John Berger, Ten huwelijk, vert. Sjaak 3 ♦ Pierre Reverdy, De leien van het dak, Commandeur (De Bezige Bij) vert. Rein Bloem (Perdu) Do Peter Reading, Collected Poems ♦ Arie Visser, Licht en vuur (De Bezige (Blood Axe) Bij) ♦ H.N. Werkman, Brieven aan Ate en Doeschka Meijsing (Elsevier) Wiea Zuithoff(Andre Swertz) I Georges Perec, Het leven een gebruiks- aanwijzing, vert. Edu Borger (De Anna Luyten (Knack Weekend) Arbeiderspers) ♦ Armando, Voorvallen in de wildernis 2 Vladimir Nabokov, Glorie, vert. Rene (De Bezige Bij) Kurpershoek (De Bezige Bij) ♦ Oscar van den Boogaard, De heerlijk- 3 Frans Kellendonk, Alle verhalen heid van Julia (Querido) (Meulenhoft) ♦ E.M. Cioran, Gevierendeeld, vert. 4 J.M.A. Biesheuvel, Het wonder Rokus Hofstede (De Arbeiderspers) (Meulenhoft) ♦ Adriaan van Dis, Indische duinen 5 James Joyce, Ulysses, vert. Paul (Meulenhoff Claes/Mon Nys (De Bezige Bij) ♦ Geert van Istendael, Vlaamse sprookjes 6 Rudy Kousbroek, Terug tot Negri Pan (Atlas) Erkoms (Meulenhoft) ♦ Paul Mennes, Soap (Nijgh & Van 7 Karel van het Reve, Luisteraars! (Van Ditmar/Dedalus) Oorschot) ♦ Cees Nooteboom, De ridder is gestor- 8 Wessel to Gussinklo, De opdracht ven (De Arbeiderspers) (Meulenhoff) ♦ Geert van Oorschot, Brieven van een 9 Geerten Meijsing, De ongeschreven leer uitgever (Van Oorschot) (De Arbeiderspers) I18 DE MEKKAPRIJS

10 Dirk van Weelden, Oase (De Bezige . Tsjebbe Hettinga, Vreemde kusten/ Bij) Frjemde kusten (Atlas) * Kees Ouwens, Afdankingen (Meulen- Guus Middag (de Volkskrant) hoff) . Huub Beurskens, Lets zo eenvoudigs . Willem van Toorn, Dooltuin (Querido) (Meulenhoff) . Leo Vroman, Psalmen en andere gedich- * Elisabeth Eybers, Nuweling (Querido) ten (Querido) * Peter Ghyssaert, Sneeuwboekhouding • Henk van der Waal, De windsels van de (Bert Bakker) sfinx (Querido) . Jacques Hamelink, Boheems glas * Elly de Waard, Het zij (De Harmonie) (Querido)

Volgens Reinjan Mulder (NRc Handelsblad) De blinde passagiers houdt De blinde passagiers het midden tussen Zeeverhaal werk van Gabriel Garcia Marquez en Maar- uiteenlopend beoordeeld ten 't Hart. Schrijver Jan Brokken moet dat niet als compliment opvatten; Mulder wil er- mee zeggen dat de roman geen eenheid is. Intussen noemen heel wat boekverkopers, in een kleine Mekka-enquete, dit boek Onterecht veronachtzaamd en in Mekka's Honderd bezet De blinde passagiers de zevende plaats. In 416 bladzijden vertelt Brokken het verhaal van een restaurateur van schilderijen die aan boord van een oude trampsteamer een zeereis van Frankrijk naar Amerika maakt. Twee Poolse verstekelingen varen mee en er speelt zich een liefdesverhaal af. Alle reizi- gers zijn, elk op hun eigen manier, op zoek naar geluk. Pas in het laatste deel van de ro- man beschrijft Jan Brokken de herinneringen van de restaurateur aan diens onbereken- bare varier, met wie hij vaak naar schepen op de Nieuwe Waterweg keek. Wat is er mis met dit boek? In elk geval heeft Willem Kuipers, in de Volkskrant, moeite met de alwetende verteller: `Zo obligaat dat ik soms het gevoel kreeg dat me maar wat op de mouw gespeld werd.' Jaap Goedegebuure (HP/De Tjd) is ook heel slecht te spre- ken over de roman, waarin het volgens hem allemaal draait om het eeuwige thema van die Vatersuche. Goedegebuure zag 'twee romans in een band' en vindt dat Jan Brokken het wat de afronding betreft gelijk heeft laten afweten'. Totaal anders redeneert Rob Schouten, in Trouw. Een citaat: 'Hoe vernuftig Brokken het binnenwereld-perspectief van die arme sloebers op weg naar het paradijs heeft ge- tekend, blijkt als ze halverwege het boek ontdekt worden, pas dan wordt ook de lezer die ze allang dacht te kennen van hun uiterlijke verschijning op de hoogte gebracht. Een sterk filmisch effect.' Jaap Goedegebuure noemt hetzelfde moment een anticlimax: `Geen dramatiek, geen knaleffecten.' Reinjan Mulder gaat ervan uit dat Brokken zich aan deze grote roman heeft vertild en Goedegebuure begrijpt niet waarom Brokken een avonturenroman gebruikt om, met een omweg, een (autobiografisch?) verhaal te vertellen. Rob Schouten vermoedt waar alle scepsis en kritiek vandaan komen: geschiedenissen op zee worden in Nederland al- tijd ondergewaardeerd vanwege associaties met romantische jongensboeken. Met an- dere woorden, het verleden laat zich niet verloochenen. Dat schrijft weer Reinjan Mul- der als hij kort samenvat wat Brokken betoogt. DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN 119

Jacob Moerman (Algemeen Dagblad/ • Elio Vittorini, Mens ofniet, vert. Drents-Groningse Pers) Anthonie Kee (Athenaeum Polak& I Jonathan Coe, Het moordende Van Gennep) Geen jaar te vroeg, maar testament, vert. Marijke Emeis vijftigjaar te laat vertaald. Een roman (Meulenhoff) waarin je merkt dat er tijdens de oorlog 2 Umberto Eco, Het eiland van de vorige niet alleen weinig brood was, maar ook dag, vert. Yond Boeke/Patty Krone weinig woorden. Geen woord te veel staat (Bert Bakker) erin. 3 Peter Hoeg, Grensgevallen, vert. Ge- rard Cruys (Meulenhoff) Piet de Moor (Het Volk) 4 G.L. Durlacher, Niet verstaan Aristofanes, Vrouwenstaking/Vrouwen- (Meulenhoft) feest/Vrouwenpolitiek, vert. Hein L. van 5 Wim Hazeu, Slauerhoff. Een biografie Dolen (Athenaeum–Polak & Van (De Arbeiderspers) Gennep) 6 Milan Kundera, De traagheid, vert. Alison Fell, De kussenjongen van hofda- Joop van Helmond (Ambo) me Ogonoro, vert. Tinke Davids/Esther 7 Alan Lightman, Brave Benito, vert. Jansma (Van Gennep) Rob van der Veer (Meulenhoff) Elisabeth Gille, De krab op de achter- 8 Jeroen Brouwers, Adolf & Eva & de bank, vert. Marianne Gossije (De dood (De Arbeiderspers) Geus) 9 Remco Campert, Dichter (De Bezige Geert van Istendael, Vlaamse sprookjes Bij) (Atlas) Jo Alfred Kossmann, Huldigingen Imre Kertesz, Onbepaald door het lot, 3 (Querido) vert. Henry Kammer (Van Gennep) Miroslav Krlea, Op de rand van het Bert van Molle (De Morgen) verstand, vert. L. van Vlijmen • Jim Heynen, Dansen met de kippen, (Prometheus) vert. Ronald Jonkers (Nijgh & Van Giacomo Leopardi, Gedachten, vert. Ditmar) Frans van Dooren (De Arbeiderpers) • Drag° Jancar, De galeislaaf, vert. Roel Richard Minne, Wolfijzers en schietge- Schuyt (Wereldbibliotheek) weren (Van Oorschot) • Kazuo Ishiguro, De troostelozen, vert. Christoph Ransmayr, Morbus Kitahara Bartho Kriek (Atlas) (Fischer) Ismail Kadare, De regentrommen, vert. Meir Shalev, De bijbel nu, vert. Ruben Jacqueline Sheji (Van Gennep) Verhasselt (Vassallucci) • Radek Knapp, Franio, vert. Gerry Bruil (De Bezige Bij) Reinjan Mulder (NRC Handelsblad) • Mirco Kovac, Het leven van Malina • Russell Artus, Zonder wijzers (Meulen- Trifkovic, vert. Reina Dokter (De hoff) Bezige Bij) • Huub Beurskens, Circus Fernando • Elvis Peeters, Wj dwalen rond in de (Meulenhoft) nacht en worden verteerd door vuur (Van Joseph Brodsky, Kade der Ongenees- Halewyck) lijken, vert. Sjaak Commandeur (De • Susanna Tamaro, Het hoofd in de Bezige Bij) wolken, vert. Rosita Steenbeek • Marie Kessels, De god met gouden ballen (Wereldbibliotheek) (De Bezige Bij) 120 DE MEKKAPRIJS

. Cynthia McLeod, Hoe duur was de Paul Claes, Raadsels van Rilke (De suiker? (Conserve) Bezige Bij) . Daphne Meijer, Het plezier van de dui- Louis Couperus, Iskander (Veen) vel (Nijgh & Van Ditmar) # Christine D'haen, Morgane (Querido) . Edna O'Brien, Huis van volmaakte een- P.C. Hooft, Lyrische poezie (Athe- zaamheid, vert. Anneke van Huisseling naeum–Polak & Van Gennep) (De Bezig Bij) • Pol Hoste, High Key (Prometheus) . Allard Schroder, Raaf(De Bezige Bij) Geert Mak, Een kleine geschiedenis van . Nanne Tepper, De eeuwige jachtvelden Amsterdam (Atlas) (Contact) • Daniel Robberechts, Een leven lezen . Dubravka Ugraie, De cultuur van leu- (Houtekiet) gens, vert. Roel Schuyt (Nijgh & Van Theo Thijssen, In de ochtend van het Ditmar) leven (De Arbeiderspers) Beter niet: Hans Sahar, Hoezo bloed- mooi (De Arbeiderspers), omdat het on- Karel Osstyn (Standaard der Letteren) afis, onzalig gehypt, en omdat het oproept I Martin Amis, De informatie, vert. tot rassenhaat. Gerrit de Blaauw (Contact) 2 Georges Perec, Het leven een gebruiks- Annemiek Neel es (Vrij Nederland) aanwijzing, vert. Edu Borger (De • Kader Abdolah, De meisjes en de parti- Arbeiderspers) zanen (De Geus) 3 Fernando Pessoa, Mijn droom is van . De vertellingen van duizend-en-een- mij, vert. Harrie Lemmens (De Arbei- nacht, vert. Richard van Leeuwen derspers) (Bulaaq) 4 Connie Palmen, De vriendschap . Marie Kessels, De god met gouden ballen (Prometheus) (De Bezige Bij) 5 Menno van Beekum, Het jakobson- * Rutger Kopland, Het mechaniek van de complex (Querido) ontroering (Van Oorschot) 6 Jan Brokken, De blinde passagiers • Tomas Lieske, Nachtkwartier (Queri- (Atlas) do) 7 Alfred Birney, De onschuld van een vi s . Connie Palmen, De vriendschap (Contact) (Prometheus) 8 Geerten Meijsing, De ongeschreven leer • Karel van het Reve, Luisteraars! (Van (De Arbeiderspers) Oorschot) 9 Robert Schneider, Wie liefheeft slaapt * Salman Rushdie, The Moor's Last Sigh niet, vert. W. Hansen (De Arbeiders- 'Jonathan Cape) pers) • Dubravka Ugre gie, De cultuur van leu- 10 Sadik Yemni, De amulet, vert. Cees gens, vert. Roel Schuyt (Nijgh & Van Priem (Prometheus) Ditmar) . Peter Verhelst, Het spierenalfabet Jeroen Overstijns (Standaard der (Prometheus) Letteren) I Salman Rushdie, The Moor's Last Sigh Joris Note (De Morgen) (Jonathan Cape) . Roland Barthes, Oeuvres Completes, to- . Louis Paul Boon, Het literatuur- en me II: 1966-1973 (Seuil) kunstkritische werk. Deel Iii (De . Catullus, Verzen, vert. Paul Claes Vlaamse Gids/Booncentrum) (Athenaeum–Polak & Van Gennep) DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN 121

• Jonathan Coe, What a carve up! 4 Daphne Meijer, Het plezier van de dui- 0onathan Cape) vel (Nijgh & Van Ditmar) • Guido van Heulendonk, Paarden zijn 5 Willem Otterspeer, Bolland. Een bio- ook varkens (De Arbeiderspers) grafie (Bert Bakker) • Pol Hoste, High Key (Prometheus) 6 Dubravka Ugraiê, De cultuur van leu- • Kunst, viand van het yolk, themanum- gens, vert. Roel Schuyt (Nijgh & Van mer Verschillig 95/4 Ditmar) • Paul Mennes, Soap (Nijgh & Van 7 Toon Tellegen, Misschien wisten zij alles Ditmar/Dedalus) (Querido) • Kamiel Vanhole, Overstekend wild 8 Rutger Kopland, Het mechaniek van de (Meulenhoff) ontroering (Van Oorschot) • Paul Verhuyck, De binnendienst (De 9 Tsjébbe Hettinga, Vreemde kusten/ Arbeiderspers) Frjemde kusten (Atlas) Bill Watterson, The Calvin and Hobbes ro Michael Zeeman, De verduistering (De Tenth Anniversary Book (Warner) Bezige Bij) Als u slechts een dieptepunt wenst: lang Carel Peeters (Vrij Nederland) heb ik geaarzeld tussen Alexander Zwa- I Rudy Kousbroek, Terug naar Negri germans De heilige geest en Paul Ver- Pan Erkoms (Meulenhoff huycks De binnendienst. lk heb een gul- 2 Connie Palmen, De vriendschap den opgegooid. Die viel op de kop. Dat was (Prometheus) Verhuyck. 3 Wim Hazeu, Slauerhoff. Een biografie (De Arbeiderspers) Barber van de Pol (NRc Handelsblad) 4 Piet Meeuse, Doorkijkjes (De Bezige • Luis Builuel, Le Christ a cyan d'arret Bij) (Plon) 5 Russell Artus, Zonder wijzers (Meulen- • Roger Caillois, Stenen, vert. Jacques hoff) Vogelaar en Arnan Oberski (De Bezi- 6 Miroslav Krleia, Op de rand van het ge Bij) verstand, vert. L. van Vlijmen • Julio Cortizar, Verzamelde verhalen, (Prometheus) vert. Aline Glastra van Loon, Barber 7 Marie Kessels, De god met gouden ballen van de Pol e.a. (Meulenhoft) (De Bezige Bij) • Piet Meeuse, Doorkijkjes (De Bezige 8 Stephan Sanders, Buitenwacht (De Bij) Bezige Bij) • Neeltje Maria Min, Kindsbeen (De 9 Martin Amis, The Information (Flamin- Bezige Bij) go) • Willem Jan Otten, De letterpiloot Do Morton N. Cohen, Lewis Carroll (Van Oorschot) (Knopf) Willem Otterspeer, Bolland. Een bio- grafie (Bert Bakker) Arran Peters (de Volkskrant) • Georges Perec, Het leven een gebruiks- I Russell Artus, Zonder wijzers (Meulen- aanwijzing, vert. Edu Borger (De hoff) Arbeiderspers) 2 Jan van der Vegt, Hans Andreus (De • Toon Tellegen, Misschien wisten zij alles Prom) (Querido) 3 Marina Tsvetajeva, Wat zijn mijn wol- • Kees Verheul, Het mooiste van alle din- ken nog en wegen, vert. Marko Fondse gen (Querido) e.a. (Van Oorschot) 122 DE MEKKAPRIJS

Goed, de eerste klap in min gezicht was Henk PrOpper (de Volkskrant) het moerassige slotstuk van De vriend- I Georges Perec, Het leven een gebruiks- schap (Connie Palmen), volgestouwd met aanwijzing, vert. Edu Borger (De psychologische en ik geloof ook filosofische Arbeiderspers) duidingen, waarin het veel mooiere eerste 2 Andrei Makine, Le testament francais deel langzaam maar zeker wegzakt en (Mercure de France) stikt. Principieel gesteld: laat de lezer zelf 3 Pierre Mertens, Une paix royale (Seuil) duiden.

Ten etagere studente die om Hegel snikt'. De kop De vriendschap in de Volkskrant belooft weinig goeds. En ja, De Langs afgronden vriendschap van Connie Palmen heeft Arnold Heu- van dweepzucht makers teleurgesteld, na De wetten. Koen Vergeer, van De Morgen, is evenmin gehikkig met Palmens tweede roman. Voor Carel Peeters, Hans Goedkoop en T. van Deel ligt het anders. De vriendschap (Prometheus) gaat over de kleine, filosofische Kit Buts en de dikke, woordblinde Ara Callenbach. Kit vertelt. Eerst als tienjarige scholier, later als dertigja- rige, drinkende studente. De wonderlijke verbintenissen met familieleden en met Ara zijn voor Kit onderzoeksmateriaal; haar bevindingen verwerkt ze in het verhaal. Vaak doet ze dat in losse zinnen, zoals deze over verslaving: 'Het is een vriendschap met je eigen tekort.' Of: `Schtijven is een ander lichaam geven aan je geest.' In zijn inleiding in Trouw schrijft T van Deel dat filosofie en moraal voor de hand lig- gende gebieden zijn om door Connie Palmen geexploreerd te worden, 'al zal de ware romancier natuurlijk het verhaal en de verhaallijn er nooit geheel aan opofferen.' Be- doelt hij dat ze geen romancier is? Waarschijnlijk wel, maar hij zegt het niet. Koen Vergeer (De Morgen): 'De ommezwaai naar de filosofie in De vriendschap komt de roman als roman niet ten goede, de breuk blijft voortdurend voelbaar, waardoor het verhaal aan meeslependheid, aan overtuigingskracht verliest.' Heumakers vindt dat Palmen geen greep heeft op 'de eigen emotionele warboel'. Kits ontdekking dat haar vriendschap met Ara een machtsspel is, wordt wat hem betreft te omstandig uitgelegd. 'En met een overmaat aan provisorische theorieen en theorietjes, die achteraf moeten duidelijk maken wat op de voorgaande bladzijden in literair op- zicht onvoldoende wordt verbeeld.' Carel Peeters, in Vrij Nederland, prijst Palmen om haar geheel eigen genre, waarin ze `de afgronden van meisjesachtige dweepzucht en banaliteit' weet te vermijden. Waar Connie Palmen het over heeft, stelt iets voor (zoals Kit het zou uitdrukken), zeker als er met zoveel zelfbeheersing en inzicht over wordt geschreven als in deze roman.' Connie Palmen wil iets met haar lezer, meent Hans Goedkoop (NR c Handelsblad): `Ze sluit je driehonderd pagina's op in het hoofd van een vrouw die denkt en zoekt en worstelt, nu en dan een dwaalweg inslaat maar toch langzaamaan een duizelingwekkende samen- hang van al met al ontdekt.' Van Deel noemt De vriendschap meeslepend en afwisselend, en Palmens `bondige en denkende trant' geestig en dwingend. Peeters kon zich niet helemaal vinden in de, zoals hij schrijft, soms opduikende meisjesstijl en Hans Goedkoop merkt op: `Mooi is niet het woord voor wat ze schrijft, haar stijl is weinig meer dan adequaat.' Het hindert hem niet. Hij eindigt met eerbiedig respect: 'Het woord is vlees geworden.' DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN 123

4 Raymond Queneau, Pierrot, vert. Jan Frans de Rover (Vrij Nederland) Pieter van der Sterre (De Bezige Bij) I tot en met 5 5 Marguerite Yourcenar, Lettres a ses Connie Palmen, De vriendschap amis et quelques autres (Gallimard) (Prometheus) 6 Maxim Biller, Als ik toch eens rijk en Zo iets literair-Doeschka Meijsingachtig- dood was, vert. Paul van Westing moois van inhoud en stijl verschijnt slechts (Meulenhoff) eenmaal in de zoveeljaar 7 Alphonse Boudard, Mourir d'enfance 6 Paul Alexander, James Dean. Boulevard (Robbert Laffont) ofBroken Dreams (Penguin) 8 Peter Hoeg, Grensgevallen, vert. 7 Ton Kors, De tijd van Anton de Lange Gerard Cruys (Meulenhoff) (Van Gennep) 9 Eelco Runia, De pathologie van de veld- 8 Michael Cunningham, Flesh and blood slag (Meulenhoff) (Penguin) Jo Rachid Mimouni, De eer van de stam, 9 Lisa Kuitert en Mirjam Rotenstreich, vert. Jelle Noorman (Thoth) De gevoelige plaat (Nijgh & Van Ditmar) Hans Renders (Het Parool) To A. Rosendahl Huber, F.C. Terborgh. • J. Bernlef, Alfabet op de rug gezien. Schrijverschap in wording (Amsterdam (Querido) University Press) * Shusaku Endo, Diepe rivier, vert. Ria Loohuizen (Prometheus) Mark Schaevers (Humo/NwT) . Alan Hollinghurst, De herdersster, vert. * Martin Amis, De informatie, vert. Suzan de Wilde (Atlas) Gerrit de Blaauw (Contact) . Franz Kafka, Amerika. Der Verschollene, . Julian Barnes, Letters from London vert. Willem van Toorn en Gerda 1990-1995 (Picador) Meijerink (Athenaeum–Polak & Van . John Berger, Ten huwelijk, vert. Sjaak Gennep) Commandeur (De Bezige Bij) . Lisa Kuitert en Mirjam Rotenstreich, . Elias Canetti, Het pantheon van verge- De gevoelige plaat (Nijgh & Van ten dingen, vert. Theodor Duquesnoy Ditmar) (De Arbeiderspers) . Thomas Mann, Duitsland heeft me nooit , Etienne van Heerden, De stoetmeester met rust gelaten, vert. Paul Beers (De (Meulenhoff) Arbeiderspers) * Milan Kundera, De traagheid, vert. . Wim Meulenkamp, Follies. Bizarre Joop van Helmond (Ambo) bouwwerken in Nederland en Belgie (De . Joris van Parys, Masereel. Een biografie Arbeiderspers) (De Prom/Houtekiet) . Jan van der Vegt, Hans Andreus (De . Francine du Plessix Gray, Het leven Prom) van Louise Colet, vert. Marijke Versluys . Gert Jan de Vries, 1k heb Been verstand (Atlas) van poezie. O.A. van Oorschot als uitge- * Daniel Robberechts, Een leven lezen ver van poezie (Van Oorschot) (Houtekiet) . Wim Wennekes, Geert Lubberhuizen, . Elio Vittorini, Mens of niet, vert. uitgever. Het mysterie van de Van Miere- Anthonie Kee (Athenaeum–Polak & veldstraat (Bas Lubberhuizen/De Bezi- Van Gennep) ge Bij) Beter niet: WE Herman, Ruisend gruis (De Bezige Bij), de onwaardige ou- bollige zwanezang van een groot schrijver 124 DE MEKKAPRIJS

Ed Schilders (de Volkskrant) . Peter Hoeg, Grensgevallen, vert. I P. Alessandra Maccioni Ruju en Marco Gerard Cruys (Meulenhoff) Mostert, The Life and Times of Gugliel- • Jiskefet, De Dierenwinkel (De Harmo- mo Libri (Verloren) nie) 2 Robert Darnton, The Forbidden Best- * Jan Kjxrstad, Rand, vert. Ad van den Sellers ofPre-Revolutionary France Kieboom (De Geus) (W.W. Norton & Co) . Pjeroo Roobjee, De kleinzoon van de 3 K. ter Laan, Multatuli-encyclopedie letterzetter (Balans) (Sdu) • Nanne Tepper, De eeuwige jachtvelden 4 Hans van Straten, Multatuli, van Man- (Contact) ke radja tot bedelman (Bas Lubberhui- . (div. auteurs), Johannes Vermeer zen) (Waanders) 5 Anthony W Shipps, The Quote Sleuth (University of Illinois Press) Rob Schouten (Vrij Nederland, Trouw) 6 Estelle Ellis, At home with books (Carol . Russell Arms, Zonder wijzers (Meulen- Southern Books) hoff) 7 Jeffrey Miller (ed.), In Touch. The Let- . J.C. Bloem, Het onzegbare geheim ters ofPaul Bowles (HarperCollins) (Athenaeum–Polak & Van Gennep) 8 V.A.C. Garen, The Hanging Tree. Exe- • Jan Brokken, De blinde passagiers cution and the English People (Oxford (Atlas) University Press) . Remco Lampert, Dichter (De Bezige 9 Jean-Luc Hennig, Breve histoire des _As- Bij) ses (Calmann-Levy) . Bernard Dewulf, Waar de egel gaat io Armando Petrucci, Writers and Readers (Atlas) in Medieval Italy (Yale University . Wessel to Gussinklo, De opdracht Press) (Meulenhoff) Wat ik nu zo leuk gevonden zou hebben, is . Stefan Hertmans, Fuga's en pimpelme- dat het boek van Irene van Oranje over zen (Meulenhoff/Kritak) bomen en dolfijnen niet alleen gepubliceerd . Guido van Heulendonk, Paarden zijn was, maar ook bejubeld en bekroond, en ook varkens (De Arbeiderspers) dat het desondanks toch onverkocht was . Kees Ouwens, Afdankingen (Meulen- gebleven. Dat zou mij gesterkt hebben in hoft) de Nederlandse leescultuur: nul exempla- * Paul Verhuyck, De binnendienst (De ren. Arbeiderspers)

Gert Jan van Schoonhoven (NRc Han- Xandra Schutte (De Groene Amsterdam- delsblad) mer) . Martin Amis, The Information (Flamin- I Georges Perec, Het leven een gebruiks- go) aanwijzing, vert. Edu Borger (De • J. Bernlef, Alfabet op de rug gezien Arbeiderspers) (Querido) 2 J. Bernlef, Alfabet op de rug gezien . Remco Lampert, Dichter (De Bezige (Querido) Bij) 3 Dubravka Ugraie, De cultuur van leu- . Deborah Curtis, Touching from a Dis- gens, vert. Roel Schuyt (Nijgh & Van tance. Ian Curtis and joy Division (Faber Ditmar) & Faber) 4 John Berger, Ten huwelijk, vert. Sjaak Commandeur (De Bezige Bij) DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN 125

5 Elio Vittorini, Mens of niet, vert. 4 Hugo Pos, In triplo (In de Knipscheer) Anthonie Kee (Athenaeum–Polak & 5 Kees Beekmans, Een man is erg vrek Van Gennep) (De Bezige Bij) 6 Cesare Pavese, De kameraad, vert. 6 Simon Kuper, Voetbal is oorlog (Veen) Anton Haakman (De Bezige Bij) 7 Adrian Boot en Chris Salewicz (red.), 7 Imre Kertesz, Onbepaald door het lot, Bob Marley. Songs ofFreedom vert. Henry Kammer (Van Gennep) (BZZTOH) 8 K. Schippers, De vermiste kinderteke- 8 Abraham Rodriguez jr., Spidertown, ning (Querido) vert. Rob van Erkelens (Nijgh & Van 9 Dirk van Weelden, Oase (De Bezige Ditmar) Bij) 9 Raymond Bowman en Michel Sleu- 10 Piet Meeuse, Doorkijkjes (De Bezige telberg, Tussen hemel en hok. Bobby Bij) Haarms en zijn Ajax (Thomas Rap) Iso Ton van Dijk, Hier gebeurt nooit iets Gerd Segers (Revolver) (Nijgh & Van Ditmar) . Adriaan van Dis, Indische duinen De verschijning van de poeziebundels van (Meulenhoff) Henk Spaan en Huub van der Lubbe, * James Fenton, Out of Danger (Pen- respectievelijk De zoon van Cruijff en guin) andere gedichten (Contact) en Melk- . Seamus Heaney, The Redress of Poetry boer met de blues (Njgh & Van Dit- (Farrar, Straus & Giroux) mar), makers de pretentieuze zogenaamde * Tsjebbe Hettinga, Vreemde kusten/ `serieuze' poezie tot een volstrekt overleefd Frjemde kusten (Atlas) genre, reden waarom zeker driekwart van * Ted Hughes, New selected poems 1957- de dichtbundels beter niet had kunnen '994 (Faber & Faber) verschijnen. (Zelli de bibliotheken kopen . Sarah Kirsch, Ich Crusoe (Deutsche heel spaarzaam in, dat is niet zonder re- Verlags-Anstalt) den.) . Ivo Michiels, Daar komen scherven van (De Bezige Bij) Maarten Steenmeijer (Vrij Nederland) . Leonard Nolens, De vrek van Missen- I Julio Cortizar, Verzamelde verhalen, burg (Querido) vert. Aline Glastra van Loon, Barber . Daniel Robberechts, Een Leven lezen van de Pol e.a. (Meulenhoff) (Houtekiet) 2 Mario Vargas Llosa, De geesten van de * Jan Vanriet en Benno Barnard, Volgens Andes, vert. Mieke Westra (Meulen- Johannes (Lannoo) hoff) Beter niet: Marc Didden, Liefde is doof 3 Emilio Pardo Bazin, Het landgoed Ul- (Houtekiet), maar de lezer niet blind, loa, vert. Elly de Vries-Bovee (Bert gelukkig maar. Bakker) 4 Miguel de Palol, De Thin der Zeven Bas Senstius (Het Parool) Schemeringen, vert. Elly de Vries- I Geert van Oorschot, Brieven van een Bovee (Menken Kasander & Wigman) uitgever (Van Oorschot) 5 Justo Navarro, La casa del padre (Ana- 2 Geert Mak, Een kleine geschiedenis van gramma) Amsterdam (Atlas) 6 Lucy O'Brien, She Bop. The Definitive 3 Henry Roth, Boven Mount Morris Park History of Women in Rock, Pop and Soul schijnt een ster, vert. Rene Kurpershoek (Penguin) (De Bezige Bij) I 26 DE MEKKAPRIJS

7 Carlos Fuentes, Apollo en de hoeren, 3 Alan Isler, De prins van West End Ave- vert. Arie van der Wal (Meulenhoff) nue, vert. Barbara de Lange (Balans) 8 Almudena Grandes, Malena es un nom- 4 Umberto Eco, Het eiland van de vorige bre de tango (Tusquets) dag, vert. Yond Boeke/Patty Krone 9 Abel Posse, La pasidn seggn Eva (Plane- (Bert Bakker)

ta) 5 E. Annie Proulx, The Shipping News ro Manuel Vicent, Tranvth a la Malvarro- (The Fourth Estate)

sa (Alfaguara) 6 Cormac McCarthy, Kind van God, vert. Guido Goliike (De Arbeiderspers)

Pieter Steinz (NRc Handelsblad) 7 Karel van het Reve, Luisteraars! (Van I Adam Thorpe, Ulverton, vert. Niek Oorschot) Miedema/Harm Damsma (Nijgh & 8 John Dos Passos, 1919, vert. Paul Van Ditmar) Syrier (Amber) 2 Martin Amis, The Information (Flamin- 9 Kevin Canty, Een vreemde in deze we- go) reld, vert. Rien Verhoef (De Harmonie)

In 1994 debuteerde de jonge Vlaming Paul Mennes (1967) Soap met Tox, waarover Ronald Giphart in Het Parool schreef: Ten De dum-dumkogel indrukwekkende debuutroman. Mennes is het meest belo- vende Vlaamse literaire talent van dit moment.' De laaiende recensies over de opvolger Soap waren nog niet koud, toen Paul Mennes de A s L K -de- buutprijs voor Tox ontving. In Knack maakt Mennes de volgende vergelijking tussen beide boeken: Tox was be- doeld als een handgranaat die continu ontplofte, Soap als een dum-dumkogel die een klein gaatje slaat en vervolgens een grote blubberige trechter vormt. Het begint luch- tig, banaal en zelfs plat vrolijk, om iets minder vrolijk te eindigen, al hangt de precieze inschatting natuurlijk of van de zin voor humor van de lezer.' In de korte en krachtige novelle wordt snel gezapt tussen de hoofdpersonages: de bij voorbaat mislukte student biologie David, travestie-nachtclubzangeres Graziella en se- riemoordenaar Arkas. David heeft een behoorlijk saai leventje, maar via de hamburger- tent McPhisto waar hij 's nachts werkt komt hij terecht in de nabijgelegen discotheek Caravaggio, waar hij Graziella en Arkas ontmoet. Het soap-achtige idee dat David van de liefde heeft, zal ruw verstoord worden door de machtsspelletjes van Arkas. Bij de presentatie van het boek sprak Tom Lanoye: 'Het is Beavis en Butthead voor volwassenen, maar dan wel volwassenen met stalen zenuwen, met een goed gevoel voor slechte smaak en een slecht gevoel voor fake sentimenten. Het is Blue Velvet in Belgie, de Vlaamse Pulp fiction. Het is hard, lachwekkend en heerlijk uitdagend politically in- correct' (Gazet van Antwerpen). Maar het werkt. In De Limburger verzucht de recensent (na een fistfuck-scene geciteerd te hebben): `Gelukkig had ik niet net iets gegeten toen ik dit las, want mijn maag draaide zich om.' Toch gooit hij het boek niet vol walging weg 'want Mennes is een briljant stilist en (zwarte) humorist.' In De Morgen legt een enthousiaste Bart Venegeren uit waarom Soap veel meer is dan `een flitsende mix van banaliteiten'. Hij genet vooral van de `heerlijke excessen, zwaar aangezette, diep cynische taferelen van een zieke tijd' en besluit: `Mennes blaast het kleverige soap-genre op, verwerkt de uit hun verband gerukte brokstukken tot een in- tense, snelle en ruwe collage en etaleert aldus even grappig als inventief de geruIneerde ziel van de op hol geslagen jaren negentig.'

DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN 127

10 Cormac McCarthy, De kruising, vert. 5 Jorge Luis Borges, De onzichtbare roos, Ko Kooman (De Arbeiderspers) vert. Erik Coenen (Aalders & Co) Het enige boek waar ik niet doorheen ben 6 Bernardo Atxaga, De man alleen, vert. gekomen was het in Amerika gehypte The Johanna Vuyk-Bosdriesz (Nijgh & Chess Garden van Brooks Hansen, een Van Ditmar) filosofische roman die zich deels aftpeelt in 7 Rodrigo Rey Rosa, Bomengevangenis. I9de-eeuws Nederland. Laat dit boek als- De schepenlichter, vert. Paul Menken tublieft onvertaald blijven. (Menken Kasander & Wigman) 8 Jorge Valdano (red.), Cuentos de fiitbol Daniel Thielemans (Studio Brussel) (Alfaguara) I Karen Armstrong, Een geschiedenis van 9 Carlos Fuentes, Apollo en de hoeren, God, vert. Ronald Cohen (Anthos) vert. Arie van der Wal (Meulenhoft) 2 Cormac McCarthy, De kruising, vert. 10 Belen Gopegui, De schaal van de kaart, Ko Kooman (De Arbeiderspers) vert. Mariolein Sabarte Belacortu (De 3 Guido van Heulendonk, Paarden zijn Bezige Bij) ook varkens (De Arbeiderspers) 4 Gie Bogaert, Wat we met de liefde doen StefVancaeneghem (Het Volk) (Van Halewyck) I Francine du Plessix Gray, Het leven 5 J.M.H. Berckmans, Taxi naar de Boer- van Louise Colet, vert. Marijke Versluys haavestraat (Nijgh & Van Ditmar/ (Atlas) Dedalus) 2 Charles Bukowski, Postkantoor, vert. 6 Paul Verhuyck, De binnendienst (De Susan Janssen (De Bezige Bij) Arbeiderspers) 3 Hugo Claus, Belladonna (De Bezige 3 7 Jan Brokken, De blinde passagiers Bij) (Atlas) 4 Karen Armstrong, Een geschiedenis van 8 Louis de Bernieres, Kapitein Corelli's God, vert. Ronald Cohen (Anthos) mandoline, vert. Tinke Davids (De 5 Geertrui Daem, Moederskind (Man- Arbeiderspers) teau/Meulenhoff) 9 Pam Houston, Voor cowboys ga ik door 6 Bert Wagendorp, De proloog (Veen) de knieen, vert. Tjadine Stheeman 7 Connie Palmen, De vriendschap (Anthos) (Prometheus) 10 Joris Note, Het uur van ongehoorzaam- 8 Michael Biehn, Het goede leven in de heid (De Bezige Bij) Provence (De Boekerij) Beter niet: Mekka 1995. 9 Rudolf Bakker, Provence en Cote d'Azur (De Arbeiderspers) Sander de Vaan (de Volkskrant) Iso Monika Macken, De rimpels van de I Julio Cortizar, Verzamelde verhalen, maan (Manteau) vert. Aline Glastra van Loon, Barber van de Pol e.a. (Meulenhoft) Bart Vanegeren (De Morgen/NwT) 2 Mario Paoletti, El Agua fiestas. La bio- I Douglas Coupland, Microsafs grafi'a de Mario Benedetti (Seix Barral) (Abacus) 3 Horacio Quiroga, Verhalen van liefde, 2 Jonathan Coe, Het moordende waanzin en dood, vert. Maarten Steen- testament, vert. Marijke Emeis meijer (Coppens & Frenks) (Meulenhoff) 4 Charles Baudelaire, De bloemen van het 3 Paul Mennes, Soap (Nijgh & Van kwaad, vert. Peter Verstegen (Van Ditmar/Dedalus) Oorschot) I 2 8 DE MEKKAPRIJS

4 Remco Campert, Dichter (De Bezige John Vervoort (Het Nieuwsblad) Bij) I John Berger, Ten huwelijk, vert. Sjaak 5 Michael Cunningham, Flesh and Blood Commandeur (De Bezige Bij) (Penguin) 2 Georges Perec, Het Leven een gebruiks- 6 James Ellroy, American Tabloid (Arrow aanwijzing, vert. Edu Borger (De Books) Arbeiderspers) 7 Louis Paul Boon, Het literatuur- en 3 Koos van Zomeren, Wat wil de koe (De kunstkritische werk. Deel HI (De Arbeiderspers) Vlaamse Gids/Booncentrum) 4 Guido van Heulendonk, Paarden zijn 8 Bret Easton Ellis, The Informers ook varkens (De Arbeiderspers) (Picador) 5 Wessel te Gussinklo, De opdracht 9 Billy Childish, Big Heart and Balls (Meulenhoff) (Hangman Books) 6 Imre Kert6sz, Onbepaald door het lot, Io W.F. Hermans, Ruisend gruis (De vert. Henry Kammer (Van Gennep) Bezige Bij) 7 John Le Carre, Vnj spel, vert. Rob van Moppes (Luitingh-Sijthoft) Ton Verbeeten (De Gelderlander) 8 K. Schippers, De vermiste kinderteke- I Jan Brokken, De blinde passagiers ning (Querido) (Atlas). Het taalgebruik van Jan Brokken 9 J.M.H. Berckmans, Taxi naar de Boer- is helder en beeldend, zijn sfeertekeningen haavestraat (Nijgh & Van Ditmar/ zijn fenomenaal, de dialogen sober en bon- Dedalus) dig – op zee worden weinig woorden ge- Do Helmut Krausser, Melodieen, vert. Ria bruikt – en de karakteriseringen van de van Hengel (De Geus) schepelingen raak. Dat is allemaal prach- De Vlaamse literatuur heeft dit jaar niet tig, maar het is de diepte die hij zijn the- echt veel opgeleverd. Guido van Heulen- ma weet te geven die deze roman tot een donk en J.M.H. Berckmans sprongen hoogtepunt maakt. eruit en kunnen zich meten met de top uit . Remco Campert, Ohi, hobo, bang, bang Nederland en de rest van de wereld. – Of het lied van de vrijheid (De Bezige Bij) Mark Vlaeminck (Het Nieuwsblad) . Arjan Witte, Rode zeep (In de Knip- I Louis de Bemieres, Kapitein Corelli's scheer) mandoline, vert. Tinke Davids (De . Kristien Hemmerechts, Veel vrouwen Arbeiderspers) of en toe een man (Atlas) 2 Edgar Hilsenrath, De terugkeer van * Kees van Beijnum, Dichter op de Zeedijk Jossel Wasserman, vert. Elly Schippers (Nijgh & Van Ditmar) (Bodoni) * Thomas Verbogt, Geen danstype (Veen) 3 Patrick O'Brian, De Sophie, vert. Inge * Marc Windsant, Dichtslag (De Bezige Kok (Atlas) Bij) 4 Paul Mennes, Soap (Nijgh & Van . J. Bemlef, Cellojaren (Querido) Ditmar/Dedalus) . Marie Kessels, De god met gouden ballen 5 John Updike, Brazilie, vert. Frans (De Bezige Bij) Bijlsma (De Arbeiderspers) . Rutger Kopland, Het mechaniek van de 6 T Coraghessan Boyle, De weg naar ontroering (Van Oorschot) Welville, vert. Gideon den Tex (Contact) 7 Bret Easton Ellis, De informanten, vert. Balt Lenders (Luitingh-Sijthoff) DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN 129

8 Robert Olen Butler, Geuren van een • Michel van der Plas, Vader Thijm. Bio- berg, vert. Pauline Moody (Bodoni) grafie van een koopman-schrifver 9 Alexandre Jardin, De kleine wilde, vert. (Anthos/Lannoo) Floor Borsboom (De Arbeiderspers) • Jan Willem Schulte Nordholt, De Std- io Didier van Cauwelaert, Enkele reis, le, droeve mensenmelodie (De Prom) vert. Rosalie Siblesz (Meulenhoff/ • HJ.D. Smit, Het hart van God (De Manteau) Vuurbaak) Beter niet: het nieuwe Groene boekje. • Jan van der Vegt, Hans Andreus (De Bron van ergernis en miserie. Alsof ik ooit Prom) pannenkoeken zal schrijven. Koos van Zomeren, Wat wil de koe (De Arbeiderspers) Jeroen Vullings (Vrij Nederland) • Martin Zuithof e.a., jaarboek Letter- • Martin Amis, De informatie, vert. kundig Museum 4 (Letterkundig Muse- Gerrit de Blaauw (Contact) um) Paul Auster, Smoke & Blue in the Face (Faber & Faber) Rudi Wester (Vrij Nederlandrfrouw) • Willem Brakman, Een voortreffelijke I Jan Bor en Errit Petersma (red.), De ridder (Querido) verbeelding van het denken (Contact) • Wessel to Gussinklo, De opdracht 2 Julio Cortizar, Verzamelde verhalen, (Meulenhoft) vert. Aline Glastra van Loon, Barber • Guido van Heulendonk, Paarden zijn van de Pol e.a. (Meulenhoft) ook varkens (De Arbeiderspers) 3 Denis Diderot, Brieven aan Sophie, Edzard Mik, De bouwmeester (De vert. Anneke Brassinga (De Arbeiders- Arbeiderspers). pers) • Paul Mennes, Soap (Nijgh & Van 4 J.M. Coetzee, De Meester van Peters- Ditmar/Dedalus) burg, vert. Frans van der Wiel (Ambo) • Gerard Reve, Zondagmorgen zonder 5 Henry Roth, A Diving Rock on the zorgen (Veen) Hudson (Weidenfeld & Nicolson) • Anthony Powell, journals 19 82-19 86 6 Marguerite Yourcenar, Lettres a ses (Heinemann) amis et quelques autres (Gallimard) • Jan Tetteroo, Korte historie van het Ne- 7 Hans Schoots, Gevaarlijk leven. Een derlandse yolk (Veen) biografie van Doris Ivens (Jan Mets) Onder ons gezegd en gezwegen is Kees van 8 Yoram Kaniuk, Adam hondezoon, vert. Beijnums Dichter op de Zeedijk, waar Kees Meiling (Meulenhoff) uw uitgeverij zo trots op is, een heel belab- 9 Michael Cunningham, Bloedverwanten, berd en overschat boek. vert. Geert Grasman (Bert Bakker) io Geert van Oorschot, Brieven van een Hans Werkman (Nederlands Dagblad) uitgever (Van Oorschot) • Mance ter Andere, De rand van het heelal (Kok) Rogi Wieg (Het Parool) • Lode Bisschop, Kolder om eigen dood en I S.G. Michaud, The Only Living Witness andere verhalen (Callenbach) (Penguin) • Elly & Rikkert, Kom maar gewoon 2 Ann Rule, The Stranger Beside Me (Benjamin) (Penguin) • Wim Hazeu, Slauerhoff. Een biografie 3 Peter Conradi, De Rostov Ripper (Stan- (De Arbeiderspers) daard) 1 3 0 DE MEKKAPRIJS

4 WV. Quine, Quiddities (Harvard Uni- 9 Amelie Nothomb, Hygiene van de versity Press) moordenaar (Manteau/Goossens) 5 A.R. Lurija, De man met een kogel in io Kevin Canty, Een vreemde in deze we- zijn hoofd (Bert Bakker) reld, vert. Rien Verhoef (De Harmo- 6 Robert G.L. Waite, The Psychopathic nie) God (Penguin) 7 Dmitri Volkogonov, Triomf en tragedie Gerrit Jan Zwier (Leeuwarder Courant) (Unieboek) I Sir James George Frazer, De gouden 8 K. Hoogduin, De ambulante behande- tak, vert. Aris J. van Braam (Contact) ling van dwangneurosen (Bohn Stafleu 2 Wim Hazeu, Slauerhoff Een biografie Van Loghum) (De Arbeiderspers) 9 Ulli Weiss, Sylvester Stallone. Zijn films 3 cat., Salut au monde. Het Friese land- zijn leven, vert. Rob Pijpers (BZZT H) schap in de schilderkunst van 1900 tot nu Jo Rogi Wieg, Soujjleurs van de duivel (Fries Museum) (Van Oorschot) 4 Jan van der Vegt, Hans Andreus (De Prom) Joost Zwagerman (Vrij Nederland) 5 Ary Jassies, Reis naar huis (Veen) I Martin Amis, The Information (Flamin- 6 James Hall, Sangoma, vert. Inge go) Gans/Theo van der Ster (Bruna) 2 Remco Campert, Dichter (De Bezige 7 Wessel to Gussinklo, De opdracht Bij) (Meulenhoff) 3 John Updike, The Afterlife (Knopf) 8 Rayner Unwin, Overwintering op Nova 4 Salman Rushdie, De laatste zucht van de Zembla, vert. Jelle Noorman (Pro- Moor, vert. Eugene Dabekaussen/Tilly metheus) Maters (Contact) 9 Marcellus Emants, Voor mij bliift het le- 5 Gore Vidal, Palimpsest (Andre ven een krankzinnigheid. Een portret in Deutsch) brieven, toegelicht door Nop Maas (Veen) 6 Geert van Oorschot, Brieven van een I0 Tracy Metz, IJsvermaak. De noord- en uitgever (Van Oorschot) zuidpoolexpedities (Nijgh & Van 7 Deirdre Bair, Anais Nin (Bloomsbury) Ditmar) 8 Michael Chabon, Wonder Boys (Fourth Estate) DE LIJSTJES VAN DE RECENSENTEN 131

Enquate Mekka vroeg aan enkele tientallen boekverkopers Boekverkopers achter in Nederland en Vlaanderen welk nieuw-versche- `De blinde passagiers' nen boek in 1995 onterecht onopgemerkt is geble- ven 'in het geweld van uitgeverijproduktie en de media' en dientengevolge niet het publiek of de waardering heeft gekregen die het ver- diende. Van de 27 antwoorden die binnenkwamen, noemden maar liefst vier De blinde passa- giers van Jan Brokken (Atlas). Dit eensgezinde kwartet bestond uit Carla van den Broek van Dekker van der Vegt in Nijmegen, Clara van Eeden van Voorhoeve & Dietrich in Hilversum, Corrie Hiltermann van H. de Vries in Haarlem en Anna Oolders van Athe- naeum in Haarlem. Het zijn dus niet alleen recensenten die iets aan Brokkens roman vinden (zevende in Mekka's Honderd), ook onder boekverkoopsters leeft het gevoel dat Brokken een bijzonder boek heeft geschreven, waard om onder de aandacht van hun klanten te brengen. Want ze bestaan nog steeds, geestdriftige en goed geinformeerde boekverkopers die regelmatig een boek lezen en er aardigheid in hebben om hun klanten van advies te die- nen. Toegegeven, het klinkt allemaal reuze oubollig, maar hoe anders te berichten over goed werk dat in stilte gedaan wordt? Wat te denken van K. Riethof van boekhandel De Mandarijn in Gorinchem? Zij heeft tientallen exemplaren verkocht van De enige waarheid van Anna Quindlen (Atlas), `om- dat we 't zelf zo mooi vinden'. Dat lukt niet met iedere geheimtip. Marieke Ruyzenaars van Broese Kemink in Utrecht heeft De vogelkunstenaar van Howard Norman (Nijgh & Van Ditmar) al heel lang 'plat op de tafel' liggen, omdat het 'heel mooi' is, maar 'het is er niet in te meppen'. Ook Dick Anbeek van Fanoy in Middelburg heeft iets met De vo- gelkunstenaar. Hij roemt de `prachtige sfeerbeschrijvingen' en de `rustige spanning' er- van. Albert Hoogeveen van Scholtens Wristers in Groningen wijst op Het jakobson-complex van Menno van Beekum (Querido). Tindelijk weer eens een echte schrijver, zonder me- dia- of presentatietraining en zonder generatie-zoveel geouwehoer.' Voor Herm Poi van Athenaeum in Amsterdam is het een raadsel waarom Raafvan Al- lard Schroder (De Bezige Bij) slecht verkocht bleef, `hoewel goed besproken door Reinjan Mulder van NRC Handelsblad.' Trees Nelissen van Waanders in Zwolle houdt het oog op haar klanten gericht. Zij noemt jazz in de Oostzee van Bob Rigter (Bodoni) een `goed boek voor 4o'ers en 5o'ers (vooral mannen, vermoed ik) die het "jazz-gevoel" kennen.' Niek Smaal van Kniphorst in Wageningen noemt Brieven der liefde van Maria Nu- rowska (De Geus) een `indrukwekkend boek over de Tweede Wereldoorlog en de jaren erna in Polen, veel indrukwekkender als bij voorbeeld De tweeling.' Walter Jansen van Praamstra in Deventer neemt het op voor Het boek Dina van Her- bjorg Wassmo (De Geus). Hij noemt het `aards, sensueel en heerlijk om te lezen', maar voegt eraan toe: `zoals veel boeken van De Geus zal dit de dames en heren critici wel niet literair genoeg zijn.' Patrick Vandenbempt van Standaard boekhandel in Genk heeft vast minder proble- men met de critici. Hij noemde (als enige boekverkoper) de winnaar van de Mekkaprijs, Het leven een gebruiksaanwijzing van Georges Perec.

DE VERKOOPLIJSTJES 133

3.4 De verkooplijstjes

Onderstaand overzicht geeft antwoord op De derde, alweer iets ruimere, cirkel de vraag wat er in 1 995 in de smaak viel wordt getrokken door de zes boekenafde- bij het koperspubliek in Nederland en lingen van de Bijenkorf. Het zijn breed Vlaanderen. Het begint met de jaar-top- gesorteerde en ambitieuze boekenzaken. tien van HP/De Tjd. Die ambitie verraadt zich ook in het be- De wekelijkse toptien van HP/De Tjd perkte maar vaak verrassende programma wordt samengesteld uit de opgaven van van eigen, exclusieve uitgaven. Al met al een achttiental boekenzaken die in litera- leidt dit in vergelijking met de HP/De tuur gespecialiseerd zijn. Zij is van alle Tjd- en de Libris-boekhandels tot een lijsten het meest alert in het registreren iets bescheidener positie voor de litera- van ontluikende successen en succesjes op tuur. Bij de Bijenkorf staat het vijf om vijf. het gebied van de letteren. Daarbij moet Redfield, Grisham en Van 't Hek worden gezegd worden dat er heel wat succesjes hier aangevuld met de aanstekelijke kook- tussen zitten die in de knop gebroken kunsten van Joop Braakhekke (Kookschrift worden. Boeken die een, twee, drie weken van een kookgek, deel 3, Tirion) en een ei- in de onderste regionen van de toptien gen produktie, ditmaal een heel geinspi- van HP/De Tjd doorbrengen en waarvan reerde, gewijd aan de Nederlandse illu- het zeer de vraag is of de uitgever ooit na- stratoren (Ali Baba en de veertig tekenaars, bestellingen heeft kunnen noteren. Maar de Bijenkorf). toch: in een jaaroverzicht vallen die titels We schuiven nog wat verder op, op de 3 weg en wat overblijft geeft een goed beeld schaal van literatuur naar lectuur, van het van wat er nu werkelijk goed verkocht is: koopboek naar het cadeauboek, van fictie acht literaire boeken (zes uit Nederland, naar non-fictie en van prijziger naar voor- twee vertaald, nul uit Vlaanderen), gelar- deliger. Zo komen we bij de volgende, deerd met de nieuwe Grisham (De rain- nog weer wijdere kring. Eigenlijk zijn het maker, Bruna) en de new age in fictievorm twee kringen, want ze liggen heel dicht bij van James Redfield (De Celestijnse belofte, elkaar, de toptienen van de Bruna- en de De Boekerij). Dit maakt de toptien van AK o -ketens (respectievelijk 25o en 8o za- HP/De Tjd vanuit literair oogpunt tot de ken). Beide vertonen ongeveer hetzelfde middelste kring in de vijver. beeld: in de toptien staan drie literaire ti- De volgende, ruimere kring wordt ge- tels tegenover zeven titels van een ander vormd door de verkoopresultaten van de genre. honderd Libris-winkels. In deze goed ge- De buitenste kring in de vijver van de sorteerde maar zeker niet eenkennige Nederlandse boekverkoop bestaat uit de winkels moet de literatuur opboksen te- 54 boekenafdelingen van Vroom & gen diverse andere genres. Het resultaat Dreesmann. Over het algemeen zijn deze is er naar: niet acht literaire titels in de afdelingen breder gesorteerd dan de pij- toptien, zoals bij HP/De Tjd, maar zes. pelaatjes van AK O en Bruna, maar een an- Grisham en Redfield hebben gezelschap der verschilpunt is van meer betekenis. gekregen van nog een thrillerschrijver, AKO en Bruna trekken hun publiek van de namelijk Ludlum (De Daedalus dreiging, straat (of van het station!), de boekenafde- Luitingh-Sijthoff) en van de meester van lingen van v & D trekken hun publiek uit het cadeauboek, Youp van 't Hek (Amab de eigen winkel. Dat leidt ertoe dat de li- hoela, Thomas Rap). teratuur in het verkooppatroon van v&D

1 3 4 DE MEKKAPRIJS ondervertegenwoordigd is: slechts twee vriendschap verscheen in februari en van de tien titels behoren ertoe. stoomde in het najaar op naar de AK o - Als we kijken welke literaire titels de po- prijs. Daarbij werd de schrijfster de dra- sities innemen in de verschillende toptie- ger van een authentiek en door velen na- nen, dan zien we Thomas Rosenboom gevoeld verdriet; 30 000 bijgedrukte (Gewassen vlees, Querido), Tim Krabbe exemplaren van Opzij met Palmen op de (Vertraging, Bert Bakker) en Ronald Gip- cover spreken op dit punt boekdelen. hart (Het feest der liefde, Balans) alleen in Een dienstmededeling tot slot: de lijsten de toplijst van HP/De Tjd. Zij kwamen, van HP/De Tijd en Libris zijn gebaseerd met andere woorden niet verder dan de op de toptienen zoals ze gedurende heel middelste cirkel. Zowel bij HP/De Tjd als '995 gepubliceerd werden in Boekblad. bij Libris vinden we Isabel Allende (Paula, De overige op opgaven van de betreffen- Wereldbibliotheek), Tessa de Loo (De de organisaties. tweeling, De Arbeiderspers) en Umberto Eco (Het eiland van de vorige dag, Bert HP/De Tijd Toptien Bakker). Allende bovendien ook bij de I Connie Palmen, De vriendschap Bijenkorf en Bruna. (Prometheus) Een heel interessante positie words in- 2 Adriaan van Dis, Indische duinen genomen door Joost Zwagerman (De bui- (Meulenhoff) tenvrouw, De Arbeiderspers). Met dit 3 Isabel Allende, Paula (Wereldbiblio- boek maakte het schrijverschap van Zwa- theek) german zijn definitieve doorbraak uit de 4 James Redfield, De Celestijnse belofte grachtengordel naar een breed gespreid (De Boekerij) publiek. In de binnenste kringen HP/De 5 Tessa de Loo, De tweeling (De Arbei- Tjd en Libris kwam Zwagerman noch in derspers) ' 994, noch in 1995 in de toptien (De bui- 6 Umberto Eco, Het eiland van de vorige tenvrouw verscheen in oktober 1994), dag (Bert Bakker) maar de golfbeweging in de vijver zette 7 Thomas Rosenboom, Gewassen vlees zich voort. In 1995 haalde De buitenvrouw (Querido) de toptienen bij de Bijenkorf en AK°. 8 John Grisham, De rainmaker (Bruna) De twee boeken die in alle zes lijsten 9 Tim Krabbe, Vertraging (Bert Bakker) voorkomen zijn De vriendschap van Con- 10 Ronald Giphart, Het feest der liefde nie Palmen (Prometheus) en Indische dui- (Balans) nen van Adriaan van Dis (Meulenhoff). Deze boeken zijn het soort bestsellers Libris Toptien fictie waar misschien niet alle auteurs maar wel I Adriaan van Dis, Indische duinen alle uitgevers van dromen. Steeds wanneer (Meulenhoff) volgens normale verwachtingen de ver- 2 Connie Palmen, De vriendschap koop zou moeten inzakken, gebeurde er (Prometheus) met dit tweetal iets waardoor de interesse 3 Isabel Allende, Paula (Wereldbiblio- van de kopers weer aantrok of ten minste theek) op hetzelfde hoge peil bleef. Indische dui- 4 Tessa de Loo, De tweeling (De Arbei- nen verscheen in september 1994, won in derspers) februari de Gouden Uil, verwierf in maart 5 James Redfield, De Celestijnse belofte een AK() -nominatie, werd in september (De Boekerij) uitgeroepen tot het best verkochte boek 6 John Grisham, De rainmaker (Bruna) en won in november de Publieksprijs. De DE VERKOOPLIJSTJES 135

7 Umberto Eco, Het eiland van de vorige 9 Harry Vermeegen, Ballenjongen dag (Bert Bakker) (Bruna) 8 Youp van 't Hek, Amah hoela (Thomas Jo Joost Zwagerman, De buitenvrouw (De Rap) Arbeiderspers) 9 Robert Ludlum, De Daedalus dreiging (Luitingh-Sijthoff) Bruna Toptien Jo RJ. Peskens, De Vlissingse verhalen I Youp van 't Hek, Amah hoela (Thomas (Van Oorschot) Rap) 2 Adriaan van Dis, Indische duinen de Bijenkorf Toptien (Meulenhoff) Adriaan van Dis, Indische duinen 3 Connie Palmen, De vriendschap (Meulenhoff) (Prometheus) 2 Youp van 't Hek, Amah hoela (Thomas 4 John Grisham, De rainmaker (Bruna) Rap) 5 A.C. Baantjer, De Cock en 't wassend 3 Connie Palmen, De vriendschap kwaad (De Fontein) (Prometheus) 6 James Redfield, De Celestijnse belofte 4 James Redfield, De Celestijnse belofte (De Boekerij) (De Boekerij) 7 Isabel Allende, Paula (Wereldbiblio- 5 Isabel Allende, Paula (Wereldbiblio- theek) theek) 8 Joop Braakhekke, Kookschrift van een 6 (diversen), Ali Baba en de veertig teke- kookgek 2 (Tirion) naars (de Bijenkorf) 9 Robert Ludlum, De Daedalus dreiging 7 Tessa de Loo, De tweeling (De Arbei- (Luitingh-Sijthoff) derspers) I o Marlo Morgan, Australia op blote voeten 8 Joop Braakhekke, Kookschrift van een (Bruna) kookgek 3 (Tirion) 9 John Grisham, De rainmaker (Bruna) V & D Toptien 10 Joost Zwagerman, De buitenvrouw (De I John Grisham, De rainmaker (Bruna) Arbeiderspers) 2 James Redfield, De Celestijnse belofte (De Boekerij) AKO Toptien 3 Connie Palmen, De vriendschap I Youp van 't Hek, Amah hoela (Thomas (Prometheus) Rap) 4 Robert Ludlum, De Daedalus dreiging 2 Connie Palmen, De vriendschap (Luitingh-Sijthoff) (Prometheus) 5 Youp van 't Hek, Amah hoela (Thomas 3 John Grisham, De rainmaker (Bruna) Rap) 4 Adriaan van Dis, Indische duinen 6 A.C. Baantjer, De Cock en 't wassend (Meulenhoff) kwaad (De Fontein) 5 James Redfield, De Celestijnse belofte 7 Adriaan van Dis, Indische duinen (De Boekerij) (Meulenhoff) 6 Youp van 't Hek, Ik, schreeuwlelijk 8 Harry Vermeegen, Ballenjongen (Thomas Rap) (Bruna) 7 A.C. Baantjer, De Cock en 't wassend 9 James Mantle, Gedenkboek van de Twee- kwaad (De Fontein) de Wereldoorlog (Rebo Productions) 8 Robert Ludlum, De Daedalus dreiging o (diversen), Nederland bevrijd (Van (Luitingh-Sijthoff) Reemst/v &D) 1 3 6 DE MEKKAPRIJS

Meulenhoff scoort Dat gebeurt via een officiele opgave van Aan het slot van deze zes lijstjes van tien de verkoopcijfers door de uitgeverijen. nog een kleine vingeroefening. Er is maar Daarbij gaat het om alle nieuwe boeken, liefst 3I maal (van de zestig) een titel zowel fictie als non-fictie. Pink van de Pet- voorbijgekomen die op de markt gebracht teflet en recente bestsellers als Wilde zwa- is door een uitgeverij die behoort tot nen, Heren van de thee en De tweeling ont- groot-Meulenhoff, onderdeel van het breken daarom op deze lijst. Wel valt uit- P c M -concern. Palmen, Van Dis, Grisham stekend te volgen hoe de verkoop van de en het Celestijnse bonanza, ze hebben een literaire toppers zich verhoudt tot die van verschillend imprint, maar ze dragen bij thrillers, typische cadeauboeken en doe- aan dezelfde balans. Met elkaar waren ze het-zelfboeken (dit jaar vooral driedimen- in 1995 goed voor ongeveer een miljoen sionale plaatjes en knutselen met theezak- exemplaren met een straatwaarde van jes). ruim dertig miljoen gulden. De drie an- Aan de andere kant wordt de vergelij- dere conglomeraten, Singel 262 (De Loo, king tussen de c PNB -lijst en de zes voor- Zwagerman), Kluwer (Ludlum) en Bosch gaande bemoeilijkt doordat de cPNB -cij- en Keuning (Baantjer) volgen op ruime fers betrekking hebben op anderhalfjaar, afstand. namelijk heel 1994 en de eerste helft van 1995. Aileen titels die in die periode ver- De complete boekhandel in cijfers schenen zijn, komen voor opname in aan- Jaarlijks begin september presenteert de merldng. Dit verklaart de bescheiden po- CPNB een lijst van honderd best verkoch- sitie op deze lijst van De vriendschap (ver- te boeken van het afgelopen jaar. Afgelo- schenen begin maart 1995) en de nieuwe pen jaar was Indische duinen de aanvoerder Ludlum (mei). van deze lijst. De c PNB -top honderd is te Wanneer uitgevers adverteren met hun beschouwen als de compilatie van de zes topboeken of wanneer ze antwoorden op deellijsten hierboven, want hij registreert vragen van journalisten, brengen ze als de verkoop via alle boekwinkels in Neder- regel aanzienlijk hogere cijfers naar bui- land. ten dan de lijst hieronder presenteert.

In Nederland ondersteunt het Fonds voor de Lette- Subsidies ren tweehonderd schrijvers met werkbeurzen. Zij ont- jeroen Brouwers het vangen op basis van een maandbedrag van f 4300 best gesubsidieerd beurzen die hen in staat moeten stellen om zich drie, vier, vijf, zes, acht, tien of twaalf maanden aan het schrijven te wijden. Het jaarverslag van het Fonds laat weten dat H.C. ten Berge, Je- roen Brouwers, Louis Ferron, Jacques Hamelink, Geerten Meijsing, Bert Schierbeek en Jacq Vogelaar in 1994 een beurs voor twaalf maanden ontvingen. Aan Ten Berge, Brouwers, Ferron en Vogelaar kende het Fonds daarnaast aanvullend honorarium toe voor een of meer van hun pasverschenen boeken. Jeroen Brouwers verwierf voor Het is niets (De Arbeiderspers), Twee verwoeste levens (Bas Lubberhuizen) en Naakt in verblin- dend licht (Tilburg University Press) bij elkaarf io loo aanvullend honorarium. Dit be- drag opgeteld bij zijn werkbeursbedrag maakt Brouwers met een totaalbedrag vanf 61 700 tot de best gesubsidieerde schrijver van het Fonds voor de Letteren. Wie Brouwers uit eigen werk wil Koren voorlezen, zal naar Vlaanderen moeten; in Nederland wil hij niet optreden. DE VERKOOPLIJSTJES 137

Het verschil zit hem in de verkoop via de 16 A.C. Baantjer, De Cock en de dode mees- boekenclubs en de omzet in Vlaanderen ters (De Fontein) die beide in de c P N B -cijfers niet meege- 17 Tiny van der Plas, Toveren met theezak- nomen zijn. Plus dat uitgevers in hun ei- jes (L RV Kreatief) gen uitingen van nature hun cijfers altijd naar boven afronden en nimmer naar be- Tussen 35 000 en so 000 exemplaren: neden. I 8 Rene Diekstra, Het geestige lichaam (Bruna) CPNB top honderd 19 Gabriel Garcia Marquez, Over de liefde Hieronder eerst de 35 boeken waarvan in en andere duivels (Meulenhoff) 1994 en de eerste helft van 1995 meer dan 20 A.C. Baantjer, De Cock en 't wassend 35 000 exemplaren verkocht zijn, daarna kwaad (De Fontein) de honderd boeken verdeeld over tien ru- 2 I Robert Ludlum, De Daedalus dreiging brieken. (Luitingh-Sijthoff) 22 De grote Bosatlas (Wolters-Noordhoff I Adriaan van Dis, Indische duinen Atlasprodukties) (Meulenhoft) '54 000 exx. 23 Kluwer belastinggids 1995 (Kluwer fis- 2 Youp van 't Hek, Amah Hoela (Thomas cale boeken en tijdschriften) Rap) 145 000 exx. 24 Tom Clancy, De meedogenlozen (Bruna) 3 Elseviers belasting almanak 1995 (Bona- 25 Ed. van Thijn, Retour Den Haag (Van ventura) 112 000 exx. Gennep) 4 Het aanzien van 1994 (Het Spectrum) 26 Rien Poortvliet, Kabouter kinderversjes io6 000 exx. (Kok Kampen) 27 Van Dale juniorwoordenboek Nederlands Tussen 7S 000 en 100 000 exemplaren: (Van Dale Lexicografie/De Ruiter 5 Youp van 't Hek, Ergens in de verte Educatieve Partners) (Thomas Rap) 28 Umberto Eco, Het eiland van de vorige 6 John Grisham, Het vonnis (Bruna) dag (Bert Bakker) 7 John Grisham, De rainmaker (Bruna) 29 James Redfield, De Celestijnse belofte 8 Joop Braakhekke, Kookschrift van een (De Boekerij) kookgek 2 (Tirion) 3o Yolanda en Bob Snoijink, Yolanda, mijn 9 Klaas T Noordhuis, Tuinplanten ency- verhaal (BZZTOH) clopedie (Rebo Productions) 3 I Marilyn French, Onze vader (Meulen- 10 Isabel Allende, Paula (Wereldbiblio- hoft) theek) 32 Rijst als basis (Het Nederlands Zuivel- bureau/Inmerc) Tussen 5o 000 en 75 000 exemplaren: 33 A.F.Th. van der Heijden, Asbestem- I I Thomas Keneally, Schindlers lijst ming (Querido) (Luitingh-Sijthoff) 34 Paus Johannes Paulus II, Over de 12 Connie Palmen, De vriendschap drempel van de hoop (Veen) (Prometheus) 35 Tom Clancy, Ereschuld (Bruna) I3 Joost Zwagerman, De buitenvrouw (De Arbeiderspers) Literatuur 14 Frederick Forsyth, De vuist van God I Adriaan van Dis, Indische duinen (Bruna) (Meulenhoff) '54 000 exx. 15 A.C. Baantjer, De Cock en de sluimeren- 2 Connie Palmen, De vriendschap de dood (De Fontein) (Prometheus) 138 DE MEKKAPRIJS

3 Joost Zwagerman, De buitenvrouw (De 2 Gabriel Garcia Marquez, Over de liefde Arbeiderspers) en andere duivels (Meulenhoft) 4 A.ETh. van der Heijden, Asbestem- 3 Umberto Eco, Het eiland van de vorige ming (Querido) dag (Bert Bakker) 5 Arnon Grunberg, Blauwe maandagen 4 James Redfield, De Celestijnse belofte (Nijgh & Van Ditmar) (De Boekerij) 6 Nicolaas Matsier, Gesloten huis (De 5 Marilyn French, Onze vader (Meulen- Bezige Bij) hoff) 7 Renate Dorrestein, Een sterke man 6 John Irving, Een noon van het circus (Contact) (Anthos) 8 Anna Enquist, Het meesterstuk (De 7 Mary Ann Evans, Nell (Bruna) Arbeiderspers) 8 Kerstin Ekman, Zwart water (Bert 9 Kees van Kooten, Meer dan alle moder- Bakker) mismen (De Bezige Bij) 9 Susanna Tamaro, De stem van je hart io Tim Krabbe, Vertraging (Bert Bakker) (Wereldbibliotheek) io Peter Hoeg, Smilla's gevoel voor sneeuw Vertaalde literatuur (Meulenhoft) I Isabel Allende, Paula (Wereldbiblio- theek) 76 000 exx.

