|| جغرافیای تاریخی و نامجایشناسی ارجان... || 133 ||

جغرافیای تاریخی و نام جایشناسی ارجان

در دوران ساسانی و اسالمی || شـــــــــــــــــــــــــــمارۀ 11

افشین خسروثانیI || ســــــــــــــــــــــــــــال چــــــــــهارم || بــــــــــهار )صص: 151 - 133( 1399 || تاریــخ دریافــت: 28/06/1398؛ تاریخ پذیرش: P. ISSN: 2645-5048 & E. 2645-5706 P. 1398/12/08 شناسۀ دیجیتال )PJAS.4.11.133 :)DOI/10.30699

چکیده »ارجــان« یکــی از خورههــای مهــم ایالــت فــارس در دوران ساســانی و اســامی بــود. درخصــوص نامجــای ارجــان اختلفــات عدیــدهای هــم در منابــع مکتــوب و هــم در میــان پژوهشــگران معاصــر وجــود دارد. از علتهــای اصلــی ایــن اختلفــات، اطلعــات مختلــف منابــع مکتــوب و ناهمخوانی شــواهد باستانشــناختی بــا ایــن منابــع اســت و همینامــر منجــر شــده تــا نقطهنظــرات گوناگونــی در ایــن راســتا مطــرح شــود. در اینجــا نگارنــده بــا ذکــر دیدگاههــای مختلــف و تلفیــق آنهــا بــا شــواهد باستانشــناختی ســعی دارد بــه درک و شــناختی روشــنتر از ایــن موضــوع دســتیابد. از دیگــر مــواردی کــه در ایــن مقالــه بــدان پرداختــه خواهــد شــد، موضوع تغییرات اداری و مرزی اســت که درطول دوران مختلف، ارجان را دســتخوش تغییر و تحول کــرده اســت. ارجــان در دوران مختلــف دچــار تغییــرات اداری و مــرزی فراوانــی شــده اســت؛ بهطوریکــه در ســدههای نخســتین اســام، اینخــوره همــان ســاختار و حــدود دورۀ ساســانی را در خــود داشــت، امــا در دورههــای بعــد شــاهد جابهجایــی از ایالتــی بــه ایالــت دیگــر، تغییــر نــام و کــم ِشــدن حــدود و ثغــور نواحــی و بخشهــای وابســته بــه آن هســتیم. ایــن نوشــتار تــاش دارد بــه دو پرســش مهــم در ارجــان پاســخ دهــد؛ نخســت، تغییــرات اداری و مــرزی رخ داده در پهنــۀ ارجــان تــا بــه امــروز چگونــه بــوده اســت؟ و دیگــری آنکــه، دالیــل اصلــی ناهمخوانیهــای موجــود میــان پژوهشــگران بــر ســر نــام واقعــی ارجــان چیســت؟ دالیــل اصلــی ناهمخوانیهــای موجــود میــان پژوهشــگران برســر نامجــای ارجــان چیســت؟ پرواضــح اســت [ Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 کــه محققــان اشــارهها و توضیحــات بســیاری درراســتای شــناخت ســیمای ارجــان، تغییــرات اداری و مــرزی ایــن منطقــه بیــان داشــتهاند؛ بــا اینحــال، تلفیــق و ترکیــب دادههــای تاریخــی و باستانشــناختی مــوردی اســت کــه کمتــر در مطالعاتشــان مشــاهده میشــود. از ایــنرو نگارنــده ســعی دارد تــا بــا تلفیــق هــر دو رویکــرد تاریخــی و باستانشــناختی بــه موضــوع نامجــای و تغییــرات اداری و مــرزی ارجــان در دوران ساســانی و اســامی بپــردازد. انجــام پژوهــش حاضــر از طریــق بررســی و تطبیــق یافتههــا و شــواهد باستانشناســی بــا مــواد و اطلعــات مســتخرج از منابــع مکتــوب اســت. کلیدواژگان: ارجان، نامجای، بهبهان، دورۀ ساسانی، دوران اسلمی.

I. دانشآموخته کارشناسی ارشد باستانشناسی، گروه باستانشناسی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، ایران. [email protected] || 134 || شـــمارۀ 11 || ســـال چـــهارم || بـــهار 1399 ||

مقدمه پیونــد باستانشناســی و جغرافیــای تاریخــی را میتــوان در ســروکار ِداشــتن هــر دو بــه مقولــۀ زمــان و مــکان دانســت. امــروزه در حــوزۀ باستانشناســی بــه هــر دو عنصــر توجهــی یکســان وجــود دارد و بــرای درک و شــناخت گذشــته بــا همــۀ ویژگیهایــش بایــد هــر دو عنصــر زمــان و مــکان را موردتوجــه قــرار داد. تعاریــف و رویکردهــای گوناگونــی درخصــوص جغرافیــای تاریخــی و حــوزۀ مطالعــات آن وجــود دارد و برســر آن اتفــاق نظــری نیســت. در اینجــا مجــال چندانــی بــرای پرداختــن و ورود بــه ایــن بحــث وجــود نــدارد و تنهــا بــه ایــن بســنده خواهــد شــد کــه موضــوع پیــشرو درخصــوص حــدود و ثغــور ارجــان در دورانهــای مختلــف بــا تعریــف ســنتی از جغرافیــای تاریخــی، یعنــی بررســی تاریــخ تغییــرات مرزهــای سیاســی و تقســیمات جغرافیایــی-اداری یــک منطقــه درطــول زمــان ســروکار دارد )ن. ک. بــه: ایســت، 1392؛ میــری، 1391؛ .)Gilbert, 1932 حــوادث تاریخــی در خــأ اتفــاق نمیافتنــد، بلکــه از شــرایط فضایی-مکانــی تأثیــر میپذیرنــد. در فضــا هیــچ پدیــدهای )چــه طبیعــی و چــه ســاختۀ دســت بشــر( درحــال ســکون نیســت و در طــی زمــان متحــول میشــود. یکــی از مهمتریــن پارادایمهــا در جغرافیــا، »پارادایــم پهنــۀ فرهنگــی« اســت کــه همــواره ســیر تکاملــی پدیدههــا را در طــی زمــان بررســی میکنــد. ازنظــر علمــی بیــن مــکان و زمــان تقدمــی وجــود نــدارد، ً بلکــه هم زمانبــودن ویژگــی مشــترک آنهاســت و میتــوان پافشــاری کــرد کــه تاریــخ و جغرافیــا کامــا بههــم پیوســتگی دارنــد )ایســت، 1392: 18-15؛ قائممقامــی، 1340: 17(. نمیتــوان بیــش از حــد بــر ایــن نکتــه اصــرار داشــت کــه هــدف اصلــی جغرافیــا مطالعــۀ مــکان اســت؛ مــکان بهطــور اجتنابناپذیــری انســان را نیــز دربــر میگیــرد. از آنجاکــه هــر حادثــۀ تاریخــی درکنــار زمــان محــدود بــه مــکان هــم هســت، نمیتــوان تاریــخ را از مــکان جــدا کــرد: »اگــر جغرافیــا بــدون تاریــخ چــون جســدی بیتحــرک جلــوه میکنــد، تاریــخ هــم بــدون جغرافیــا چــون آوارهای بیخانمــان و ســرگردان بهنظــر میرســد« )ایســت، 1392: -22 15(. تحقیقــات حــوزۀ جغرافیــای تاریخــی، از آنجهــت ارزشــمند و درخــور اعتنــا هســتند کــه میتواننــد ســیمای مشــخصی از بســتر جغرافیــای تاریخــی وقایــع یــک مــکان و محــدودۀ پیرامــون آنرا عرضــه کننــد. مکانیابــی اســم مکانهــای مذکــور در منابــع نوشــتاری و باستانشــناختی متضمــن واکاوی منابــع ً اطلعاتــی متنوعــی اســت کــه الزامــا معطــوف بــه زمــان خاصــی نیســتند. مبرهــن اســت کــه هرچــه بــه زمــان حــال نزدیکتــر میشــویم، منابــع اطل عاتیمــان از غنــای بیشــتری برخوردارنــد )میــری، 1395: 162(. در نوشــتار حاضــر عل وهبــر مطالعــۀ رونــد تغییــرات اداری و مــرزی ارجــان درطــول دورههــای مذکــور، تــاش بــرآن اســت تــا بــا بررســی شــواهد نوشــتاری، باستانشــناختی ماننــد ُمهــر و ســکه و کنــار هــم قــرار دادن نقطهنظــرات صاحبنظــران برجســته بــه درکــی تــازه از جاینــام ارجــان و تغییــرات حاصلــه در جغرافیــای اداری آن دســتیابیم. همان گونهکــه در ابتــدای ایــن نوشــتار اشــاره شــد، درخصــوص ارجــان قبــل از دورۀ Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ] ساســانی اطلعــات درخــور، امــا اندکــی وجــود دارد کــه در اینجــا مختصــر اشــارهای بدانهــا خواهــد شــد. اهــداف پژوهــش: پرواضــح اســت کــه منابــع تاریخــی اشــارهها و توضیحــات بســیاری درراســتای شــناخت ســیمای ارجــان، تغییــرات اداری و مــرزی و دالیــل رکــود و رونــق ایــن منطقــه بیــان داشــتهاند؛ بــا اینحــال تلفیــق و ترکیــب دادههــای تاریخــی و باستانشــناختی مــوردی اســت کــه کمتر در آثار پژوهشــگران حــوزۀ ارجــان در دوران اســامی مشــاهده میشــود. از ایــنرو، نگارنــده ســعی دارد تــا بــا تلفیــق هــر دو رویکــرد تاریخــی و باستانشــناختی بــه موضــوع نامجــای و تغییــرات اداری و مــرزی ارجــان در دوران ساســانی و اســامی بپــردازد؛ همچنیــن ازمنظــر باستانشناســی، ارجــان دورۀ اســامی کمتــر موردتوجــه قــرار گرفتــه اســت و از همــه مهمتــر مســألۀ نامجــای ارجــان کمتــر بــا مــدارک و شــواهد باستانشناســی همــراه بــوده ً اســت و عمدتــا براســاس منابــع مکتــوب بــه ایــن موضــوع پرداختــه شــده اســت. پرســشهای پژوهــش: پرســشهای پژوهــش بدینشــرح اســت: تغییــرات اداری و مــرزی رخداده در پهنــۀ ارجــان تــا بــه امــروز چگونــه بــوده اســت؟ و دیگــری، مســألۀ نامجــای اینخــوره و اختلفاتــی || جغرافیای تاریخی و نامجایشناسی ارجان... || 135 ||

اســت کــه برســر نــام واقعــی ایــن منطقــه میــان پژوهشــگران وجــود دارد؛ بهســخنی دیگــر، دالیــل اصلــی ناهمخوانیهــای موجــود میــان پژوهشــگران برســر نامجــای ارجــان چیســت؟ روش پژوهــش: در مطالعــۀ نامجــای ارجان و تغییرات اداری، رویکردهای تاریخی-باستانشــناختی همســو و بهصــورت مکمــل نقــش ُپررنگــی ایفــا میکننــد؛ ابزارهــای مــورد اســتفاده در ایــن پژوهــش شــامل مطالعــات کتابخانــهای، بررســیهای باستانشــناختی و شــواهد سکهشــناختی اســت.