Het aantal auteurs dat van het Fonds voor de Letteren Subsidies een werkbeurs ontvangt, is al jaren ongeveer constant. Aan weers.zijden van Welke auteurs werden in 1994 door het Fonds niet on- de fondsgrens dersteund? Dat zijn onder meer de auteurs van wie het belastbaar inkomen (over 1992 – het Fonds wil alleen maar afgaan op defmitief vastgestelde belastingaanslagen) hoger danf 65 000 ligt. Allereerst zijn dat de auteurs met een nette baan of dito maandrente: Willem Brak- man, Andreas Burnier, G.L. Durlacher, Anna Enquist, HJ.A. Hofland, Rutger Kop- land, Wiel Kusters, Karel van het Reve, F. Springer, Leo Vroman en Michael Zeeman. Daarnaast zijn er auteurs die meerdere muzen dienen. Zij verdienen behalve met schrijven een inkomen van enig belang in de beeldende kunst of op het podium. Denk aan Armando, Remco Campert, Bart Chabot, Jan Cremer, Jules Deelder en wijlen Lu- cebert (niet voor niets allemaal uitgegeven door De Bezige Bij). Dan is er de categorie succes. Daartoe behoren Adriaan van Dis, Hella S. Haasse, Maarten 't Hart, A.ETh. van der Heijden, Kees van Kooten, Tessa de Loo, Margriet de Moor, Harry Mulisch, Connie Palmen, Gerard Reve, Marten Toonder, Leon de Win- ter en Jan Wolkers. Zij leven van de pen en hebben als regel geen subsidie nodig. In de rij der succesvollen zijn Brie auteurs verrassend afwezig. Zij kwamen in 1994 wel in aanmerking voor een Fonds-subsidie. Literair ambassadeur Cees Nooteboom ontving bijna elfduizend gulden aanvullende honorarium voor Zelfportret van een ander (Atlas), De koning van Suriname (Rainbow) en De ontvoering van Europa (Atlas). Joost Zwagerman ontving aanvullende honoraria voor Collega's van God (De Arbeiderspers) en De kus van Michael Jackson (Bert Bakker) plus een reisbeurs voor een trip naar de Verenigde Staten. Renate Dorrestein ontving aan- vullend honorarium voor Heden ik (Contact), een boek waarvoor ze enkele jaren gele- den ook al subsidie ontvangen had van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. DE VERKO OP LIJ S TJE S 139

Spannende boeken 8 Inpakken en wegwezen 1995 (Contact) I John Grisham, Het vonnis (Bruna) 9 Toon Hermans, Zo waait de wind (De 84 000 exx. Fontein) 2 John Grisham, De rainmaker (Bruna) 10 Gerrit Komrij, De Nederlandse poezie 3 Frederick Forsyth, De vuist van God ' van de 12de tot en met de 16de eeuw (Bruna) (Bert Bakker) 4 A.C. Baantjer, De Cock en de sluimeren- de dood (De Fontein) Lichaam en geest 5 A.C. Baantjer, De Cock en de dode mees- I Rene Diekstra, Het geestige lichaam ters (De Fontein) (Bruna) 49 000 exx. 6 A.C. Baantjer, De Cock en 't wassend 2 Paus Johannes Paulus'', Over de kwaad (De Fontein) drempel van de hoop (Veen) 7 Robert Ludlum, De Daedalus dreiging 3 Willem Jan van de Wetering en Jac- (Luitingh-Sijthoff) ques Onderwater, Jomanda, genezend 8 Tom Clancy, De meedogenlozen (Bruna) medium (Strengholt) 9 Tom Clancy, Ereschuld (Bruna) 4 Prof. dr. Hans Galjaard, Alle mensen 10 Robin Cook, Fataal (Bruna) zijn ongelijk (Balans) 5 Emile Ratelband, Tsjakkaa! (Andro- Sport en reisverhalen meda) I Mart Smeets, Door naar de volgende 6 Bert Keizer, Het refrein is Hein (s UN) ronde (Veen) 26 000 exx. 7 Betty J. Eadie, Geleid door het licht 2 Harry Vermeegen, Ballenjongen (Bruna) (Bruna) 8 H.M. Kuitert, Zeker weten (Ten Have) 3 Europacup I 1995 (Rebo Productions) 9 Het dagboek van Floortje Peneder (Nijgh 4 Mart Smeets, Stukken beter (Veen) & Van Ditmar) 5 Kuki Gallmann, Afrikaanse nachten 10 Dr. Wayne Dyer, Geluk is de weg (Meulenhoff) (Bruna) 6 Marlo Morgan, Australie op blote voeten (Bruna) Natuur- en kookboeken 7 Hard Bras 2 (Veen) I Joop Braakhekke, Kookschrift van een 8 Hard Bras 3 (Veen) kookgek 2 (Tirion) 8o 000 exx. 9 Dolf de Vries, India in een rugzak (Van 2 Klaas T Noordhuis, Tuinplanten ency- Holkema & Warendorf) clopedie (Rebo Productions) Io Boudewijn Biich, Blauwzee (Atlas) 3 Rijst als basis (Het Nederlands Zuivel- bureau/Inmerc) Bundels 4 Rob Herwig, 35o Vaste planten (Kos- I Youp van 't Hek, Amah Hoela (Thomas mos Z&K) Rap) 145 000 exx 5 Tuinen van Elisabeth de Lestrieux 2 Youp van 't Hek, Ergens in de verte (Terra) (Thomas Rap) 6 Romke van de Kaa, Buiten de perken 3 Rien Poortvliet, Kabouter kinderversjes (Contact) (Kok Kampen) 7 Annemarie Gilts, Dieren in de tuin 4 Jim Davis, Garfield 23 (Bruna) (Kosmos Z & K) 5 Jim Davis, Garfield 24 (Bruna) 8 Lars Jonsson, Vogels van Europa 6 Ron Brandsteder's moppentoppers (Tirion Natuur) (Tirion) 9 Guusanke Vogt, Kindertraktaties (Van 7 Jim Davis, Garfield 25 (Bruna) Dishoeck) 140 DE MEKKAPRIJS

10 Raya Lichansky, Raya's makkelijke 3 3D Magic kijk avontuur (Terra) maandag (Tirion) 4 Dan Dyckman, 3D Puzzels (Terra) 5 Martha Ospina, Pergamano, randen en Gescbiedenis en biografieen versieringen (L RV Kreatief I Het aanzien van 1994 (Het Spectrum) 6 Almanak watertoerisme 2 '95 (ANWB) io6 000 exx. 7 Martha Ospina, Pergamano, kerstdeco- 2 Thomas Keneally, Schindlers lijst raties (L RV Kreatief) (Luitingh-Sijthoff) 8 Anneke Oostmeijer, Pergamano, kunst- 3 Ed. van Thijn, Retour Den Haag (Van zinnig met bloemen (L RV Kreatief) Gennep) 9 Nederlandse campingwijzer '95 Benelux 4 Yolanda en Bob Snoijink, Yolanda, mijn (Kosmos) verhaal (BZZT 6 H ) 10 Mike en Tonnie Staring, Creatiefmet 5 Jostein Gaarder, De wereld van So fie 3D (Terra) (Houtekiet/De Fontein) 6 Marcel Metze, De stranding (s UN) Informatieve boeken 7 Karen Armstrong, Een geschiedenis van I Elseviers belasting almanak 1995 (Bona- God (Anthos) ventura) '12000 exx. 8 Paul Damen, In bet hol van De Leeuw 2 De grote Bosatlas (Wolters-Noordhoff Gan Mets) Atlasprodukties) 9 Marcel Haenen en Hans Buddingh', 3 Kluwer belastinggids 1995 (Kluwer fis- De danser (De Arbeiderspers) cale boeken en tijdschriften) 10 Geert Mak, Een kleine geschiedenis van 4 Van Dale juniorwoordenboek Nederlands Amsterdam (Atlas) (Van Dale Lexicografie/De Ruiter Educatieve Partners) Vriie tijd 5 Hans Kaldenbach, Doe maar gewoon I Tiny van der Plas, Toveren met theezak- (Prometheus) jes (L RV Kreatief) so 000 exx. 6 Guinnes record boek 1995 (Kosmos 2 Tiny van der Plas, Zeg het met theezak- Z&K) jes (LRV Kreatief)

Krijgen in Nederland ongeveer 200 auteurs een werkbeurs, Subsidies in Vlaanderen waren dat er in 1995 om precies to zijn 79. Vlaamse schrijvers Het systeem in Vlaanderen heeft veel overeenkomsten leven op krediet met het Nederlandse. Zo is ook een maandbedrag het uit- gangspunt, een fractie hoger dan het Nederlandse (8 i 500 frank tegenf 4300). Daar staat tegenover dat het gros van de Vlamingen het moet doen met drie tot zes maanden, terwijl er in Nederland 27 auteurs vallen in de categorie 8 tot I2 maanden. Paul Claes en Leonard Nolens zijn in Vlaanderen de twee enigen met acht maanden werkbeurs. Een ander interessant verschil betreft de wijze van uitbetaling. Het ministerie van Kultuur en Brusselse Aangelegenheden betaalde in 1 995 het complete bedrag pas op 28 december aan de schrijvers uit. Zij zien dat bedrag dus in de eerste dagen van het ko- mende jaar op him rekeningen bijgeschreven. Het betekent dat de Staat nog het gehele lopende jaar rente kan trekken van het geld dat zij aan de auteurs uit gaat betalen (die al die tijd hun brood, vlees en elektra op de lat laten schrijven). Zo dragen de auteurs een bescheiden steentje bij aan de delging van de staatsschuld die, zoals bekend, in Belgie de hoogste van heel Europa is. DE VERKOOPLIJSTJES 141

7 Dr Miriam Stoppard, Baby! (Kosmos namen op voorkomen die we vaker in Z&K) Mekka tegenkomen? 8 Henk Cornelissen, De puzzelengclope- die in 2 delen (Rebo Productions) 16 Thea Beckman 9 Inez van Eijk, Bijjou ofbij mij? (Con- 17 Evert Hartman tact) i8 Anke de Vries I o Print it! (Bruna) 33 Annie M.G. Schmidt 45 Harry Mulisch Een andere wereld: lenen 48 Willem Wilmink Tegenover ieder boekexemplaar dat in 69 W.F. Herman Nederland verkocht wordt, staan er zes 76 Marga Minco die in een openbare bibliotheek worden 79 Maarten 't Hart uitgeleend. Sinds 1986 ontvangen Neder- 85 Yvonne Keuls landse auteurs, vertalers en tekenaars hiervoor een financiele tegemoetkoming. Deze lijst is iets minder vreemd dan ze Zolang nog niet elke bibliotheek digitaal lijkt. Wie Adriaan van Dis, Tessa de Loo vastlegt welke boeken van welke auteurs of John Grisham wil lezen zonder hun er hoe vaak worden uitgeleend, stelt het boeken to kopen, kan tenslotte eenvoudig ministerie van o c w jaarlijks een onder- bij familie, vrienden of buren terecht. En zoek per steekproef daarnaar in. Zo komt Harry Mulisch? Dat is nu typisch een au- boven water hoe vaak een auteur (vertaler, teur van wie je nog eens een boek in de tekenaar) worth uitgeleend. Welke titels openbare leeszaal gaat lenen. er feitelijk uitgeleend worden, blijft aan de waarneming onttrokken. En dan nu Vlaanderen De resultaten van dat onderzoek zijn De toptien-lijstjes uit Vlaanderen en Ne- openbaar. Ze vormen boeiende lectuur. derland tonen de opvallend uiteenlopen- Hieronder de lien meest uitgeleende au- de interesses van Vlaamse en Nederland- teurs van 1 994 (de gegevens over 1995 se lezers op fictiegebied. Zo is er op geen zijn nog niet beschikbaar). enkel Nederlands fictielijstje een boek van een Vlaams auteur. In Vlaanderen Uitleen toptien bibliotheken zijn De vriendschap en vooral Indiscbe dui- I Henny Thijssing-Boer nen wel hoog geeindigd. Vlaanderen heeft 2 A.G. Baantjer daarin de Nederlandse trend gevolgd, zou 3 Dick Bruna je kunnen zeggen. 4 Gerda van Wageningen 5 Margreet van Hoorn 6 Anke de Graaf Knack toptien fictie 7 Huberte Vriesendorp I Jostein Gaarder, De wereld van Sofie 8 Joh. G. Veenhof (Houtekiet/Fontein) 9 Mien van 't Sant 2 Adriaan van Dis, Indiscbe duinen 10 Julia Burgers-Drost (Meulenhoff) 3 Isabel Allende, Paula (Wereldbiblio- Acht auteurs, een tekenaar (Dick Bruna) theek) en een vertaalster (Huberte Vriesendorp, 4 John Grisham, De rainmaker (Bruna) namelijk van de boeken van Roald Dahl). 5 Leonhard Reinirkens, De culinaire We werpen nog een nadere blik op de lijst avonturen van Fra Bartolo (Globe) van honderd namen. Er moeten toch ook 142 DE MEKKAPRIJS

6 Connie Palmen, De vriendschap Australia op blote voeten is voor de modale (Prometheus) Nederlander allerminst een doe-boek; 7 Umberto Eco, Het eiland van de vorige ook bij dit boek gaf het new age-aspect dag (Bert Bakker) (de aboriginals!) de doorslag in het ver- 8 James Redfield, De Celestijnse belofte koopsucces. (De Boekerij) De verschillen tussen Vlaanderen en 9 Herman Brusselmans, De terugkeer Nederland worden misschien iets minder van Bonanza (Prometheus) scherp als we ons niet strikt aan de toptien Jo Jung Chang Wilde zwanen. Drie doch- houden. Het Celestijnse werkboek stond in ters van China (Amber) Vlaanderen aan het einde van het jaar toch ook al op i8. Misschien is het dus Politiek versus new age slechts een kwestie van tijd eer deze expo- In de afdeling non-fictie is het verschil nent van de `Hollandse' new age-golf ook tussen Nederland en Vlaanderen nog veel in Belgie definitief doorbreekt. groter. Slechts een non-fictieboek komt zowel in de Knack-lijst als in de lijst van Knack toptien non-fictie Libris voor: Desmond Morris' De aange- I Li Zhisui, Het prive-leven van Mao klede aap (Teleac/Standaard). Voor het (Balans) overige gaat het om thematisch funda- 2 Els de Temmerman, De doden zijn niet menteel verschillende boekenlijsten. New dood (Globe) age voor de Nederlanders en politiek 3 Andre Leysen, Achter de spiegel (Lan- voor de Belgen. noo) Wie had gedacht dat er geen Belgen 4 Kardinaal Suenens, Koning Boudewijn, meer waren, komt bedrogen uit. In getuigenis van een levee (FIAT) Vlaanderen stonden in 1 995 maar liefst 5 Danny Ilegems & Raf Sauviller, Bloed- Brie koningsboeken hoog genoteerd. Dat sporen, een reis naar de mania (Atlas) over de in 1993 overleden koning Boude- 6 Paul Muys, De gebroken rijstkom wijn is nota bene geschreven door kardi- (Globe) naal Suenens: met de scheiding tussen 7 Luc Neuckermans & Pol van den kerk en staat zal het kennelijk ook niet Driessche, Albert II, koning na Boude- zo'n vaart lopen. De overige Belgische wijn (Van Halewyck) toppers kunnen grotendeels onder de 8 H. van Goethem & J. Velaers, Leopold noemers politiek en journalistiek worden HI, de koning, het land, de oorlog (Lan- samengevat. Twee titels over China, een noo) over Ruanda (De doden zijn niet dood), een 9 Diane de Keyzer, 'Madame est servie' over de Belgische landspolitiek (Achter de (Van Halewyck) spiegel) en een over... huispersoneel Ma- 10 Desmond Morris, De aangeklede aap dame est servie'). Het lijstje is voor wat het (Teleac/Standaard) soort boeken betreft overigens perfect in- wisselbaar met een van een jaar of wat ge- Libris toptien non-fictie leden. I John Gray, Mannen komen van Mars, Dat ligt heel anders in Nederland, waar vrouwen van Venus (Het Spectrum) je zou kunnen gewagen van een echte new 2 Rene Diekstra, Het geestige lichaam age non-fictielijst. Boeken die iets bewe- (Bruna) ren bij to dragen over diepere niveaus van 3 Karen Armstrong, Een geschiedenis van zelfkennis of waarin de back to basics-ge- God (Anthos) dachte speelt, scoren opvallend goed.

DE VERKOOPLIJSTJES 143

4 Mario Morgan, Australia op blote voeten 13 jaar en ouder (Bruna) I Thea Beckman, De doge-ring van Vene- 5 Emile Ratelband, TOkkaa! (Andro- tie (Lemniscaat) meda) 2 Anne Provoost, Vallen (Houtekiet/ 6 James Redfield, Het Celestijnse werk- Fontein) boek (De Boekerij) 3 Jan Terlouw, Oorlogswinter (Lemnis- 6 H.M. Kuitert, Zeker weten (Ten Have) caat) 8 Oliver Sacks, Antropoloog op Mars (Meulenhoff) Bij de start van de stemperiode van de 9 Joop Braakhekke, Kookschrift van een Nederlandse Kinderjury, op 1 februari, kookgek 2 (Tirion) publiceert de CPNB een lijst van de hon- 10 Desmond Morris, De aangeklede aap derd best verkochte nieuwe kinderboeken (Teleac/Standaard) van het afgelopen jaar. De gegevens daar- voor worden op dezelfde manier verkre- Kinderboeken gen als die voor de andere c P NB -tophon- De lijst van de best verkochte kinderboe- derd, die hierboven al aan de orde kwam. ken is veel meer dan bij boeken voor vol- Hieronder de tien best verkochte van die wassenen een mengeling van nieuwe titels honderd, allemaal boven de 10 000 exem- en evergreens. Vandaar dat Annie M.G. plaren in het jaar van verschijnen (let wel: Schmidt en Jan Terlouw ook dit jaar weer deze lijst betreft 1994). meekonden met het verse aanbod. Waar- bij aangetekend moet worden dat Het Toptien van de best verkochte nieuwe beertje Pippeloentje uitkwam met nieuwe kinderboeken tekeningen van Harrie Geelen. I Marja Verburg/Monique Huijgen, Van Dale juniorwoordenboek Nederlands Trouw kinderboeken top- i 2 (Van Dale Lexicografie, De Ruiter/ tot 6 jaar Educatieve Partners) 32 518 exx. I Annie M.G. Schmidt, Het beertje Pip- 2 Carry Slee/Dagmar Stam, Zandtaartjes peloentje (Querido) (Van Holkema & Warendorf) > 20 000 2 Max Velthuijs, Het rode kippetje (Leo- exx. pold) 3 Jostein Gaarder, De wereld van Sofie 3 Sam McBratney & Anita Jeram, Raad (Houtekiet/Fontein) eens hoeveel ik vanje hou (Lemniscaat) 4 Mondriaan voor beginners (De Koperen Tuin) 6 tot io jaar 5 Max Velthuijs, Kikker is bang (Leopold) I Hanna Kraan, Bloemen voor de boze heks 6 Thea Beckman, De doge-ring van Vene- (Lemniscaat) tia' (Lemniscaat) 2 Annie M.G. Schmidt, Otje (Querido) 7 Vivian den Hollander/Dagmar Stam, 3 Paul van Loon, Meester Kikker Een huis vol dozen (Van Holkema & (Elzenga) Warendorf) 8 lk droom over vrede (Unicef/Het Spec- ro tot i2 jaar trum) I Paul van Loon, De griezelbus 2 (Elzenga) 9 Evert Hartman De vloek van Polyfemos 2 Jacques Vriens, En de groeten van groep (Lemniscaat) 8 (Van Holkema & Warendorf) 10 Ingrid en Dieter Schubert, Van mug tot 3 Mieke van Hooft, De tasjesdief(Hol- olifant (Lemniscaat) land)

AUTEURS EN VERTALERS 145

4.1 Auteurs en vertalers

De komende pagina's bevatten een over- hun uitgever in dit boek staan. zicht van de huis- of correspondentie- De literaire vertalers, die voor het eerst adressen van een groot aantal Nederland- – en wel afzonderlijk – in Mekka 1995 op- se en Vlaamse auteurs van romans, verha- genomen waren, zijn in deze editie opge- len, poezie, essays, thrillers en kinder- en gaan in de lijst van auteurs. Dit omdat er jeugdboeken. Auteurs die hun huisadres bij nailer inzien een behoorlijk aantal ver- liever niet in Mekka vermeld willen zien, talers is dat ook als auteur actief is en an- zijn met het adres van hun uitgever opge- dersom. De vertalers zijn herkenbaar aan nomen. de extra regel onder hun adres. Deze ver- Auteurs die onder een pseudoniem pu- meldt de taal of talen waaruit zij vertalen. bliceren, zijn onder dat pseudoniem in Vertalers die ten minste twee literaire deze lijst te vinden. vertalingen hebben gepubliceerd en hun Of een auteur in Nederland of Vlaande- werk zagen verschijnen bij uitgeverijen ren woonachtig is, is herkenbaar aan de van het eerste circuit, kunnen bij de uitge- postcode, die in Vlaanderen slechts uit ver van Mekka opgave doen van hun adres vier cijfers bestaat. Van adressen in andere en de talen waaruit zij vertalen. Zij wor- landen binnen de Europese Unie is de den in de volgende editie opgenomen. landen-aanduiding opgenomen in de Een uitgebreide lijst van Vlaamse verta- postcode (bij voorbeeld: F-75oi7 Paris). lers is te vinden in de brochure van Dia- Auteurs van wie werk verschijnt bij uit- pason, Vereniging van Literaire Vertalers, gevers uit het eerste circuit (zie het over- waarvan in de loop van 1996 een herziene zicht onder 4.2) en die hun naam ten on- editie verschijnt. Wij maakten er alvast rechte niet terugvinden in dit overzicht, dankbaar gebruik van. kunnen dit laten weten aan de uitgever De talen zijn opgenomen in de volgorde van Mekka. Althans, indien zij graag in de die door de vertalers is aangegeven. De volgende editie opgenomen willen wor- verschillende letters verwijzen naar de den. Hetzelfde geldt voor auteurs die lie- volgende talen: ver met hun eigen adres dan met dat van

AL = Albanees GR= Grieks OE= Oudengels AR = Arabisch H = Hongaars o F= Oudfrans BA= Baskisch H E= Hebreeuws P = Portugees B U = Bulgaars I = Italiaans PA= Papiamento CA= Catalaans J = Japans Po = Pools H = Chinees Ji = Jiddisch R = Russisch D = Duits KR= Kroatisch RO= Roemeens DE= Deens L = Latijn s = Spaans E = Engels M = Maleis (Indonesisch) s E = Servisch ES =Estisch N = Nederlands 51, = Sloveens F = Frans NGR=NiellWgriekS T = Tsjechisch FR= Fries NO= Noors z = Zweeds GA= Galicisch 0 = Occitaans ZA= Afrikaans

1 4 6 ADRESSEN

Hans Aarsman Marc Andries Eli Asser p/a Van Gennep Guido Gezellestraat 14 Nwe 's-Gravelandseweg 5 Kader Abdolah 2540 Hove 1405 HJ Bussum Knoopkruidweg 4 C.D. Andriesse Elisabeth Augustin 8042 JC Zwolle Poggenbeekstraat 31 Oosterpark 82a Ludo Abicht 6813 KD Arnhem 1092 AV Amsterdam Mechelsesteenweg 212 Peter Andriesse Fernand Auwera 2018 Antwerpen Binnenkant 35 " Cam. Huysmanslaan 58, Frits Abrahams 1011 BL Amsterdam bus 2 Eemnesserweg 241 Robert Anker 2020 Antwerpen 1223 GG Hilversum C. Anthoniszstraat 31 III Arita Baaijens Peter Abspoel 1071 VP Amsterdam p/a Contact Waterhoenhof 4 Milo Anstadt Ingrid Baal 3582 DE Utrecht Stadionkade 20 Rozengracht 55 hs Hans Achterhuis 1077 VL Amsterdam 1016 LS Amsterdam Haaksbergerstraat 405 Sera Anstadt A.C. Baantjer 7545 GL Enschede Harmoniehof 38 III p/a De Fontein Frank Adam 1071 TD Amsterdam Dirk van Babylon Egyptestraat 5 Johan Anthierens Lepagestraat 8, bus 9 873o Oedelgem Luchtscheepvaartsq. 7 loon Brussel Frans-Joseph van Agt 1070 Brussel Marijn Backer Berg en Dalseweg 132 Henk Apotheker p/a Contact 6522 BX Nijmegen p/a Luitingh-Sijthoff Marcella Baete R Rene Appel A. Vanderstegenlaan 98 Magda van den Akker p/a Bert Bakker 9000 Gent J.P. Minckelersstraat 134 Frank Martinus Arlon Lieve Baeten 3000 Leuven Vesuviusstraat 2 p/a Clavis Hanny Alders Willemstad/Curacao Sjoerd Bakker Jan van Scorelpark 29 Armando Oude Schans 35 ' 1871 EW Schoorl KnesebeckstraiSe 20 101 I KT Amsterdam Ernst van Alphen D-1o623 Berlin Mieke Bal p/a Van Gennep Roland Arnould Stadionweg 44 hs Alstein Geraniumlaan 28 1077 SM Amsterdam Heideland 52 2900 Schoten E Balk-Smit Duyzent- 2610 Mortsel Henriette Aronds kunst Ernst van Altena Resedastraat 8 p/a Nijgh & Van Ditmar Drakenstein 56 2313 DG Leiden H.H. ter Balkt I I2I HD Landsmeer s Cimbaalstraat 49 F, E, D, 0, OF, OE Russell Artus 6544 XW Nijmegen Martin van Amerongen p/a Meulenhoff Johan Ballegeer Prinsengracht 977 Jantiene van Aschs Europastraat 24 1017 KM Amsterdam p/a Bert Bakker 838o Lissewege Ton Anbeek Maarten Asscher Mark Baltser Hobbemakade 26 p/a Meulenhoff Mariaplaats 17b 1071 XK Amsterdam Klaas van Assen 351 1 LJ Utrecht Mark van Andel p/a Querido p/a Meulenhoff

AUTEURS EN VERTALERS 147

Shulamith Bamberger Kees van Beijnum Eddy Berth IJselstraat 34j p/a Nijgh & Van Ditmar Maurits Sabbestraat 69 1078 CJ Amsterdam Jos den Bekker 9050 Gentbrugge HE , E, N Rhijnvis Feithstraat 35 Ad den Besten Catherine Barel 1054 TV Amsterdam Ruischenstein 14 Harmonielaan 49 E, S 1181 NX Amstelveen 3704 HH Zeist Harry Bekkering Greet Beukelkamp P Blauwe Hof 57-12 p/a *loom & Wildeboer Meindert Barkema 6602 XB Wijchen Huub Beurskens Van der Sterrepad 5 Marc de Bel Vrolikstraat 413c 2312 EK Leiden Boekweitstraat 37 1012 TE Amsterdam Benno Barnard 9770 Kruishoutem Naima El Bezaz Allewaertstraat 12 Eva Bentis p/a Contact 2000 Antwerpen A. Kuijperstraat 39 Mark de Bie Henk Barnard 4908 CN Oosterhout Hoogstraat 25 p/a Leopold Jana Beranova 9310 Baardegem Ira Batt Postbus 2903 Wim de Bie Hoflaan 35 3000 CX Rotterdam p/a De Harmonie 3062 JB Rotterdam J.M.H. Berckmans Paul Biegel Monique Bartelink Lemmestraat 34 Keizersgracht 227 p/a U. Veen 2018 Antwerpen 1016 DV Amsterdam Dirk van Bastelaere Arie van den Berg Ienne Biemans Nauwstraat 132 p/a Atlas p/a Querido 9 111 Belsele Claude van de Berge J.M.A. Biesheuvel F.L. Bastet Oude Molenstraat 2 p/a Meulenhoff p/a Querido 9960 Assenede Willem Bijsterbosch Annet van Battum H.C. ten Berge p/a Bert Bakker Estrellita de Torreblanco p/a Meulenhoff Estelle van Bilderbeek 554 Peter Bergsma Barentszstraat 3 I H E-2964o Fuengirola Malaga Biesboschstraat 42 m 2518 XC Den Haag Thea Beckman 1078 MV Amsterdam Daniel Billiet Van Beek Calkoenlaan 9 E, A, F p/a Davidsfonds/Infodok 3981 EL Bunnik Marjan Berk E, S Geert van Beek Wielingenstraat 26m Paul Binnerts Vijverweg 21 1078 KL Amsterdam Recht Boomssloot 5oa 5461 AK Veghel Aster Berkhof loll FC Amsterdam Menno van Beekum Terlindenweg 122 Alfred Birney le Keucheniusstraat io " 1730 Asse p/a Contact 1051 HR Amsterdam R.B.I. Berlang-Verlaan Gerrit de Blaauw Paul Beers Raedeckerplantsoen 1 Lindengracht 127C Hermoesestraat 2 343 1 BX Nieuwegein 1015 KE Amsterdam 4062 PP Zennewijnen F, E, A E D, F Patrick Bernauw Jef Blancke Els Beerten Brusselbaan 296 Waterloostraat 9 Oude Mechelsebaan 281 93 20 Erembodegem 2600 Berchem 3200 Aarschot J. Bernlef p/a Querido

1 4 8 ADRESSEN

Noud Bles Carla Bogaards Marijke Boon Europalaan 52 Blokmakerstraat 13 p/a Theaterbureau Hum- 6691 CH Ghendt 1013 DG Amsterdam melinck Stuurman Marion Bloem Paul C. Bogaers Staalstraat io p/a De Arbeiderspers Hoefakkerstraat 29 101 I JL Amsterdam Rein Bloem 5014 JA Tilburg Truus Boot Uiterwaardenstraat 306I Gie Bogaert Kromme Mijdrechtstraat 79 1079 DB Amsterdam Willem Klooslaan 6, bus 6 1079 KS Amsterdam Yolanda Bloemen 2050 Antwerpen F Roodenburgerstraat 27 Arno Bohlmeijer Ben Borg-art 2313 HJ Leiden De Waarden 208 Liendenhof 289 R, I, E 7206 GN Zutphen 1108 HT Amsterdam ZO Dick Bloemraad Michel Boll Edu Borger Gerard Terborgstraat 4 " p/a Arbeiderspers Schelpenkade 55a 1071 TM Amsterdam Jorge Bolle 2313 ZZ Leiden S Frederiksplein 29 F J.A. Blokker 1017 XL Amsterdam Jos Borre p/a De Bezige Bij Yves Bombay Vredelaan 8 Jan Blokker Pacificatiestraat 8 1 2500 Lier Oudezijds Voorburgwal 243 2000 Antwerpen Burny Bos 1012 GK Amsterdam E, R, F, D p/a Leopold Jaap Blonk Adriaan Bontebal Chris Bos Bestevierstraat 67 ' Paulus Potterstraat 141 Van Alphenstraat 2 1056 HJ Amsterdam 2526 SP Den Haag 3 581 JB Utrecht Antoine Bodar Albert Bontridder Jan Willem Bos Kerkstraat 8b Lequimelaan i6a Brederode 24 1017 GL Amsterdam 1640 Sint Genesius Rode 2352 JR Leiderdorp August Hans den Boef Oscar van den Boogaard R 0 Bastenakenstraat ioi p/a Querido Tjalling Bos 1066 JB Amsterdam Raymond van den Boo- Prinsenstraat 38 Jet Boeke gaard 33 1i JS Dordrecht Singel 50 p/a Meulenhoff E, D 1015 AB Amsterdam Graa Boomsma Ad ten Bosch Yond Boeke Rozengracht 55 hs Turfstraat 19a Wilhelminastraat 199 ''' ioi6 LS Amsterdam 7201 KE Zutphen 1054 WG Amsterdam E, A E van den Bosch 1 Adri Boon p/a Querido Frans Boenders Carrer d'Arai 3-20N-Ia Pieter Boskma Waterloostraat 41 E-o8002 Barcelona Anjeliersstraat I 7ib 2600 Berchem i CA, P, S 1015 NG Amsterdam Herman Pieter de Boer Jeanneke Boon Willem Bossier Postbus 5222 Vogelzang 4 Max Havelaarlaan 12 5603 BC Eindhoven 93 20 Erembodegem 1850 Grimbergen Jan Boerstoel P, S Valeriusstraat 292 hs 1075 GP Amsterdam

AUTEURS EN VERTALERS 149

Anne-Marie de Both-Diez Gerard Brands Wim van Broekhoven Prins Frederiklaan 19b p/a Querido Betuwe 67 3818 KA Amersfoort Wim Brands 3524 TD Utrecht N Hembrugstraat 29 hs Rien Broere Harm Botje 1013 WV Amsterdam p/a De Harmonie p/a Prometheus Hugo Brandt Corstius Jan Brokken Annegret Bonner Corellistraat 14 Brouwersgracht i86d Adm. de Ruyterweg 478 II 1077 HD Amsterdam 1 013 HC Amsterdam 1055 NH Amsterdam Anneke Brassinga W. Bronzwaer 1 p/a De Bezige Bij Grameystraat 1 o Luc Boudens Desanne van Brederode 6525 DP Nijmegen Vleminckxveld 18 p/a Querido Connie Brood 2000 Antwerpen Hugo Brems Praamgracht 7 Mies Bouhuys Huttelaan 263 3 743 AC Baarn p/a Querido 3001 Heverlee R Nicole Boumaiza Stefaan van den Bremt Alex Brotherton p/a Davidsfonds/Infodok A. Delportestraat 79 Amstel 296a Hans Bouman 1050 Brussel 1017 AN Amsterdam S. Butendiekplateau 126 F, 5, D M 3581 GS Utrecht Hilde de Bresser Jeroen Brouwers Ina Bouman p/a De Arbeiderspers p/a De Arbeiderspers Oudezijds Achterburgwal Jo Briels Marja Brouwers I2f Lange Elzenstraat 55 p/a De Bezige Bij 1012 DM Amsterdam 2018 Antwerpen E.J. de Bruin Fleur Bourgonje Martin Bril Lage Vonder 90 p/a Atlas p/a De Bezige Bij 103 5 JZ Amsterdam Hugo Bousset H.M. van den Brink T Waterpoel 35 Vondelstraat 86 Paul de Bruin 1652 Beersel 1054 GN Amsterdam Park Welgelegen 28 Axel Bouts Sophie Brinkman 3971 KN Driebergen p/a Davidsfonds/Clauwaert Paterswoldseweg 35 F, E Lenze L. Bouwers 9726 BB Groningen Jean Brull Snellenerf 26 5, E, D Paltzerweg 293 7722 AK Dalfsen Walter van den Broeck 3734 CM Den Dolder Pleuke Boyce Vrijheidstraat i8 Dick Bruna P.O. Box 135 2300 Turnhout I p/a Mercis Publishing Errington BC Diane Broeckhoven Emma Brunt VOR IVO Canada Van 't Hoffstraat 64 Hogeweg 76 Piet van Brabant 4871 WE Etten-Leur 1098 CG Amsterdam Zeelaan 124 Jan L. Broeckx Herman Brusselmans 8670 Koksijde Oude Vierschaarstr. 58 p/a Prometheus Ernst Braches 9831 Deurle-Latem E.B. de Bruyn p/a Meulenhoff Joop van den Broek C. 011110S 19 Willem Brakman Deltastraat I b Res. Interpares 35 Henri Dunantlaan 32 1078 PB Amsterdam E-29018 Malaga 7548 AD Boekelo 1 5 0 ADRESSEN

Boudewijn Biich Theo Capel Paul Claes Keizersgracht 149 p/a Luiting-Sijthoff P. Daensstraat 12 1015 CL Amsterdam Willem Capteyn 3010 Kessel-Lo Frans Buck p/a Leopold GR, 1,9 F, E, D Kalfstraat 73 Daan Cartens Hugo Claus 6212 GV Maastricht Graafseweg 3 p/a De Bezige Bij Marius Buning 6512 BM Nijmegen Gerda van Cleemput Nic. Maesstraat 88 Jan Cartens Paul van Ostaijenlaan 37 1071 RE Amsterdam Markenland 15 2050 Antwerpen E 4871 AM Etten-Leur Ronald Cohen Andreas Burnier H.B.G. Casimir Nwe Keizersgracht 56o Postbus 53194 De Zegge 7 1018 VG Amsterdam 1007 RD Amsterdam 5591 TT Heeze E9 S Gerrit Bussink Eric Caspers Sjaak Commandeur le Helmersstraat 175 II Albert Cuypstraat 222d Valeriusstraat 185 1054 DS Amsterdam 1073 BN Amsterdam 1075 EW Amsterdam D Lucas Catherine E E.M.H. van Buuren p/a EP 0 Herman de Coninck Valkstraat I5 Aat Ceelen Cogels Osylei 65 3514 TG Utrecht Baljuwplein 25 2600 Berchem s 3o33 XB Rotterdam Patrick Conrad Maarten van Buuren Ton Ceelen `Les Barattes' Wijde Begijnestraat 2 IC Vorensaterstraat 37 Route du Thor 35 1 2 AW Utrecht 3 31 2 NV Dordrecht Les Vigneres Frans Buyens s F-843oo Cavaillon/Vaucluse Hamerstraat 59 Bart Chabot Igor Cornelissen 1040 Brussel p/a De Bezige Bij Vondelkade 13 Ivo Buyle Rody Chamuleau 8023 AA Zwolle p/a De Vries-Brouwers Nassaulaan 38 Therese Cornips Jacqueline Caenberghs 6861 DC Oosterbeek Sint Antoniesluis 23 p/a Manteau Jan Christiaens loll JB Amsterdam Edgar Cairo Generaal Simonslaan 4 F9 D9 E 2e Oosterparkstraat 218 203o Antwerpen Willy Corsari 1092 BV Amsterdam Ike Cialona Zonnestein 97 Piet Calls Spiegelgracht I 1181 LT Amstelveen Brouwersgracht 8 1017 JP Amsterdam Mireille Cottenje 1013 GW Amsterdam i Noormanstraat 4 Ben Cami Anton Claassen 9000 Gent Hoogbaan 3 Anna Paulownastraat 12 Willy Courteaux I 540 Herne 2741 BT Waddinxveen Locquenghienstraat 44 Gaston van Camp Jo Claes 1000 Brussel Houwstraat 12 Tiensevest 51 E9 F9 D 258o Beerzel (Putte) 30I0 Leuven Pieter Cramer Remco Campert Karel Claes 's-Gravenwaardsedijk I8 A. Boersstraat 20 II Langelostraat 37 6916 AW Tolkamer 1071 KX Amsterdam 3 212 Pellenberg DBE F, E9 GR, L AUTEURS EN VERTALERS 151

Emma Crebolder Chantal van Dam Ivo Dekoning Mergelweg 65 Herbenusstraat 7 Gemeenteplein i2a 6212 XB Maastricht 62 I I RA Maastricht 356o Lummen Marleen de Cree Johannes van Dam Jozef Deleu Withoflei 44 p/a Nijgh & Van Ditmar Murissonstraat 260 2940 Kalmthout Jos van Damme 893 1 Rekkem Jan Cremer Driebunderstraat 30 Luc Deleu p/a De Bezige Bij 923o Wetteren Renbaanlaan 16 B4 Maghiel van Crevel R 1050 Brussel p/a Sinologisch Instituut Phil Daniels Dirk van Delft Postbus 9515 Venetiekade 32 Kalvermarkt 5 2300 RA Leiden 5237 EW Den Bosch 2312 LL Leiden CH D, E Max Dendermonde Frank de Crits Rudi van Dantzig 8624 Dunmore Drive Merlostraat 20 Emmastraat 27 Sarasota, Florida 34231 i18o Brussel 1071 JB Amsterdam Verenigde Staten F, E J.A. Dautzenberg Frans Denissen Gerard Cruys (ps. van Prof. Schrijnenstraat 3 Rik Woutersstraat 32 Gerard Kruisman) 6524 PZ Nijmegen 2800 Mechelen Maribovej I 1-B Sjuul Deckwitz I, F, E DK-2500 Valby Lauriergracht 116 Joris Denoo R,NO,DE 1016 RR Amsterdam Oude Ieperseweg 85 Myriam Crijns Bert Decorte 85oi Heule De Gildekamp 21-29 Lostraat 174 Josse De Pauw 6545 KE Nijmegen 1760 Roosdaal F. Vandersteenstraat 8 Hans van Cuijlenborg F,D,E 1750 Lennik Rietmeent 89 Luc Decorte Lucas Derks 1357 CJ Almere Vuurkruisenlaan 24 Van Alphenstraat 20 A, F 8310 Brugge 3581 JB Utrecht Maria van Daalen T. van Deel Willem Desmense p/a Querido F. van Mierisstraat 106 Postbus 167 Henri van Daele 1071 SB Amsterdam 3 500 AD Utrecht p/a Altiora Jules Deelder R. Detrez Geertrui Daem p/a De Bezige Bij Lockaertstraat 18 Nijverheidstraat 78 Job Degenaar 2018 Antwerpen 9040 Gent Straatweg 9 BU, SE, SL, R Wim Daems 8531 HE Lemmer Enno Develing J. Cardijnlaan 87 Rudy Dek Hanenburglaan 96 1860 Meise Waterhoen 9 2565 GX Den Haag Kreek Daey Ouwens 3941 NK Doorn Annelies Devos Havenstraat 4 Hans Dekkers Pleinstraat 54 5611 VG Eindhoven Witte de Withstraat 92I 3001 Heverlee Koos Dalstra (Dalstar) 1057 ZE Amsterdam D Pieter Langendijkstraat 8 Midas Dekkers Bernard Dewulf 1054 ZA Amsterdam Weeshuiswal 3 Sint-Laureisstraat 89 4116 BR Buren 2018 Antwerpen 1 5 2 ADRESSEN