پیشینۀ پژوهش وجــود تپههــا و محوطههــای متعــدد ماقبلتاریخــی، آثــار دوران تاریخــی، بهویــژه محوطــۀ ایلمــی ارجــان و شــهر اســامی ارجــان باعثشــده تــا پژوهشهــای کتابخانــهای و میدانــی در ایــن منطقــه صــورت پذیــرد. از اولیــن فعالیتهــای میدانــی در ارجــان )نقشــۀ 1( میتــوان بــه بررســی نیســن و ردمــن )Nissen Redman, 1971 &(، و کاوش نیســن )Nissen, 1973( اشــاره کــرد؛ دیتمــن )Dittmann, 1984( نیــز بررســیهایی در ایــن منطقــه انجــام داده اســت. آن زمانکــه آرامــگاه »کیدیــن هوتــران« به صــورت اتفاقــی نمایــان شــد، هیأتــی بهسرپرســتی »میرعابدیــن کابلــی« و »اســماعیل یغمایــی« )1361( مشــغول بررســی و کاوش در ایــن منطقــه شــدند )آزادی و همــکاران، 1397: 100(. بعدهــا بــرروی ایــن آرامــگاه و جــام ارجــان، مطالعاتــی توســط پژوهشــگرانی ازجملــه »عبــاس علیــزاده« )1985(، »محمدرحیــم صــراف« )1369(، »سوســن معتقــد« )1369(، »رســول بشــاشکنزق« )1369(، »یوســف مجیــدزاده« )1992( و در دهههــای جدیدتــر اســتروناخ )2003( و »خاویــر آلوارزمــون« )2006( بــه انجــام رســید. پــس از چندیــن ســال وقفــه، ً مجــددا در دهــۀ 80 هــ.ش. فعالیتهــای میدانــی در ایــن منطقــه ازســر گرفتــه شــد. »محمداســماعیل اســمعیلیجلودار« )1383( ســازههای آبــی حوضــۀ رودخانــۀ مــارون را بررســی و مطالعــه کــرد. هیــأت باستانشناســی دشــت بهبهــان بهسرپرســتی »کامیــار عبــدی« در ســال 1384 هــ.ش. کار بررســی در ایــن منطقــه را آغــاز نمــود. در دهــۀ نــود هجریشمســی نیــز بررســیها و کاوشهایــی در منطقــۀ بهبهــان صــورت Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ]

تصویــر 1. موقعیــت ارجــان )بهبهــان امــروزی( بــر روی نقشــۀ ایــران و اســتان خوزســتان )طــراح نقشــه: محســن بهرامینیــا(. || 136 || شـــمارۀ 11 || ســـال چـــهارم || بـــهار 1399 ||

پذیرفتــه اســت؛ در ســال 1395 هــ.ش. »حجــت دارابــی« تپه َمهتــاج را کــه مربــوط بــه دورۀ نوســنگی بیســفال اســت مــورد کاوش قــرار داد. دور جدیــد پژوهشهــای باستانشناســی بهبهــان بهسرپرســتی »عبــاس مقــدم« )1393؛ 2016( آغــاز شــده اســت. ایــن دور از بررســیها بــا هــدف شناســایی زیســتگاههای آغازیــن انجــام گرفتــه اســت. محققــان اندکــی درخصــوص جغرافیــای تاریخــی ارجــان بــه تحقیــق و تفحــص پرداختهانــد. در اینمیــان، میتــوان بــه »هاینــس گاوبــه« )1377( اشــاره کــرد کــه بهصــورت مفصــل و تخصصــی و بــا بهرهگیــری از متــون تاریخی-جغرافیایــی و یافتههــای باستانشناســی بــه ارزیابــی و تحلیــل ارجــان از زمــان فتــح عربهــا تــا پایــان دورۀ صفــوی پرداختــه اســت. »احمــد اقتــداری« )1375( از دیگــر کســانی اســت کــه در اینزمینــه گامهــای مهمــی برداشــته اســت؛ اگرچــه نامبــرده درخصــوص ارجــان و نواحــی آن از اثــر هاینــس گاوبــه ســود جســته، امــا نقــاط مثبتــی در مطالعــات وی دیــده میشــود. اقتــداری توانســت آن از بخشهایــی ماننــد شــمالغرب بهبهــان جاییکــه امــروزه تشــان و بهمئــی و نواحــی وابســته بدانهــا واقــع شــدهاند، و بنــا بــه هــر دلیلــی هاینــس گاوبــه موفــق بــه دیــدن آنهــا نشــده بــود را از نزدیــک ببینــد و نتایــج خویــش را منتشــر کنــد. »ابراهیــم رایگانــی« و همــکاران در مقالــهای بــه دالیــل زوال و رکــود ارجــان در دورۀ ساســانی و اســامی پرداختنــد )رایگانــی و همــکاران، 1394(.

پیشینۀ تاریخی ارجان مجــاورت ایل منــو بــا آشــوریان منجــر بــه درگیریهــای مــداوم میــان ایــن دو حکومــت گردیــد. عاقبــت بهدلیــل تــداوم سیاســتهای خصمانــه بیــن ایــن دو دولــت و حمــات آشــوریان علیــه ســرزمین ایــام، دولــت مرکــزی ایلمنــو در قــرن هفتــم قبلازمیــاد بــرای همیشــه بــه تاریــخ پیوســت )ایمانپــور و کائیــد، 1396: 15-3(؛ بــا اینحــال مناطــق شــرقی ایــام ماننــد ارجــان کمــاکان توانســتند تــا حــدودی بــه حیــات فرهنگــی خــود ادامــه دهنــد و نقــش مهمــی در انتقــال فرهنــگ ایل منــو بــه دربــار هخامنشــی ایفــا کننــد )Henkelman & Khaksar, 2014: 210(. قبــل از پیــدا شــدن جــام ارجــان، مــا آ گاهــی چندانــی از ارجــان دورۀ ایلمــی نداشــتیم. بــا پیــدا شــدن گورســتان دورۀ ایلمــی و جــام معــروف »کیدیــن هوتــران«، پژوهشــگران و محققــان بــه بررســی و شناســایی منطقــۀ ارجــان در دورۀ تاریخــی بهویــژه دورۀ ایــام پرداختنــد )توحیــدی و خلیلیــان، 1361: 233؛ Alizadeh, 1985; Majidzadeh, 1992; Alvarez Mon, 2006(. اینکــه ارجــان در دورۀ ایــام شــهری بــوده یــا یــک اســتقرار کوچــک، بــر مــا روشــن نیســت و در دورههــای تاریخــی بعــدی )هخامنشــی و اشــکانی( نیــز درخصــوص اینکــه ارجــان شــهری بــوده نیــز شــواهد کافــی در دســت نداریــم. از وقایــع مهــم در تاریــخ ارجــان، بهعبــور اســکندر مقدونــی از ایــن منطقــه میتــوان اشــاره نمــود؛ در قــرن چهــارم قبلازمیــاد کــه اســکندر بههمــراه لشــکریانش بــه ایــران لشــکر کشــید، پــس از جنگهــای معــروف ایســوس، گوگامــل و گرانیــک و ســقوط آســیایصغیر و تصــرف Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ] شــوش، بهســمت پایتخــت هخامنشــیان، یعنــی پرســپولیس روانــه شــد )جوکارقنواتــی، 1350: 23(. اســکندر بعــد از فتــح خوزســتان از راه لرســتان، رامهرمــز و ارجــان بهســوی اســتخر تاخــت )ســایکس، 1380: 8- 347؛ افضلالملــک، 1361: 41-339؛ جوکارقنواتــی، 1350: 25(. میــان ارجــان و رامهرمــز درهای بســیار ســخت اســت کــه ِمورخــان اســکندر، شــرحی راجــع بــه آن نوشــتهاند؛ یونانیهــا از ایــن دره بهنــام »اوکســین« یــاد میکننــد. زمانیکــه اســکندر بــه ایــن منطقــه رســید بــه ایــن میاندیشــید کــه چگونــه از ایــن راه ســخت و خطرنــاک عبــور کنــد، امــا ســرانجام در نتیجــۀ اطلعاتــی کــه یکــی از اهالــی در اختیــار وی میگــذارد از ایــن مســیر رد میشــود )ســایکس، 1380: 348؛ جوکارقنواتــی، 1350: 25(. اســکندر ســپس بهطــرف دربنــد پــارس کــه امــروزه »تنــگ َتــکاب« گوینــد، حرکــت کــرد. در اینجــا اســکندر بــا مقاومــت شــدید آریوبــرزن مواجــه شــد و ســرانجام موفــق شــد آریوبــرزن و لشــکریانش را از پــای درآورد )اقتــداری، 1375: 81- 376؛ پیرنیــا، 1375، 15- 1413؛ پیرنیــا و اقبالآشــتیانی، 1380: 116(. درخصــوص موقعیــت و َ محــل دربنــد فــارس، اتفاقنظــری وجــود نــدارد و درههــای اطــراف بابااحمــد، بوالفرایــس، کــت بهمئــی، || جغرافیای تاریخی و نامجایشناسی ارجان... || 137 ||

تنــگ تامــرادی را بــا ایــن محــل یکــی دانســتهاند )جوکارقنواتــی، 1350؛ اقتــداری، 1375(. »جــان مانوئــل کــوک« احتمــال میدهــد کــه »راکا« همــان ارجــان باشــد )کــوک، 1385: 59(؛ ایــن تنهــا یــک احتمــال اســت و شــواهد محکمهپســندی در اینخصــوص وجــود نــدارد. تنهــا شــاهد باستانشــناختی کــه مــا را از حضــور اشــکانیان در ایــن منطقــه آ گاه میســازد، وجــود ســنگنگارههای دورۀ الیمایــی در شــمال بهبهــان اســت ً )Haerinck, 2003(. اخیــرا در بررســیهای باستانشناســی کــه در منطقــه بــه انجــام رســیده، یافتههــای ســفالی مربــوط بــه دورۀ هخامنشی-اشــکانی بهدســت آمــد )آزادی و همــکاران، 1397(. براســاس منابــع مکتــوب )حمزهاصفهانــی، 1346؛ دینــوری، 1371(، ایــن منطقــه در دورهی ساســانی بــه انضمــام بخشهــای دیگــر تبدیــل بــه پنجمیــن خــورۀ ایالــت پــارس میگــردد و از اینزمــان اســت کــه ایــن والیــت بیــش از پیــش اهمیــت پیــدا میکنــد و توجهــات حکمرانــان و بازرگانــان را بــه خــود جلــب میکنــد.

تأملی بر نامجایشناسی ارجان نامجایهــا یــا نامهــای جغرافیایــی، بخــش مهمــی از میراثفرهنگــی محســوب میشــوند کــه بــه »تاریــخ زنــده« شــهرت یافتهانــد. ایــن موضــوع میتوانــد نشــاندهندۀ اهمیــت نامهــای جغرافیایــی در میــراثداری تاریــخ محلــی، منطقــهای، ملــی، و بینالمللــی باشــد. نام جایهــا داللــت بــر چگونگــی پدیــداری آبادیهــا، َ شــهرها، کشــورها و غیــره دارد کــه در دل تاریــخ برجــای ماندهانــد. ایــن تفکــر نشــاندهندۀ تأثیــر اعــام در بیــان گذشــتۀ هــر شــهر و دیــار اســت. شــناخت نامهــا بــه بررســی تاریــخ اجتماعــی و فرهنگــی کمــک میکنــد؛ زیــرا یــک نــام هــم شــاخص و معیــار شــناخت اســت و هــم از یــک واقعیــت تاریخــی، اجتماعــی و فرهنگــی ســخن میگویــد. همینکــه بــا تغییــر یــک نظــام سیاســی نــام بســیاری از اماکــن جغرافیایــی در ســطح شــهر و در عرصــۀ کشــوری تغییــر میکنــد، نشــاندهندۀ حساســیت و اهمیــت نامگــذاری اســت. نام جایهــا در گذشــتهای دور توســط حاکمــان وقــت یــا مردمــان ســاکن در نواحــی گوناگــون وضــع شــدهاند و ســالیان متمــادی بــدون تغییــر یــا بــا تغییــر همســو بــا تحــوالت اجتماعــی در جوامــع بــهکار رفتهانــد. تغییــرات رخداده در نام جایهــا ناشــی از علــل گوناگونــی همچــون تهاجمــات بیرونــی، روابــط بینافرهنگــی، تغییــر و تحــوالت زبانــی رایــج در منطقــه، تغییــر حاکمیــت سیاســی، علیــق شــخصی حاکــم یــا حاکمــان و حتــی رونــق یــا رکــود اقتصــادی ناحیــه اســت. رویهمرفتــه، نام جایهــا جزئیاتــی از فرهنــگ، تاریــخ و ادبیــات یــک منطقــه را بــا خــود حمــل میکننــد؛ از ایــنرو بــرای بررســی و مطالعــۀ نامجایهــا بایــد بــه عوامــل فرهنگــی و تاریخــی گوناگــون رخداده در آن منطقــه، چــه مربــوط بــه ناحیــهای کوچــک و چــه در پیونــد بــا ســرزمینی در وســعت یــک کشــور و یــا قلمــرو تاریخــی و فرهنگــی آن توجــه نمــود. مکانهــا بــا هویــت ملــی و پیشــینۀ تاریخــی یــک جامعــه و ســرزمین در ارتبــاط مســتقیم و تنگاتنــگ هســتند؛ نامهــا جزئیاتــی از فرهنــگ و تاریــخ یــک منطقــه را بــا خــود منتقــل میکننــد و ماننــد تحــوالت و رویدادهــای سیاســی، اجتماعــی، اقتصــادی و فرهنگــی، Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ] بیانکننــدۀ اهــداف، گرایشهــا، بینشهــا، گروههــا و جوامــع یــک ســرزمین هســتند. هــم از ایــنروی، دگرگونیهــا و تحــوالت یــک ســرزمین هــم در نامگــذاری مکانهــا تأثیــر دارد و هــم براســاس تغییــرات نامهــا میتــوان تغییــر و تحــول جامعــه را بررســی کــرد )باســتانیراد و مردوخــی، 1392: 21-22(. شــاهان ساســانی در مواقعــی كــه بــه تحكیــم امــور داخلــی میپرداختنــد، شــهرهای مــرزی ازجملــه شــهر ِ»آمــد« را مــورد حملــه قــرار میدادنــد؛ چنانكــه در ســال 503-502 م. محاصــرۀ مهــم دیگــر شــهر ِآمــد توســط ایرانیــان انجــام گرفــت )Lee, 2007: 58(. اگرچــه وقایــع ایــن محاصــره ازطریــق شــاهدان عینــی ذکر نشــده اســت، پروكوپیــوس و نویســندگان دیگــر كــه ازلحــاظ زمانــی بــا ایــن رویــداد فاصلــه زیــادی نداشــتهاند، آن را بــه رشــتۀ تحریــر درآوردهانــد )پروکوپیــوس، 1382: 35(. پروکوپیــوس چنیــن شــرح میدهــد: »كمــی پــس از ایــن وقایــع چــون قبــاد مبلغــی تنخــواه بــه پادشــاه هیاطلــه مقــروض بــود و قــادر بــه پرداخــت آن نبــود، از آناستاســیوس امپراتــور ُرم تقاضــا كــرد كــه مبلغــی بــه وى وام دهــد. آناستاســیوس در اینخصــوص بــا دوســتان خــود مشــورت نمــود، ولــی هیچیــک پرداخــت ایــن وام را تصویــب نكردنــد و گفتنــد صــاح || 138 || شـــمارۀ 11 || ســـال چـــهارم || بـــهار 1399 ||

نیســت پــول مــا وســیلۀ برقــرارى دوســتی و رابطــۀ نزدیــك دشــمنان مــا بــا هیاطلــه بشــود، بلكــه برعكــس بهتــر اســت كــه هرقــدر ممكــن باشــد در میــان آنهــا نفــاق بیندازیــم و خــود از اختــاف ایشــان فایــده بریــم« )همــان: 3-41(؛ به همینجهــت زمانیكــه قبــاد بــا مخالفــت آناســتازیوس مواجــه شــد، مصمــم بــه جنــگ بــا ُر میهــا گردیــد و ســخت بــه خــاک ارمنســتان حملــه بــرد و بــا ســرعتی مثالزدنــی، قســمت اعظــم آنجــا را دســتخوش غــارت و تــاراج قــرار داد و ســپس بهطــور ناگهانــی بــه شــهر ِآمــد واقــعدر میــانرودان حملــه بــرد )The Chronicle of Theophanes, 1997: 223-224(. »طبــری« )1362، ج 2: 641(، »ابنمســکویه« )1376: 158( و »دینــوری« از فتــح شــهر ِآمــد و گرفتــن اســیرانی از ایــن شــهر توســط قبــاد ســخن گفتهانــد: »آنگاه قبــاد آمــاده شــد و بــا لشــکرهای خــود بــه جنــگ ســرزمینهای ُرم رفــت و شــهرهای آمــد و میافارقیــن را گشــود و مــردم آنجــا را اســیر گرفــت و دســتور داد بــرای اســیران میــان فــارس و اهــواز شــهری بســازند و آنرا ابرقبــاد نــام گذاشــت« )دینــوری، 1371: 95(. »حمزهاصفهانــی« نیــز در ایــن رابطــه مینویســد: »قبــاد شــهرهایی را ســاخت، در فــارس شــهری بــه نــام به-از- ِآمد-کــواذ كــه همــان ارجــان اســت و به-از- ِآمــد یعنــی بهتــر از ِآمــد« )حمزهاصفهانــی، 1346: 54(. ً درخصــوص ایجــاد اینخــوره توســط قبــاد اول، تقریبــا بیــن همــۀ مورخــان و جغرافیدانــان اتفاقنظــر وجــود دارد؛ بهجــز ثعالبــی کــه آنرا بــه شــاپور اول منتســب میکنــد. امــا درخصــوص نــام واقعــی آن اختلفنظرهایــی وجــود دارد کــه در اینجــا بــه آنهــا پرداختــه خواهــد شــد. حمزهاصفهانــی ایــن شــهر را »به-از- ِآمد-کــواذ« ذکــر میکنــد )حمزهاصفهانــی، 1346: 120(.1 دینــوری نــام ایــن منطقــه را »ابرقبــاد« ذکــر میکنــد )دینــوری، 1371: 80(. طبــری اشــاره میکنــد کــه ایــن شــهر قبــل از ایــن اســم )ارجــان( »رامقبــاد« نــام داشــت و همــان اســت کــه »برمقبــاد« گوینــد )طبــری، 1362: 641(. اشــارۀ طبــری بــه دو نــام رامقبــاد و برمقبــاد، منجــر بــه ایــن شــد تــا برخــی پژوهشــگران ایــن دو نــام را بــه ناحیــهای بــزرگ و وســیع نســبت دهنــد )نیســتانی، 1374: 84(. »شــوارتس« و »مارکــوارت« نــام بــه- از- ِآمد-کــواذ را قدیمیتریــن نــام ایــن رســتاق دانســتهاند و ایــن نــام را پذیرفتهانــد )شــوارتس، 1372: 150؛ مارکــوارت، 1373: 130(. اگــر گفتــۀ »فرانتــس آلتهایــم« )1391: 19( را بپذیریــم کــه معتقــد اســت زمانیکــه اردشــیر بابــکان از ایــن منطقــه عبــور میکــرده، بهنــام ارجــان اشــاره میکنــد؛ نظــر شــوارتس و مارکــوارت را نمیتــوان قابلقبــول دانســت. بــرروی برخــی از ُمهرهــای اداری عصــر ساســانی علمــت WYHC دیــده میشــود کــه پژوهشــگران آنرا مربــوط بــه »بهازآمدکــواد« میداننــد ):Miri, 2012 Daryaee, 2003: 195; Gyselen, 1988 ;99( )تصویــر 1(. همچنیــن، شــواهد سکهشــناختی نشــان Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ]