Christine D'haen Reina Dokter Dirk Draulans Nieuwe Gentweg 21 J. Oppenheimerstraat 18' Tervurenlaan 153 8000 Brugge 1063 PS Amsterdam 1150 Brussel Astere Michel Dhondt KR, SE Jaak Dreesen p/a De Bezige Bij F.W.C. van Domburg p/a Altiora Micheline Dhondt Scipio S. Dresden P.J. Charlottenlaan 24 Papyrusdreef 70 Cobetstraat 26 9100 Sint-Niklaas 3564 CP Utrecht 2313 KC Leiden E, F, S E Hans Driessen Eric Dickens Kees van Domselaar Van Welderenstraat 106 Karekiet I Herenlaan 42 65ii MT Nijmegen 1261 RL Blaricum 3701 AV Zeist D, E ES N Wally de Doncker H. Drion Peter Dicker Heirbaan 288 Boerhaavelaan 286 Linthorst Homanstraat 3 9220 Hamme-Zogge 2334 EZ Leiden 1963 KM Heemskerk Gisele van Dongen Imme Dros Marc Didden Oude Steenweg 7 Koninginneweg 38 p/a Houtekiet 2008 Antwerpen 1217 LA Hilversum Guy Didelez F, I, D Nico Dros De Biezen 18 Jan Donkers 2e Jan Steenstraat 101 hs 2I70 Merksem R. Vinkeleskade 4 III 1074 CM Amsterdam Miep Diekmann 1071 SN Amsterdam Thea Dubelaar p/a Leopold/Querido Frans van Dooren p/a Ploegsma Geert van Diepen Bachlaan 12 Pierre H. Dubois p/a De Fontein 5343 ED Oss Simone Dubois A.J. van Dijk I, L Thorbeckelaan 551 Harmoniehof 18 hs Maarten Doorman 2564 CD Den Haag 1071 TC Amsterdam Van Eeghenstraat 67 Charles Ducal Edith van Dijk 1071 EW Amsterdam Ter Elstlaan 35 Ln van Vollenhoven 2909 Miek Dorrestein 3001 Heverlee 3706 HAV Zeist Nieuwstraat 91 Dirk Dufraing E 4921 CW Made Heidestraat 54 Lineke Dijkzeul Renate Dorrestein 233o Merksplas p/a Lemniscaat p/a Contact Serge van Duijnhoven Matt Dings Hans Dorrestijn Maritzstraat 12 p/a LJ. Veen Bellestein 133 1091 KW Amsterdam Adriaan van Dis 6714 DR Ede Toin Duijx p/a Meulenhoff Luud Dorresteyn Buitenzagerij 60 Ii F. van Dixhoorn Buurtweg ia 1021 NR Amsterdam Vliestroom 35 3941 MC DOOM Arj en Duinker 1826 AJ Alkmaar E p/a Meulenhoff Thea Doelwijt Robert Dorman Hans Dulfer Plantage Kerklaan 23b Mgr v.d. Weteringstr. 41 Haviksdijkje io 1018 SZ Amsterdam 3 581 EB Utrecht 1843 JG Groot-Schermer Megchel Doewina E, ZA Inez van Dullemen p/a Nijgh & Van Ditmar Tonke Dragt Tortellaan 76 p/a Leopold 2566 CK Den Haag AUTEURS EN VERTALERS 153

G.L. Durlacher Elisabeth van Elsen Isaac Faro p/a Meulenhoff Irisstraat '71 Prinsenstraat 12 Gaston Durnez 2565 TJ Den Haag 1402 AS Bussum p/a Lannoo s Jan Fastenau Cherry Duyns Elsinck le Helmersstraat 16o hs p/a Thomas Rap p/a De Fontein 1054 EK Amsterdam Don Duyns Sus van Elzen E p/a Thomas Rap Gretrystraat 4 M. Februari Bies van Ede 2018 Antwerpen p/a Querido Lange Lakenstraat 24 rd Gerard van Emmerik Verny February 2011 ZC Haarlem p/a U. Veen Zoomstraat 48 Ed van Eeden Anna Enquist 1078 XL Amsterdam Amsterdamsestraatweg 489 p/a De Arbeiderspers Kees Fens 3553 ED Utrecht Anton Ent p/a Querido E, F De Colignystraat 9 Rinus Ferdinandusse Guido Eekhaut 73 15 JE Apeldoorn p/a Luitingh-Sijthoff Berkenhoflaan 13 Sylvain Ephimenco Louis Ferron 3001 Leuven p/a In de Knipscheer Bakenessergracht 43 Michael Eenhoorn Gerda van Erkel 2011 JT Haarlem p/a Bert Bakker p/a Facet Loes Flendrie Irene Eichholtz Rob van Erkelens p/a Vita Willemsparkweg 184 " p/a Nijgh & Van Ditmar Else Flim 107 I HV Amsterdam Hans Ester Folkert Postlaan 3 D Wisentstraat 1 ' 39 ' AV Abcoude Inez van Eijk 6532 AN Nijmegen Douwe Fokkema Lomanstraat 6o " D, ZA Kastanjelaan 177 1075 RD Amsterdam Annelies Eulen 1185 MV Amstelveen Jan Eijkelboom Grote Bickersstraat 3oa Redbad Fokkema Suikerstraat i i 1013 KS Amsterdam Achter St. Pieter 4 33 11 VV Dordrecht E 3 512 HS Utrecht E, F Gertie Evenhuis Jelle Folkeringa Jan Eilander Lomanstraat 81 hs Jan Steenweg 38 p/a Prometheus 1075 PX Amsterdam 9761 HK Eelde Remco Ekkers Elisabeth Eybers Marko Fondse De Gast 61 p/a Querido Koestraat 7 " 9801 AC Zuidhorn Jozef Eyckmans 1012 BW Amsterdam Bettie Elias Maasstraat I91 Jan Fontijn p/a Slangen & Partners 2515 DD Den Haag Langestraat 5 Lombaardstraat 16 Karel Eykman 1015 AK Amsterdam 3500 Hasselt Kerkstraat 82 Josiane Forster-Huys Marij Elias IoI7 GN Amsterdam EibelstRiter Weg 17 Jennartstraat 22 Sjoerd van Faassen D-97288 Theilheim io8o Brussel Van Beverningkstraat 139 Henny Fortuin F 2582 VD Den Haag Vijverlaan 71-5 Basha Faber 3062 HJ Rotterdam p/a Meulenhoff Koen Fossey p/a Clavis

1 5 4 ADRESSEN

Ed Franck Ida Gerhardt Hans Goedkoop Gude Kuringerbaan IO2 I Rijksstraatweg 117 Willemsparkweg 67 II 3500 Hasselt 7231 AD Warnsveld 1071 GS Amsterdam Herman Franke Eva Gerlach Irma van Goeree Van Breestraat 149 II p/a De Arbeiderspers Oosterveldlaan i6 1071 ZL Amsterdam Joke Gerritsen 2610 Wilrijk Jean-Paul Franssens p/a Poetry International Theo van Gogh Zuiderkerkhof 1 D p/a W. Veen Ioi I WB Amsterdam Peter van Gestel Jip Golsteyn Kester Freriks Roelof Hartstraat 76 m p/a Luitingh-Sijthoff Wmdroosplein i88 1071 VM Amsterdam Paula Gomes '018 ZW Amsterdam John Gheeraert Gijsinglaan 66o Louise Fresco Duinhelmlaan 7 3026 BL Rotterdam Delhorstpad 3 845o Bredene H.A. Gomperts 6703 BE Wageningen Peter Ghyssaert L'Avantourre Carl Friedman Kruishofstraat 142/89 Rte de la Tour Oosterpark 82a 2020 Antwerpen F-8336o Grimaud 1092 AV Amsterdam Jan Gielkens Jerry Goossens Theo Gaasbeek Gerard Doustraat 18 p/a Kwadraat Czaar Peterstraat 171i 3583 SE Utrecht Geertje Gort '0'8 PJ Amsterdam D p/a Leopold Rabin Gangadin Jacqueline de Gier Marianne Gossije Antilopespoor 527 p/a Bert Bakker Heicop 22 3605 XA Maarssenbroek Atty van Gijn 3628 AD Kockengen Walter J.G. Gansemans Kabeljauwallee 21 F, E Baasbergstraat ii 6865 BL Doorwerth Koenraad Goudeseune 1600 Oudenaken Gust Gils p/a Atlas Rudolf Geel Hoge Kaart 26o Jo Govaerts Meerweg 25 2I3o Brasschaat Dorpsstraat 5o 1405 BC Bussum Ronald Giphart 303 1 Oud-Heverlee Harrie Geelen A. van Bergenstraat ibis Hermine de Graaf Koninginneweg 38 3554 VA Utrecht p/a Meulenhoff 12 I 7 LA Hilversum Mine Glastra van Loon F. de Graaff Jef Geeraerts Jekerstraat 37 m Steenschuur 7a Weegbreestraat 6 1078 LX Amsterdam 2311 ES Leiden 9032 Drongen s F,E9D Koos Geerds Kees Glimmerveen Kirin Gradov Henri Dunantstraat 83 Rak 83 M. Bauerstraat 395 7721 HR Dalfsen 8446 NM Heerenveen 1062 AP Amsterdam Henk van Gelder A. Goddijn-Bok Guillaume van der Graft Leidsegracht 93 Zandkreek 21 J. van Ruysdaelstraat 76 1017 NC Amsterdam 1826 CN Alkmaar 358 3 CG Utrecht Ingeborg van Geldermal- E Pieter Grashoff sen Schoolstraat 36 Jaap Goedegebuure Copernicuslaan i3 3581 PW Utrecht Antoniusstraat 5 3204 CH Spijkenisse Paul Gellings 2382 BD Zoeterwoude D p/a De Arbeiderspers AUTEURS EN VERTALERS 155

Eef Gratama Jan van der Haar Marijke Harberts Niersstraat 51i Mgr v.d. Weteringstr. 220 R. Vinkeleskade 2 " 1078 VJ Amsterdam 3581 EM Utrecht 1071 SN Amsterdam F 1 Elora van Haren Gilbert Grauws Hella S. Haasse 2e Leeghwaterstraat 7-9 p/a Kritak p/a Querido 1018 RA Amsterdam Irina Grivnina Corrie Hafkamp E Harmsen van Beek Surinameplein 17 " Glazeniershorst 120 Burg. Brouwersstraat 7 1058 GL Amsterdam 7328 TH Apeldoorn 9893 PE Garnwerd Els de Groen Lloyd Haft Jaap T. Harskamp Stenderland 2 Prinses Irenelaan 3o 251 Ramsay Road 3958 GG Amerongen 2341 TS Oegstgeest GB-London E7 9EX Jacob Groot Kees van Hage Esselien 't Hart ie Oosterparkstraat 128a H Liendenhof 259 Reviuslaan 5 1091 HH Amsterdam 1108 HR Amsterdam ZO 2343 JD Oegstgeest Maria de Groot Hans Hagen PO Dwerssteech 2 p/a Van Goor Kees 't Hart 8551 SB Woudsend Elly Hagenaar Kleine Hoogstraat 22-14 Arnon Grunberg Korte Spaarne 29 8911 HE Leeuwarden Postbus 15241 2011 AJ Haarlem Maarten 't Hart 1001 ME Amsterdam C H Postbus 52 Luuk Gruwez Albert Hagenaars 236o AB Warmond Laurierstraat I Postbus 624 Jaap Harten 3500 Hasselt 4600 AP Bergen op Zoom Bankastraat 132 Miriam Guensberg Koos Hageraats 2585 ET Den Haag p/a U. Veen Eerste Atjehstraat 57e Martin Hartkamp J.P. Guepin 1094 KC Amsterdam Oudebildtdijk 215o Stadionweg 114i Paul Haimon 9075 NN Westhoek 1077 SV Amsterdam Stallenstraat 14 Jan de Hartog Halil Giir 6261 ND Mheer Old Creamery Farm Rozenstraat 152C Jacques Hamelink RD 2 Newton PA 28940 1026 NZ Amsterdam p/a Querido USA Wessel to Gussinklo M. d'Hane-Scheltema Mariette Haveman p/a Meulenhoff Oostzeedijk 230 p/a Bert Bakker Anton Haakman 3063 BH Rotterdam Wim Hazeu Schellingerwouderdijk 109 GR,L Tromplaan 7a 1023 NA Amsterdam W. Hansen 3 742 AA Baarn F, E, I Fregelaan 19 Veronica Hazelhoff Frans de Haan 1062 KK Amsterdam p/a Querido Da Costakade 1 38-L D, E Jaap van Heerden 1053 XC Amsterdam Leon Hanssen p/a Prometheus F, E Rapenburg 56 II Heere Heeresma Jan ter Haar 1012 TZ Amsterdam Postbus 10579 W. Barendszweg 7o Michiel Hanrath 1001 EN Amsterdam 1212 BM Hilversum p/a De Arbeiderspers 1 5 6 ADRESSEN

Maria Heiden Kristien Hemmerechts Arnold Heumakers p/a Boekhandel Van Gennep Cogels Osylei 65 p/a de Volkskrant Oude Binnenweg 323b 2600 Berchem Wibautstraat 25o 3012 JD Rotterdam Michiel Hendryckx 1091 GR Amsterdam Marian van der Heiden Muinklaan 29 Gil vander Heyden Bergselaan 244a 9000 Gent Sergeant de Bruynestraat 22 3037 CG Rotterdam Ria van Hengel 2140 Antwerpen A.F.Th. van der Heijden Luybenstraat 9 Haye van der Heyden p/a Querido 5211 BR Den Bosch C. Krusemanstraat 2I " Chris van der Heijden D 1075 NC Amsterdam Lepelaarlaan 3 Dennis Henriquez Nelly Heykamp 1241 EE Kortenhoef p/a De Bezige Bij Moreelsestraat 23 Reinout van der Heijden Herwig Hensen 1071 BJ Amsterdam Saxen Weimaerlaan 32 III Belgielei 238 Maria Heylen 1050 CC Amsterdam 2000 Antwerpen Taxandriastraat 2 Bas Heijne Leo Herberghs 2I70 Antwerpen p/a Prometheus Caumerbeeklaan 2 Erik Heyman H.J. van Heijningen 6417 BE Heerlen Korte Kamstraat 27 p/a Contact Ronni Hermans 2760 Roosdaal Youp van 't Hek Bevekomsestraat 34 Annemie Heymans p/a Thomas Rap 3 36o Bierbeek Realengracht 14 Johanna W.P. Hell Rudi Hermans 1013 KW Amsterdam Potgieterstraat 24 Dieplaan 2I, bus io Margriet Heymans 2712 RM Zoetermeer 3600 Genk p/a Querido Hellema Hubert van Herreweghen Bert Hiddema De Wilmskamp 205 Grilstraat 4 p/a Luitingh-Sijthoff 7552 GW Hengelo 208o Brussel Margreet Hirs Karel Hellemans Stefan Hertmans Postbus 15733 Brabanconnestraat 90 Drongenhof 36 1001 NE Amsterdam 3000 Leuven 9000 Gent F, I E, D, F, I, S, J Judith Herzberg Ruud Hisgen Gerben Hellinga p/a De Harmonie Kerklaan 153 Ruygoord 22 Tamir Herzberg 2282 CJ Rijswijk 2165 MP Halfweg Looyerstraat 4b E Albert Heiman 8927 BH Leeuwarden Michel Hockx Hof van Groenen io HE, E Zijldonk 27 2038 JR Amsterdam Frank Herzen 2317 )0( Leiden Joop van Helmond Karel de Vijfdestraat 13 CH Les Marchands 5216 AP Den Bosch Peter Hoefnagels F-30240 St. Felix de Pallie- Tsjebbe Hettinga Lindeseweg 25 res / Anduze p/a Atlas 7251 NJ Vorden F, E Guido van Heulendonk H.J.A. Hofland Eveline van Hemert Heulendonk 29f Botticellistraat 5 Marnixstraat 206 hs 9991 Adegem 1077 EW Amsterdam 2026 TK Amsterdam Wim Hofman F Wilhelminastraat 73 43 81 BN Vlissingen

AUTEURS EN VERTALERS 157

Rokus Hofstede Ted de Hoog Boudewijn van Houten Zoutkeetsgracht 75 Utrechtse Jaagpad 9 Aststraat 233 1013 LC Amsterdam 2313 KW Leiden 3300 Goetsenhoven F Lisette Hoogsteyns Guus Houtzager Henk Hokke p/a Lannoo Roland Holststraat 53b De Schammelte 21 Theo Hoogstraaten 481 9 HM Breda 7731 BL Ommen p/a Sjaloom & Wildeboer Annemarie Houwink ten Hero Hokwerda Gerrit Hoogstraten Cate-Slichting Verlengde Oosterstr. 10 Ir. J. Mulderplein 36 II Goudestein 89 9711 EN Groningen 1018 MZ Amsterdam 1o8i AZ Amsterdam NGR Cees van Hoore N Jeanne Holierhoek Rosenburg i0 Marijke HOweler Bisschop Zwijsenstr. 47 2352 XC Leiderdorp 's-Gravenhekje 3 5038 VA Tilburg Vera Hoorens 101 I TG Amsterdam F p/a Lode de Boningestraat Diet Huber Kees Holierhoek 28 p/a Leopold Reviusdreef 2 856o Wevelgem Rene Huigen 2353 BE Leiderdorp Petrus Hoosemans 2e Oosterparkstr. 233 III Theodor Holman Slachthuisstraat 308 1092 BM Amsterdam 2e Boomdwarsstraat 14 971 3 MS Groningen Leo Huisman 1015 LK Amsterdam F De Schoren 8 Bait Holsters Henk Hopman 1852 BL Heiloo Desguinlei 210 p/a BZZTOI-1 E 2018 Antwerpen Doortje ter Horst Anneke van Huisseling Heleen ten Holt Zijldijk 5 Merwedeplein 2a Arkplein 59 2362 AE Warmond 1078 ND Amsterdam 1826 DK Alkmaar s E E Henk van der Horst Jooris van Hulle Hans Horn Fazantenhof 115 Bosdreef 9 2e Looiersdwarsstr. 26 3 755 EG Eemnes 847o Gistel 1016 VP Amsterdam Jacques Hoste Walter Hiind D Kon. Elisabethlaan 14 Lassusstraat 5 by Chris Honingh 9840 De Pinte 1075 GV Amsterdam p/a Querido Pol Hoste F Jan Hontscharenko Kortedagsteeg 31 Lucas Hiisgen Zocherstraat 17 II 9000 Gent Middachtenstraat 149 1054 LR Amsterdam Wim Hottentot 6535 LJ Nijmegen Guy van Hoof Nassauische Stalk i6a W.L. Idema Pacificatiestraat 38 D-io717 Berlin p/a Sinologisch Instituut 2000 Antwerpen F.B. Hotz Postbus 9515 Marijke van Hooff p/a De Arbeiderspers 2300 RA Leiden Bovenstraat 58 Jan van Hout CH 474' AW Hoeven V. Oldenbarneveldtln 12 Gijs Ifiander Mieke van Hooft 9601 AM Hoogezand p/a U. Veen p/a Holland E, A Vera Illes p/a Prometheus 1 5 8 ADRESSEN

Meindert Inderwisch Susan Janssen Trude de Jong Hellebardierstraat 6 Postbus 2080 p/a Sjaloom & Wildeboer 4381 JZ Vlissingen I000 CB Amsterdam Freek de Jonge Mark Insingel A, E p/a De Harmonie Rucaplein 205 Andre Janssens Harm de Jonge 2610 Antwerpen Dennendreef 7 p/a Van Goor Geert van Istendael 235o Vosselaar Atte Jongstra Kruisdagenlaan 58 Marcel Janssens le Passeerdersdwarsstr. 79 1200 Brussel Waversebaan 172 ioi6 ZB Amsterdam Ad van Iterson 3001 Heverlee Anafiet Jonker Anjoulaan 8 Gerlof Janzen Weerdsingel O.Z. 72bis 6213 CT Maastricht Keizersgracht 129-131 3514 AH Utrecht Paul Jacobs 1015 CJ Amsterdam E Nieuwe Lei 22 E Ronald Jonkers 2640 Mortsel C.O. Jellema 21 Rue Roger Salengro Maria Jacques p/a Querido F-7o200 Lure Guido Gezellelaan 3, bus 42 Henri-Floris Jespers D, E 30I0 Kessel-Lo Marialei 4o Christien Jonkheer Marije de Jager 2018 Antwerpen Reinwardtstraat 29b Twijnderslaan 6 H.U. Jessurun d'Oliveira 1093 GW Amsterdam 2012 BJ Haarlem Groenburgwal 36 E, A I, E Ion HVV Amsterdam Marieke Jonkman Bouke Jagt Alice Jetten De Colignystraat 9 Planciusplantsoen 4 p/a Cadans 7315 JE Apeldoorn 2253 TR Voorschoten Theo Joekes Roland Jooris Liesbeth van der Jagt p/a De Boekerij Scheestraat 41 Van Nagell-laan 9 Alice B.N. de Jong 927o Kalken 3941 KP Doorn Arendshorst 79 Johan Joos Bert Jansen 2317 CT Leiden Ballenstraat 3 Grote Bickerstraat 49a CH 9000 Gent 1013 KP Amsterdam Anneriek de Jong Lieve Joris Hans Jansen Smitstraat 41 I" p/a Meulenhoff Botermarkt IO 1092 XR Amsterdam Annelies Jorna 2011 XM Haarlem D Schutterlaan 29 Esther Jansma Martien J.G. de Jong 9797 PB Thesinge Rombout Hogerbeetsstraat Rue des Eglantiers 14 E, N III H 5I00 Namur-Jambes Job Joustra 1052 VW Amsterdam Mels de Jong p/a La Riviêre & Voorhoeve Frans A. Janssen Gietersstraat 8 Kampen Glennstraat 3 1015 HB Amsterdam Postbus '33 1562 BP Krommenie Oek de Jong 374o AC Baarn Kolet Janssen p/a Meulenhoff Ron Kaal Albert Giraudstraat 27 Riet de Jong-Goossens Recht Boomssloot 14 3000 Leuven Fl. Nightingalestraat 57 IoI I EA Amsterdam 6543 KV Nijmegen F, ZA AUTEURS EN VERTALERS 159

Marianne Kaas Henk van Kerkwijk Liesbeth Klop R. Vinkeleskade 46 "I The Old Rectory Kriekenmarkt 13 1071 SW Amsterdam IRL-Kilmore 4201 AN Gorinchem F Near Carrick-on-Shannon Jacques KlOters Rudie Kagie (Co. Roscommon) J. Obrechtstraat 83 p/a Vrij Nederland Marie Kessels 1071 KK Amsterdam Raamgracht 4 p/a De Bezige Bij Manuel Kneepkens 101 I KK Amsterdam Chris Keulemans Voorschoterlaan 137 Jan Kal Weesperzijde 33p 3062 KL Rotterdam Tuinstraat 41 109 1 ED Amsterdam Simon Knepper 1015 NX Amsterdam Mensje van Keulen Wagenhoeve I I Hedda Kalshoven-Brester p/a De Arbeiderspers/ 3992 PA Houten p/a Contact Querido/Atlas Hester Knibbe Henri Kammer Yvonne Keuls Emmalaan 29 p/a Rijksuniversiteit Gro- Beeklaan 492 3051 JC Rotterdam ningen/Finoegristiek 2562 BM Den Haag Helen Knopper Postbus 716 Lisette Keustermans Postbus 16653 9700 AS Groningen Isabellalei 97 1001 RD Amsterdam H 2018 Antwerpen Herman Koch Hans van der Kamp Z, NO Weteringstraat 45 III P. de Hoochstraat 74z Greta Kilburn 1017 SM Amsterdam 1071 EH Amsterdam Tuinstraat 2 I 3 Geert de Kockere Anna Kapteijns-Bacuna 1015 PD Amsterdam Stationsstraat 33 Harmoniehof 15 by E 9700 Oudenaarde 1071 TC Amsterdam Giny Klatser Paul Koeck E, 5, I, PA Hogewerf 181 p/a De Bezige Bij Theo Kars 1082 ND Amsterdam Irene Koenders Nieuwezijds Armsteeg 23 Koning Albertlaan 154 1012 NB Amsterdam Jacky van Klaveren 3040 Bierbeek F, 5, E Paduahof 12 P, S Anthonie Kee 3734 GG Den Dolder Frank Koenegracht Zuidereinde 220 Elsbeth Klein Witte Singel 63 1243 KS 's-Graveland Van Ledenberchstraat io 2311 BM Leiden F 2334 AT Leiden Liesbeth Koenen Elisabeth Keesing Klinkhamer Wilhelminastraat 97 III p/a Querido p/a Ad. Donker 1054 VZ Amsterdam Anne Sytske Keijser Co de Kloet Pamela Koevoets H. van Woerdenstraat 9 Kortenhoefse Dijk 147 C. Anthoniszstraat 26 m 2332 PE Leiden 1241 LX Kortenhoef 1071 VV Amsterdam CH Janke Klok Christien Kok Michiel van Kempen Dorpsstraat 75 Archimedesstraat I45a Boulevard de la Meuse 114 9658 PJ Eexterveen 2 5 17 RT Den Haag B-5ioo Namur-Jambes NO Inge Kok Marianne van Kerkhoven Wouter Klootwijk Amstelkade I 8o Iv p/a Rothschild & Bach Woude 24 1078 BA Amsterdam 1489 NC De Woude 1 6 o ADRESSEN

Anton van der Kolk Toon Kortooms Patty Krone Daendelsstraat 47 Plantsoenlaan 12 Sarphatipark 129 353I GC Utrecht 2061 GD Bloemendaal 1073 CX Amsterdam Geert van der Kolk Alfred Kossmann 1 5025 Rodman Road Minervalaan 66 II Dirk Kroon Bethesda, Maryland 20816 1077 PE Amsterdam Stresemannplaats 177 USA Bea de Koster 3068 JL Rotterdam Gerrit Komrij Hoorekeustraat 31 E, D, F Vila Pouca da Beira 1790 Essene Yvonne Kroonenberg P-3400 Oliveira do Hospital Letty Kosterman p/a Contact/Piramide Annelies Konijnenbelt Poseidonburg 28 Johanna Kruit Bloys van Treslongstr. 1 9 3437 HR Nieuwegein Koudekerkseweg 17 1056 WV Amsterdam Rudy Kousbroek 4373 RB Biggekerke E, F, I p/a Meulenhoff Jaap Kruithof Walter van der Kooi Gerrit Kouwenaar Quinten Matsijslei 24 p/a Balans J. Obrechtstraat 12 by 2640 Mortsel Leone Kooiker 1071 KL Amsterdam Jacques Kruithof p/a Leopold Peter Kouwenberg Lomanstraat 32 hs Dirk Ayelt Koopman le Jan Steenstraat 11 2 iv 1075 RC Amsterdam Rooseveltlaan 191 " 1072 NR Amsterdam Guus Kuijer 1079 AP Amsterdam Peter Van Kraaij Laanweg 12 Marga Kool p/a Kritak 1844 HJ Driehuizen Pesserstraat i6 Hanna Kraan Jan Kuijper 7921 LC Hoogeveen p/a Lemniscaat Zandhoek io hs Gerard Koolschijn Tim Krabbe 1013 KT Amsterdam Jacob v.d. Doesstr. 5 p/a Bert Bakker Dirkje Kuik 2518 XK Den Haag Christine Kraft Oudekamp 1 GR, L Herengracht 98d 3512 KG Utrecht Martin Koomen 1015 BS Amsterdam Dingeman Kuilman p/a Van Gennep Simone Kramer p/a Prometheus Ares Koopman Noordereind 153 Nannie Kuiper Postbus 500 1243 JM 's-Graveland Leidsegracht 62 6800 AM Arnhem E, D ioi6 CP Amsterdam Kees van Kooten Jetty Krever Ben Kuipers p/a De Bezige Bij Malakkastraat 216 p/a Sjaloom & Wildeboer Henne van der Kooy 2585 SX Den Haag Hugo Kuipers Langebrugsteeg 13 "i Bartho Kriek Burg. Knopperslaan 24 1012 GB Amsterdam Dickmannstraat 24 7941 KN Meppel F, E 2015 JC Haarlem E, F, D Rutger Kopland A, E Jan Kuitenbrouwer Oude Boerenweg I3 Gerrit Krol p/a Prometheus 9756 TL Glimmen Hoofdweg 107 Lisa Kuitert Anton Korteweg 9484 TA Oudemolen Mauritskade 23 Wasstraat 23 Rindert Kromhout 1091 GC Amsterdam 2313 JG Leiden Bloemstraat 90 hs Em. Kummer 1016 LG Amsterdam Boerhaavelaan 67 2334 EE Leiden AUTEURS EN VERTALERS 1 61

Rene Kurpershoek Barbara de Lange Boeli van Leeuwen G. Terborgstraat 9 Roffart II Mercuriusstraat 2 5b 1071 TJ Amsterdam 1083 CJ Amsterdam Willemstad E, A E Curacao Paul Kustermans Ron Langenus Evelien van Leeuwen Interleuvenlaan II p/a Facet Sportlaan 303 3400 Landen Arthur Langeveld 2566 KM Den Haag Frans Kusters Haardstee 73 F, D, L Pater Brugmanstraat 3 1102 ND Amsterdam ZO Joke van Leeuwen 6522 EG Nijmegen R Vinkerstraat 45 Wiel Kusters Tom Lanoye 6464 GK Kerkrade Alexander Battalaan 76 Broederminstraat 52 Richard van Leeuwen 6221 CG Maastricht 2018 Antwerpen Laplacestraat 74' Eric de Kuyper Alle Lansu 1098 HZ Amsterdam Wolfskuilweg 31 Spuistraat 5811 AR 6542 GB Nijmegen 1012 TV Amsterdam Aleida Leeuwenberg Sjoerd Kuyper D.F. Larsen Postbus 2514 p/a Leopold/LJ. Veen p/a Bert Bakker loon CM Amsterdam Gie Laenen Harriet Laurey L.Th. Lehmann Leopoldstraat 6o Spelthof I Bethanienstraat 12 2 300 Mechelen 5094 GD Lage Mierde 1012 CA Amsterdam Bob van Laerhoven F, D, E Arthur Lehning Lepelstraat 38 Patricia Lasoen Amstel 246 3000 Leuven Sint Michielslaan Ioo 1017 AK Amsterdam Rudi Laermans 8200 Sint-Michiels-Brugge Robert Lemm p/a Van Halewyck Patrick Lateur Weesperzijde 297 Henk Lagerwaard Fatimawijk 25 1097 EB Amsterdam Mr Cornelisstraat i io rood 9308 Gijzegem S, F, P, E 2023 DL Haarlem Josien Laurier Harrie Lemmens Lambert Lambertz p/a Arena Malvert i2-I8 Brederostraat i Guido Lauwaert 6538 AX Nijmegen 481 9 HG Breda Kouterbosstraat 58 P, E, D Marian Lameris 9040 Oostakker Balt Lenders Vechtstraat 109" Lucrece 1'Ecluse Astronautenlaan 62 1o79 JC Amsterdam Axelsvaardeken 7 9602 ES Hoogezand E 9 185 Wachtebeke E Hubert Lampo Ed Leeflang G.L. van Lennep Vorselaarsebaan 3 p/a De Arbeiderspers P.C. Hooftstraat 99 228o Grobbendonk Winston Leeflang 1071 BR Amsterdam Hermine Landvreugd Kantershof 21 I Peter Lenssen Quellijnstraat 57 ' 1104 GK Amsterdam ZO p/a De Geus 1072 XR Amsterdam Herman Leenders Ingeborg Lesener Sanuni Landweer Rijkeveldestraat 26 Harmoniehof 33 p/a Contact 8 3 10 Brugge 1071 TD Amsterdam D 1 6 2 ADRESSEN

Karol Lesman Tessa de Loo Monika Macken (Lo Hembrugstraat 13 II' Largo da Se Velha 18 2a Cascio) 1013 WV Amsterdam P-Coimbra Potaardestraat 25 PO Netty van Lookeren Cam- i86o Meise Herwig Leus pagne-Taverne Marcel van Maele Ten Berg 2 Noolseweg 4 Boshovestraat 162 9300 Aalst 1251 GP Laren 2100 Deurne Lisette Lewin E Gregie de Maeyer J.M. Coenenstraat 20 hs Paul van Loon Doom io 1071 WH Amsterdam p/a Elzenga 9150 Kruibeke Herman Leys Frans Lopulalan Henk Maier Westmeers 86 L. Napoleonpints. 40' Plantsoen 83 8000 Brugge 3582 TR Utrecht 2311 KK Leiden Frank Liedel Huub van der Lubbe M Jules Bilmeyerstraat 37 p/a Nijgh & Van Ditmar Geert Mak 2600 Berchem Guus Luijters Binnenkant 34 Ted van Lieshout B. Toussaintstraat 69 L" I oll. BL Amsterdam p/a Leopold 1054 AP Amsterdam Gwij Mandelinck Tomas Lieske Jan Luik Kapelaanstraat 2 p/a Querido p/a De Arbeiderspers 8978 Watou N. Lijsen Pim Lukkenaer Angele Manteau Mercatorstraat 131 ' Overrijn io Bergenbroek 8 1056 RC Amsterdam 2223 EP Katwijk ad Rijn 1755 Gooik F D, F, E, Z Elisabeth Marain Frank van der Linden Harmen Lustig Klein Begijnhof 12 p/a Balans Vrolikstraat 275 ' 2800 Mechelen Gerry van der Linden 1091 VB Amsterdam Lucas Marten Curacaostraat ' 22 " Dirk Jan Luyten p/a Houtekiet 1058 CD Amsterdam Windmolenweg 17 Jessy Marijn Mieke Lindenburg 2040 Antwerpen p/a Lannoo 25 Oakdene Willem G. van Maanen Paul Marijnis IRL-Killiney (Co. Dublin) Lytse Loane 16 p/a De Arbeiderspers R,T, E 9 131 KT Ee Etta Maris Joke Linders Nelleke van Maaren J. Obrechtstraat 44' Schaepmanlaan 14 G. van der Veenstraat 25 1071 KN Amsterdam 2081 EZ Santpoort 1077 DM Amsterdam 1 Irene van Lippe-Biester- F,D, E Leo van Maris feld Michel Maas Gerecht 9 p/a Ankh-Hermes Oosterpark 40 " 2311 TC Leiden Postbus 125 1092 AM Amsterdam F 7400 AC Deventer Marcel Maassen Lidy van Marissing Adriaan M.J. Litzroth Schoolstraat 157a Oudez. Voorburgwal 51 Wolfskuilseweg 47 6512 JG Nijmegen 1012 EJ Amsterdam 6542 JC Nijmegen MacKay Rene Marres Manuel van Loggem p/a De Prom Prinses Beatrixlaan 56 Hobbemakade 8o onder 1111 GE Diemen 1071 XN Amsterdam AUTEURS EN VERTALERS 163

Patricia de Martelaere Mariet Meester Francine Mendelaar p/a KUB – Taal & Letter- Postbus 210 Roomolenstraat 1 kunde 3620 AE Breukelen 1015 AN Amsterdam Vrijheidslaan 17 Piet Meeuse s 1040 Brussel 8 Postbus 3456 Bob Mendes Hedda Martens 1001 AG Amsterdam Wezelsebaan 19 1 p/a Querido F, D 2120 Schoten Tip Marugg Paul Meeuws Paul Mennes Pannekoek 68 p/a Van Oorschot p/a Dedalus Derde District Taco Meeuwsen Kees Mercks Curacao p/a U. Veen De Clerqstraat 123 Peter Masthoff Bertie van der Meij 1053 AK Amsterdam Virosmajor Utca 82.II.em.9 Gr. Lodewijklaan 1 T H- 1122 Boedapest 3818 DP Amersfoort Pierre Mertens H z Marialei 27 Marita Mathijsen Daphne Meijer 2900 Schoten Nicolaas Maesstraat 7 R. Hogerbeetsstraat 65 "' Monica Metz 1071 PM Amsterdam 1052 VS Amsterdam p/a De Harmonie Nicolaas Matsier Maaike Meijer Anja Meulenbelt Palmgracht 53 ' Prinsengracht 39 hs p/a Van Gennep 1015 HK Amsterdam 1015 DL Amsterdam Hanny Michaelis Hugo Matthysen Gerda Meijerink Reguliersgracht 1 9 " p/a Icarus Schinkelhavenstraat 29 1017 LJ Amsterdam Philip Mechanicus 1075 VP Amsterdam K. Michel Prinsengracht 5 bel D Elandsstraat 164c 1015 DK Amsterdam Doeschka Meijsing 1016 SJ Amsterdam T. Meder Kerkstraat 254 hs Ivo Michiels Van Dyckstraat 14 101 7 HA Amsterdam Rue de la Republique 3 117 WV Schiedam Geerten Meijsing F-84330 Le Barroux Joost van der Meer p/a De Arbeiderspers (Vaucluse) Zwaan 2 Koos Meinderts Guus Middag 2381 KH Zoeterwoude Hondsrug 887 p/a De Bezige Bij E, A 3 524 BZ Utrecht Niek Miedema Marc van der Meer Guido van Meir Oostzaanstraat 37 Postbus 858 Dreef 14 101 3 WG Amsterdam 2300 AW Leiden 985o Merendree E CH Willem Melchior Edzard Mik Vonne van der Meer p/a Contact Madoerastraat 5bis p/a De Bezige Bij Sipko Melissen 353 I KE Utrecht T.C. Meereboer Weesperzijde 133 Jasper Mikkers p/a In de Knipscheer 1091 ES Amsterdam Langestraat 74a Inigo Meerman Steven Membrecht 5038 SG Tilburg p/a Contact I e Bloemdwarsstraat 15 " Neeltje Maria Min Jacques Meerman 1016 KR Amsterdam p/a De Bezige Bij p/a Atlas Marga Minco p/a Bert Bakker 1 6 4 ADRESSEN