تصویر 1. ُمهر آمارگر دورۀ ساسانی که در آن نام بهاز ِآمدکواد مشاهده میشود )Miri, 2012: 137(. || جغرافیای تاریخی و نامجایشناسی ارجان... || 139 ||

میدهــد کــه ضرابخانــه بهازآمدکــواد از زمــان قبــاد تــا زمــان یزدگــرد ســوم فعــال بــوده اســت ),Miri 99 :2012(. پژوهشــگرانی ازجملــه »ریــکا گیزلــن«، به ِازآمدکــواد را همــان ارجــان میداننــد ),Gyselen 1988(. »جــان واکــر« چنیــن اشــاره میکنــد کــه همانطورکــه »زرنــج« و »سیســتان« دو نــام بــرای یــک ناحیــه بودنــد و ایــن نامهــا بــرروی ســکه ضــرب شــده اســت، میتــوان بــرای ارجــان نیــز چنیــن قائــل شــد؛ در همینراســتا، جــان واکــر معتقــد بــود کــه برمقبــاد، نــام منطقــهای وســیع و بــزرگ اســت و ارجــان نــام بخــش حاکمنشــین آن بــوده اســت )Walker, 1976: 85(. امــا بــا پیــدا شــدن ســکههایی بــا محــل ضــرب ارجــان و برمقبــاد کــه مربــوط بــه ســال 54 هــ.ق. و بهنــام »عبدالرحمانبنزیــاد« هســتند، اینمــورد نظــر واکــر را بــه چالــش میکشــد )نیســتانی، 1374: 86(؛ همچنیــن ســکههایی مربــوط بــه ارجــان بــا ضــرب ســال 56 هــ.ق. و برمقبــاد بــه ســال 58 هــ.ق. بــا نــام حاکــم محــل دیگــری بهنــام »حکمبــن ابیالعــاص« تأییــدی اســت بــر اینکــه ایــن دو، محلهایــی جداگانــه هســتند و یکــی شــمردن ایــن دو را نمیتــوان تأییــد کــرد. واکــر در جــای دیگــری شــکل »بیرامقبــاد« را میپذیــرد، بــه ایــن دلیــل کــه ایــن اســم هــم روی ســکههای قبــل از اصلحــات عربهــا بهنــام »ب.ر.م« و هــم بعــد از اصلحــات آن بهنــام »ب.ر.م.ق.ب.ا.د« مشــاهده میشــود. در ایــن رابطــه نیــز ســکههای قبــل از اصلحــات بــا علمــت »ا.ر.گ.ن« نیــز یافــت شــده کــه ایــن مســأله بازهــم نظــر واکــر را بــا مشــکلت جــدی روبــهرو میســازد )گاوبــه، 1377: 22(. در منابــع مکتــوب، بهویــژه بخشهــای مربــوط بــه فتوحــات عربهــای مســلمان، تنهــا بــه ارجــان اشــاره میشــود و نامــی از برمقبــاد دیــده نمیشــود؛ همیــن مســأله باعــث شــد تــا برخــی از محققــان ایــن فــرض را مطــرح ســازند کــه قبــل از قبــاد اول شــهر یــا ناحیــهای بهنــام ارجــان وجــود داشــته اســت. ســپس بــا پیــروزی قبــاد در شــهر ِآمــد و کــوچدادن بخشــی از مردمــان آنجــا بــه ارجــان، ناحیــۀ جدیــد اداری پدیــد آمــد کــه مرکــز شــهر بهنــام خــود آن خوانــده میشــد )نیســتانی، 1374: 86(. گاوبــه، برمقبــاد را نــام رســمی و ارجــان را نــام غیررســمی منطقــه میدانــد؛ امــا درخصــوص ضــرب دو ســکه در یــک شــهر، یکــی بــا نــام رســمی و دیگــری بــا نــام غیررســمی هیــچ توضیحــی ارائــه نمیکنــد )گاوبــه، 1377: 92(. امــا ایــن نظــر نمیتوانــد درســت و راهگشــا باشــد؛ زیــرا در ســال 54، 56 و 58 هــ.ق. ســکههایی بــا ضــرب ارجــان و برمقبــاد بهدســت آمــده اســت کــه نشــان میدهــد ایــن دو محلهایــی جداگانــه بودهانــد و نمیتواننــد یــک منطقــه بــوده باشــند. ازســوی دیگــر، فرانتــس آلتهایــم اشــاره میکنــد کــه اردشــیر بابــکان هنــگام عبــور از ایــن منطقــه بهنــام ارجــان اشــاره میکنــد )آلتهایــم و اســتیل، 1391: 19(. ایــن مســأله باعــث شــد تــا برخــی از محققــان ایــن فــرض را مطــرح ســازند کــه قبــل از قبــاد اول، شــهر یــا ناحیــهای بهنــام ارجــان وجــود داشــته اســت. در منابــع نوشــتاری و بخشهایــی کــه مربــوط بــه فتوحــات عربهــا اســت تنهــا بهنــام ارجــان اشــاره میشــود و تــا زمــان تیموریــان ایــن نــام بــر منطقــه اطــاق میشــده اســت، امــا در عهــد تیمــوری بــا نــام بهبهــان مواجــه هســتیم. اینکــه بهبهــان در Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ] همــان محــل و مــکان ارجــان بــوده اســت یــا بــا فاصلــه از آن شــکل گرفتــه بــود، چنــدان روشــن نیســت و منابــع در اینخصــوص کمکــی نمیکننــد )یــزدی، 1387(.

ارجان در دوران اسالمی در دوران اســامی تغییــرات اداری و مــرزی در ایــن منطقــه صــورت میپذیــرد و شــاهد تغییــرات کلنــی در ایــن منطقــه هســتیم؛ همچنانکــه منابــع مکتــوب گــزارش میدهنــد، عربهــا تغییراتــی زیــاد در مرزهــا و تقســیمات اداری اینخــوره ایجــاد نمیکننــد و بــا همــان ســاختار دورۀ ساســانی حفــظ میشــود. در قــرون چهــار و پنــج هــ.ق. اســت کــه شــاهد تغییــرات و جابهجاییهایــی در منطقــه هســتیم کــه بــرای اولینبــار صــورت پذیرفتــه اســت. در اینزمــان، ارجــان بــه خوزســتان ملحــق میشــود و بخشــی از نواحــی و بخشهــای خــود را از دســت میدهــد. ارجــان فــراز و نشــیبهای بســیاری را طــی دورههــای بعــد از ســلجوقی از ســر گذرانــده اســت کــه در ادامــه بدانهــا پرداختــه خواهــد شــد. || 140 || شـــمارۀ 11 || ســـال چـــهارم || بـــهار 1399 ||

ارجان تا دورۀ تیموری در زمــان خلفــت عمــر، حکمــران فــارس شــهرکبن مرزبــان بــود. چــون شــهرک از تصمیــم عربهــا دربــارۀ تصــرف فــارس مطلــع شــد، ســپاه کثیــری را گــرد هــم آورد و بــا ســپاهیان عــرب وارد کارزار شــد. شــهرک در جنــگ کشــته شــد. بــر اثــر ایــن پیــروزی، عمــر بــه عثمانبــن ابی-العــاص ثقفــی فرمــان داد تــا سراســر فــارس را تصــرف کنــد و ابوموســی اشــعری را از بصــره بــه یــاری او فرســتاد. عثمــان پــس از فتــح اســتخر، از صحــرای شــیراز، دشــت ارژن، باشــت، و لیشــتر گذشــته و شــهر ارجــان را تســخیر و اهالــی آن را بــه دادن جزیــه امــان داد و شــهر را فتــح کــرد )بــاذری، 1364: 259؛ جوکارقنواتــی، 1350: 30-1(. ارجــان بعــد از اســام عظمــت خــود را نیــز حفــظ کــرد. ازجملــه شــواهد باستانشناســی کــه رونــق ارجــان را در اینزمــان نشــان میدهــد ســکههای عرب-ساســانی هســتند کــه از اهمیــت ویــژهای برخــوردار هســتند. بــرروی فلسهــای دورۀ عباســی نــام ارجــان بهعنــوان ضرابخانــه ذکــر گردیــده اســت )رضاییباغبیــدی، 1393: 156(؛ همچنیــن، ســکههایی بــه ســالهای 87 و 303 هــ.ق. بــا نــام »ابوالعبــاس )مقتــدر بــاهلل(« در ضرابخانــۀ ارجــان ضــرب شــدند. اطلعــات مــا راجــع بــه ارجــان در دورۀ صفــاری چنــدان زیــاد نیســت، امــا میدانیــم کــه بیشــتر ســکههای سلســۀ نخســت صفــاری در شــیراز و ایالــت فــارس ضــرب شــدهاند. در اینمیــان تعــدادی ســکه بــا ضــرب ارجــان مربــوط بــه فرمانروایانــی ازجملــه عمرولیــث، محمدبــن عمــرو، طاهربــن محمــد بهدســت آمــد. همچنیــن ســکههایی بــا ضــرب ارجــان مربــوط بــه حاکمــان محلــی و مدعیــان حکومــت در دورۀ صفــاری از ارجــان بهدســت آمــد. ازجملــۀ ایــن افــراد »احمدبــن َ عبدالعزیــز« اســت از خانــدان »بنــی ُدلــف« و ســکهای بــا ضــرب ســال 271 هــ.ق. از ایشــان بهدســت آمــد )همــان: 260(. »عمادالدولــه علــی بویــهای«، پــس از مدتــی اصفهــان را بــرای »مرداویــچ« فتــح کــرد و درپــی آن شــهرهای ارجــان و شــیراز را نیــز در ســالهای 321 و 322 هــ.ق. گشــود. ارجــان در دورۀ آلبویــه بــه نهایــت شــکوفایی و ثــروت رســید، بهطوریکــه از »عضدالدولــه دیلمــی« نقــل کردهانــد کــه گفتــه: »مــن عــراق را بهخاطــر نامــش و ارجــان را بــرای درآمــدش میخواهــم« )مقدســی، 1361: 31- 630؛ ابنبلخــی، 1385: 87؛ گاوبــه، 1377: 35(؛ همچنیــن وجــود ســکههایی بــا ضــرب ارجــان در ایــن دوره حکایــت از رونــق و شــکوفایی ایــن والیــت دارد )رضاییباغبیــدی، 1393: 491-548(. »ناصرخســرو« نیــز در قــرن چهــارم هــ.ق. ارجــان را ســتوده اســت )ناصرخســرو، 1335: 7-136(. در دورۀ ســلجوقی، ارجــان ماننــد ســابق از رونــق و شــکوفایی برخــوردار نیســت و در قــرون 5 و 6 هــ.ق. وقــوع بلیــای طبیعــی ازجملــه زلزلــه، خشکســالی و شــورشهای مکــرر حاکمــان محلــی و اســماعیلیان منطقــه را ناامــن کــرده بــود؛ بهطوریکــه »ابنبلخــی« مینویســد: »ایــن یــک شــهر بزرگــی بــود و بخشهــای زیــادی بــه آن تعلــق داشــت. ولــی در دوران هرجومــرج و حکومــت رافضیهــا خــدا آن را نفریــن کــرده و ایــن شــهر ویــران گردیــد« )ابنبلخــی، 1385: 116(. در جــای دیگــری، ناصرخســرو صحبــت از ناامنــی Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ] منطقــۀ ارجــان کــرده و گفتــه اســت کــه عبــور از راه مهروبــان بــه ارجــان بــدون حمایــت نظامــی ممکــن نبــود )ناصرخســرو، 1335: 138(. در ایــن دوران ارجــان دســتخوش زلزلههــای فــراوان شــده و بســیاری از بخشهــای شــهر ویــران شــده و ســاکنان زیــادی نیــز جــان باختنــد )ابناثیــر، 1371: 294(. آخریــن کوششــی کــه بــرای بازســازی ارجــان صــورت گرفتــه، توســط ایلخانــان بــوده اســت. در منابــع مکتــوب اطلعــات چندانــی راجــع بــه ایــن موضــوع و رویهمرفتــه از ارجــان نداریــم، امــا ســکههایی از حــکام ایلخانــی از ســالهای 660، 687، 699 و 729 هــ.ق. بهدســت آمــده کــه حکایــت از حیــات ارجــان دارد )گاوبــه، 1377: 104(. تنهــا مرجــع مــا در دورۀ تیمــوری، کتــاب ظفرنامــه »شــرفالدین علــی یــزدی«، منشــی »تیمــور گورکانــی« اســت کــه همــراه بــا تیمــور از ایــن منطقــه بــه فــارس رفتنــد و بــرای نخســتینبار بــا نــام بهبهــان برخــورد میکنیــم؛ ایــن مؤلــف در نوشــتههای خویــش از بهبهــان یــاد میکنــد. گاوبــه نیــز تأییــد میکنــد کــه نــام بهبهــان در متــون تاریخــی بهطــور مســتقل در ســال 750 هــ.ق. آمــده اســت )همــان: 5-104؛ مختــاران، 1394: 75(. || جغرافیای تاریخی و نامجایشناسی ارجان... || 141 ||

تغییرات اداری و مرزی ارجان خــوره ارجــان در اواخــر دورۀ ساســانی، از شــمال و شمالشــرقی بــه اصفهــان، از جنوبغــرب بــا ناحیــۀ دورق، از غــرب و شــمالغرب بــا خــوره رامهرمــز، از جنــوب بــا خلیجفــارس و از جنوبشــرقی بــه والیــات اردشــیرخوره، مــرز داشــت )اســتخری، 1340: 120-110؛ ابنخرداذبــه، 1371: 47؛ مقدســی، 1361: 635-631(. در دورۀ آلبویــه عل وهبــر مرزهــای دورۀ ساســانی در ناحیههــای شــمالی و شــرقی، در قســمت جنــوب، بنــادر »ســینیز« و »جنابــه« بــه آن اضافــه شــدند و بدینترتیــب مرزهــای خــوره ارجــان در دورۀ آلبویــه نســبت بــه دورۀ ساســانی افزونتــر گردیــد )همــان: 635-634؛ اســتخری، 1340: 120-110؛ ابنحوقــل، 1366: 250(. امــا در دورۀ ســلجوقی تغییــرات زیــادی در خــوره ارجــان صــورت پذیرفــت و اصلحــات ناحیــهای در ایــن خــوره اتفــاق افتــاد و وســعت ارجــان بــه نصــف کاهــش یافــت )گاوبــه، 1377: 16-14(. تمامــی بخشهــای شــمالی خــط »ارجان-فرزوک-دارخیــد« بــه خــوره شــاپور و خــود ارجــان بــه خوزســتان الحــاق شــد )ابنبلخــی، 1385: 152-149(. طبــق نوشــتۀ ابنبلخــی، خــوره ارجــان کــه تــا دورۀ ســلجوقی »قبادخــوره« نــام داشــت، ً قســمتهای شــمالی و شمالشــرقی خــود را از دســت داد و بلدشــاپور، زیــز، و بازرنــگ کــه قبــا جــزو ارجــان بــود، بــه ایالــت شــاپور الحــاق شــد )همــان: 150؛ مســتوفی، 1362: 128(؛ در همیــن راســتا بایــد نگاهــی بــه وضعیــت کلــی حاکــم بــر کشــور در قــرن پنجــم هــ.ق. و بــه رکــود و زوال تجــارت دریایــی خلیجفــارس در دورۀ ســلجوقی و تأثیــر آن بــر مناطــق پس کرانــهای ازجملــه ارجــان داشــته باشــیم. بهنظــر میرســد خلیجفــارس طــی ســدههای 5 و 6 هــ.ق.، بهویــژه ســدۀ 5 هــ.ق. از رونــق و اهمیــت ســدۀ 4 هــ.ق. برخــوردار نیســت. براســاس شــواهد مکتــوب، دالیلــی چنــد بــرای تغییــر مســیر تجــاری خلیجفارس-هنــد بــه مســیر دریــای ســرخ-هند وجــود دارد کــه در ادامــه بــه آنهــا خواهیــم پرداخــت؛ 1( زلزلههــای پیدرپــی و ویرانکننــده در مناطــق ســاحلی و پس کرانــهای )زلزلههــای فراوانــی از ارجــان گــزارش شــده اســت( در اواخــر قــرن 4 هــ.ق. و کماهمیــت ِشــدن نقــش تجــاری بندرهــای مهمــی چــون »جنابــه«، »ســینیز«، »مهروبــان«، و »ســیراف« باعــث شــد تــا بســیاری از تاجــران و بازرگانــان ایــن بنــادر را تــرک کــرده و بــه ســواحل دریــای عمــان، دریــای ســرخ و غیــره مهاجــرت کننــد. 2( در اواخــر ســدۀ 3 هــ.ق. بــر اثــر تکاپوهــای زنگیــان و قرمطیــان، نیمــۀ شــمالی خلیجفــارس مشــتملبر: بحریــن، بصــره، ســواحل خوزســتان و خــوره ارجــان بــا افــول کلــی مواجــه شــدند. 3( تســلط حکومتهــای محلــی بــر بخشهایــی از مناطــق و بنــادر تجــاری منجــر بــه کوتاه ِشــدن دســت ســلجوقیان از برخــی مناطــق تجــاری گردیــد؛ بــرای مثــال، در اواخــر حکومــت ســلجوقی، »بنیمزیــد« در اطــراف بصــره تجــارت را بــا مشــکل مواجــه ســاختند. شــبانکارگان بــا تســلط بــر کــورۀ دارابگــرد قســمت وســیعی از ســواحل فــارس را تحتتأثیــر قــرار دادند و از ســال 470 هــ.ق. جــدال دائمــی اتابــکان فــارس بــا شــبانکارگان اوضــاع را بهمراتــب وخیمتــر کــرد و مجمــوع ایــن عوامــل ایالــت فــارس را تضعیــف نمــود )شــبانکارهای، 1363: 153؛ خیراندیــش و خلیفــه، 1386: 86(. Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ] 4( سیاســتهای رســمی، دقیــق و حسابشــدۀ دولــت فاطمــی مصــر در حمایــت از تجــارت و طبقــۀ تجــار و اســتفاده از تجــارت و بازرگانــی بهعنــوان ابــزاری مهــم در تبلیــغ و ترویــج فرقــۀ اســماعیلی، عاملــی مهــم در رونــق گرفتــن تجــارت بحراحمــر بــود کــه بــرای مدتزمانــی تجــارت خلیجفــارس را از رونــق انداخــت. ازجملــه فعالیتهــای مذهبــی میتــوان بــه مبلغــان مذهبــی و تاجــران فاطمــی در یمــن، درۀ ســفلی ســند و گجــرات اشــاره کــرد کــه همگــی تحــت حمایــت و پوشــش دولــت فاطمــی مصــر بودنــد )همــان: 87(. بهدلیــل حمایتهــای دولــت فاطمــی مصــر از تجــارت و تجــار بیگانــه، بســیاری از خانوادههــای تاجرپیشــۀ معــروف ایرانــی، جــای وطــن کــرده و در دو شــهر مشــهور »فســطاط« و »اســکندریه« ســاکن شــدند. برطبــق اســناد »گنیــزۀ« قاهــره، از آغــاز ســدۀ 5 هــ.ق. بهبعــد در مصــر تجــار یهــودی می زیســتهاند کــه نامخانوادگــی آنهــا از شــهرهایی در ایــران نشــأت میگرفــت و بــا اســامی »کازرونــی«، »تــوزی«، »ســینیزی«، »شوشــتری« و »خراســانی« شــناخته میشــدند )Goitein, 1966: 265-299(. در همیــن اســناد گنیــزه آمــده اســت کــه در ســدههای 5 و 6 هــ.ق.، شــبکۀ منظــم و دقیقــی از بازرگانــان در مصــر، یمــن، افریقیــه و || 142 || شـــمارۀ 11 || ســـال چـــهارم || بـــهار 1399 ||