Jan-Simon Minkema Piet de Moor Pauline van Munster p/a Elzenga Molenstraat 5 Van Beverningkstraat 120 Joris Moens 9270 Laarme 2582 VK Den Haag p/a De Bezige Bij W.A.M. de Moor Dirk Musschot Bart Moeyaert Postweg 32 p/a Casterman Van Geertstraat 36 6523 LC Nijmegen Postbus 324 2140 Antwerpen Rob van Moppes 825o AH Dronten Judith Mok J. van Lennepkade 187' Charlotte Mutsaers Utrechtsedwarsstraat 5 1054 ZN Amsterdam Langestraat 5 1017 WB Amsterdam E 1015 AK Amsterdam Sine van Mol Marcel Mewing Jan H. Mysjkin Rozendreef 15 p/a Meulenhoff 53 Rue Sauffroy 2920 Kalmthout Adriaan Morrien F-75017 Paris W.J. van der Molen Plantage Muidergracht 3 F, D, E Coehoorn 6 ' 018 TK Amsterdam Marie-Sophie Nathusius 9441 TE Orvelte Hans ter Mors Binnenweg 6 – flat 028 Rob Molin p/a De Bezige Bij 2121 GX Bennebroek Gnibbelaan 43 Babet Mossel Roger M.J. de Neef 6431 GE Hoensbroek le Breeuwersstraat 24 Lammeneelstraat ii Hans Moll 1013 MK Amsterdam 2220 Heist-op-den-Berg Nieuwe Uilenburger- E, F Luc Neefs straat 3v Ineke van Mourik p/a Contact 101 I LM Amsterdam p/a In de Knipscheer Han Nelkens Elisabeth Mollema Maarten Mourik p/a Wereldbibliotheek Leeuweriklaan 4 Langevliet I Max Niematz 3055 EB Rotterdam ' 759 LE Callantsoog Rustenburgerstraat 347 III Annet Mons Mariska Mourik 1072 GS Amsterdam Dillenburg 6 p/a Contact Arie Niemeyer 6703 CJ Wageningen Jan Mulder Oudekamp 14 E, DE Brediusweg 72 35 12 KH Utrecht M.A. Mooij 1401 AJ Bussum Joost Niem011er G. Borgesiuslaan 32 Jan Mulder p/a Bert Bakker 9722 RJ Groningen Conradkade 6 Rob Nieuwenhuys Martin Mooij 2031 CL Haarlem Stadionweg 198 II Operalaan 39 Reinjan Mulder 1077 TD Amsterdam 2907 KA Capelle ad IJssel J.W. Brouwersstraat 18 Michel van Nieuwstadt D 1071 Li. Amsterdam De Ruyterstraat 24a A. Moonen Harry Mulisch 6512 GE Nijmegen Stuurmansstraat 21 Bln p/a De Bezige Bij Peter Nijmeijer 3025 PS Rotterdam Ciska Muller Kattenbosch 33 Ries Moonen Vinkegas 3 5243 SE Rosmalen Laan S. vd Haare 21 65 11 VVK Nijmegen E, D 1405 AR Bussum Gerbrand Muller Bob de Nijs Margriet de Moor p/a Meulenhoff Van Weselestraat 123 Boslaan 4 Bert Muns 2100 Deurne 1405 CB Bussum p/a Luitingh-Sijthoff CA, 5, BA, GA AUTEURS EN VERTALERS 165

Leonard Nolens Arnan Oberski Edwin Oostmeijer Daenenstraat 26 Brederodestraat 1 III pia De Harmonie 2600 Berchem 1054 MP Amsterdam F.P. van Oostrom Helene Nolthenius F, E, I Zoeterwoudsesingel 106 p/a Querido Jona Oberski 2313 EN Leiden Frits van Noord p/a BZZTOH Weduwe Opperrnans Losbergenlaan 13 J.W. Oerlemans Blekersdijk 12 3010 Kessel-Lo Varleweg 6 9000 Gent Nelleke Noordervliet 3176 PW Poortugaal Wilfred Oranje Ruysdaelweg 14 Annie van den Oever Noordermarkt 15 2051 EM Overveen Kerkstraat 9 1015 MX Amsterdam Maria Noordman 9801 CN Zuidhorn D, I, R Lange Smeestraat 49bis Cyrille Offermans Annemarie Oster 3511 PV Utrecht Walramstraat 5o Westerstraat I F 6131 BN Sittard 2042 HE Zandvoort Nel Noordzij Marion Offermans Christine Otten Les Coulis 27 Walramstraat 5o Paramaribostraat 6 II Port Ripaille 6131 BN Sittard 1058 AN Amsterdam F-74200 Thonon-les-Bains D Willem Jan Otten Jelle Noorman Theo Olthuis p/a Van Oorschot Quellijnstraat 76 m p/a Ploegsma Willem Otterspeer 1072 XW Amsterdam Willem Oltmans Strobloem I I F, E, S Westerkade 3d 2317 LD Leiden Selma Noort 1015 XA Amsterdam Edmond Ottevaere p/a Leopold Ellen Ombre Lentedreef 23 Cees Nooteboom Keizersgracht 752 85oo Kortrijk p/a De Arbeiderspers 1017 EX Amsterdam D Max Nord Francis Oomen Michel Oukhow Banstraat 26 hs p/a Van Goor Mechelsesteenweg 12 2071 KA Amsterdam Dorinde van Oort 2000 Antwerpen F, I, E Oudez. Voorburgwal 7I " Peter Out Joris Note 1012 EK Amsterdam Bosboom Toussaint- Molenheidestraat 5I William Oostendorp straat 63 '" 3900 Overpelt Maria Gijzenplein 22 1054 AP Amsterdam Pieter Nouwen 2312 CV Leiden E, N, S Veldhuisweg 6 E Kees Ouwens 8362 VA Nederland Tonnus Oosterhoff Scharlakendreef 154 Aad Nuis p/a De Bezige Bij 3562 GD Utrecht Helmstraat 24a Huub Oosterhuis Diana Ozon 2584 AT Den Haag Van Eeghenlaan 33 Postbus 43077 Mon Nys 1071 EP Amsterdam 1009 ZB Amsterdam Koning Albertlaan 89 Ton Oosterhuis R.Th. van der Paardt 3010 Kessel-Lo Chopinstraat 4 J. van Ruysdaellaan 3 E 3161 RD Rhoon 2343 EN Oegstgeest Andreas Oosthoek Valkenisseweg 66 4373 RP Biggekerke 1 6 6 ADRESSEN

Hilde Pach Linda Pennings Leo Pleysier Mariotteplein 13 Oosterpark 86 "' Sint Lenaartsesteenweg 33 1098 NW Amsterdam 1092 AW Amsterdam 2310 Rijkevorsel HE,JI i Hans Plomp Monika van Paemel Rascha Peper Ruygoord 4 p/a Meulenhoff p/a U. Veen 1165 MP Halfweg Jules de Palm Rudolf van de Perre Bart Plouvier Van Beverningkstraat 8 Blackmeers 81 Dorpstraat ioi 2582 VH Den Haag 1790 Hekelgem 9140 Elversele Connie Palmen Dorien Pessers Cees van der Pluijm Allard Piersonstraat 5 p/a Balans N. Engelschmanlaan 119 1053 ZX Amsterdam Arjan Peters 6532 CR Nijmegen Max Pam p/a de Volkskrant Els van der Pluym p/a Bert Bakker Postbus 1002 Adm. de Ruyterweg 1891 Gerda Pancras 1000 BA Amsterdam 1056 GD Amsterdam Schout 42 Olivera Petrovik-Van der I, E 1625 BP Hoorn Leeuw Frans Pointl D, E Overtoom 54I a Postbus 3214 Didi de Paris 1054 LK Amsterdam Iool AA Amsterdam Beosierlaan 8, 3010 Kessel- N Chris van de Poel Lo Ankie Peypers Maarschalk Gerardstr. 23 Annelies Passchier Stationsstraat 90 2000 Antwerpen p/a Arena 1506 DK Zaandam F, S Tom Pauka Ludo Pieters Barber van de Pol Vrijenbergweg 5o p/a Meulenhoff Rooseveltlaan 47 7371 AB Loenen Kees van der Pijl 1079 AC Amsterdam Josse de Pauw p/a De Harmonie 5, F, D, E Frans Vandersteenstraat 8 Anneke Pijnappel Chaja Polak 175o Lennik Entrepotdok 6oa Harmoniehof 18 hs Tjitske Payens ioi8 AD Amsterdam 1071 TC Amsterdam Diepenbrocklaan 9 F Sybren Polet 3 723 KK Bilthoven Hans van Pinxteren Vossiusstraat 24 " Kris Peeraer Stationsweg 27 1071 AE Amsterdam p/a Davidsfonds 9921 PT Stedum Peter Pollet J.J. Peereboom Michel van der Plas Tolweid 2 Banstraat 59 p/a Anthos 1901 RZ Castricum 1071 JX Amsterdam Pierre Platteau Linda Polman Carel Peeters Pelikaanstraat r26 p/a Atlas Van Breestraat 160 2000 Antwerpen H.H. Polzer (Drs P.) 1071 ZX Amsterdam Wim Platvoet p/a Nijgh & Van Ditmar Koen Peeters Hamerstraat 95 Ethel Portnoy Kon. Elisabethlaan 12 1402 PS Bussum p/a Meulenhoff 3000 Leuven-Korbeek D Herman Portocarero Els Pelgrom Herman Pleij p/a Manteau Biesboschstraat 25 ''' Van Ostadelaan 40 1078 ML Amsterdam 1412 JK Naarden AUTEURS EN VERTALERS 167

Arie Pos Hugo Raes Wanda Reisel Quinta das Esmoutadas – Nachtegaallaan 55 Zeeburgerkade 422 Cete 266o Hoboken 1019 HP Amsterdam P-4580 Paredes Anil Ramdas Hans Renders P Buitenhof I Zieseniskade 8 Hugo Pos 3632 CD Loenen 1017 RS Amsterdam Courbetstraat 2" Gerard Rasch Annie Reniers 1077 ZT Amsterdam Vechtstraat 167 " Ch. Michielslaan 178 Sonja Pos '079 JH Amsterdam 117o Brussel Nieuwe Leliestraat i23a Brigitte Raskin I, D 1015 SN Amsterdam Steenweg naar Hoeilaert J. Rentes de Carvalho Jacques Post 376 p/a De Arbeiderspers p/a Luitingh-Sijthoff 3090 Overijse Marc Reugebrink Joost Pot Jean Pierre Rawie Monnikenmuurstraat 1 03b Kralingse Kerldaan 75 Visserstraat 39 8911 GC Leeuwarden 3065 AA Rotterdam 9712 CS Groningen Gerard Reve Willy van Poucke Bram Rebers p/a LJ. Veen Geraardsbergse Steenweg Zesstedenweg 151 Karel van het Reve i8 1613 JC Grootebroek R. Vinkeleskade to ' 9090 Melle R,P0 1071 SP Amsterdam Wim Povel Anne-Marie Recour Marc Reynebeau Kloppersingel 103 Bulskampstraat 6 Kempstraat 35 2021 CT Haarlem 8020 Hertsberge 9000 Gent Harry G.M. Prick F, E Roel Richelieu van Lon- Postbus 824 Hans Ree dersele 6200 AV Maastricht Spiegelgracht 21 Buffelstraat 2 Aai Prins to 1 7 JP Amsterdam 9000 Gent le Helmersstraat 67 "i Harriet van Reek Trinus Riemersma 1054 DC Amsterdam p/a Rochussenstraat 169 Godsikker to R 3021 NP Rotterdam 8801 LN Franeker Sonja Prins Ton van Reen Leo Rijkens Goordonk 15 Dubbroek 1 Hart Nibbrigkade 52a 511 I GG Baarle-Nassau 5993 PN Maasbree 2597 XW Den Haag Marcel Proost T. Reijers-Ausma Jose Rijnaarts Bruul 56 SPDC Nigeria, XGSW/2, Buiksloterdijk 204 2800 Mechelen Warri/c/o SIPM 1025 WD Amsterdam Henk Propper via ODHS/13 F,D,E Wittenburgergracht 205 Postbus 162 Freddy Rikken 1018 ZK Amsterdam 2501 AN Den Haag p/a Thomas Rap Anne Provoost D, E Chris Rippen Van Geertstraat 69 Vic van de Reijt Rozenwerf 5 2140 Borgerhout Assumburg 31 1355 AA Almere Kees Quirijns 1121 EB Landsmeer Ernst Ris Weerdestein 52 Martin Reints Ruysdaelstraat 25 " 1083 GC Amsterdam Prinsengracht 48e 1071 WZ Amsterdam 1 01 5 DW Amsterdam E 1 6 8 ADRESSEN

Hilde Rits Niels Rood Helga Ruebsamen Rik Woutersstraat 32 Berlaarstraat 71 Alkmaarsestraat i 2800 Mechelen 1066 PK Amsterdam 2587 RM Scheveningen F, I Rood & Rood Marian van de Ruit Beatrijs Ritsema p/a Bert Bakker 't Swafert 3015 p/a Vrij Nederland Ruud Rook 7552 ZG Hengelo Raamgracht 4 Buurtweg ia R. Rust 101 I KK Amsterdam 3941 MC DOOM Kaiserstraat Iob J. Ritzerfeld (Oscar E 2311 GR Leiden Timmers) Marten Roorda CH Henri Polaklaan 29 " Heemraadserf 9 Anne Rutyne 2o28 CR Amsterdam 399' KA Houten Lambrechtshoekenlaan 218 Olga Rodenko Cees van Roosmalen B4 Wilhelminalaan 5a Tafelbergstraat 19 2 I 7o Merksem 7204 AB Zutphen 5025 HL Tilburg Kees Ruys Richter Roegholt Jan de Rooy p/a Van Oorschot Nieuwe Herengracht 35 Bezuidenhoutseweg io6b Ward Ruyslinck Ion RM Amsterdam 2594 AZ Den Haag Potaardestraat 25 Astrid Roemer Martin Ros i86o Meise Postbus 52121 Liebergerweg 193 Ria de Rycke 2505 CC Den Haag 1223 PV Hilversum Handbalstraat 12 Guikje Roethof L.F. Rosen 9000 Gent p/a Prometheus Simon Stevinstraat 2 D, F, E Jan Roeven 3362 XR Sliedrecht Irun S. p/a Querido Thomas Rosenboom p/a In de Knipscheer Jan de Roey p/a Querido Hans Sahar Brabanconnestraat 76 Tomas Ross De Perponcherstraat 27 3000 Leuven Middelie 52 2528 SW Den Haag D, F 1472 GR Middelie Ewoud Sanders Truus Roeygens Cyriel van Rossum Valkenburgerlaan 32 p/a Querido Hoornweg 4 2I03 AP Heemstede Willem M. Roggeman. 3042 BC Rotterdam Georgine Sanders p/a Poeziecentrum Miijam Rotenstreich 2365 East 13th Street Willy Roggeman Joh. Verhulststraat 69 Apt. 6 U Fern. Tavernestraat 47 1071 MT Amsterdam Brooklyn N.Y. 11229 9400 Ninove Rudi Rotthier USA Henk Romijn Meijer p/a Kritak Stephan Sanders Transvaalkade 9 hs Frans de Rover Amsteldijk i8 1092 JJ Amsterdam Nassauische Strafie 26a 1074 HR Amsterdam Pjeroo Roobjee D-2o727 Berlin Gerrit Sangers Leyerwaarde 19 H.J. de Roy van Zuyde- Zonstraat 20 966o Zegelsem (Brake!) wijn Klaroenstraat 58 3454 AG De Meern Lydia Rood 2287 CL Rijswijk Sal Santen Buurt I nr. 13 Marjon van Royen p/a De Bezige Bij 1156 BA Marken Recht Boomssloot 9 loll CR Amsterdam

AUTEURS EN VERTALERS 169

Louise van Santen Roger H. Schoemans Xandra Schutte Beethovenstraat 151 Hoogstraat 90a Da Costaplein 6 " '077 JD Amsterdam 1650 Beersel 1053 ZW Amsterdam A M.M. Schoenmakers Freddy de Schutter Pauline Sarkar p/a De Bezige Bij Sparrenlaan 49 Aletta Jacobsstraat 58 Staf Schoeters 2900 Schoten 9728 MD Groningen p/a Manteau Willy Schuyesmans F Jaap Scholten Broechemsesteenweg 290 Monika Sauwer (ps. van p/a Thomas Rap 2560 Nijlen B.Y.H. Nusselder) Rob Scholten Roel Schuyt le Jan Steenstraat 124' Edisonstraat 27 Duyvendakstraat 24 1072 NT Amsterdam 2561 BA Den Haag 2313 PZ Leiden E, D F, E R, SE, KR, SL, BU Monica Savulescu-Vou- Rinske Schoorl Ana Sebastian dotiris Julianalaan 176 Hasebroekstraat 36' Columbuslaan 73 2051 JW Overveen 1053 CV Amsterdam 3526 EB Utrecht NO, E Greta Seghers Johan Schaafsma Dick Schouten Tuinlaan 14 Van Akenwei 1 Van Woustraat 75' 9120 Vrasene 9248 SR Siegerswoude 1074 AD Amsterdam Harry Seip Jean A. Schalekamp Diny Schouten Wittelaan 23 Apartado 777 p/a Vrij Nederland 3743 CP Baarn E-o7o8o Palma de Mallorca Raamgracht 4 Paula Semer E, F, 5, N loll KK Amsterdam Zwaluwstraat 38 Simone Schell Martin Schouten I I 7o Watermaal-Bosvoorde Voorstraat 6o Wolvenstraat 18 " Henry Sepers 2201 HX Noordwijk 1016 EP Amsterdam p/a De Arbeiderspers Bert Schierbeek Rob Schouten Karel Sergen Koninginneweg 150111 G. Terborgstraat 34' Schoolbergen 129 1075 ED Amsterdam 1071 TP Amsterdam 3010 Kessel-Lo Ed Schilders Margreet Schouwenaar Henk van Setten Hoffmannlaan 345 Breedelaan 21 Joh. Verhulststraat 137 " 5011 WE Tilburg 1851 MA Heiloo 1071 NB Amsterdam Mineke Schipper Flip Schrameijer Katrien Seynaeve Bovenkerkerkade 29a Olympiaplein 65' Roeispaanstraat 15 1185 CR Amstelveen 1077 CP Amsterdam 9000 Gent Elly Schippers Gijs Schreuders Jacqueline Sheji Valeriusstraat 5 hs Prinsengracht 4 Weteringschans 36 hs 1071 MB Amsterdam 1015 DV Amsterdam 1017 SH Amsterdam D, E Allard Schroder AL K. Schippers J. van Lennepkade 374d/e Shrinivasi Nicolaas Maesstraat 56 1053 NL Amsterdam Devisweg 29 1071 RC Amsterdam Max Schuchart Paramaribo, Suriname A.L. Schneiders Badhuisweg 12 1 c Rosalie Siblesz Brouwersgracht 2I2c 2597 JM Den Haag I, Rue Fresque 101 3 HD Amsterdam E, A F-30000 Nimes F, S 1 7 0 ADRES S EN

Gerda Siebelink (ps. van Jos Smeyers Bert Spoelstra Helene van Hoogstraten) Bruineveld 5 Drossaertweide 12 Concordialaan 2 3010 Kessel-Lo 6438 HV Oirsbeek 6712 GM Ede Peter Smit Andre Spoor F Oostdijk 18 p/a Balans Jan Siebelink 1461 DR Zuidoost Beem- Hendrickje Spoor Concordialaan 2 ster p/a De Bezige Bij 6712 GM Ede Rik Snlits F. Springer Klaus Siegel p/a Nijgh & Van Ditmar p/a Querido Lomanstraat 82 Kees Snoek Rosalie Sprooten 1075 RG Amsterdam 3I Halesowen Avenue Lammergierstraat 35a D Sandringham 1003 6215 AH Maastricht Kees Simhoffer Auckland Ina Stabergh Misericordeplein i3b Nieuw-Zeeland Papenbroekstraat 217 6211 XK Maastricht Marjo van Soest 3290 Diest Will Simon Weth. Frankenweg 18 hs Maria Stabile Schuttersweg 108 1018 LA Amsterdam Van Woustraat 75' 7314 LK Apeldoorn Ronald Soetaert 1074 AD Amsterdam Marijn Sizoo Ekkergemstraat 54 Els van Stalborch p/a De Bezige Bij 9000 Gent Visschersteeg 1 Carry Slee Andre Sollie 3732 HN De Bilt p/a Van Holkema & Wa- Unitaslaan 31 Hannemieke Stamperius rendorf 2100 Deurne Postbus 16407 Hans Sleutelaar Theo Sontrop 1001 RM Amsterdam Anna van den Vondelstraat Keizersgracht 96e Gerdy van der Stap ia 1015 CV Amsterdam p/a Nijgh & Van Ditmar 1054 GX Amsterdam A.L. Siitemann Frans Stapert May van Sligter Pieter Saenredamstraat 5 Egelantiersgracht 446 Ruyschstraat 69 hs 358 3 TA Utrecht 1015 RR Amsterdam 1091 BX Amsterdam Karel Soudijn R E Basielhof 71 Frank Starik Nicolette Smabers 4907 AH Oosterhout Rozengracht 105' Parkweg 38 Karin Spaink 1016 LV Amsterdam 6212 XN Maastricht p/a Van Gennep Jennine Staring Koenraad de Smet Hedwig Spellers p/a Christofoor Broedersstraat ia Muscarstraat i2 Laura Starink 9100 Sint-Niklaas 8400 Oostende p/a Meulenhoff F, 5, E, D, N Jack Spijkerman Ilse Starkenburg Marc de Smet p/a Nijgh & Van Ditmar Van Baerlestraat 61 " Pastoor van Lerberghestraat Willy Spillebeen 1071 AR Amsterdam II Sluizenkaai 47 Lucienne Stassaert 856o Wevelgem 893o Menen Boudewijnsstraat 103 Prosper de Smet F, S 2018 Antwerpen Bosuilstraat 13 Erik Spinoy Koen Stassijns 9032 Gent Kortrijksestraat 132 Beukendreef 5 8501 Kortrijk 9401 Pollare AUTEURS EN VERTALERS 171

Andriette Stathi-Schoorel Jill Stolk Toon Tellegen Lefkosias 29 Van Blankenburgstr. 43 Bachstraat 19 GR-15669 Athinai 2517 XM Den Haag 1077 GE Amsterdam NGR Arie Storm Tais Teng Jan Stavinoha Rustenburgerstr. 400 hs p/a Zwijsen Valeriusstraat 256 hs 1072 HH Amsterdam Hans Tentije 1075 GM Amsterdam Rene Stoute Notweg 18 Dre Steemans p/a De Arbeiderspers 1861 JL Bergen Sint Pietersstraat 132 Peter van Straaten Nanne Tepper 3630 Leut Dorpsweg K 159 p/a Contact Rosita Steenbeek 1676 GK Twisk Jan Terlouw Gerard Doustraat 178 Hans van Straten p/a Lenmiscaat 1073 XA Amsterdam Stolberglaan 49 Elizabeth Termeer 3583 XM Utrecht Krugerlaan 40 Maarten Steenmeijer Jan van Straten 2806 EJ Gouda Resedastraat 8 Waterbieskreek 52 Gerard Termorshuizen 2313 DG Leiden 2353 JH Leiderdorp Ter Leedelaan 41 Frans Strijards 2172 JL Sassenheim Hans Steketee Pieter Aertszstraat 70 Jan Tetteroo Schoolplein 3 1073 SR Amsterdam p/a U. Veen 3581 PX Utrecht Frans Stager Charles den Tex Marita de Sterck Nobelweg 25c p/a De Bezige Bij Kapelsesteenweg 274 1097 AR Amsterdam Hendrik van Teylingen 293o Brasschaat Nicky de Swaan Bilderdijkkade 42a Jan Pieter van der Sterre H. Heijermansweg 3 105 3 VE Amsterdam De Morgenstond 4 1077 WJ Amsterdam Frans Theerens 1181 NW Amstelveen E Uilenbaan 148 F, E Rene Swartenbroekx 21 6o Wommelgem Herman Stevens Trosheidestraat i i Ton Theunis p/a De Arbeiderspers 3600 Genk p/a De Boekerij Tjadine Stheeman Paul Syrier Ger Thijs Zeeburgerkade 764 Rubensstraat 3o Victorieplein 17a 1019 HT Amsterdam 1077 MS Amsterdam 1079 KL Amsterdam E F, E Felix Thijssen Ashe Stil Anne Takens `La Garde' Goudsbloemstraat 171b Akkrumlaan i5 F-48 3 7o St Germain de 1015 JM Amsterdam 6835 KA Arnhem Calberte Kees Stip Lieven Tavernier August Thiry Veenweg 5 Gaverse Steenweg 394 Dorenstraat 196 955' XT Sellingen 9820 Merelbeke 3020 Herent Mustafa Stitou Liesbeth Teixeira de Piet Thomas p/a Arena Mattos Tobergse I Anne Stoffel Nassaukade 104 8540 Bellegem Van Woustraat 82 1052 CX Amsterdam D,F,L 1073 LP Amsterdam E P.F. Thomese R p/a Querido 1 7 2 ADRESSEN

Wouter Donath Tieges Karla Toussaint Sylvia Vanden Heede Joh. Verhulststr. 142' Geervliet 1o5 Damse Veert Zuid 52 107 I NN Amsterdam 1082 NM Amsterdam 8310 Brugge Ellen Tijsinger E Cecile Vanderstraeten p/a Van Goor Joke Traats Bosstraat 82 Anna Tilroe Heggerank 3i 3582 Koersel Minervalaan 87 II 3831 WN Leusden Willy Van Doorselaer 1077 NT Amsterdam D, E, I Meirhaefstraat 11 Ernst Timmer Simon Troost 9790 Ooike Graaf Florisweg 4 p/a Thomas Rap Miriam Van hee 2415 AB Nieuwerbrug Joris Tulkens Broeckmanlaan 83 Annelies Tock Barenbergseweg 46 9000 Gent Pastorijstraat 46 3290 Diest R 9100 Nieuwkerken Ted van Turnhout Bert Vanheste Boris Todoroff Postbus 6204 Groesbeekseweg 462 Michelangelolaan 79 2001 HE Haarlem 6523 PS Nijmegen 1040 Brussel Betsy Udink Kamiel Vanhole Jac. Toes Lammenschansweg 61 Borstelsstraat 5 Backerstraat 52 2313 DK Leiden 3010 Kessel-Lo 6861 XV Oosterbeek Antoine Uitdehaag Peter Van Kraaij Barend Toet Stroveer 12 p/a Kritak Weesperzijde 103 3032 GA Rotterdam Mieke Vanpol 1091 EM Amsterdam Gode-Liva Uleners Havenlaan 131 Jeanne van Tol p/a Bakermat 3 582 Beringen Consulat General de Polog- Kon. Astridlaan 160 Erik Van Ruysbeek ne 2800 Mechelen Marie-Joselaan 126 45 Boulevard Carnot Manon Uphoff 1200 Brussel F-59800 Lille p/a Balans Miel Vanstreels P 0 , E, D, F, I Robert Vacher Heugemerweg 105 Marten Toonder Teteringse Dijk 72a 6221 GH Maastricht Eyrefield Lodge 4817 MH Breda Ewald Vanvugt Church Road Saskia van der Valk Dijkweg 292 IRL-Greystones (Co. Wick- D. Stalpertstraat 88 " voor 1619 JGAndijk low) 1072 XL Amsterdam M. Vasalis Willem van Toorn Jos Valkengoed Woldzoom 38 F. van Mierisstraat 73 " Koningin Julianaweg 85 9301 RA Roden 1071 RM Amsterdam 2264 BC Leidschendam Constant Vecht Michael Tophoff D Rokin 3o III Kapelweg 48 Stef Vancaeneghem 1012 KT Amsterdam 1906 EB Limmen Broecestraat 166 Adriaan van der Veen Rita TOrnqvist 9600 Ronse Stalpertstraat 95 Hoge Duin en Daalseweg Jos Vandeloo 2597 RR Den Haag 31 Boechoutselei 59 Jabik Veenbaas 2062 AE Bloemendaal 2640 Mortsel Lange Leidsedwarsstraat 42 z Philip Vandenberghe hs Diksmuideln 34, bus I I 1017 NL Amsterdam 1000 Brussel E, D, FR AUTEURS EN VERTALERS 173

Akky van der Veer Peter Verhelst Diet Verschoor Aldlin 12 's-Gravenstraat 54 Weteringschans II o 9034 XB Marssum 9810 Nazareth 1 017 XS Amsterdam Han van der Vegt Mayra Verheyen Marijke Versluys Hondsrug 181 Nwe Achtergracht tot 'II Bachlaan 65 3 524 BW Utrecht 1018 WR Amsterdam 6865 EP Doorwerth Jan van der Vegt Kees Verheul E, A Ewisweg 26 p/a Querido Jan Versteeg 1852 EK Heiloo Rien Verhoef Baggelbak 14 Anne Vegter Geleenstraat 49 "i 8447 AX Heerenveen p/a Querido 1078 LD Amsterdam F Gerard Verbart E Peter Verstegen Levantkade 169 Cornelis Verhoeven Leidsegracht 35 1019 ME Amsterdam Uilenburg 3o o 17 NB Amsterdam E, I 5211 EV Den Bosch Saskia Versteveer Louis Verbeeck Paul Verhuyck p/a De Arbeiderspers Thonissenln 63, bus 6 Hoge Rijndijk 48 Bart Vervaeck 350o Hasselt 2313 KK Leiden Kapelseweg 162 Thomas Verbogt Karel Verleyen 2811 Mechelen-Leest Rosendaalseweg 658 Bunderstraat 22 Peter Vervloed 6824 KT Arnhem 977o Kruishoutem Hogeweg 6 Dirk Verbruggen Koen Vermeiren 5071 TB Udenhout Wippendries 26 Visbeeklaan 32 Hans Vervoort 1982 Elewijt 2275 Wechelderzande Van Breestraat 36 Hugo Verdaasdonk Bram Vermeulen 1071 ZP Amsterdam Herengracht 510 p/a Houtekiet Mieke Vestdijk-van der 1017 CC Amsterdam Robert Vernooy Hoeven Charles Vergeer Kanaalstraat 1 35 " Torenlaan 4 Elandstraat 100 1054 XD Amsterdam 3941 RC Doom '016 SH Amsterdam Eriek Verpale Mirjam de Veth Herman Verhaar Kasteelstraat 37 Ceintuurbaan 203 " Verhagen Metmanstr. 7 9060 Zelzate 1074 CV Amsterdam 2282 GL Rijswijk Detty Verreydt F Theo Verhaar P. Perqueylaan 2 Bea Vianen Prinses Julianalaan 76a 3030 Leuven p/a Kleistraat 17 3062 DL Rotterdam E, L, GR 4861 CA Chaam Marianne Verhaart Ger Verrips Daniel de Vin Paardenstraat 64 Amsteldijk I I III Amelgemweg 23 1017 CX Amsterdam 1078 RP Amsterdam 1810 Wemmel E Dolf Verroen D Hans Verhagen Langwarderdijk 2 Maryse Vmcken Prins Hendrikkade 86d 8521 NE St. Nicolaasga Hoogstraat 357 B4 012 AE Amsterdam Sarah Verroen 1000 Brussel Maria Verheij Ligusterstraat Marc Armgerhoedt Crijnssenstraat 1 " 2563 VA Den Haag Filomenastraat 8 105 8 XT Amsterdam 2018 Antwerpen F, I

1 7 4 ADRESSEN

Simon Vmkenoog John Vonk Jacques Vriens Sarphatistraat 25 p/a Paasberg 40 Speelweide 30 1018 BV Amsterdam 2716 CM Zoetermeer 5761 CH Bakel Jacob Vis Ronald Vonk Anke de Vries Sterrekroos 19 Mauritskade 61 p/a Lemniscaat 8265 LN Kampen 1092 AD Amsterdam Dolf de Vries Carolijn Visser Pietha de Voogd Schiefbaanstraat 9 p/a Meulenhoff Okeghemstraat 2i hs 2596 RC Den Haag Tess Visser 1075 PK Amsterdam Peter R. de Vries Tugelaweg ii3d 1 Postbus 5182 1091 VT Amsterdam Bart Vos 1 4 10 AD Naarden F p/a Nijgh & Van Ditmar Peter Yvon de Vries Eric Vlaminck Ida Vos Paardenwal 9 Karel de Preterlei I50 Dr. Wibautlaan 69 7201 BV Zutphen 21 40 Borgerhout 2285 XJ Rijswijk Theun de Vries Hans Vlek Otto de Vos Egelantiersgracht 66 Mayweg 74 Sportlaan 31 1015 RM Amsterdam 5211 AD Den Bosch 3135 GR Vlaardingen E, F, D, FR Ronald Vlek Tonny Vos-Dahmen von Elly de Vries-Bovee Rietmeent 86 Buchholz Dirkdoensweg 4e 1357 CJ Almere Dr. Janssenstraat 58 3 253 AE Ouddorp E, D, DE, NO 3962 BG Wijk bij Duur- 5, CA, GA Guus Vleugel stede Rien Vroegindeweij p/a De Arbeiderspers E, D Schietbaanlaan I24a Rika Vliek Bert Voskuil 3021 LP Rotterdam Kamille 3 p/a Het Spectrum Leo Vroman 3434 EP Nieuwegein J.J. Voskuil 2365 East 1 3 th Street E, A7D p/a Van Oorschot Apt. 6 U Eddy van Vliet Martine Vosmaer Brooklyn N.Y. 11229 Stephaniestraat 24 Hogeweg 37 boven USA 2018 Antwerpen 1098 BX Amsterdam Pim de Vroomen Henny Viot I, F, E Hugo de Vriesstraat 2a Flat 1, '0 Lindfield Gardens Monica de Vre 2313 RH Leiden GB-Hampstead, London Therese Schwartzestr. 4 E NW3 6PU 1073 JJ Amsterdam Victor Vroomkoning I, E, F, D Jacob Vredenbregt Aldenhof 70-17 Jacq Vogelaar `Ski Andalusia', Kebon 6537 DZ Nijmegen Wilhelminastraat 36 Duren Piet Vroon 1054 WJ Amsterdam Ciputat 15411, Jakarta p/a Ambo Frida Vogels Indonesia Johanna Vuyk-Bosdriesz p/a Van Oorschot Freddy de Vree Nieuwstraat 30 Bart Vonck Ballaertstraat 107 3 8ii JZ Amersfoort Nieuwe Gentweg 39/2 2018 Antwerpen s 8000 Brugge Mischa de Vreede Elly de Waard 5, F Munnikenweg 9 Staringweg 1 1871 GR Schoorl 1935 MZ Egmond-Binnen

AUTEURS EN VERTALERS 175

Hans van de Waarsenburg Dirk van Weelden Frans van der Wiel Rogneurdonk 17 p/a De Bezige Bij Valeriusstraat 107 "' 6218 HG Maastricht Levi Weemoedt 1075 ER Amsterdam Truus van de Waarsen- Oosterhoutstraat 25 E, A burg 9401 NB Assen Rein van der Wiel p/a Elzenga Duco van Weerlee Nic. Maesstraat 114 Anne Wadman Fannius Scholtenstraat 3 ' 107 I RG Amsterdam Esdoornlaan 2 1051 ES Amsterdam Willy Wielek 8603 CA Sneek Monse Weijers Singel 214 Emmanuel Waegemans Pekelharingstraat 9 1016 AB Amsterdam Ballaerstraat 106 1097 HH Amsterdam D,E,A 2018 Antwerpen R Kees Wielemaker Kris Wagner Koos van Weringh p/a U. Veen p/a Van Halewyck Leliegracht 3 L.H. Wiener Arie van der Wal '0' 6 GN Amsterdam Zwanenburgpintsn 41 Grevingaheerd 229 Jan Kees van de Werk 2012 GS Haarlem 9737 SM Groningen p/a De Prom Anne Wiering s Hans Werkman Naamsesteenweg 380 Tuur van Wallendael W. van Mechelenstraat 5 3001 Heverlee I p/a Houtekiet 3817 BB Amersfoort Reinout Wiers Edith van Walsum Joanna Werners Mauritskade Sob p/a De Geus p/a Furie 1092 AC Amsterdam Jakob Walter H.L. Wesseling Pim Wiersinga p/a Contact p/a Bert Bakker p/a Meulenhoff Gijs Wanders J.J. Wesselo Jaap van der Wijk p/a Lemniscaat Harmoniehof 25 " Armmeesters 3 Kristien Warmenhoven 1071 TC Amsterdam 5282 MD Boxtel Anna van den Vondelstraat Gerard van Westerloo E, A ia Oorgat 68 Chawwa Wijnberg 1054 GX Amsterdam 1135 CS Edam Van Renesseweg 4 Alex van Warmerdam Mieke Westra 3628 BB Kockengen p/a Thomas Rap Weesperzijde 27 Nachoem M. Wijnberg Ellen Warmond 109 1 EC Amsterdam Van Breestraat 1 3 1 ''' Westkapellelaan 172 s 1071 ZL Amsterdam 2554 BB Den Haag Janwillem van de Wete- Ank van Wijngaarden Hans Warren ring Van Rijslaan 61 Pijkesweegje 1 p/a Het Spectrum 2625 KW Delft 4462 PC Goes Julien Weverbergh E Nico Weber Bouwmeesterstraat io Ivo de Wijs Edisonstraat 150 2000 Antwerpen p/a Nijgh & Van Ditmar 3 55 3 BX Utrecht Marja Wiebes Georges Wildemeersch A.H. van der Weel Roodenburgerstraat 72 Omer van Ommerplein 16 Postbus 31171 2313 HL Leiden 265o Edegem 3003 HD Rotterdam R Anton van Wilderode E Rogi Wieg Dorpvaart 70