هندوســتان تشــکیل گردیــد کــه بهطــور مســتمر تجــارت میــان ســواحل اقیانــوس هنــد و مدیترانــه تــا چیــن را بهواســطۀ بحــر احمــر در اختیــار خــود گرفتنــد )Goitein, 1958: 176(. چنانچــه ملحظــه شــد، مجمــوع عواملــی دستبهدســت هــم دادنــد تــا ارجــان در ایــن دوره رونــق و شــکوفایی دورههایــی پیشــین را نداشــته باشــد. از رونــق ِافتــادن تجــارت دریایــی خلیجفــارس آســیبهایی نیــز بــه شــهرهای پس کرانــهای وارد ســاخت. زلزلههــای پیدرپــی از دیگــر مــواردی اســت کــه در ایــن دوره آســیبهای جــدی بــه ارجــان وارد کــرد و منجــر بــه ایــن گردیــد تــا اهالــی آنجــا مجبــور بــه تــرک خانــه و کاشــانۀ خویــش گردنــد. مــورد دیگــری کــه در ایــن دوره منجــر بــه تضعیــف ارجــان گردیــد، تســلط حکومتهــای محلــی بــر بخشهایــی از مناطــق و بنــادر تجــاری و کوتاه ِشــدن دســت ســلجوقیان از برخــی مناطــق تجــاری بــوده اســت. »خواجــه رشــیدالدین فضــلاهلل همدانــی« از منطقــۀ وابســته بــه خــوره ارجــان چنیــن یــاد کــرده اســت: »جبــل جیلویــه و زیتــان و رامــز و دورق بــه معرفــه خواجــه جمالالدیــن عــدل صــدر زیتــان« )همدانــی، 1358: 210(؛ در ایــن نوشــته، نامــی از ارجــان مشــاهد نمیشــود، کهگیلویــه و زیتــان )زیــدون امــروزی(، )تصویــر 2( جایگزیــن مرکــز اداری ارجــان شــده اســت.

تصویر 2. عکس هوایی منطقۀ زیدون )Google Earth, 2020(.

در تاریــخ وصــاف، یکــی از مهمتریــن منابــع تاریــخ ایلخانــان، درمــورد لشکرکشــی »دوا« بهطــرف شــیراز Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ] بــه برخــی از نواحــی ارجــان اشــاره میشــود، امــا از ارجــان اطلعــی بهدســت نمیدهــد. در ایــن گــزارش آمــده »چــون بــه کازرون رســیدند مــردم متهورانــه از شــهر دفــاع کردنــد، از ایــنرو، نتوانســتند بــه شــهر داخــل شــوند ولــی هرچــه چهارپــا در خــارج شــهر یافتنــد بــه یغمــا بردنــد و پــس از آنکــه اســبان بســیاری بهدســت آوردنــد بهطــرف گرمســیر روانــه شــدند و از یکطــرف تــا دشتســتان و زیــدون و خورشــیف و ازســوی دیگــر تــا دورق و حوالــی تســتر )شوشــتر( را غــارت کردنــد« )آیتــی، 1383: 221 - 218(. چنانچــه پیداســت نامــی از ارجــان در ایــن گــزارش دیــده نمیشــود، امــا از دورق یــاد میشــود؛ در اینخصــوص میتــوان اینگونــه اســتنباط کــرد کــه یکــی از نواحــی کــه در ایــن غــارت و چپــاول مــورد یــورش یاغیــان واقــع شــده ارجــان بــود. چنانچــه در متــن تحریــر تاریــخ وصــاف ذکــر شــد تــا دورق و حوالــی شوشــتر را غــارت کردنــد و میدانیــم کــه ارجــان در ایــن حوالــی واقــع شــده بــود. ازســوی دیگــر میتــوان اینگونــه اســتنباط کــرد کــه شــاید ارجــان در اینزمــان مخروبــهای بیــش نبــوده اســت. || جغرافیای تاریخی و نامجایشناسی ارجان... || 143 ||

دو نامــه از مجموعــۀ مکاتبــات رشــیدالدین فضــلاهلل کــه موضــوع آنهــا دربــارۀ ایالــت خوزســتان اســت، بیشــترین اطلعــات را از وضعیــت خوزســتان در دورۀ ایلخانــی در اختیــار مــا قــرار میدهــد. یکــی، مکتــوب خواجــه رشــیدالدین بــه فرزنــدش »شــهابالدین« حاکــم وقــت خوزســتان اســت؛ در ایــن نامــه درخصــوص مالیــات جدیــد خوزســتان کــه در پــی اصلحــات غازانخــان تنظیــم شــده بــود آمــده اســت. در ایــن نامــه، نــام 11 مــکان بــه نامهــای »تســتر«، »دســتاباد«، »مشــکوک« و »عمــره«، »اهــواز«، »دوبنــدار«، »بیــات«، »دســفول«، »منگــره«، »ســهما«، »حویــزه« و »دورق« آمــده اســت )همدانــی، 1358: 212(. در بیــن ایــن شــهرها نامــی از ارجــان یــا قبادخــوره مشــاهده نمیشــود. ایــن احتمــال وجــود دارد کــه ً شــهرهای نامبــرده در نامــۀ خواجــه رشــیدالدین فضــلاهلل قســمتهایی هســتند کــه مســتقیما زیرنظــر دولــت ایلخانــی اداره و دیگــر شــهرها در دســت حکومتهــای محلــی اداره میشــدند. احتمــال مــیرود کــه ارجــان در اینزمــان توســط حاکمــان محلــی اداره میشــده اســت؛ ازســوی دیگــر، بهدســت ِآمدن ســکههایی از حــکام ایلخانــی بــه ســالهای 660، 678، 699 و 729 هــ.ق. حکایــت از حیــات ایــن شــهر در دورۀ ایخانــی دارد )گاوبــه، 1377: 104(. بهاعتقــاد گاوبــه، ایــن ســکهها ازنظــر زمانــی نزدیــک بــه کشــمکشهای بیــن »هلکــو« و »اتابــک تیــکل لــر بــزرگ« اســت و احتمــال دارد در آن زمــان ارجــان ازنظــر راهبــردی و همچنیــن سیاســت حکومــت مرکــز علیــه کوهنشــینهای ایــن نواحــی نقــش معینــی ً را بــازی میکــرده اســت )همــان: 105(. نهایتــا در دورۀ تیمــوری هنــگام لشکرکشــی امیرمبارزالدیــن محمدمظفــری علیــه اتابــک نورالــورد تنهــا نــام بهبهــان دیــده میشــود و از ارجــان در نوشــتههای ایــن دوره نشــانی نیســت. در جغرافیــای »حافظابــرو« )1375، ج 3: 138( نیــز بــه محلــی بهنــام »بوســتانک« اشــاره شــده کــه منطقــهای آبــاد و در حوالــی ارجــان بــوده اســت. احتمــال مــیرود کــه بوســتانک همــان بهبهــان باشــد.1

ارجان از دورۀ تیموری بهبعد بیگلربیگــی کهگیلویــه و بهبهــان در عصــر صفــوی از موقعیــت و جایــگاه سیاســی-اجتماعی باالیــی برخــوردار بــود؛ گرچــه حملــۀ »القــاص میــرزا«، بــرادر »شاهطهماســب« صفــوی بــه ســال 955 هــ.ق. بــه شــهر بهبهــان ویرانــی بســیاری بهبــار آورد، امــا بــا همــۀ ایــن مصیبتهــا، بهبهــان بــار دیگــر آبادانــی خویــش را بهدســت آورد. »در ســال 1086 هــ.ق. ایالــت بهبهــان و کهگیلویــه بــه »حســینعلی خــان زنگنــه« عنایــت گردیــد و بــا طایفههایــی از ایــل زنگنــۀ بــه ّمقــر حکومــت خــود رفتــه، بــر عــادت ایــات در پشــتکوه و شــیبکوه بهبهــان رحلــۀ الشــتاء و الصیــف مینمــود. در ســال 1089 هــ.ق. حســینعلی ً خــان زنگنــه کــه از علــوم رســمیه خصوصــا علــم فقــه بهــرۀ کامــل داشــت، بــرای رواج علــم و کمــال درکنــار رودخانــۀ خیرآبــاد بهبهــان، مدرســهای )تصویــر 3( در کمــال وســعت و امتیــاز ســاخت و قریــۀ Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ] خیرآبــاد را وقــف بــر آن قــرار داد« )حسینیفســایی، 1367: 488(. در ســال 1136 هــ.ق. »محمــود افغــان« بــا لشــکری ســیهزارنفره بــه منطقــۀ کهگیلویــه و بهبهــان حملــه و جماعتــی را قتلعــام کــرد. مردمــان ایــن نواحــی درمقابــل ایــن حملــه مقاومــت و عرصــه را بــر ســپاه افغــان تنــگ کردنــد. محمــود بــرای چندمــاه شــهر را در محاصــرۀ خویــش داشــت، امــا دالوریهــا و رشــادتهای »میــرزا قوامالدیــن طباطبایــی«، کلنتــر بهبهــان باعــث شــد کــه محمــود افغــان نــاکام بهســوی اصفهــان برگــردد )همــان: 503؛ شیخاالســامبهبهانی، 1389: 70-65؛ ســایکس، 1380: 337(. در دورۀ افشــاریه، طغیــان »محمدخــان بلــوچ« ضربــات زیــادی بــه منطقــۀ بهبهــان زد و رونــق پیشــین والیــت را تنزل داد )ســیاهپور، 1395: 126(. »میــرزا قوامالدیــن طباطبایــی« حاکــم بهبهــان و بخشــی از کهگیلویــه بــود و بــا ســردار محمدخــان بلــوچ، والــی کهگیلویــه، کنــار آمــد و توانســت بهبهــان را از حمــات احتمالــی محمدخــان در امــان نگــه دارد. »هنگامیکــه نادرشــاه از شوشــتر بــه بهبهــان آمــد، کمــال احتــرام را نســبت بــه میــرزا قوامالدیــن بهجــا آورد و بــر منصبــش بیفــزود و او را در همــۀ کارهــای کهگیلویــه و بهبهــان مداخلتــی || 144 || شـــمارۀ 11 || ســـال چـــهارم || بـــهار 1399 ||

تصویر 3. قلعۀ مدرسه خیرآباد )نگارنده، 1397(.

تمــام بــداد« )حسینیفســایی، 1367: 504(. درخصــوص خــود شــهر و وضعیــت اقتصــادی آن در ایــن ً دوران اطلعــات چندانــی در دســت نیســت. »کریمخــان زنــد« در ســال 1173 هــ.ق. احتمــاال بــرای کنتــرل آســان و بهتــر کهگیلویــه و بهبهــان، آنرا بــه دو بخــش تقســیم نمــود. قســمت بهبهــان و زیرکــوه را بــه فــردی بهنــام »علیرضاخــان قنواتــی بهبهانــی« محــول کــرد و مناطــق کهگیلویــه و پشــتکوه آنرا بــه »هیبــتاهلل خــان بــاوی« ســپرد )همــان: 601(. »میــرزا علیرضاخــان«، فرزنــد میــرزا قوامالدیــن کــه بــا قنواتیهــا اختــاف داشــت، بــه دشــمنی بــا کریمخــان و بــه جنــگ بــا ســپاه زنــد برخاســت. در ایــن جنــگ قنواتیهــا و هیبتاهللخــان بــاوی، کریمخــان را همراهــی میکردنــد و بهبهــان آســیب فــراوان دیــد. از آن پــس، ایــن وقایــع تنــش بیــن دو بخــش قنــوات و بهبهــان را افزایــش داد )ســیاهپور، 1395: 127-

125؛ حسینیفســایی، 1367: 602 و مختــاران، 1394: 3-81(. بهبهــان تــا دورۀ »ناصرالدینشــاه [ Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 قاجــار« کمافیالســابق دستبهدســت میشــد و جنــگ بیــن ســران قبایــل کهگیلویهایهــا و بهبهانــی تاحــدودی برقــرار بــود و بیشــترین گزارشهــا مربــوط میشــود بــه گــزارش همیــن جنگهــا و از اوضــاع اقتصادی-اجتماعــی بهبهــان کــه چنــدان گزارشــی در دســت نیســت )حسینیفســایی، 1367: 605(؛ امــا بــا رویکار ِآمــدن ناصرالدینشــاه و صــدارت »امیرکبیــر«، شــیوۀ نوینــی در ادارۀ ایــاالت و والیــات ایجــاد شــد کــه بهبهــان و کهگیلویــه از آن مســتثنی نبــود. ازجملــه حاکمــان خیرخــواه و دلســوز قاجــاری کــه در دورۀ ناصرالدینشــاه حکومــت کهگیلویــه و بهبهــان را بهدســت گرفتنــد و کارهــای عمرانــی و عامالمنفعــه بســیار انجــام دادنــد، »احتشــامالدوله« بــود؛ اقدامــات وی موجــب آرامــش و سامانبخشــی والیــت گردیــد و تعامــل ســازندهای میــان ایــات و عشــایر منطقــه و حکومــت مرکــزی ایجــاد کــرد )ســیاهپور، 1386: 123-138(. || جغرافیای تاریخی و نامجایشناسی ارجان... || 145 ||

تغییرات اداری بعد از دورۀ تیموری در دورههــای تیمــوری تــا قاجاریــه، نواحــی ســاحلی خلیجفــارس بهعنــوان بخشــی از فرمانــداری کهگیلویــه ســامان یافــت )رهربــرن، 1349: 15-13(. در دورۀ »شــاهمحمد خدابنــده« اســت کــه بهبهــان )ارجــان( دیگــر مرکــز بیگلربیگــی نیســت و دهدشــت مرکــز بیگلربیگــی کهگیلویــه میشــود )گاوبــه، 1377: 153(، )تصاویــر 4 و 5(. طبــق مطالــب فوقالذکــر، نامهایــی چــون »قبادخــوره« و »ارجــان« از میــان رفــت و نــام »کهگیلویــه« بــه تمامــی نواحــی تحــت پوشــش ارجــان، اهــواز، دزفــول، شوشــتر و بصــره اطــاق شــد )رهربــرن، 1349: 15-13(. در دورۀ قاجــار، باتوجــه بــه اینکــه احتشــامالدوله، قنــات ناصــری را بــرای منطقــۀ منصوریــه ایجــاد میکنــد، احتمــال مــیرود کــه هســتۀ اصلــی شــهر بهبهــان در منطقــۀ منصوریــه امــروزی بــوده باشــد. در تاریــخ 22/4/1342 بــه پیشــنهاد »ارتشــبد آریانــا« و تصویــب هیــأت دولــت و »محمدرضــا پهلــوی« کهگیلویــه از بهبهــان جــدا شــد و بهصــورت فرمانــداری کل، و بهبهــان نیــز بهعنــوان یکــی از شهرســتانهای اســتان خوزســتان درآمــد )مختــاران، 1394: 69(.

تصویر 4. تغییر مرکزیت از بهبهان به دهدشت در دورۀ صفوی )Google Earth, 2020(. Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ]

تصویر 5. موقعیت احتمالی بهبهان در دورۀ قاجار )Google Earth, 2020(. || 146 || شـــمارۀ 11 || ســـال چـــهارم || بـــهار 1399 ||