Argonautenstraat 7 11 9 I 8o Moerbeke-Waas 1076 KJ Amsterdam 1 7 6 ADRES S EN

Riet Wile Leendert Witvliet Dirk Zijlstra Tinnenpotstraat 38 Hooiweg 83 Transvaalkade 3 7 hs 9000 Gent 9761 GP Eelde 1092 JM Amsterdam August Willemsen Ruth Wolf F Gouden Leeuw 249 Pr. Kennedylaan 201 Aya Zikken 1103 KE Amsterdam ZO 2343 GP Oegstgeest Sarphatistraat 89 ' P Eva Wolff 1018 EZ Amsterdam Flip Willemsen Leonardostraat 6 " Koos van Zomeren p/a Querido 1077 EV Amsterdam p/a De Arbeiderspers Willem VVilmink E, D Peter Zonderland Javastraat 43 Ivan Wolffers Voorstraat 52bis 7512 ZC Enschede p/a Contact 3512 AR Utrecht Harmen Wmd Jan Wolkers Peter van Zonneveld Burg. Flugi van Aspermont- Rozendijk 23 Parnassusweg 19 "1 laan 6 '791 PD Den Burg 1077 DB Amsterdam 6981 AN Doesburg Leen Wuyts Ad Zuiderent Mirjam Wmdrich p/a Houtekiet Zacharias Jansestr. 52 hs p/a Contact Sadik Yemni 1097 CN Amsterdam Berend Wmeke Pres. Brandstraat 32o Arne Zuidhoek Willibrorduslaan 19 1091 WS Amsterdam Kievitstraat 7 1216 NX Hilversum Gijs If lander 3514 VA Utrecht Kees Winkler p/a U. Veen Loekie Zvonik p/a Thomas Rap Titi Zaadnoordijk Wulpenstraat 21 Leon de Winter Postbus 2098 355o Heusden-Zolder p/a De Bezige Bij 3500 GB Utrecht B. Zwaal Paul de Wispelaere Rik Zaal Den Texstraat 41 " Moerhuizestraat 64 p/a U. Veen 1017 XZ Amsterdam 9990 Maldegem Wim Zaal Peter de Zwaan Driek van Wissen Korte Zeestraat 2 Rietmolenstraat 90 Van Heemskerckstr. 26b 1398 BH Muiden 75 12 XX Enschede 9726 GL Groningen Leo van der Zalm Rene Zwaap Bernadette de Wit Oude Schans t/o 15 p/a De Groene Amster- Kikkenstein 494 101 I LG Amsterdam dammer Iro4 AZ Amsterdam ZO Nini de Zanger-van der Postbus 353 Julian S. With Beek 1000 AJ Amsterdam W. Schuylenburglaan 64 't Heering 5 Joost Zwagerman 3571 SK Utrecht 7261 VK Ruurlo p/a De Arbeiderspers A.J. Witte DE, Z, NO,D Gerrit Jan Zwier Eltingerhof 88 Michael Zeeman p/a De Prom/Piramide 6921 DG Duiven p/a De Bezige Bij UITGEVERIJEN 177

4.2 Uitgeverijen

Deze lijst bevat de adressen en telefoon- Altamira nummers van de belangrijkste Neder- Blekersvaartweg i9a, 2102 CB Heemstede landse en Vlaamse uitgeverijen van alge- ' 023-5286882 mene boeken. Bij de selectie is vooral ge- Jeugd- en kinderboeken, levensbeschou- let op de aanwezigheid van literair werk welijke boeken en kwaliteits non-fictie in het uitgevers- Ambo fonds. Ook de belangrijkste uitgeverijen Prinses Marielaan 8, 3743 JA Baarn van kinder- en jeugdboeken zijn opgeno- •zr 035-5422644 men. Van elke opgenomen uitgeverij is Filosofie, psychologie, sociologie, ge- kort aangegeven in welk soort boeken zij schiedenis, literatuur, klassieken, maat- is gespecialiseerd. schappijvraagstukken In de lijst is grotendeels voorbijgegaan Amsterdam University Press aan de talrijke kleine (niet-professionele) Prinsengracht 747-751, 1017 JX Amster- literaire en bibliofiele fondsen die Neder- dam land en Vlaanderen gelukkig nog altijd is- 02o-4200050 rijk zijn. De literaire uitgeverijen van dit Wetenschappelijke boeken over letteren, soort zijn enige jaren geleden bijeenge- taal, geschiedenis en maatschappijvraag- bracht in de catalogus Klein uitgeven. Bij- stukken zondere boeken uit de marge van het boeken- Anthos bedri.if92/93. Deze bevat adressen en Herengracht 435-437, 1017 BR Amster- fondsoverzichten van 65 kleine uitgevers dam en is to bestellen bij Uitgeverij N PA, Mi- Tr 020-5245411 chelangelostraat 33 II, 1077 BR Amster- Vertaalde literatuur, biografieen, literaire dam, Tr 020-6790041. non-fictie Veel Nederlandse (en ook Vlaamse) uit- Aramith geverijen en drukkerijtjes van bibliofiele Postbus 160, 2060 AD Bloemendaal acrd zijn verenigd in de Stichting Druk- Tr 023-5257150 werk in de Marge (Postbus 16477, 1001 (Natuur)wetenschappen RN Amsterdam). Ten slotte is er de Lift De Arbeiderspers Literaire Almanak 1996, een uitgave van Singel 262, I0i6 AC Amsterdam Stichting LIFT, Herengracht 418, 1017 '8' 020-5511262 BZ Amsterdam, Tr 020-6254141. Hierin Nederlandse en vertaalde literatuur, ego- zijn voornamelijk adressen opgenomen documenten, thrillers en algemene non- van uitgevers die werk van amateurschrij- fictie vers doen verschijnen. Arena De Ruyterkade 39, 1012 AA Amsterdam Nederlandse uitgeverijen Tr 02o-6204777 Vertaalde en Nederlandse literatuur oIo Publishers Athenaeum – Polak & Van Gennep Watertorenweg i8o, 3063 HA Rotterdam Singel 262, 1016 AC Amsterdam Tr 010-4333509 V 02 0-5 5 1 1 2 6 2 Architectuur, design Klassieken, vertaalde en Nederlandse li- C.J. Aarts teratuur Postbus I 1671 , 1001 GR Amsterdam Letterkunde 1 7 8 ADRES SEN

Atlas De Boekerij Herengracht 481, '0' 7 BT Amsterdam Herengracht 540, ' 0' 7 CG Amsterdam Tr 020-5249800 V 02o-5353135 Nederlandse en vertaalde literatuur, rei- Algemene en populaire fictie zen BoekWerk Babylon De Geus Emmastraat 31-2, 9722 EW Groningen Rapenburg 33, I 01 I TV Amsterdam /7 050-5265559 17 020-6225773 Vertaalde literatuur, tweetalig Maatschappijwetenschappen, reisgidsen, Boom milieuboeken Prinsengracht 747-75 I, 1017 JX Amster- Balans dam Keizersgracht '17, 1015 CJ Amsterdam Tr 020-6226107 /7 020-6268982 Klassieken, filosofie, sociale wetenschap- Nederlandse en vertaalde literatuur, poli- pen, geschiedenis, psychologie, econo- tiek, religie, hedendaagse geschiedenis, mie, menswetenschappen (auto)biografieen, kunstbeschouwing Bosbespers De Balie Nassaulaan 38, 6861 DC Oosterbeek Kleine-Gartmanplantsoen io, 1017 RR Literatuur en literaire faits divers Amsterdam A.W. Bruna uitgevers Tr 020-6233673 KObaltWeg 23-25, 3542 CE Utrecht Essays, politiek, wetenschaps- en maat- isi 030-247041I schappijvraagstukken Spannende en romantische boeken, alge- De Bataafsche Leeuw mene non-fictie, informatica Rooseveltlaan 1 9 1, 1079 AP Amsterdam BZZTOH IT 020-6446458 Laan van Meerdervoort 10, 2517 AJ Den Geschiedenis, zeevaart Haag Bert Bakker l 070-3632934 Herengracht 406, 1017 BX Amsterdam Crime, literatuur, kinderboeken, kook- 17 020-6241934 boeken Nederlandse en vertaalde literatuur, (cul- Cadans tuur)geschiedenis, wetenschap, psycholo- Postbus 1895,1000 BW Amsterdam gie, politiek /7 020-6206263 De Bezige Bij Nederlandse en vertaalde literatuur Van Miereveldstraat 1-3, 1071 DW Candide Amsterdam Postbus 19024, 3501 DA Utrecht /7 020-6735731 l 030-2332549 Nederlandse en vertaalde literatuur, Psychologie, cultuurgeschiedenis literaire essays Christofoor Erven J. Bijleveld Steniaweg 32, 3702 AG Zeist Janskerkhof 7, 35 I 2 BK Utrecht /7 030-6923974 de 030-2317008 Kinder- en jeugdliteratuur, antroposofie Filosofie, godsdienst, psychologie, maat- Conserve schappijvraagstukken, literatuur Vuurdoornweg 37, 1871 TR Schoorl Bodoni Tir 072-5093693 Stationsplein 62, 3743 KM Baarn Historische romans, thrillers en detecti- in. 035-5417241 ves, Indische letteren, man-vrouwrelaties, Literatuur en literaire non-fictie I 9de eeuw, Scandinavische vertalingen UITGEVERIJEN 179

Contact Furie Herengracht 481, ' 017 BT Amsterdam Nieuwe Mollenhutseweg io, 6533 HH Tr 020-5249800 Nijmegen Nederlandse en vertaalde literatuur, lite- Tr 024-3558735 raire non-fictie, (cultuur)geschiedenis, Nederlandse en vertaalde literatuur, femi- wetenschap, businessboeken, reizen, ego- nisme en vrouwelijke homoseksualiteit documenten Van Gennep Coppens & Frenks Spuistraat 283, 1012 VR Amsterdam Alexanderkade 122, 1018 ZC Amsterdam izr 020-6247033 Tr 020-6258074 Vertaalde en Nederlandse literatuur, Vertaalde literatuur sociale geschiedenis, politiek, jazz Coutinho De Geus Slochterenlaan 7, 1405 AL Bussum Postbus 1878, 4801 BW Breda 035-6949991 131 076-52 2 8151 Leerboeken, literatuur- en kunstweten- Vertaalde en Nederlandse literatuur, niet- schappen westerse literatuur Dimensie Van Goor Postbus 11227, 2301 EE Leiden Herengracht 540, 1017 CG Amsterdam • 071-5132647 /2 020-5 35 31 35 Literatuur en literatuurgeschiedenis Kinder- en jeugdboeken Ad. Donker Goossens Koningin Emmaplein 1, 3016 AA Rotter- Delftweg 1 47, 2289 BD Rijswijk dam Tr 015-2123623 010-4363009 Vertaalde literatuur Nederlandse literatuur, algemene non- Gottmer/H.J.W. Becht fictie Postbus 160, 2060 AD Bloemendaal Elmar . 023-5257150 Delftweg 147, 2289 BD Rijswijk Reisgidsen, kinder- en jeugdboeken, St 015-2 12 362 3 levensbeschouwing, kunst, muziek Reizen en reisgidsen, sport, gezondheid, De Haan natuur, geschiedenis en literatuur Postbus 97, 3990 DB Houten Elzenga Tr 030-6377660 Gasthuisring 58, 5041 DT Tilburg Geschiedenis, politiek 013-5 35 3635 De Harmonie Kinder- en jeugdboeken Spuistraat 272, 1012 VW Amsterdam De Fontein Tr 020-6245181 Prinses Marielaan 8, 3743 JA Baarn Nederlandse en vertaalde literatuur, Tr 035-5422141 strips, cartoons, kinderboeken Populaire romans en gedichten, Neder- Herik landse literatuur, jeugdboeken Herik 6, 6374 RJ Landgraaf Forum Bibliofiele uitgaven, poezie Herengracht 540, 1017 CG Amsterdam Hes publishers Tr 020-5353135 Tuurdijk 16, 3997 MS 't Goy Algemene en populaire fictie, kinderboe- tr 030-6011955 ken (Kunst)geschiedenis, literatuurweten- schap, topografie, literair-historische uit- gaven 1 8 o ADRESSEN

Van Holkema & Warendorf Kluitman Alkmaar Postbus 97, 3 990 DB Houten Kelvinstraat 20, 1704 RS Heerhugowaard IT 030-637766o /T 072-5717326 Kinder- en jeugdliteratuur, fictie en non- Algemene fictie voor kinderen, jeugd- fictie thrillers Holland Kok Agora Spaarne 110, 2011 CM Haarlem Postbus 5016, 826o GA Kampen Tr 023-5323061 1IT 038-3392555 Jeugdliteratuur, poezie, algemene non- Filosofie, kunstbeschouwing, religie, fictie humaniora Hollandia Kok Lyra Beukenlaan 20, 3741 BP Baarn Postbus 5016, 826o GA Kampen 'B' 035-5418941 tr 038-3392555 Romans, oorlogsromans, geschiedenis, Reizen en reisgidsen, muziek en theater, nautische boeken, tuin en natuur geschenkboeken, vrouwenthema's, Historische Uitgeverij gezondheid Westersingel 37, 9718 CC Groningen Koninklijk Instituut voor de Tropen IT 050-318170o Mauritskade 63, 1092 AD Amsterdam Literatuur, kunst- en literair-historische Tr 020-5688272 uitgaven, essays Koloniale geschiedenis, land- en volken- Uzer kunde Postbus 167, 3500 AD Utrecht Kosmos Z&K tr 030-2332430 Postbus 14095, 3508 SC Utrecht Nederlandse literatuur en vertalingen IT 030-234921 I In de Knipscheer Taal, reizen, gezin & gezondheid, culi- Singel 45o, 1017 AV Amsterdam nair, tuinboeken, sport, esoterie, docu- IT 020-6257189 mentaires, naslagwerken Nederlandse, Nederlands-Caribische en Kwadraat vertaalde literatuur Postbus 19024, 3501 DA Utrecht International Theatre & Film Books tr 030-2332549 Kleine-Gartmanplantsoen 2 I v", Nederlandse en vertaalde literatuur, 1017 RP Amsterdam (kunst)geschiedenis, algemene non-fictie /T 020-6389329 Lemniscaat Toneel- en filmboeken Postbus 4066, 3006 AB Rotterdam Jenny de Jonge 010-4141744 Alexander Boersstraat 8, 1071 KX Kinder- en jeugdboeken, psychologie, Amsterdam maatschappij 111 020-6715916 Leopold Kinder- en jeugdliteratuur Singel 262, ioi6 AC Amsterdam De Kern IT 020-5511262 Stationsplein 62, 3743 KM Baarn Kinder- en jeugdboeken gie 035-5417241 Bas Lubberhuizen Nederlandse en vertaalde literatuur, alge- Vondelstraat i2oa, 1054 GS Amsterdam mene non-fictie IT 020-6184132 Literatuur en literatuurgeschiedenis UITGEVERIJEN 181

Luitingh-Sijthoff Ooievaar Pockethouse Herengracht 481, 1017 BT Amsterdam Herengracht 406, 1017 BX Amsterdam Tr 020-5249800 $• 020-6241934 Thrillers, horror-romans, vertaalde lite- Pocketuitgaven van titels uit de fondsen ratuur, algemene non-fictie van de samenwerkende uitgeverijen Bert Menken Kasander & Wigman Uitge- Bakker en Prometheus vers G.A. van Oorschot Schelpenkade 31, 2313 ZV Leiden Herengracht 6I3, 1017 CE Amsterdam Tr o7I-51283 3 3 Tr 020-6231484 Vertaalde literatuur Nederlandse en vertaalde literatuur, Rus- Mercis Publishing sische en Franse bibliotheek Johannes Vermeerplein 3,1071 DV Am- Pandora Pockets sterdam Herengracht 481, 1017 BT Amsterdam IT 020-6721640 Tr 020-5249800 Boeken van Dick Bruna Pocketuitgaven van titels voornamelijk Merweboek uit de fondsen van Atlas, Contact en L.J. Postbus 217, 336o AE Sliedrecht Veen Tr 0184-410224 Passage Poezie Camphuysenstraat 58, 9721 KH Gronin- Jan Mets gen Westeinde 16,1017 ZP Amsterdam ix 050-5271332 Tr 020-6256087 Nederlandse literatuur, (literatuur)ge- Reisgidsen, mini-biografieen schiedenis, algemene non-fictie Uitgeverij J.M. Meulenhoff Pegasus Herengracht 5o5, '017 BV Amsterdam Singel 367, 1012 WL Amsterdam mai 020-5533500 V 020-62 3 1138 Nederlandse en vertaalde literatuur, lite- Literatuur, jeugdliteratuur raire non-fictie, science fiction, thrillers Perdu Middernacht Pers Kloveniersburgwal 86, 1012 CZ Amster- Keizer Ottoweg 17,1412 ED Naarden dam . 035-695093 I . 020-4220542 Kinder- en jeugdliteratuur Nederlandse en vertaalde literatuur Nijgh & Van Ditmar Piramide Singel 262, 1016 AC Amsterdam Herengracht 481, 1017 BT Amsterdam Tr 020-5511262 z• 020-5249800 Nederlandse en vertaalde literatuur, lite- Kinder- en jeugdboeken raire non-fictie Plantage/G&S NOVIB Postbus 984, 2300 AZ Leiden Amaliastraat 1/7, 251 4 Den Haag V 071-5131197 Tr 070-3421621 Vertaalde en Nederlandse literatuur, lite- Wereldliteratuur uit ontwikkelingslan- rair-historische documenten den, landenboeken, sociaal-economische Ploegsma vraagstukken en geschiedenis van de ko- Keizersgracht 6i6, '0'7 ER Amsterdam loniale en postkoloniale politiek Tr 020-6262907 Kinderboeken, fictie en non-fictie I82 ADRESSEN

Poema Pockets Sdu Koninginnegracht Herengracht 481, 1017 BT Amsterdam Koninginnegracht 63, 2514 AG Den afr 020-5249800 Haag Pocketuitgaven van titels uit de fondsen . 070-3429700 van Luitingh-Sijthoff Taal, politiek, geschiedenis, architectuur, De Prom kunst & cultuur Postbus I, 3740 AA Baarn Singel Pockets . 035-5422141 Singel 262, '016 AC Amsterdam Nederlandse en vertaalde literatuur, bio- tr 020-5511262 grafieen, literatuurgeschiedenis Pocketuitgaven van titels uit de fondsen Prometheus van Athenaeum – Polak & Van Gennep, Herengracht 406, 1017 BX Amsterdam De Arbeiderspers, Leopold, Nijgh & Van ' 020-6241934 Ditmar/Dedalus en Querido Nederlandse en vertaalde literatuur, lite- Sjaloom en Wildeboer raire non-fictie Van Diemenstraat 410-412,1013 CR Querido Amsterdam Singel 262, '016 AC Amsterdam ' 020-6206263 Tr 020-5511262 Kinder- en jeugdliteratuur Nederlandse en vertaalde literatuur, lite- Het Spectrum raire non-fictie, kinder- en jeugdlitera- Postbus 2073, 3500 GB Utrecht tuur l 030-265065o Rainbow Pocketboeken/Maarten Algemene fictie, woordenboeken, over- Muntinga zichtsboeken, geIllustreerde non-fictie De Ruyterkade 39, 1012 AA Amsterdam Strengholt alr 020-6263622 Flevolaan 41,1411 KC Naarden Pockets van Nederlandse en vertaalde li- Tr 035-6958411 teratuur, en van literaire non-fictie Nederlandse en vertaalde literatuur, jon- Thomas Rap gerencultuur, algemene non-fictie Staalstraat io, loll JL Amsterdam SUN V 020-6237278 Bijleveldsingel 9, 6521 AM Nijmegen Nederlandse literatuur, algemene non- 1r 024-3221700 fictie (Cultuur)geschiedenis, cultuurhistorische Rothschild & Bach naslagwerken, filosofie, maatschappijge- Kleine-Gartmanplantsoen 21 vii, schiedenis, Nederlandse en vertaalde lite- 1017 RP Amsterdam ratuur 1r 020-6389329 Thoth Nederlandse en vertaalde literatuur Prins Hendriklaan 13,1404 AS Bussum Scheffers -a 035-6944144 Hengeveldstraat 29, 3572 KH Utrecht Nederlandse en vertaalde literatuur, ' 030-2736475 kunst, architectuur, schaalmodellen Algemene non-fictie, geschiedenis en Tirion literatuur Postbus 309, 374o AH Baarn Tr 035-5412050 Sport, natuur, culinair, gezondheid gezin, hobby & praktijk, reizen, kunst, cultuur & godsdienst, almanakken UITGEVERIJEN 183

Umbra Wereldbibliotheek Postbus 6178, 9702 HD Groningen Keizersgracht 524, 1017 EK Amsterdam l 050-5257507 zi 020-6381899 Literatuur en literair-historische uitgaven Vertaalde en Nederlandse literatuur, filo- Vassallucci sofie, geschiedenis, psychologie, kunst en Nieuwe Herengracht 3 1, ioi 1 RM Am- wetenschap sterdam Zwijsen Algemeen Tr 020-6230270 Gasthuisring 58, 5041 DT Tilburg Nederlandse en vertaalde literatuur, non- Tr 013-5353635 fictie Kinder- en jeugdboeken L.J. Veen Herengracht 481, 1017 BT Amsterdam Tr 020-5249800 Vlaamse uitgeverijen Nederlandse en vertaalde literatuur, klas- sieken, reizen Abimo uitgeverij Verloren Beukenlaan 8, 925o Waasmunster Larenseweg 123, 1221 CL Hilversum Tr 052-462407 Tr 035-6859856 Prentenboeken, jeugdliteratuur, theater- Historische boeken voorstellingen Feministische Uitgeverij Vita Altiora Nieuwe Mollenhutseweg io, 6533 HH Abdijstraat I, 3271 Averbode Nijmegen Tr 013-780111 ir 024-3558735 Kinder- en jeugdboeken Nederlandse en vertaalde literatuur, femi- De Ballon nisme, literaire non-fictie Ambachtstraat 15, 2390 Malle Voetnoot ' 03-3091710 Entrepotdok 6oa, 1018 AD Amsterdam Kinder- en jeugdboeken Te 020-6246129 Bebuquin Literair-historische documenten, foto- Graaf Van Hoornestraat 38, 2000 Ant- grafie, kunstgeschiedenis werpen Vrij Geestesleven ei 03-2372289 Postbus 85 I , 3700 AW Zeist Toneelteksten Tr 030-6924953 Clavis Vertaalde literatuur, esoterie Kuringersteenweg i20, 3500 Hasselt vu Uitgeverij Tr 011-872544 De Boelelaan '105, 108i HV Amsterdam Kinder- en jeugdliteratuur Tr 020-6444355 Contact Wetenschappelijke boeken Elsbos 33/1, 265o Edegem Waanders Tr 03-4572024 Postbus 1129, 8001 BC Zwolle Literatuur, essays, jeugdboeken Tr 038-4658628 Davidsfonds/Clauwaert Geschiedenis, kunst, cultuur, heemkunde Blijde Inkomststraat 79-81, 3000 Leuven Walburg Pers tr 016-221801 Postbus 4159, 7200 BD Zutphen Oorspronkelijke literatuur, jeugdboeken, ix 0575-510522 non-fictie Geschiedenis, architectuur, monumen- tenzorg 1 8 4 ADRESSEN

Dedalus Manteau Schuttershofstraat 9, 2000 Antwerpen Isabellei 76, 2018 Antwerpen in. 03-2337711 Tr 03-2301264 Oorspronkelijk en vertaald proza, non- Vlaams en Nederlands proza en dicht- fictie werk Dilbeekse Cahiers vzw Peeters Spanjeberg 9,1700 Dilbeek Bondgenotenlaan 153, 3000 Leuven ill 02-5695488 13 016-2 35 170 Poezie Essays en wetenschappelijke uitgaven EPO Pelckmans Lange Pastoorstraat 25-27, 2600 Antwer- Kapelsestraat 222, 295o Kapellen pen (Berchem) V 03-6645320 V 03-2396874 Literatuur, (cultuur)geschiedenis, filoso- Politiek, niet-westerse literatuur en non- fie, godsdienst, maatschappij, economie fictie Poeziecentrum Facet Hoornstraat ii, 9000 Gent Willem Minnigstraat i 3, 2060 Antwer- IT 09-2 2 52 2 25 pen Poezie V 03-2274028 Roularta Books Kinder- en jeugdboeken, poezie Research Park Zellik De Haak, 1731 Zellik Globe Tr 02-4675643 zie Roularta Books Algemene non-fictie Algemene non-fictie en reisgidsen Uitgeverij Scoop Uitgeverij Van Halewyck Gossetlaan 3o, 1702 Groot-Bijgaarden Diestse Steenweg pa, 3010 Leuven 02-4672495 It 016-353306 Algemene non-fictie Literatuur en non-fictie Standaard Houtekiet/Hadewijch Belgielei 147a, 2018 Antwerpen Vrijheidstraat 33, 2000 Antwerpen an 03-2395900 IT 03-2 3 81296 Strips, algemene non-fictie, Vlaamse lite- Vlaamse en vertaalde literatuur, non-fic- ratuur en kinderboeken tie, poezie, jeugdliteratuur De Vries-Brouwers Uitgeverij Icarus Haantjeslei 8o, 2018 Antwerpen zie Standaard Uitgeverij It 03-2374180 Non-fictie Kunstboeken, algemene non-fictie, litera- Kritak tuur en kinderboeken Isabellei 76, 2018 Antwerpen Vub-press 03-2301264 Pleinlaan 2, 1050 Brussel Vlaamse, Nederlandse en vertaalde litera- ' 02-6413590 tuur, non-fictie Non-fictie Lannoo Kasteelstraat 97, 8700 Tielt l 051-424211 Kunstboeken, fotoboeken, toeristengid- sen, algemene non-fictie, poezie, religie en kinderboeken

STICHTINGEN EN INSTELLINGEN 185

4.3 Stichtingen en instellingen in het boekwezen

Onderstaande lijst bevat adressen (en te- A lefoonnummers) van stichtingen en in- Stichting Genootschap Gerrit Achter- stellingen die op uiteenlopende terreinen berg opereren in het boekwezen of zich bezig- Hermelijnlaan 24, 3734 HC Den Dolder houden met het organiseren van literaire Stichting John Adams Instituut activiteiten. Fondsverstrekkers, culturele Herenmarkt 97, 1013 EC Amsterdam organisaties, leesbevorderende instellin- ' 020-6247280 gen, beleidsmakers, belangengroeperin- Stichting Amazone gen – de lezer vindt ze hier door elkaar en Quellijnstraat 89, 1072 ZA Amsterdam alfabetisch naar trefwoord gerangschikt. is` 020-6279000 Als vuistregel kan gelden dat gealfabeti- American Booksellers Association seerd is op het meest kenmerkende deel (ABA) van de naam. Daarvan is alleen in het ge- 56o White Plains Road, Tarrytown, NY val van afkortingen afgeweken. Zo is de 10591 KNUB (Koninklijke Nederlandse Uitge- De Amsterdamse Boekenmarkt versbond) onder de k en niet onder de u p/a Den Ilp 132, 1127 PM Den Ilp van uitgevers opgenomen, omdat de af- Tr 020-4821453 korting het meest gangbaar is. Er is geko- Het Andere Boek vzw zen voor een lijst in plaats van naar doel- Tr 03-22527 1 okijdens de beurs: stelling en functie van de instellingen on- 03-2263476 derscheiden deellijsten. In de meeste ge- Nederlandse Vereniging van Anti- vallen spreekt de naam van een instelling quaren of stichting namelijk al voor zichzelf. Jansweg 39, 2011 KM Haarlem Er is een uitzondering gemaakt. De in- Tr 023-5323986 stellingen voor beginnende schrijvers zijn Stichting Auteursrecht Amsterdam voor de overzichtelijkheid in een afzon- WG.-plein 301-302, 1054 SG derlijke lijst, achteraan in dit overzicht, Amsterdam opgenomen. Voor uitgebreidere informa- ' 020-6853238 tie over instellingen voor beginnende schrijvers raadplege men Lift Literaire Al- B manak 1996 (Stichting LIFT). vzw Behoud de Begeerte Uiteraard biedt dit overzicht geen corn- Luc Coorevits pleet bestand van alle denkbare stichtin- Congresstraat 67, 2060 Antwerpen gen en instellingen rondom het boekwe- . 03-2724041 zen. De nadruk ligt op het Nederlands Samuel Beckett Stichting taalgebied en op stichtingen en instellin- Korte Voorhout 3, 2 5 I I CW Den Haag gen die voor bezoekers van literaire en Bibliofoon culturele activiteiten, voor lezers en be- Tr 06-8411 ginnende schrijvers van belang kunnen Vereniging Het Bilderdijk Museum zijn. Fokkerlaan 36, 1185 JC Amstelveen Stichting Werkgroep Biografie Transvaalkade 19 1, 1092 JK Amsterdam Tir 020-6682017 8 6 ADRESSEN

Museum van het Boek C Prinsessegracht 30, 2514 AP Den Haag Vereniging voor Carmiggeltvrienden IT 070-3462700 Schoolstraat 6, 4306 CH Nieuwerkerk Boekblad 'Et (n][1-643086 Nieuwsblad van het boekenvak Paul Celan Genootschap Frederiksplein 1, '0'7 XK Amsterdam p/a Ku"; – Faculteit der Letteren ' 020-6253131 Postbus 90153, 5000 LE Tilburg Boekenpost Tr 013-4662944 Tijdschrift voor de liefhebber van boe- Centraal Boekhuis (c B) ken, strips en boekcuriosa Erasmusweg io, 4104 AK Culemborg Postbus 395, 9640 AJ Veendam 12 0345-475911 Tr 0598-627700 Centrum voor Jeugdliteratuur Nederlandse Boekhistorische 03-2341667 Vereniging (NB v) Bureau c IP Stevinstraat 14, 2405 CP Alphen aan den Postbus 90407, 2509 LK Den Haag Rijn ' 070-3140911 Tr 0172-494835/071-5272109 Ernest Claesgenootschap Godfried Bomans Genootschap Brusselsesteenweg 142, 3009 Othello 15, 2907 JD Capelle a/d IJssel Winkelse-Herent Louis Paul Boon Genootschap Stichting Louis Couperus Genoot- voor Nederland: schap p/a GJ. van Bork Postbus 339, 2300 AH Leiden Kortenhoefsedijk 151, 1241 LZ Korten- le 078-6146270/071-5219957 hoef Stichting Collectieve Propaganda van voor Belgie: het Nederlandse Boek (CPNB) p/a Willy van Canegem Keizersgracht 391, 1016 AJ Amsterdam Fossebaan 65,1741 Ternat v 020-6264971 Vlaams Cultureel Centrum De Brakke Ministerie van Cultuur Grond Dienst Cultuur Nes 45, 1012 KD Amsterdam Brussel Tr 020-6229014 02-5103599 Stichting Willem Brakmankring Raad voor de Cultuur p/a dhr. A. Megens Schimmelpennincklaan 3 7 25i7 JN Sint Jansstraat 1, 5171 CJ Kaatsheuvel Den Haag tr 0416-273606 Tr 070-3469619 Literair Theater Branoul Maliestraat 12, 2514 CA Den Haag D 070-3657285/3640249 Damesleesmuseum Stichting Bredevoort Boekenstad Nassauplein 15, 2585 EB Den Haag 't Zand 2 I a, 7126 BG Bredevoort v 070-3636568 gni 0543-452380 Depot van Nederlandse Publikaties Stichting Bulkboek Postbus 74, 2501 AJ Den Haag Henri Polaklaan 14, '018 CS Amsterdam ' 070-3644920 020-6279549 Maison Descartes Vijzelgracht 2a, 1017 HR Amsterdam 11' 020-6224936 STICHTINGEN EN INSTELLINGEN 187

Diapason Stichting It Fryske Boek Vereniging van literaire vertalers Postbus I 3 I I, 890o CH Leeuwarden Chazallaan 153/3, Io3o Brussel IS 058-2133048 Drukwerk in de Marge Frysk Letterkundich Museum en Do- Postbus 16477, 1001 RN Amsterdam kumintaasjesintrum (FLMD) ix 020-6227748 Grutte Tsjerkestrjitte 2 12 8911 EG Leeuwarden E •ir 058-2120834 Frederik van Eeden Genootschap Pascalstraat 6 hs, 1098 PB Amsterdam G Elspeet Groep Algemene Uitgevers (GAU) Studiegroep Boekhandel en Uitgeverij Keizersgracht 391, 1016 EJ Amsterdam p/a Uitgeverij Homeovisie 111 020-6267736 Postbus 9292, i800 GG Alkmaar Stichting De Gouden Strop Tr 072-5661133 Postbus 69,1390 AB Abcoude Willem Elsschot Genootschap Guido Gezelle Genootschap Schoytestraat 72, 2000 Antwerpen Kapelstraat 224, 2080 Kapellen Vereniging Europese Letteren Goethe Institut t.a.v. drs. J.W. Hermsen Herengracht 470, 1017 CA Amsterdam Koolemans Beynenstraat 9, 6521 ER tr 020-6230421 Nijmegen 's-Gravendijkwal 50-52, 3014 ED Europese Poeziecentrum 'De Zeven- Rotterdam slapers' Tr 010-4365411 J.P. Minckelerstraat i68, 3000 Leuven tr 016-235351 H-J Europese Vereniging ter Bevordering Instituut voor Informatierecht van de Poezie Kloveniersburgwal 72, 1012 CZ P. Coutereelstraat 76, 3000 Leuven Amsterdam Tr 016-230131 Tr 020-5253947 International Board on Books for F Young People (IBBY), sectie Faculteit Informatie en Communicatie Nederland (FIC) Postbus 17162, Too' JD Amsterdam Studierichting Boekhandel en Uitgeverij Tr 020-6363708 Herengracht 33o, 1016 CE Amsterdam idem, sectie Vlaanderen drr 020-6265155 Minderbroederstraat 22, 2000 Antwerpen Fiera del Libro per Ragazzi Bologna Tr 03-2341667 Piazza della Costituzione 6, 1-40129 Bo- Bureau ISBN logna Postbus 36o, 4100 AJ Culemborg Foire du Livre de Bruxelles Tr 0345-475314 Rue Campenhout 72,1050 Bruxelles Italiaans Cultureel Instituut Frankfurter Buchmesse Keizersgracht 546, 1017 EM Amsterdam Reineckstrafie 3, D-603 I3 Frankfurt am iv 020-6265314/6263987 Main Stichting A.M. de Jong Tr 069-2102218/1306206 Voorstraat 29, 4681 AC Nieuw- Vossemeer 8 8 ADRES SEN

Stichting Fonds Bijzondere Jountalis- Katholiek Centrum voor Lectuur- tieke Projecten informatie Singel 464, 1017 AW Amsterdam Raapstraat 4, 2000 Antwerpen V 020-6386295 Stichting Leenrecht Sectie Geschriften K Prof. E.M. Meijerslaan 3, 1183 AV Stichting Nederlandse Franz Amstelveen Kafka-Kring ch 020-5407416 Columbusplein 173, 1057 1W Stichting J.H. Leopold Amsterdam Postbus 3060, 5003 DB Tilburg V 020-6891609 Deutsche Lesegesellschaft Umtul Kiekens Boekpromoties Lauternstrafie 37, D-65oo Mainz Kreek 15,1862 HE Bergen lb 0613-118426 V 072-5818779 Commissie Letteren Koninklijke Bibliotheek (KB) Vlaamse Gemeenschap Postbus 74, 2501 AJ Den Haag Ministerie WVC tr 070-3140911 Parochiaanstraat i5 Stichting Krant in de Klas (KiK) 1000 Brussel Joh. Vermeerstraat 14, 1071 DR Amster- tr 02-5016875 dam Fonds voor de Letteren V 020-6647536 Huddestraat 7, io18 HB Amsterdam Stichting Kinder- en Jeugdliteratuur V 020-6235708 V 035-6944341 Stichting Letteren Stichting Landelijk Platform voor de Literaire Maandagenda Kinder- en Jeugdliteratuur Groenstraat 75, 4841 BC Prinsenbeek Postbus I 7162, 1001 JD Amsterdam tr 076-5412772 Koninklijke Nederlandse Nationaal Fonds voor de Letterkunde Uitgevers Bond (KNUB) p/a Koninklijke Academie voor Neder- Keizersgracht 391, 1016 BJ Amsterdam landse Taal- en Letterkunde 3 020-6267736 Koningstraat 18, 9000 Gent Koninklijke Vereeniging ter bevorde- Nederlands Letterkundig ring van de belangen des Boekhandels Museum en Documentatie (KVB) centrum Frederiksplein 1, '017 X1K Amsterdam Prinses Irenepad io, 2595 BG Den Haag Tr 020-62402 I 2 tr 070-34711 14 Kunstbende (landelijk bureau) Stichting Lezen 's-Gravesandestraat 5 I, 1092 AA Nieuwmarkt 4, 1012 CR Amsterdam Amsterdam . 020-6230566 V 020-6633311 Stichting LIFT Herengracht 418, '0'7 BZ Amsterdam L tr 020-6254141 Landelijk Ondersteuningsinstituut Stichting LIRA voor Kunstzinnige Vorming 0 Icy) Postbus 725, I I8o AS Amstelveen Postbus 8o5, 3500 AV Utrecht 020-5407317 Err 030-2332328 STICHTINGEN EN INSTELLINGEN 189

Stichting Promotie Literatuuronder- Stichting Nederlandse Bibliotheek wijs Dienst (NB D) Erasmusplein I, 65oo HD Nijmegen Veursestraatweg 280, 2265 CL V 024-3616271 Leidschendam Stichting Literatuurprijs 11' 070-3209273 Stichtingsbestuur van de Libris Litera- Stichting Nederlandse Klassieken tuur Prijs Postbus 9501, 2300 RA Leiden Kreek 15,1862 HE Bergen V 071-5272327 Tr 072-5818779 Nederlandse Vereniging van Journa- London International Book Fair listen (Nvj) Oriel House Joh. Vermeerstraat 55, 1071 DM 26, The Quadrant, Richmond, UK Amsterdam Stichting Jacobus van Looy V 020-6766771 p/a Klokhuisplein 5, 2011 HK Haarlem O-P M Ministerie van OCW Maatschappij der Nederlandse Letter- Afdeling Letteren kunde Postbus 2500, 2700 LZ Zoetermeer Postbus 9501, 2300 RA Leiden V 079-3531911 V 071-5272327 Pasarkrant Vereniging Herman de Man Uitgave van de Stichting Tong Tong Floris van Egmondstraat 27, 3411 XN Celebesstraat 62, 2585 TM Den Haag Lopik E. du Perron Genootschap Vakgroep marketing en sociologie van Hobbemalaan 24/E20, 3723 ES het boek Bilthoven Faculteit der Letteren van de Katholieke lEr 030-2252908 Universiteit Brabant Stichting Het Nederlands Persmuse- Postbus 90153, 5000 LE Tilburg um V 013-4662568 Cruquiusweg 3 I , 1019 AT Amsterdam Moscow International Book Fair Tr 020-6685866 i6, ul. Chekhova, 103006 Moscow Stichting Punt Multatuli Genootschap Postbus 164, 560o AD Eindhoven Korsjespoortsteeg 20, 1015 AR l 040-2454001 Amsterdam Poetry International/Story Interna- •b 020-6381938 tional Muziekcentrum Vredenburg Kruisstraat 2, 3012 CT Rotterdam Postbus 550, 3500 AN Utrecht tr 010-413433o lir 030-2334344 Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds (Produktiefonds) N Singel 464, 1017 AW Amsterdam NBLC Centrum voor Bibliotheken Tr 020-6206261 Postbus 43300, 2504 AH Den Haag Marcel Proust Vereniging V 070-3090100 Postbus 7353, 1007 B Amsterdam Nederlandse Boekverkopersbond (NBB) Postbus 9073', 2509 LS Den Haag V 070-3244395 1 9 0 ADRES SEN

Q-R Stichting Schrijvers School Stichting Randschrift Samenleving (s s s) Postbus 1381, 6501 BJ Nijmegen Huddestraat 7,1018 HB Amsterdam Stichting Reprorecht Tr 020-6234923/6226985 Prof. E.M. Meijerslaan 3,1183 AV Het Stripschap Amstelveen Postbus I 1335, 100 I GH Amsterdam Tr 020-5407310 V 020-6852229 Rotterdamse Kunststichting Syndicat National de l'Edition Mauritsweg 35, 30 I 2 JT Rotterdam 35, rue Gregoire de Tours, F-75279 Paris ‘22' 010-4363111 T S Nederlandse Taalunie Lou Salome Genootschap Stadhoudersplantsoen 2, 25'7 JL Nassaulaan 38, 6861 DC Oosterbeek Den Haag Salone del Libro Torino iv 070-3469548 Largo Regio Parco 9, I-101 52 Torino Teletekst LiTTerair Stichting Schrijvers in Beeld ir 035-6779222 Prinses Irenepad io, 2592 BG Den Haag Theater Instituut Nederland (TIN) ei 070-3471114 Herengracht i68, '016 BP Amsterdam Schrijverskontakt V 020-6235104 Vereniging van protestants-christelijke Stichting Theo Thijssen auteurs Rozengracht 168d, ioi6 NK Amsterdam Laan van Rijswijk 1, 3709 JL Zeist V 020-6380274 Schrijvenderwijs Tijdingen Vereniging van protestants-christelijke Tijdschrift voor het boekbedrijf auteurs Hof ter Schriecklaan 17, 2600 Berchem Steenbreek 42, 2481 BB Woubrugge tr 03-2308923 Stichting Literaire Activiteiten Am- Felix Timmermans Genootschap sterdam (SLAA) Kannunnik Davidlaan 22, 2500 Lier Kleine-Gartmanplantsoen io, 1017 RR Tolkien Genootschap `Unquendoe Amsterdam p/a Heleen van de Langemheen . 020-6271662 Postbus 1217, 13oo BE Almere Stichting Literaire Activiteiten Utrecht (SLAV) U-V Postbus 274, 3500 AG Utrecht Vakopleiding Boekenbranche ' 030-2311854/2892709 Frederiksplein 1, 1017 XK Amsterdam Stichting Multiculturele Activiteiten V 020-6253054 (SMAU) Vereniging ter Bevordering van het Biltstraat 449, 3572 AW Utrecht Vlaamse Boekwezen (vBvB) ozr 030-2340979 Hof ter Schriecklaan 17, 2600 Berchem Stichting Speurwerk betreffende het Tr 03-2308923 boek Vereniging van letterkundigen Frederiksplein 1,1017 XiK. Amsterdam (Vvl/Vvs) is 020-6254927 Huddestraat 7,1018 HB Amsterdam V 020-6240803

STICHTINGEN EN INSTELLINGEN 191

Vereniging van Vlaamse Letterkundi- Stichting Woutertje Pieterse Prijs gen (vvL) Kreek 15,1862 HE Bergen Marialei 40, 2000 Antwerpen in. 072-5818779 Het Vertalershuis Genootschap Belle de Zuylen – Anthonie van Dijckstraat 7,1077 ME Association Isabelle de Charriere Amsterdam p/a Gerecht 9, 23 I I TC Leiden Tr 020-6206261 in. 071-5144962 Vestdijkkring p/a Ria den Hartog Albers Postbus 2, 687o AA Renkum Instellingen voor beginnende Villa des Roses – Literair agentschap schrijvers Tasmanstraat 141, 2518 VM Den Haag Tr 070-3654388 Academie voor Schrijfkunst Vlaams bibliografisch informatiecen- A. Vermeylenstraat I 3, bus 3, 2050 trum (vLABIN) Antwerpen Coebergerstraat 35, 2018 Antwerpen Vormingscentrum Den Alerdinck IT 03-2487418 (zomercursus) Vlaams Theater Instituut (vTI) Den Alerdinckweg 2, 8055 PE Laag- Sainctelettesquare 19, I 2 I o Brussel Zuthem Tr 02-2010906 Stichting Amazone Vlaamse Uitgevers Vereniging (vuv) Quellijnstraat 89, 1072 ZA Amsterdam Hof ter Schriecklaan 17, 2600 Berchem Tr 020-6279000 IT 03-2308923 Brussel-Literair (workshop poezie) De Bond van Nederlandse Volksuni- p/a Jan Defrijn versiteiten (BNVU) Gentsesteenweg 2323, bus 1, 108o Laan van Meerdervoort 9o, 2517 AP Den Brussel Haag 't Colofon Tr 070-3655808 Schrijversvakschool Amsterdam Karthuizerplantsoen 2, 1015 LS IN-Z Amsterdam Stichting Werelddag voor Kinderen en 1:16 020-4220210 Poezie Crea De Indus 8, 5152 VC Drunen Culturele organisatie van de Universiteit Tr 0416-373019 van Amsterdam Dienst van het wettelijk depot Turfdraagsterpad i 7, 1012 XT Koninklijke Bibliotheek Amsterdam Keizerslaan 4, moo Brussel is. 020-6262412 ' 02-5195680 Hansnel het Schrijversinstituut Stichting Jacob Campo Weyerman Kastanjelaan i8b, 2982 CM Ridderkerk Postbus 16732, I00I RE Amsterdam .22. 0180-414627 Wonderland-Spiegel IBIS Informatiebulletin voor `Alice'-verzame- Redactiebureau & literair impresariaat laars Dekkerstraat II, i944 VA Beverwijk Lippenkerkstraat 24, 75 I I DA Enschede in. 0251-210507 •17 053-4308903 1 9 2 ADRESSEN

Stichting Kunstzinnige Vorming Am- Script+ sterdam (s KvA) Bureau voor beoordeling van literaire Oudezijds Voorburgwal 302, 1012 GL teksten Amsterdam Utrechtsestraat io6 ", '017 VS Amster- V 020-6255706 dam Stichting LIFT V 020-6266849 Herengracht 418, '0'7 BZ Amsterdam Stichting Taal en Letteren V 020-6254141 Ligusterstraat 6, 2563 VD Den Haag Stichting Literaire Aktiviteiten V 070-3632196 's-Gravenhage (SLAG) De Utrechtse Schijversschool Laan van Meerdervoort 219, 2563 AA p/a Artibus Den Haag Verlengde Hoogravensweg I sob, .n. 070-3609503 3525 BL Utrecht Stichting Literaire Workshop Gorin- V 03o-2888515 chem (s Lw) Volksuniversiteit Arnhem Ganzeriksingel 2, 5262 DZ Vught Coehoornstraat 15-17, 6811 LA Arnhem V 073-6560142 ..n. 026-4422363 LOI Vrouwenboekhandel Trix Postbus 4200, 2350 CA Leiderdorp Prinsestraat '22, 25'3 CH Den Haag V 071-5451885 V 070-3645014 Schrijversatelier De derde WeL (Universitaire Werkgroep Litera- merediaan tuur en Media) Visverkopersstraat 13, bus 4, I000 Brussel Kapucijnenvoer 67/15, 3000 Leuven .n. 02-5134510 Tr 016-229324 De Schrijversschool van de Stichting Kunstzinnige Vorming Rotterdam Calandstraat 7, 3016 CA Rotterdam air 010-4361366 LITERAIRE TIJDSCHRIFTEN 193

4.4 Literaire tijdschriften

Een beknopt jaaroverzicht van de literaire iets zullen vernemen als er nog initiatie- tijdschriften bestaat de laatste paar jaar ven van het `tijdboek' uitgaan. De klach- vooral uit een verslag van het opfrissen en ten blijven dezelfde: geldgebrek, een te hernieuwen van redacties en lay-out. Het grote afhankelijkheid van vrijwilligers- moet kennelijk een nogal onfrisse en be- werk. In dat licht is ook de nieuwe Prijs jaarde bedoening geweest zijn. van de Stad Antwerpen niets meer dan Na een jaar van relatieve impasse heeft een druppel op de gloeiende plaat. De ook Maatstafnu een nieuwe redactie. vooral uit DWB-redactieleden bestaande D WB wordt in zijn vernieuwingsdrang be- jury kende de prijs toe aan het tijdschrift loond met een nog verder uitgebreide re- Yang. dactie (met onder meer Piet Meeuse en In onderstaande adreslijst zijn niet alle Guy Posson) en met De Bezige Bij als uit- literaire tijdschriften terug te vinden. De gever voor Nederland. Yang presenteert meeste kleine en hele kleine tijdschriften ook een nieuw en jong redactieteam en (die hoofdzakelijk gevuld worden door een jaar nadat hoofdredacteur Hans amateurschrijvers) zijn thans opgenomen Vandevoorde fondsredacteur werd bij in Lift Literaire Almanak 1996 (Stichting Kritak, wordt Kritak uitgever van Yang. L I F T). Deze almanak verscheen in 1994 Bart Vanegeren is de nieuwe hoofdredac- voor het eerst. Het is een informatiegids teur van de wat ingeslapen Poeziekrant. voor schrijvers uit het tweede circuit, Voor 1996 wordt een inhoudelijke en ui- waarnaar we bij deze verwijzen. terlijke vernieuwing beloofd. Echt revo- Vuistregel voor dit overzicht is dat de re- lutionair wordt het pas bij De Brakke dactieadressen van de literaire tijdschriften Hond, dat vanaf vorig jaar integraal op In- zijn opgenomen. Adressen voor abonne- ternet is terug te vinden. menten of voor het aanvragen van losse Dat vernieuwing relatief is, blijkt als het nummers ontbreken dus, tenzij redactie lijstje van vorig jaar nog eens wordt nage- en abonnementenadministratie op het- lopen. Zoetermeer lijkt achteraf misschien zelfde adres gevestigd zijn. meer voorpubliciteit dan tijdschrift, on- danks Brie erg geslaagde nummers en sta- pels post op het redactiesecretariaat. Met Nederlandse literaire tijdschriften het verschijningsritme wilde het al min- der lukken. Of het opgaan van De Nieuwe Achterbergkroniek Maand in het Nieuw Wereld Tijdschrzfi- Periodiek van het Genootschap Gerrit (NWT) meer wereld in het NWT heeft ge- Achterberg bracht, is ook nog maar de vraag. Tulastraat 3 I, 3573 XE Utrecht Facsimile, het (nogal dure) wekelijkse li- Argus teraire tijdschrift op fax, hield er ook mee Culturele Studies op. Met enige vertraging ontvingen de Spuistraat 2I0, 1012 VT Amsterdam abonnees nog de beloofde map met de ge- Armada faxte, veelal handgeschreven teksten van Tijdschrift voor wereldliteratuur grote namen. En ook MillenniuM houdt Keizersgracht 524, 1017 EK Amsterdam het voor bekeken. De lezers vernemen via Atlas een brief dat hun abonnementsgeld niet Herengracht 481, i017 BT Amsterdam zal worden teruggestort, maar dat ze wel

1 9 4 ADRES S EN

Begane Grond Hjir Turfdraagsterpad 17, 1012 XT Fries literair tijdschrift Amsterdam Jintewarren 25, 9254 GA Hardegarijp Benjamin Journaal Hollands Maandblad p/a Wil van Gerwen, UVA (Aim) Herengracht 481, io17 BT Amsterdam Spuistraat 210, 1012 VT Amsterdam Jose Marti Journaal De Bids Herengracht 259, '016 BJ Amsterdam Akkerstraat 71, 6822 AJ Arnhem Krisis Biografie Bulletin Kleine-Gartmanplantsoen io, 1017 RR Werkgroep Biografie Amsterdam Transvaalkade 19 1, 1092 JK Amsterdam Kunst & Educatie Black Flash Tweemaandelijks tijdschrift voor kunst- Driemaandelijks literair tijdschrift educatie en amateurkunst Postbus 2647, 3500 GP Utrecht Postbus 805, 3500 AV Utrecht Bloknoot Letteren Christelijk literair tijdschrift Koolemans Beynenstraat 9, 6521 ER Noordsingel 5i a, 3035 EJ Rotterdam Nijmegen De Boekenwereld Lift Tijdschrift voor boek & prent Tijdschrift voor amateur-schrijvers en Postbus 67o, 3500 AR Utrecht -dichters BZZLLETIN Herengracht 418, '0'7 BZ Amsterdam Literair Magazine Literatuur Laan van Meerdervoort io, 25'7 AJ Tijdschrift over Nederlandse letterkunde Den Haag Postbus 12 9, 3 500 AC Utrecht Chroom Lover Religieus-literair tijdschrift Keizersgracht io, 1015 CN Amsterdam Borgesiusstraat 47a, 3038 TD Rotterdam Lust & Gratie Ciao, Bella! Driemaandelijks lesbisch-feministisch Driemaandelijks literair tijdschrift tijdschrift Nieuwe Herengracht 3 I , ioi I RM Postbus 18199, 1001 ZB Amsterdam Amsterdam Maatstaf Feit & Fictie Singel 262, 10,6 AC Amsterdam Tijdschrift voor de geschiedenis van de Madoc representatie Tijdschrift voor mediaevistiek Westersingel 37 NL, 9718 CC Groningen Drift 13, 3512 BR Utrecht Filosofie Magazine Meeuwengekrijs Postbus 1056, 3500 BB Utrecht Algemeen tijdschrift Forum der Letteren Postbus 10376, 500011 Tilburg Tijdschrift voor taal- en letterkunde Mens & Gevoelens Postbus 232, 2300 AE Leiden Nieuwezijds Voorburgwal 282, 1012 RT De Gids Amsterdam Herengracht 505, 1017 BV Amsterdam Nexus Hard gras Postbus 2091, 5001 CB Tilburg Herengracht 481, 1017 BT Amsterdam De Nieuwe Engelbewaarder Hermans-magazine Keizersgracht i39, 1015 CK Amsterdam Admiraal de Ruyterweg 277 hs, io55 LV Amsterdam LITERAIRE TIJDSCHRIFTEN 195

Onze Taal Tijdschrift voor Slavische Literatuur Laan van Meerdervoort i4a, 25'7 AK Spuistraat 2I0, 1012 VT Amsterdam Den Haag Tirade Optima Herengracht 613, '017 CE Amsterdam Herengracht 481, 1 017 BT Amsterdam Trotwaer Parmentier Tweemaandelijks tijdschrift voor Friese Postbus 1381, 6501 BJ Nijmegen poezie, proza en essays Poezie Niëuws Postbus 156, 8700 AD Bolsward Postbus 14527, iooi LA Amsterdam De Tweede Ronde Post Perdu Tijdschrift voor literatuur Kloveniersburgwal 86,1012 CZ Herengracht 613, 1017 CE Amsterdam Amsterdam Vestdijkkroniek Propria Cures Zandkant 36, 3828 GB Hoogland Wibautstraat 131, I 09 I GL Amsterdam Vooys Raster Trans io, 35'2 JK Utrecht Tijdschrift in boekvorm WFH -Verzamelkrant Van Miereveldstraat 1-3, io71 DW Over Willem Frederik Hermans Amsterdam Kuipersstraat 76 II, 1074 EN Amsterdam De Revisor Woordwerk Singel 262, '0'6 AC Amsterdam Christelijk literair tijdschrift Ricochet Willem van Mechelenstraat 5, 3817 BB Nassaulaan 38, 6861 DC Oosterbeek Amersfoort Rossinant De Zingende Zaag Postbus 94721, 1090 GS Amsterdam Driemaandelijks tijdschrift in poezie Ruimte Postbus 1077, 2001 BB Haarlem Postbus 1485 I , ispoi LJ Amsterdam Zoetermeer Savante Postbus 3879, Ioo 1 AR Amsterdam Tijdschrift over vrouwen en wetenschap Prinsengracht 747-751,1017 JX Amsterdam Vlaamse literaire tijdschriften Schoon Schip '93 Azalealaan 19, 8400 Oostende/ Appel De Vallei '42, 9405 KK Assen Limburgs trimestrieel tijdschrift Schrijver & Caravan Houtstraat 37, 3800 Sint Truiden/ Literair leesblad Termileslaan 124, 6229 VW Maastricht Postbus 216, 9700 AE Groningen De Brakke Hond Septentrion Driemaandelijks literair tijdschrift met Revue de culture neerlandaise neus Rijvoortshoef 265, 4941 VJ Verdussenstraat i 3, 2018 Antwerpen Raamsdonksveer Concept SIC Multicultureel literair tijdschrift Letterkundig tijdschrift Kerkhofstraat 2, 8480 Eernegem/Postbus Postbus 358, 5000 AJ Tilburg I 3 I 3, 1200 BH Hilversum Surplus Creare Tweemaandelijks recensietijdschrift over Literair en artistiek tijdschrift literatuur van vrouwen Fabriekstraat 7, 2440 Geel Postbus 16572,1001 RB Amsterdam 1 9 6 ADRESSEN

Deus ex machina Paziekrant Tijdschrift voor hedendaagse kunst Onafhankelijk tijdschrift voor Neder- Antwerpse Steenweg 118, 9I00 St. landstalige poezie en buitenlandse poezie Niklaas in Nederlandse vertaling Dietsche Warande & Belfort (DWB) Hoornstraat II, 9000 Gent Postbus 137, 3000 Leuven Restant Diogenes Letterkundig tijdschrift Letterkundig tijdschrift Generaal Eisenhowerlei 3o, 2200 De Gauw I I, 296o St.-Job-init-Goor Antwerpen Gierik/NVT (Nieuw Vlaams Tijdschrift) Revolver Driemaandelijks literair artistiek tijd- Driemaandelijks tijdschrift schrift Ludwig Burchardstraat 35, 205o Kruishofstraat 144, bus 98, 2020 Antwerpen Antwerpen 2 Script De Kantieke Schoolmeester Tijdschrift voor lezers H4aarlijks tijdschrift voor de Boonstu- Blijde Inkomststraat 79, 3000 Leuven die Spiegel der Letteren UIA/GER, Universiteitsplein 1, 2610 Tijdschrift voor Nederlandse literatuur- Wilrijk geschiedenis en voor literatuurweten- Kreatief schap Driemaandelijks literair- en kunstkritisch Predikherenberg 59, 3010 Kessel-Lo tijdschrift Verschillig Groeningestraat 23, 8560 Wevelgem Tijdschrift omtrent cultuur en filosofie Nieuw Wereldtijdschrift (NwT) Velodroomstraat 5o, 2600 Berchem Schuttershofstraat 9, 2000 Antwerpen De Vlaamse Gids Ons Erfdeel Leopoldstraat i0, 2000 Antwerpen Algemeen-Nederlands tweemaandelijks Yang cultureel tijdschrift Postbus 245, 9000 Gent Murissonstraat 26o, 8931 Rekkem/ Rijvoortshof 265, 4941 VJ Raamsdonks- veer REGISTER 197

Register

Dit register verwijst niet naar de adreslijsten in hoofdstuk 4.

Aarsman, Hans 17, 108 Assen, Klaas van 51 Beijnum, Kees van 33, 36, Abdolah, Kader 104, II I, Atxaga, Bernardo 26, 116, 47, 101, 109, II0, III, 128, 114,120 I27 129 Abels, Gerlof 116 Auden, W.H. 28 Belcampo I5 Achterberg, Gerrit 6o Austen, Jane 6i Belien, Nadine 55, 59 Adonis io Auster, Paul '29 Bellow, Saul 116 Aerden, Stijn 34 Avidan, David 23 Ben Jelloim, Tahar 117 Afrassiabi, Amir 49 Benedetti, Mario I27 Alberts, A. 15, 44, 45, 47 Baantjer, A.G. 135, 136, 137, Berckmans, J.M.H. 19, 36, Aldiss, Brian 20 139, 141 102, 108, 116, 127, 128 Alexander, Paul '23 Bachmann, Ingeborg 107 Berg, Arie van den 18, 5o Alkan, Tove 58 Baels, Liliane 31 Berg, Jan Hendrik van den Allende, Isabel 48, 51, 134, Baeten, Lieve 5o I13 135, 137, 138, 141 Bair, Deirdre i30 Berge, H.C. ten 105, 115, Altena, Ernst van 112 Bakker, Jan-Hendrik 105 I 36 Amis, Martin io, 71, 98, Bakker, Rudolf 127 Berger, John IoI, 106, 117, WI, 109, II0, 116, 120, Barend, Sonja 36 123, 124, 128 121, 123, 124, 126, 129, Barendrecht, Monica 59 Bergh, Hans van den 14 130 Barendse, Jan 35 Bernieres, Louis de 103, Amis, Sir Kingsley io, 38 Barker, Pat 42, 52, 100, ICH, III, 127, 128 Ammerlaan, Robbert 37 106, 107, 117 Bernlef, J. 55, ICH, 102, 107, Anbeek, Dick 131 Barnard, Benno 33, 65, 67, 108, 109, III, 117, 123, Ancona, Hedy d' 36 III, 125 124, 128 Andere, Mance ter i29 Barnes, Julian I23 Besson, Patrick 53 Andrews, Hans 25, 33, 98, Barral, Georges 117 Beuningen-Blum, Helga van DOI, 105, 109, II0, 112, Barrico, Alessandro 113 56, 57, 58 121, 123, 129, 130 Barrio Saiz, Ana del 57 Beurskens, Huub 47, 6o, Anker, Robert 44 Barthes, Roland 104, III, 1'8,119 Anrich, Gerold 57 120 Bie, Wim de 10 Anson, German Patricio 59 Bartolome-Corrochano, Biegel, Paul 34, 107 Apollinaire, Guillaume 78 M.G. 56 Biehn, Michael 127 Apostel, Leo 29, 3o Bassani, Giorgio 116 Bienefeldt, Hans 42 Apotheker, Henk 47 Baudelaire, Charles 2 I, 104, Biesheuvel, J.M.A. 7o, 104, Appel, Rene 47 113, 117, 127 105, 109, 117 Anion, Frank Martinus 108, Bauwel, Tom van 95 Bijlsma, Frans 104, 117, 128 III Beckett, Samuel 106 Bijtel, Herman van den 116 Aristofanes 119 Beckman, Thea 55, 141, 143 Biller, Maxim I23 Armando 55, 117,138 Beekman, Vladimir 57 Birney, Alfred 104, 105, 108, Armstrong, Karen 102, 108, Beekmans, Kees '25 120 127, 140, 142 Beekum, Menno van 120, Bisschop, Lode 129 Artus, Russell 38, 68, 97, 98, 131 Blaauw, Gerrit de ioi, 109, MI, 107, III, 112, 114, Beers, Paul 104, 105, 108, 116, 120, 123, 129 115, 119, 121, 124 123 Blanchard, Maurice 117 Asscher, Maarten 14, i8, Beethoven, Ludwig von 2 7 Blink, Inge van den 105 III 1 9 8 MEKKA 1996

Bloem, J.C. 60, 112, I24 Braakhekke, Joop 133, 135, Burssens, Gaston 79, 82 Bloem, Marion 55 '37,139,143 Busch, Andrea C. 57 Bloem, Rein 117 Braam, Aris J. van 104, 115, Butler, Robert Olen 129 Bloemsma, Joost 37 130 Buwalda, Minne 108 Blom, Onno 105 Bradfield, Scott 113 Boef, August Hans den 106 Brakman, Willem 104, 108, Caillois, Roger 12I Boeke, Wanda 6o 112, 129, 138 Campendonck, Heinrich 79 Boeke, Yond ioi, 107, ri6, Brands, Chrisje 107 Campert, Remco 43, 6o, 98, 119, 126 Brandsteder, Ron 139 En, 109, III, 117, 119, Boelgakov, Mikhail 113 Brandt Corstius, Hugo 14, 124, 128, 130, 138 Boenders, Frans 96 17 Camus, Albert 115 Boenin, I. 113 Brassinga, Anneke 14, I29 Candaele, An 73 Bogaards, Carla 49 Brems, Hugo 14, 6o Canetti, Elias 104, 108, 123 Bogaert, Gie 127 Breton, Andre 117 Canty, Kevin 126,130 Bogdanovich, Peter 26 Breugel 90 Cao Xuan TC 49 Boll, Michel 42 Breukers, Chretien 43 Captijn-Muller, Christel 55 Boogaard, Oscar van den Breytenbach, Breyten 49 Carle, Birte 55, 57 I17 Brink, Andre 40 Carroll, Lewis I2I Boomsma, Graa II, 106 Brockschmidt, Rolf 59 Cartens, Daan 6o, 107 Boon, Louis Paul 120, 128 Brockway, James 6o Cartwright, Justin 52 Boot, Adrian 125 Brodkey, Harold 115 Carvalho, Ana Maria 58 Bor, Jan 103, 116, 129 Brodsky, Joseph 119 Catullus 104, 107, 120 Borel, Jacques 89 Broeck, Walter van den 68 Cauter, Lieven de io8 Borger, Edu 97, 101, 102, Broeder, Leonoor 100, Ito Cauwelaert, Didier van 28, 103, 106, 109, III, 112, Broek, Carla van den 131 113,129 113, 115, 117, 120, 121, Brokken, Jan 98, um, 1o8, Ceelen, Ton I17 122, 124, 128 109, III, 118, 120, 124, Cela, Camilo Jose 53 Borgers, Gerrit 78, 88, 91, 127, 128, 131 Celorio, Victor Manuel 33 92 Brooke, Jocelyn 116 Ceronetti, Guido 115 Borges, Jorge Luis 26, I27 Brouwer, Ingrid 107 Cerro, Manuel del 56 Borneman, Ernest 26 Brouwers, Jeroen i6, 33, 41, Chabon, Michael I30 Bone, Jos 19 43, 50, 55, 63, 67, 119, 136 Chabot, Bart 138 Borsboom, Floor 109, 129 Bruggen, Carry van 23 Charpey, Thomas 59 Both-Diez, Anne-Marie de Bruil, Gerry "9 Chaucer, Geoffrey '12 56, 58 Bruin, Paul de 113 Cherribi 21 Bott, Francois 117 Bruna, Dick 49, 141 Childish, Billy 128 Bottema, Simon 13 Brusselmans, Herman 19, Cioran, E.M. 26, 117 BOttner, Annegret 58 51, 69, 71, 109, 142 Claes, Paul 52, 96, 104, 107, Botton, Main de 41 Mich, Boudewijn 99, 109, 117, 120, 140 Boucher 86 '39 Clancy, TOM 44,137, 139 Boudard, Alphonse 123 Buckinx, Theo 113 Claus, Hugo 35, 52, 55, 67, Bouman, Hans ioo, 107, Buddingh', Hans 140 68, 98, 127 II0 Buelens, Geert 96 Cocteau, Jean 26 Bourgois, Christian 16 Bueren, Peter van 39 Coe, Jonathan 10,, 112, Bousset, Hugo 14, 107 Buford, Bill 41 119, 121, 127 Boutens, P.C. 31 Bukowski, Charles 127 Coenen, Erik 127 Bouwman, Raymond 125 Bunuel, Luis 121 Coetzee, J.M. IoI, 109, 117, Bowie, David 71 Burgers-Drost, Julia 141 129 Bowles, Paul 124 Burnier, Andreas , 38 Cohen, Morton N. 121 REGISTER 199

Cohen, Ronald 102, '08, Dauer, Herminia 59 Dresden, Sem 55 127 Davids, Tinke 103, 106, 107, Driessche, Poi van den 142 Commandeur, Sjaak ioi, 108, III, 114, 119, 127, Dros, Imme 50 106, 117, 119, 123, 124, I28 Ducal, Charles 47 128 Davies, Robertson 45 Duijnhoven, Serge van 17, Coninck, Herman de 35, 47, Davis, Jim 139 53 50, 68, I I I Debrot, Cola 47 Duinker, Arjen 14 Conradi, Peter 129 Decorte, Jan II Duong Thu Huong 104, Cook, Robin '39 Deel, T van 6o, 103, io8, 107, 113 Coolen, Antoon 34, 55 122 Duquesnoy, Theodor 104, Coraghessan Boyle, T 106, Deelder, Jules 45, 138 108, 123 128 Defoe, Daniel 61 Durlacher, G.L. 9, 55, 104, Cornelissen, Henk 141 Dekkers, Midas 55 115, 119, 138 Cornet, Pascal 108 Deleu, Jozef 9, 47 Durrell, Gerald i i Correia de Rocha, Adolfo i i Demeester, Rita 107 Duyns, Don 24 Cortizar, Julio IoI, 109, Dennett, Daniel C. 116 Dyckman, Dan 140 121, 125, 127, 129 Dewulf, Bernard II i , 124 Dyer, Dr. Wayne 139 Cossee, Eva 18 D'haen, Christine 120 Couperus, Louis 15, 55, 120 Didden, Marc 35, 42, 99, Eadie, Betty J.139 Coupland, Douglas 35, 104, 113, 125 Easton Ellis, Bret 19, 71, 116, 127 Diderot, Denis 129 103, 115, 128 Cousins, Lucy 50 Diekstra, Rene '37, '39, Echenoz, Jean 53 Cremer, Jan 138 142 Eco, Umberto 51, IOI, 107, Crugten, Alain van 55 Diepstraten, Johan 108 116, 119, 126, 134, 135, Cruys, Gerard ioi, 105, Dietz, Ronald 32, 41 137, 138, 142 109, 119, 123, 124 Dijk, Tineke van 116 Eeden, Clara van 131 Csolliny, Maria 5 1, 55, 56, Dijk, Ton van 125 Eeden, Ed van 5, 25, 67, 97, 58, 59 Dijl, Frank van 109 109 Culicchia, Giuseppe 113, Dis, Adriaan van 8, 16, 22, Eerenbeemt, Noud van den 115 31, 34, 41, 47, 48, 50, 51, 46 Cunningham, Michael 104, 55, 61, 73, 97, 104, 117, Eggels, Hanneke 12 123, 128, 129 125, 134, 135, 136, 137, Ehlers, Hanni 56 Curtis, Deborah 124 138, 141 Eijffinger, Floris 44 Curtis, Jean-Louis 42 Dixon, Adrienne 58 Eijk, Inez van 141 Doctorow, E.L. io6 Eijkelboom, Jan 6o Dabekaussen, Eugene ioo, Dohmen, Longinus J. 105 Ekman, Kerstin I38 DOI, 105, 106, 107, 109, Dokter, Reina io6, iii, 113, El Bezaz, Naima 32, 34, 68 130 I 19 Elias, Bettie 51 Daele, Henri van 51 Dolen, Hein L. van 119 Ellenbroek, Willem 107 Daem, Geertrui 34, 36, 47, Donder, Vic de i i Ellis, Estelle 124 68, 105, 127 Dooren, Frans van 119 Ellroy, James 128 Daey Ouwens, Kreek 105 Dorrestein, Renate 12, 55, Elsschot, Willem 15, 37, 39, Dahl, Roald 141 138 56, 95 Damen, Paul 140 Dos Passos, John 107, 126 Elzinga, Maarten 113 Damsma, Harm ioi, 105, Douwes, Jolan 108 Emants, Marcellus 130 112, 116, 126 Draaisma, Douwe io8 Emeis, Marijke ioi, 112, Dantscheva-Manolova, Draak, Maartje 42 119, 127 Aneta 59 Dragt, Tonke 55 Ende, Michael 30 Darnton, Robert 124 Dreesen, Jaak 55 Endo, Shusaku 123 2 0 0 MEKKA 1996

Enquist, Anna 48, 56, 6o, Gaal, Louis van 41 Gossije, Marianne 53, 105, III, 138 Gaarder, Jostein 23, 5 I, 53, I 19 Eppink, Derk-Jan 51 140, 141, 143 Goulooze, Jeroen i8 Erdorf, Rolf 59, 6o Gailius, Antanas 57 Graaf, Anke de 141 Erkelens, Rob van i25 Galjaard, Prof.dr. Hans 139 Grande, Julio 59 Erp, van 2I Gallmann, Kuki 139 Grande Morales, Julio 6o Errico, Giancarlo 55 Gans, Inge 130 Grandes, Almudena 126 Ester, Hans 109 Garcia Alves, Javier 56 Grasman, Geert I29 Etty, Elsbeth 109 Garcia de la Banda, Grass, Gunther 29, 32 Evans, Mary Ann 138 Fernando 6o Gray, John 142 Eybers, Elisabeth 105, 109, Garcia Marquez, Gabriel 5i, Greene, Graham 52 118 118, 1 3 7, 138 Grilli, Patrick 55 Eyck, P.N. van 25 Gass, William 106 Grisham, John 48, 133, 134, Gates, Bill 37 135, 136, 137, 139, 141 Faber, Basha II, II i Gatrell, V.A.C. 124 Groot, Ger 98, I I I Farner, Geir 55 Gay, No 18, 29 Grootenboer, Doris III Faschinger, Lilian 37 Geelen, Harrie 50, 143 Grunberg, Arnon II, i 7, 24, Fastenau, Jan '05 Geerligs, Erik-Ward 115 56, 66, 67, 97, 138 Fell, Alison 114, 119 Geest, Berber van der 5o Gruwez, Luuk 48, 5,, 69, 72 Fens, Kees 39 Gelderen, Oscar van 26, 32 Gummbah 68 Fenton, James '25 Geleijnse, Leo 56 Gussinklo, Wessel to ioi, Ferrari, Fulvio 56 Gellings, Gabriele 58 108, 117, 124, 128, 129, Ferron, Louis 136 Gennep, Rob van 29 130 Ferrucci, Franco ii6 Gera, Judit 57 Fielding, Henry 61 Gerits, Joris 110 Haakman, Anton 53, 56, Fink, Hans Christian 58 Gerlach, Eva 47, 48 116, 125 Finney, Jack 42 Gevers, Dick ii3 Haasse, Hella S. 48, 56, 67, Fischer, Erika 108 Ghyssaert, Peter 49, 118 138 Fishman 43 Gille, Elisabeth 119 Hackl, Erich 115 Flothuis, Mea 105 Gilliams, Maurice 56, 75 Hadermann, Paul 88, 90, 96 Foelkel, Frithjof 13, I 12 Giono, Jean 34 Haenen, Marcel 140 Fondse, Marko i 2 I Giphart, Ronald 66, 7', 99, Haes, Johan de 112 Forsyth, Frederick '37, 139 io6, 107, 114, 126, 134 Haes, Leo de 33 Fragonard 86 Gisolf, R. 24 Hakkert, Theo 112 Franco 53 Glastra van Loon, Mine IoI, Halewijck, Andre van 9 Frank, Anne 12, 21, 56 109, 121, 125, 127, 129 Hall, James i30 Frank, Otto 21, 56 Goedegebuure, Jaap 6o, Hamelink, Jacques '18, i 36 Franke, Herman 26 103, III, 114, 118 Handke, Peter 105 Franssens, Jean-Paul 15, 1'6 Goedkoop, Hans 122 Hansen, Brooks i27 Frazer, Sir James George Goethe, J.W. 61 Hansen, W. 113, 120 104, 115, 130 Goethem, Herman van 50, Harpprecht, Klaus 109 French, Marilyn 137, 138 142 Hart, Kees 't 43 Freriks, Philip 25 Gogh, Vincent van 5 Hart, Maarten 't 25, 41, 56, Friedman, Carl 49 Goldschmidt, Tijs 33, 47, 49 118, 138, 141 Fritz, Franca 57 Goliike, Guido 126 Hartman, Evert 5o, 141, 143 Fuentes, Carlos 33, 126, 127 Gommers, Leon 45 Hartog Jager, Hans den 112 Fujimori I2 Gonzales, Niiria 59 Hawkes, John 106 Fukuyama, Francis 5 Gopegui, Belen 127 Hazelhoff, Veronica 5o, 5I, Fuldauer, Alice 56 GOrts, Annemarie 139 56 REGISTER 201

Hazeu, Wim I I, 44, 49, 98, Heulendonk, Guido van Hubbard, Ron L. 43 MI, 105, 109, II0, 112, an, 121, 124, 127, 128, Huber-Honk, Tina 57 119, 121, 129, 130 129 Hughes, Ted 125 Heaney, Seamus 13, 35, 52, Heumakers, Arnold 113, Hugo, Daniel 109 I25 122 Huijgen, Monique 5o, 143 Heede, Sylvia vanden si Heynen, Jim 102, 107, 117, Huisseling, Anneke van 104, Heerden, Etienne van '23 119 106, 120 Heesen, Martha 116 Hietbrink, Willem 32 Huizinga, Johan 57 Heiden, Maria 42 Highsmith, Patricia I3 Hulst, Wiecher 24 Heijden, A.ETh. van der 24, Hikmet, N. I I 3 Hiismert, Waltraud 55, 57 30, 34, 36, 47, 48, 50, 56, Hilbers, Karin 55 Hutchinson, Hely 17 61, 97, an, 105, 107, III, Hilsenrath, Edgar 128 116, 137, 138 Hiltermann, Corrie 131 Ilithani, Salah 49 Heijden, Tonio van der 3o Hoeg, Peter 41, an, 105, Illegems, Danny 31, 142 Heijermans, Herman 43 108, 109, 119, 123, 124, Insingel, Mark 96 Heijne, Bas 6o,1 io 138 Irving, John 51,138 Heijningen, Matthijs van 24 Hoeven, Jan van der 96 Isherwood, Christopher 28 Hek, Youp van 't 31, 44, 133, Hoeven, Marije van der 5o Ishiguro, Kazuo I04, 112, 135, 137, 139 Hofland, HJ.A. 138 119 Hellemans, Frank 5, 6,, 112 Hofman, Wim 56 Isler, Alan i26 Helman, Albert 56 Hofstede, Rokus I I7 Istendael, Geert van 33, 5i, Helmond, Joop van 18,102, Hogenelst, Dini I I2 96, 104, 117, 119 112, 116, 119, 123 Hollander, Carl 34 Ivander, Bo 59 Hemmerechts, Kristien 5 I, Hollander, Vivian den 143 6o, 68, 113, 128 Hollinghurst, Alan 104, 116, Jacobs, Peter 115 Hendriks, Tineke 5o 123 Jaeggi, Adriaan 38 Hengel, Ria van 104, 115, Holman, Theodor IT Jancar, Drago 119 116, 128 Holmer, Per 56 Jansen, Hans 13 Henneman, Jeroen 48 Holsbergen, J.W. 23 Jansen, Jaap 29 Hennig, Jean-Luc I 24 Hom, Hans 105 Jansen, Walter 131 Herbert, Zbigniew 104, 105, Hondt, Maurice de 38 Jansma, Esther 114, I 19 I I2 Hondt, Paula d' 36 Janssen, Susanne 55, 127 Hermans, Toon 139 Hooft, P.C. I20 Japin, Arthur 49 Hermans, Willem Frederik Hooft, Mieke van 56,143 Jardin, Alexandre 109, I29 14, 15, 18, 20, 29, 38, 45, Hoogduin, K. i30 Jassies, Arie i30 67, 99, 101, 105, 107, 109, Hoogervorst, Ingrid 113 Jelinek, Elfriede 32 112, 113, 123, 128, 141 Hoogeveen, Albert 131 Jellema, C.O. 48 Hermsen, Joris 113 Hoonhout, Gonnie 6 Jeram, Anita 143 Herriot, James 13 Hoorn, Margreet van 141 Jespers, Floris 81 Hertmans, Stefan 9, 19, 47, Hoosemans, Petrus 21, 25, Jespers, Henri-Floris 5, 75, 48, 51, 68, IOI, 107, 108, "3 96 III, 112, 115, 124 Hornig, Dieter 52 Jiskefet 124 Hertog-Vogt, Martina den Horowitz, Anthony 5I Johannes Paulus II, paus 58 Horst, Henk van der 17 137, 139 Herwig, Rob 139 Hoste, Pol 103, 107, 120, Jong, Anneriek de 115 Herzberg, Judith 56 121 Jongstra, Atte 24 Herzog, Roman 32 Houston, Pam 127 Jonkers, Ronald 102, 107, Hettinga, Tsjebbe 102, III, Houts, Chris van 5, 9 117, 119 118, 121, 125 HOweler, Marijke 57 Jonkheer, Christien 105 2 0 2 MEKKA 1996

Jonsson, Lars 139 Knaepen, Rudi 116 Kuitert, H.M. 139, 143 Jordan, Neil 106 Knapp, Radek "9 Kuitert, Lisa 123 Joris, Lieve 57 Knecht, Stacey 58 Kundera, Milan 18, 102, Joyce, James 102, 117 Knibbe, Hester 47 105, 112, 116, 119, 123 Juarroz, Roberto 20 Koch, Jerzy 49 Kunitz, Stanley 52 Jung Chang I I, 48, 142 Koeck, Paul 3I Kuper, Simon 125 Koene, Bart 38 Kureishi, Hanif 105 Kaa, Romke van de 139 Koeppen, Wolfgang 104, Kurpershoek, Rene 103, Kadare, Ismail 119 106, 115 106, 112, 117, 125 Kafka, Franz II, 123 Kok, Hans 24 Kustermans, Karin 13 Kaldenbach, Hans 140 Kok, Inge 128 Kusters, Wiel I38 Kalshoven-Brester, Hedda Komrij, Gerrit 117, 139 Kuyper, Eric de 51 57 Koning, Hemke 13 Kuyper, Sjoerd 5o, 57 Kamagurka 68 Konrad, Gyorgy 108 Kammer, Henry 104, I 19, Kooman, Ko 127 Laan, K. ter 27, 124 125, 128 Koop, Heinrich 57 Labou Tansi, Sony 26 Kane, Tim 55, 57 Koopman, Ares 24 Lacey, Tony 28 Kaniu.k, Yoram 113, 129 Kooten, Kees van 138 Laermans, Rudi 107 Kee, Anthonie 102, 104, Kopland, Rutger 6o, 104, Lagendijk, Ronald 32 106, 113, 116, 119, 123, 112, 120, 121, 128, 138 Lahaise, Maaike 59 125 Kors, Ton II0, I23 Landweer, Sammi 13, 68, Keijsper, Chantal 27 Korteweg, Anton 6o 113 Keijzer, Harko 41 Kossmann, Alfred 108, 119 Lane, Allen 27 Keizer, Bert 139 Koster, Andre Martin 56 Lange, Barbara de 113, 126 Kellendonk, Frans 117 Kousbroek, Rudy 104, 117, Lanoye, Tom 43, 57, 69, 95, Keller, Rotraut 59 121 126 Kemal, Yashar 45 Kouwenaar, Gerrit 67 Lansu, Alle 116 Kempen, Yves van 97, 115 Kovac, Mirco 119 Larson, D.E. 5I Keneally, Thomas 137,140 Kraamer, Josje 5 Lascia, Maria Teresa di 53 Kenis, Eric 115 Kraan, Hanna 143 Lauwaert, Guido 95, 96 Kersten, Rainer 57 Krabbe, Tim 25, 47, 57, 134, Le Carre, John 17, 128 Kertesz, Imre 104, 119, 125, 138 Leeuwen, Boeli van 57 128 Krausser, Helmut 104, I I5, Leeuwen, Joke van 49 Kesel, M. de III 116, 128 Leeuwen, Richard van 120 Kessels, Marie 48, 101, 108, Krevelen, Laurens van 31 Lefevere, Andre 56, 57 III, 114, 119, 120, 121, Kriek, Bartho 104, 112, 119 Leibfried, Erwin 58 128 Krijgsman, Edwin 1 16 Lemmens, Harrie 112, 120 Keuls, Yvonne 141 Krimpen, Jan van 108 Lenders, Balt 103, 115,128 Keyzer, Diane de 116,142 Kristel, Sylvia 107 Leonard, Jos. 88 Kieboom, Ad van den 124 Krlea, Miroslav 101, 106, Leopardi, Giacomo 119 Kiers, Sako 24 115, 119, 121 Leopold iii, koning 3I King, Stephen 17 Krol, Gerrit 107 Lerma, Maria 59 Kirchoff, Bodo 116 Kromhout, Rindert 57 Lernout, Geert 100 Kirsch, Sarah 125 Krone, Patty ioi, 107, 116, Leroy, Ludo 56 Kisling, C.M.L. 112 119, 126 Lesman, Karol 49 Kjaerstadt, Jan 124 Kruger, Louis 109 Lessing, Doris 105 Kleyngeld, Paul 2I Kruithof, Jacques 22 Lestrieux, Elisabeth de 139 Kliiger, Ruth 115 Kuby, Christiane 59 Leusden-Henningsen, Elga Klugt, Peter van der 23 Kuipers, Willem 103, 118 van 57 REGISTER 203

Levinas, Emmanuel 45 Makine, Andrei 53, 104, Mendels, Josepha 34 Leysen, Andre 142 108, 122 Menken, Paul 127 Li Ang I 12 Maksimov, Vladimir 17 Menna, Francesca 56 Li Zhisui 9, 142 Malerba, Luigi 116 Mennes, Paul 43, 51, 69, 719 Lichansky, Raya 140 Malinowski, Nina 56, 58 72, 97, 98, '0I, 107, 115, Lier, Frank van 24 Mamet, David 112 116, 117, 121, 126, 127, Lier, Peter van 38 Mandel, Ernest 3o 128, 129 Lier, Wil van 24 Mann, Thomas 104, 105, Mens, Jan 15 Lieshout, Ted van 49 108, 123 Mercier, kardinaal 76 Lieske, Tomas 104, 108, 120 Mannila, Markku 58 Merrill, James 13 Lightman, Alan 1'9 Mantle, James '35 Mertens, Pierre 31, I22 Lindenburg, Mieke 113 Marsman, H. 15 Mets, Jan 24 Linn, Liesel 55 Martelaere, Patricia de 14 Metz, Tracy 130 Lippe-Biesterfeld, Irene von Martens, Luc 39 Metze, Marcel 140 42, 124 Martha Alleleyn, Jose 56 Meulen, Ap van der 13 Lobo de Andrade, Angela 57 Marti, Kurt 109 Meulenbelt, Anja 57 Lodeizen, Hans 6o Masereel, Frans 33, I 23 Meulenkamp, Wim 123 Lodewick, Fernand 17 Mason, Bobbie Ann 113 Michaelis, Hanny 48, 49 LOffelholz, Annette 57 Massotty, Susan 56 Michaud, S.G. 129 Loo, Tessa de 57, 134, 135, Masthoff, Peter io8 Michaux, Henri 52 136, 138, 141 Maters, Tilly ioo, ioi, 105, Michel, K. 48 Loohuizen, Ria i23 io6, 107, 109, 130 Michiels, Ivo 104, 107 9 125 Loon, Paul van 57, 143 Marla, Franny 27 Middag, Guus 6o, 99, 118 Loots, Sonja 109 Marla, Hans 27 Miedema, Niek 39, 101, Loriga, Ray 116 Matsier, Nicolaas 9, i5, 17, 105, 112, 116, 126 Losman, Danielle 57 22, 47, 48, 50, 97,138 Mijn, Aad van der '14 Lubbe, Huub van der 125 Maurensieg, Paolo 108 Mik, Edzard 17, 97, 129 Lubberhuizen, Bas 38 Mc Leod, Cynthia io, 104, Miller, Jeffrey '24 Lubberhuizen, Geert 123 108, 120 Mimouni, Rachid 13, I23 Lucebert 138 McBratney, Sam 5o, 143 Min, Neeltje Maria '21 Ludlum, Robert 133, 135, McCarthy, Cormac I26, I27 Minco, Marga 57, 141 136, 137, 139 McInerney, Jay 71, I 15 Minne, Richard i 19 Luijters, Guus IO2, II7 Meer, Vonne van der ioi, Mishalle, Luc 96 Lurija, A.R. 130 108, no, in, 116 Mitchell, Margaret 20 Lustig, Harmen 42 Meeuse, Piet ioi, 105, 113, Mo, Timothy 21 Luyten, Anna 117 115, 121, 125, 193 Moens, Joris 112 Meijer, Daphne ioi, 107, Moerkerken, Emile van 15, Maas, Michel 20, 35,117 108, 120, 121 17 Maas, Nop 130 Meijer, Han 104, 107, 113, Moerkerken, P.H. van 15 Maccioni Ruju, P. Alessand- 117 Moerman, Jacob '19 ra 124 Meijer, Ischa 12, 1 3, 22 Moeyaert, Bart 68, io8 Macken, Monika '27 Meijerink, Gerda 115, '23 Molle, Bert van 119 Maesschalk, Jan de 5 Meijsing, Doeschka ii4, Montfrans, Manet van Io3 Maeyer, Gregie de 51 117, 123 Moody, Pauline 129 Mahfoez, Naguib 1 io Meijsing, Geerten 1o8, '17, Moor, Margriet de 18, 57, Maier, Henk 106 120, 136 104, 105, 106, 1 1 1, 116, Maimon, Salomon 113 Meiling, Kees '13, 129 I38 Maistre, Xavier de 113 Menasse, Robert 37, 105, Moor, Piet de 1'9 Mak, Geert 103, 115, 120, 115 Mooyaart-Doubleday, Bar- 125, 140 bara 2I 2 04 MEKKA 1996

Moppes, Rob van 128 Nijssen, Peter 5, 24, 41 Oster, Annemarie 58 Morgan, Mario 135, 139, Nin, Ands 130 Otten, Christine 34, 97 143 Noble, Philippe 22 Otten, Willem Jan 9, 48, 58, /Wiring, Marcel 58, 67, 106 Nolens, Leonard 47, I04, 6o, 107, 121 Morris, Desmond 242, 243 112, 125, 140 Otterspeer, Willem 103, Moser, Milena ii5 Noordervliet, Nelleke 58 110, 121 Mossel, Babet 115 Noordhuis, Klaas T. 137, Ouwens, Kees 60,103, III, Mostert, Marco 124 I39 118, 124 Mourik, Mariska 17 Noordman, Maria 117 Oversteegen, J.J. 47 Mrotzek, Siegfried 55, 6o Noorman, Jelle 116, 123, Overstijns, Jeroen 100, 120 Mulder, Reinjan 97, 218, I 30 119,131 Noort, Selma 58 Paasche, Eva 57 Mulisch, Harry 15, 3 0, 47, Nooteboom, Cees 58, 6o, Paemel, Monika van 51, 58, 58, 62, 67, 68, 97, 138, 141 67, 117, 138 68 Muller, Frederik 40 Norfolk, Lawrence 213 Palmen, Connie 16, 18, 34, Muller, Heiner 45 Norman, Howard 131 36, 47, 48, 58, 59, 67, 97, Muller, Herta 52, 115 Note, Joris 48, 104, I08, 99, I0I, 105, 107, 108, 109, Muller-Haas, Marlene 58 115, 120, 127 III, 112, 113, 115, 120, Mulot, Sybille 59 Nothomb, Amelie i30 121, 122, 123, 127, 134, Multatuli 14, 18, 27, 58, 124 Nuis, Aad 19, 21, 27, 29 135, 136, 137, 138, 142 Munkhof, Wim van den 113 Nurowska, Maria 214, 131 Palol, Miguel de 125 Munsterman, Annemiek 116 Nys, Mon 52,117 Paoletti, Mario 127 Muntinga, Maarten 20, 32 Pardo Bath', Emilio 125 Musschoot, Anne Marie 6o O'Brian, Patrick 228 ParysJoris van 33, 123 Mutsaers, Charlotte 97 O'Brien, Edna 204, 106, 120 Pas, Dimitry 5, 75, 82 Muys, Paul 142 O'Brien, Lucy 125 Pas, Wilfried 39, 82, 95 Oberski, Arnan 121 Pasolini, Pier Paolo io8, 115 Nabokov, Vladimir 117 Offermans, Marion 115 Passen, Robert van 88 Naipaul, V.S. 107 Oidtmann, Peter 56 Paul, Anthony Zoo, 110, 129 Namba, Osamu 56 Oidtmann-van Beek, Jeanne Pavese, Cesare 116, 125 Nasrin, Taslima io, 53 56 Paz, Octavio 117 Navarro, Justo 125 Olthof, Alje II Peeraer, Kris i I2 Neefjes, Annemiek 120 Ommen, Cathrine van 24 Peeters, Carel 28, I14, 121, Nefkens, Gemma 40 Onderwater, Jacques I39 122 Nefkens, Han 38 Oolders, Anna 131 Peeters, Elvis I I, 119 Nelissen, Trees 131 Oorschot, Geert van 35, 40, Pelgrom, Els 35, 59 Nerval, Gerard de 105 ICI, 105, III, 117, 123, Pemberton-McLaughton, Nescio 44 125, 129, 130 Cathy 49 Nesin, Aziz 28 Oorschot, Wouter van 40 Peneder, Floortje 139 Neuckermans, Luc 142 Oosterhoff, Tonnus 48, 6o, Peper, Bram 42 Nguyen Huy Thiel) 107, 103 Peper, Rascha io8, II() 117 Oostmeijer, Anneke 140 Perec, Georges 97, ICI, 102, Nieman, Elly 129 Oostrom, Frits van I I 2 106, 109, III, 112, 113, Niemann, Viktor 16 Oranje, Irene van 42,124 115, 116, 117, 120, 121, Niematz, Max 42 Oranje, Wilfred Ili, 116 122, 124, 128, 131 Nieuwenhuis, Erik 24 Ospina, Martha 140 Perez-Reverte, Arturo I I I Nieuwenhuizen, John 59 Osstyn, Karel 35, 120 Perron, E. du 15, 79, 82, 91 Nieuwkerk, Matthijs van Ostaijen, Paul van 5, 12, 25, Perry, Jos 50 107 39, 75-97 Peskens, RJ. '35 REGISTER 205

Pessoa, Fernando 112, 120 Proulx, E. Annie IoI, 105, Rinnooy Kan, Alexander 22 Peters, Arjan 9, 121 io6, 113, 117, 126 Ritman, Joost 49 Peters, Ellis 38 Proust, Marcel 117 Robberechts, Daniel 65, Peters, Jo 43 Provoost, Anne 16, 50, 51, 101, 107, 108, 120, 123, Petersma, Errit 103, I 16, 68, 109, 143 125 129 Puls, Diego 6o Rococco, Rick 34 Petrovie-Van der Leeuw, Rodriguez jr., Abraham 125 Olivera 59 Queneau, Raymond i22 Roeygens, Truus 38 Petrucci, Armando 124 Quine, WV. 130 Roobjee, Pjeroo 9, 124 Pfister, Marcus 53 Quiroga, Horacio 104, 116, Rood, Lydia 18, 29, 59, 105 Pijpers, Rob 130 I2 7 Rooijers, Els 59 Pinter, Harold 52 Ros, Martin 41 Piiion, Nelida 53 Raaff, Henk 107 Roscher, Aino 56 Pirandello, Luigi 27, 104, Radersma, Jo 22 Rosenboom, Thomas 21, 113, 116 Rafsanjani 18 22, 47, 5o, 52, 62, 97, 134 Plas, Michel van der 129 Ramos, Graciliano 102, II2, Rosendahl Huber, A. I 23 Plas, Tiny van der i37,140 113, 116, 117 Ross, Tomas 25 Platteau, Pierre 69, 70, 72 Ransmayr, Christoph 119 Ross, Tony 50 Platvoet, Wim 104, 106, 115 Rascal & Sophie 5o Rotenstreich, Mirjam '23 Plessix Gray, Francine du Rasch, Gerard 104, 105, Roth, Gerhard 37,106 104, 123, 127 112, 114, 117 Roth, Henry 38, 103, 106, Pleysier, Leo 66 Ratelband, Emile 139, 143 112, 125, 129 Plouvier, Bart 69, 70, 72, Reading, Peter 117 Roth, Philip 52 115 Redfield, James 28, 48, 133, Rousseau, Jean-Jacques 61 Pluym, Els van der 108 134, 135, 137, 138, 142, Rover, Frans de 123 Pohl, Peter 109 143 Rubinstein, Maurits 36 Pointl, Frans 59 Ree, J.W van 51 Rule, Ann 129 Pol, Barber van de 101, 109, Reeck, Herman van 76 Runia, Eelco 123 121, 125, 127, 129 Reiber, Freerk 9, 44 Rushdie, Salman io, 16, 18, Pol, Herm I 3 I Reich-Ranicki, Marcel 29 28, 29, 32, 41, 44, 52, 98, Polak, Bob 15 Reinirkens, Leonhard 141 100, MI, 105, 106, 107, Polak, Chaja III Renaut, A. III 109, 117, 120, 130 Polet, Cora 109 Renders, Hans '23 Ruyslinck, Ward 68 Polizzotti, Mark 117 Rens, Peter Jan 59 Ruyzenaars, Marieke I 3 I Pombo, Alvaro III Reve, Gerard 14, 30, 45, 59, Pomerans, Arnold 59 68, 104, 107, 129, 138 Sabarte Belacortu, Mario- Pomerans, Erica 59 Reve, Karel van het 101, lein 127 Pool, Guillaume 49 105, 107, 110, 117, 120, Sack, John i6 Poortvliet, Rien 34, 137, 139 126, 138 Sacks, Oliver 143 Pos, Hugo 125 Reverdy, Pierre 117 Sade, D.A.F. de 113 Posse, Abel 126 Rey Rosa, Rodrigo 127 Safranski, Riidiger III Posson, Guy 193 Reynebeau, Marc 9, 96 Sahar, Hans 32, 33, 34, 68, Pratt, Hugo 3o Richelieu van Londersele, 120 Pressler, Mirjam 55, 56, 58 Roel 17, 69, 72 Said, Ali Ahmed io Priem, Cees 120 Riethof, K. 131 Salewicz, Chris 125 Princen, Poncke 24 Rigter, Bob 131 Salinger, J.D. 71 Prins, Aai 113 Rijks, Henk 41 Sander, Martina 57 PrOpper, Henk 41, 102, I03, Rike, Ina 17 Sanders, Stephan 66, 12 I 122 Rilke, Rainer Maria 88, 120 Sant, Mien van 't 141 2 o 6 MEKKA 1996

Santen, Karina van 105, II2 Schuur, Koos 45 Starink, Gertrude io8 Saro-Wiwa, Ken 39, 42 Schuyt, Roel IOI, 119, 120, Steenbeek, Rosita 12, 119 Sauviller, Raf 31,142 121, 124 Steenmeijer, Maarten 22, geepanovie, Ivana 58 Schweikart, Eva 56 104, 116, 125, 127 Schaevers, Mark '23 Seferens, Georg 58 Stein; Pieter 126 Schalekamp, Jean A. 6o, iii Segers, Gerd 125 Ster, Theo van der 130 Schama, Simon 1o5, 112 Self, Will 115 Sterre, Jan Pieter van der Scharang, Michael 36 Semprun, Jorge 32 115, 122 Scheepers, Riana 109 Senstius, Bas 125 Stevens, Paula 113 Schell, Simone 5o Sepulveda, Luis 40 Stheeman, Tjadine 127 Schellekens, Bart 113 Seth, Vikram 41 Still, Rosemarie 58, 59 Schierbeek, Bert 46, 136 Seyvos, Florence 53 Stitou, Mustafa 32 Schiferli, Victor 6o Shakespeare, William ii, 28 Stoffers, Manuel III Schilders, Ed 124 Shalev, Meir I 19 Stolk, Bram van 38 Schilt, Jan 40 Sheji, Jacqueline 119 Stoppard, Dr. Miriam 141 Schimmel, Annemarie 32, Shields, Carol 41, 43, 105 Straaten, Peter van 59 37 Shipps, Anthony W. 124 Straten, Hans van 38,124 Schins, Marie-Therese 57, Siblesz, Rosalie '13,129 Streuvels, Stijn 49 59 Silvestrov, Dimitri 57 Suarez, Anne-Helene 58 Schippers, Elly 115, 128 Simpson, OJ. 3 8, 42 Suenens, kardinaal 142 Schippers, K. 44, 50, 104, Sirkel, Mati 56 Suske en Wiske 25 III, 125, 128 Slauerhoff, JJ. I', 15, 41, Siisldnd, Patrick II Schlomer, Marcelle 55 49, 98, 101, 105, 109, II0, Svevo, Italo 27, I16 Schmidt, Annie M.G. 22, 112, 119, 121, 129, 13o Swertz, Andre 3I 41, 5o, 141, 143 Slee, Carry 5o, 143 Syrier, Paul 107, 11 5, 126 Schmidt, Silke 59 Sleutelberg, Michiel 125 Schmink, Peter 26 Smaal, Niek 13I Tabucchi, Antonio io6 Schneeweifi, Heinz 55 Smeets, Christoffel 31 Tamaro, Susanna 116, 119, Schneider, Robert i20 Smeets, Mart 139 138 Schoemakers, Ben 36 Smit, HJ.D. 129 Tannen, Deborah '14 Schogt, Henry C. 55 Smits, Manon 1'3 Tartt, Donna 3 7, 51, 97 Schouten, Jaap 34, 39, 68, 97, Smits, Rik 17, 59 Tellegen, Toon 1o, 51, 59, 109 Snoijink, Bob 137, 140 103, 112, 121 Scholtz, A.H.M. 109 Soderberg, Lasse 56, 58 Temmerman, Els de 142 Schoonhoven, Gertjan van Sonneville, Johan 26 Tepper, Nanne 34, 68, 97, 40, 99, 124 Sophie, Rascal & 5o 102, 105, 112, 113, 114, Schoots, Hans 129 Spaan, Henk 107, 125 115, 120, 124 Schouten, Rob 22, 23, 118, Spaans, Lex 26, 32 Terborgh, EC. 123 124 Spaink, Karin 43 Terduin, Eric 17 Schreuder, Annick 73 Spellers, Hedwig 49 Terlouw, Jan 32,143 Schroder, Allard 17,104, Spender, Stephen 28 Terpstra, Koos 47 105, 120, 131 Spijkers, Mai 36 Tets van Goudriaan, Jhr Schubert, Dieter 143 Spinoy, Erik 5, 83, 95, 96 Willem van 3I Schubert, Ingrid 143 Springer, F. 48, 138 Tetteroo, Jan 129 Schulte Nordholt, J.W. 3o, Stabile, Nadine 57 Tex, Charles den 47 129 Stahlie, Maria I I I Tex, Gideon den 1o6, 128 Schulz, Bruno II7 Stam, Dagmar 143 Teylingen, Hendrik van io8 Schumann, Audrey 109 Staring, Mike 140 Thackeray, Bal ioo Schutte, Xandra 98, I24 Staring, Tonnie 140 Thatcher, Margaret 20 REGISTER 207

Thielemans, Daniel 127 Vanriet, Jan 125 Visser, Arie 117 Thijm, J.A. Alberdingk 129 Vargas Llosa, Mario 12, I25 Visser, Carolijn 73 Thijn, Ed. van 137, 140 Vasalis, M. 6o Vittorini, Elio 102, 116, 119, Thijssen, Theo 15, 107, 120 Vassallucci, Michel 26, 32 123, 125 Thijssing-Boer, Henny 141 Vazquez Montalban, Manu- Vladimov, Georgi 53 Thomese, P.F. 59 e153 Vlaeminck, Mark 33, 128 Thorpe, Adam ioi, 105, Veenhof, Joh.G. 141 Vlaminck, Erik 66 112, 116, 126 Veer, Rob van der 119 Vlijmen, L. van ioi, 106, Tibergien, Willy 12 Vegt, Jan van der 25, 41, 98, 115, 119, 121 Tijn, Joop van 36 101, 105, 109, I IO, 112, Vlot, Henny 108, '15 Ti§ma, Aleksandar io6, III, 121, 123, 129, 130 Vogelaar, Jacq 48, 121, 136 113 Velaers, Jan 5o,142 Vogels, Frida 22 Toer, Pramoedya Ananta 23, Velde, Wannes van de 95 Vogt, Guusanke 139 53, io6 Velthuijs, Max 5 1,143 Volkogonov, Dmitri 130 Thibin, Colm 107, II2 Veltman, Martin 26 Voogd, Pietha 113, 115 Tolstaja, Tatjana 40 Verbart, Gerard 106 Vos, Dirk de 5o Toonder, Marten 27, I38 Verbeeten, Ton 128 Vos-Dahmen von Buchholz, Toorn, Willem van 47, 59, Verbogt, Thomas 128 Tonny 59 104, 105, 118, 123 Verbruggen, Dirk 113 VoskuilJJ. 33 Toorop, Jan 31 Verburg, Marja 5o, 143 Vosmaer, Martine 105, '12 Torga, Miguel i i Vergeer, Charles i i i Voster, Albert 37, 38 Treacey, Michael 32 Vergeer, Koen 122 Vriens, Jacques 5o, 143 Treffers, Bert 114 Verhasselt, Ruben 119 Vries, Anke de 59, 141 Trevor, William 4 1, 52 Verheije, Wim 9 Vries, Dolf de 139 Tsvetajeva, Marina 121 Verhelst, Peter 14, 102, 107, Vries, Gert Jan de 123 Tuin, Jenny 104, 113, 116 115,120 Vries, Hendrik de 41 Tyler, Anne 105 Verheul, Kees I2I Vries-Bovee, Elly de 125 Verhoef, Rien 126,13o Vriesendorp, Huberte 141 Ugraiê, Dubravka IOI, 120, Verhoeven, Jan 115 Vroman, Leo 104, 105, 118, 121, 124 Verhuyck, Paul ioi, 113, 138 Unsworth, Barry 52 121, 124, 127 Vullings, Jeroen 97, 129 Unwin, Rayner i30 Verlaine, Paul 87, 88 Vuyk-Bosdriesz, Johanna Updike, John 104, 117, I28, Vermeegen, Harry 135, 139 116, 127 I3o Vermeersch, Peter 95 Uphoff, Manon 42, 68, i o5, Verpale, Eriek 66, 69 Waage, Kristin 58 II0 Verrips, Ger II° Waal, Henk van der 42, I I8 Usai, Tiia 55 Verroen, Dolf 59 Waard, Elly de 118 Versluys, Marijke 104, 107, Wagendorp, Bert 3o, 127 Vaan, Sander de 127 112, 123, 127 Wageningen, Gerda van 141 Valdano, Jorge 127 Verstegen, Peter 2I, 25, 104, Wagner, Kris 1'5 Valles, Jules I I3 113,127 Waite, Robert G.L. 13o Vancaeneghem, Stef 127 Vervoort, John '28 Wal, Arie van der 116, 126, Vandeloo, Jos 68,108 Vestdijk, Mieke II I27 Vandenbempt, Patrick 131 Vestdijk, Simon II Wallendael, Tuur van 113 Vandevoorde, Hans 13, 193 Vicent, Manuel 126 Walravens, Jan 46 Vanegeren, Bart II, 20, 126, Vidal, Gore 104, 115, 13o Walschap, Gerard 31 127,193 Vincent, Gertjan loo Wassmo, Herbjorg 113, 131 Vanhole, Kamiel 9, 97, 103, Vincent, Marnix 59 Watteau 86, 88 121 Vis, Jacob 47 Watterson, Bill 12I 2 o 8 MEKKA 1996

Weber, Peter 115 Wildschut, Mark III Yemni, Sadik 120 Weelden, Dirk van 2 4, 104, Wilhelm, Ira 58 Yolanda 137,140 112, 116, 118, 125 Wille, Durk 38 Yourcenar, Marguerite 104, Weijel, Helene 17 Willem Alexander, kroon- 123,129 -Weiss, Ulli i3o prins 14 Wendland, Angelica 6o Willemse, Regina 'cm, io5, Zaleska, Przetotyla Maria Wennekes, Wim '23 io6, 113 57 Werkman, H.N. '17 Willemsen, August 102, Zanger, Jan de 6o Werkman, Hans 129 112, 113, 116, 117 Zant, I.J.A. van der 32 Wester, Rudi i29 Wilmink, Willem 141 Zant, Johan van der 25 Westing, Paul van '23 Windsant, Marc (Vermeu- Westra, Mieke 125 len) 38, 128 Zeeman, Michael 37, 39, Weststeijn, Willem 22 Winter, Leon de 12, 59, 62, 121, 138 Wetering, Willem Jan van I0I, 105, io8, 109, 113, Zhou Gioqiang 49 de 139 138 Zomeren, Koos van IoI, White, Marco Pierre 109 Winton, Tim 52 107, 113, 128, 129 Wieg, Rogi 129, 130 Wispelaere, Paul de 22, 65, Zuiderent, Ad 6o Wiel, Frans van der ioi, 96 Zuiderveld, Rikkert 129 109, 117, 129 Witkiewitz, Stanislaw Igna- Zuithof, Martin 129 Wieringa, Tommy 20 cy 49 Zwagerman, Alexander 35, Wiersema, Fred 32 Witte, Arjan 20, 128 121 Wiersinga, Pim io8 Woerden, Henk van 6o Zwagerman, Joost 35, 48, Wigman, Menno io5 Woestijne, Karel van de 39 6o, 71, III, 130, 134, 135, Wijgh, Hanneke 59 Wolf, Ruth 23 136, 137, 138 Wijk, Malou van 55 Wolkers, Jan 59, 68, 138 Zweers, W 1 II Wijn, Piet 27 Wright, Peter 20 Zweig, Stephanie so Wiken Bonde, Ingrid 57 Wu, Harry 27 Zwier, Gerrit Jan 99,13o Wilde, Suzan de 104, 116, Wurzel, Elisabeth iis 123 Wylie, Andrew 10

Het Mekka voor de boekenliefhebber!

Met Mekka 199 6 beleeft het Jaarboek voor lezers zijn eerste lustrum. In deze jubileumuitgave staan natuurlijk weer de cijfers, lijsten en overzichten van het afgelopen jaar, samen met de adressen van schrijvers, vertalers, uitgevers, literaire instellingen en tijdschriften. Hierdoor is en blijft Mekka de vraagbaak voor iedereen die geInteresseerd is in de lite- ratuur van Nederland en Vlaanderen. Nieuw in deze Mekka is het foto-album van Chris van Houts, een persoonlijke keuze uit zijn literair archief. Ed van Eeden schrijft over de stand van zaken van de Vlaamse letteren. En Frank Helle- mans doet dat over de Nederlandse. Wie wordt na Harry Mulisch (1992), Donna Tam (1993) en Nicolaas Matsier (1994) de winnaar van de Mekka-prijs van de literaire kritiek? Welke boeken hadden naar de mening van de recensenten nooit mogen verschijnen? Wie is de meest gesubsidieerde schrijver van Nederland? Op al deze vragen geeft Mekka het antwoord. Het honderdste geboortejaar van dichter en prozaist Paul van Ostaijen wordt herdacht in twee bijdragen: Erik Spinoy bespreekt een onbekend gedicht en Henri-Floris Jespers diept uit zijn archief prachtig beeldmateriaal op.

`Je kunt dromen van een boek dat voorziet in al het denkbare aan feiten en getallen op literair gebied, maar de verrassing is dat zo'n werk echt bestaat. Mekka.' Annemiek Neefjes in Vrij Nederland

NIJGH & VAN DITMAR DEDALUS

201124020

mek001199601 88-4914-

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1996

8491