نتیجهگیری در مقالــۀ ِپیــشرو کوشــش شــد تــا بــا بررســی و واکاوی منابــع مکتــوب، اعــم از تاریخــی و جغرافیایــی، شــواهد باستانشــناختی و نظــرات پژوهشــگران بــه شــناختی بهتــر و مناســبتر از جاینامشناســی ارجــان و همچنیــن حــدود و ثغــور ارجــان و تحــوالت مرزهــای سیاســی آن از دورۀ ساســانی تــا عصرحاضــر دســتیابیم. همانگونهکــه ازنظــر گذشــت، درخصــوص ایجــاد ارجــان توســط »قبــاد اول« و قرارگیــری آن میــان فــارس و خوزســتان اتفاقنظــر وجــود دارد؛ امــا درخصــوص نــام دقیــق آن توافقــی حاصــل نشــده اســت. اشــارۀ طبــری بــه دو نــام »رامقبــاد« و »برمقبــاد« باعــث شــد تــا پژوهشــگران بــر ایــن عقیــده باشــند کــه ایــن دو نــام بــرای یــک ناحیــه اســت. پژوهشــگرانی چــون »جــان واکــر« معتقدنــد کــه برمقبــاد نــام منطقــۀ وســیعی بــوده کــه ارجــان نــام بخــش حاکمنشــین آن بــوده اســت؛ »هاینــس گاوبــه« برمقبــاد را نــام رســمی منطقــه و ارجــان را نــام غیررســمی میدانــد؛ بــا اینحــال، شــواهد سکهشــناختی ادعاهــای مذکــور را تأییــد نمیکنــد و نشــان میدهــد کــه ارجــان و برمقبــاد دو مــکان جداگانــه هســتند. »اردشــیر بابــکان« هنگامیکــه از ایــن منطقــه عبــور میکنــد بــه ارجــان اشــاره میکنــد و همیــن باعــث شــد تــا عــدهای ً دیگــر از محققــان بــر ایــن بــاور باشــند کــه قبــل از ایجــاد »قبادخــوره« در نزدیکــی رودخانــۀ طــاب، احتمــاال شــهر و ناحیــهای در اینجــا بهنــام »ارجــان« بــوده اســت. درخصــوص تغییــرات جغرافیایــی و اداری ایــن منطقــه، بهنظــر میرســد کــه از اوایــل قــرن ششــم میــادی تــا دورۀ ســلجوقی، ارجــان جــزو ایالــت فــارس بــوده اســت. ارجــان در دورۀ آلبویــه نهتنهــا مرزهــای دورۀ ساســانی را حفــظ کــرد؛ بلکــه حتــی از ســمت شــمال و شمالشــرق گســترش یافــت و بنــادر ســینیز و جنابــه نیــز بــه آن الحــاق شــدند. در ایــن دوره شــاهد شــکوفایی ایــن منطقــه هســتیم، بهطوریکــه »عضدالدولــه دیلمــی« میگویــد: »مــن عــراق را بهخاطــر نامــش و ارجــان را بــرای درآمــدش میخواهــم«2؛ بــا اینحــال در دورۀ ســلجوقی ایــن منطقــه شــاهد تغییــر و تحوالتــی اســت؛ تمامــی بخشهــای شــمالی خــط »ارجان-فرزوک-دارخیــد« بــه »خورهشــاپور« و خــود ارجــان بــه خوزســتان الحــاق شــد؛ همچنیــن قســمتهای شــمالی و شمالشــرقی خــود را از دســت ً داد و »بــاد شــاپور«، »زیــز« و »بازرنــگ« کــه قبــا جــزو ارجــان بودنــد، بــه ایالــت شــاپور الحــاق شــدند. در کتــب تاریخــی دورۀ ایلخانــی نامــی از ارجــان مشــاهده نمیشــود، امــا از دیگــر نواحــی خــوره یــاد میشــود. احتمــال مــیرود کــه ارجــان در ایــن دوره مخروبــهای بیــش نبــوده اســت. ازســویدیگر، در جامعالتواریــخ »رشــیدالدین فضــلاهلل« بــه »زیــدون« بهعنــوان مرکــز والیــت ارجــان اشــاره شــده اســت. از دورۀ تیمــوری اســت کــه مــا بــا نــام »بهبهــان« مواجــه هســتیم و دیگــر نامــی از ارجــان دیــده نمیشــود. در دورۀ صفــوی ایــن منطقــه بــا عنــوان »بیگلربیگــی کهگیلویــه« و بهبهــان شــناخته میشــود و نــام کهگیلویــه و بهبهــان بــه تمامــی نواحــی تحــت پوشــش ارجــان، اهــواز، دزفــول، شوشــتر و بصــره اطــاق شــد. بــرای اولینبــار در ایــن دوره اســت کــه بهبهــان )ارجــان( مرکزیــت خــود را از دســت داد و دهدشــت مقــر فرمانــداری شــد؛ ً [ Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 امــا در دورههــای بعــد، مجــددا بهبهــان مرکزیــت خویــش را بهدســت آورد و تــا ســال 1342 هــ.ش. کــه از فرمانــداری کهگیلویــه جــدا شــد، ایــن موقعیــت را حفــظ کــرد.

پینوشت

1. دربــارۀ پیشــینه و پیدایــش نــام بهبهــان ســه نظریــه وجــود دارد؛ نظریــۀ نخســت، »بهبهــان« از دو کلمــۀ »بــه« بهمعنــای »بهتــر«، و »بهــان« بــه معنــای »ســیاهچادر« تشــکیل شــده اســت. »حسینیفســایی« چنیــن شــرح میدهــد: »پــس از خرابــی شــهر ارجــان توســط ملحــده و بلیــای طبیعــی، در جانــب میانــۀ شــمال و مشــرق ارجــان بهمســافت نیمفرســنگ شــهری دیگــر برپــا شــد، مشــهور بــه بهبهــان و بعــد از خرابــی شــهر ارجــان، اهالــی آن ماننــد ایــات منــزل نمودنــد. اهــل کهگیلویــه "چــادر ســیاه" را "بهــان" یــا َ"بهــون" میگفتنــد و در زمســتان از بــاران و تابســتان از آفتــاب آزار میکشــیدند، در اینجــا چنــد خانــه از خشــت و گل ســاختند و خــود را آســوده داشــتند و جمعــی َ دیگــر کــه هنــوز در چادرهــا بهســر میبردنــد از خانههــای خشــتی جویــا شــدند، در جــواب گفتنــد ِبــه از بهــان اســت، پــس از آنرو بــه بهبهــان شــهرت یافــت« )حسینیفســایی، 1367: 116(. نظریــۀ دوم، مربــوط اســت بــه وجــود مــکان »بــغ بغــان«، »خــدای خدایــان« زرتشــتی در غــرب بهبهــان در محلــی کــه امــروزه بهغلــط »بــاغ َبهــو« گفتــه میشــود. »بــغ بغــو: در اثــر تکــرار و بیــان ســاده بــه َ»ب َهبهــو« تبدیــل شــده اســت || جغرافیای تاریخی و نامجایشناسی ارجان... || 147 ||

کــه بعدهــا بــه زبــان پارســی بهصــورت بهبهــان درآمــده اســت )مختــاران، 1394: 64(. و نظریــۀ ســوم، در ایــن نظریــه َ»بهــون« اســم مــکان اســت؛ بهمعنــای »دشــت« و »بهبهــون« یعنــی »بهتریــن« دشــت. عشــایر و کوچنشــینان ایــات و حتــی روســتائیان اطــراف دشــتبهبهان هنــوز جایــگاه اطراقــی زمســتانی و بهــاری خــود را جهــت نگهــداری و چــرای احشــام در مکانــی کــه مناســب میداننــد و مســطح و محصــور در ارتفاعــات بادگیــر و محفــوظ از درنــدگان و متجــاوزان اســت، میگوینــد »بهــون« اســت؛ یعنــی »مناســب« و ایــن مــکان بــا تعریــف دشــت مطابقــت دارد )همــان: 5-64(. نظــرات مطروحــه باورهــای عامیانــه اســت و مبتنــی بــر گزارشهــای تاریخــی و شــواهد باستانشناســانه نیســت. 2. )مقدسی، 1361: 631(.

سپاسگزاری از حمیــد پــورداوود بهدلیــل مطالعــۀ متــن مقالــه و ارائــۀ پیشــنهادات سپاســگزارم. الزم بــه ذکــر اســت هرگونــه کوتاهــی یــا اشــتباه احتمالــی در ایــن نوشــتار بــر عهــدۀ نگارنــده خواهــد بود.

کتابنامه - ابناثیــر جــزری، )1371(. تاریــخ کامــل بــزرگ اســام و ایــران. جلــد 4. ترجمــۀ عبــاس خلیلــی و ابوالقاســم حالــت، تهــران: مؤسســۀ مطبوعــات علمــی. - ابنبلخــی، )1385(. فارســنامه. تصحیــح و تحشــیۀ گای لســترنج و رینولــد نیکلســون، تهــران: اســاطیر. ابنحوقــل، )1366(. ســفرنامۀ ابنحوقــل: ایــران در صــورةاالرض. برگــردان: جعفــر شــعار، تهــران: امیرکبیــر. - ابنخرداذبــه، ابوالقاســم ُعبیداهللبــن عبــداهلل، )1371(. المســالک و الممالــک. ترجمــۀ ســعید خاکرنــد، تهــران: میــراث ملــل. - آزادی، احمــد؛ قزلبــاش، ابراهیــم؛ و کوهیگیلــوان، مجیــد، )1397(. »نویافتههــای منطقــۀ منصورآبــاد بهبهــان براســاس بررســیهای باستانشناســی«. مطالعــات باستانشناســی پارســه، شــمارۀ 4، ســال دوم، صــص: 120-99. - اســتخری، ابواســحاق ابراهیــم، )1340(. المســالک و الممالــک. بــا اهتمــام: ایــرج افشــار، تهــران: بنــگاه ترجمــه. - اســمعیلیجلودار، محمداســماعیل، )1383(. »مطالعــۀ بازشــناخته بناهــای آبــی محــور مــارون در شــهر بهبهــان«. مجموعــه مقــاالت همایــش ملــی ایرانشناســی، شــمارۀ 22، صــص: 1-27. - افضلالملــک، غلمحســین، )1361(. افضلالتواریــخ. مصحــح: منصــوره اتحادیــه و ســیروس ســعدوندیان، تهــران: تاریــخ ایــران. - اقتــداری، احمــد، )1375(. خوزســتان و کهگیلویــه و ممســنی. جلــد ســوم، در: مجموعهآثــار تاریخــی Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ] خوزســتان، تهــران: انجمــن آثــار و مفاخــر فرهنگــی. - آلتهایــم، فرانتــس؛ و اســتیل، روت، )1391(. تاریــخ اقتصــاد دولــت ساســانی. ترجمــۀ هوشــنگ صادقــی، تهــران: علمــی فرهنگــی. - ایســت، گــوردون، )1392(. تاریــخ در بســتر جغرافیــا. ترجمــۀ حســین حاتمینــژاد و حمیدرضــا پیغمبــری، تهــران: پژوهشــکدۀ تاریــخ اســام. - ایمانپــور، محمدتقــی؛ و کائیــد، زهــرا، )1396(. »نقــش ســرزمینهای شــرقی ایــام: ارجــان و ایــذه در انتقــال فرهنــگ ایلمنــو بــه پــارس«. جســتارهای تاریخــی، ســال هشــتم، شــمارۀ دوم، صــص: 1-25. - باســتانیراد، حســن؛ و مردوخــی، دلآرا، )1392(. »گونهشناســی جای نامهــا در جغرافیــای تاریخــی ایــران«. مجلــۀ پژوهشهــای تاریخــی ایــران و اســام، شــمارۀ 12، صــص: 62-63. - بشاشکنزق، رسول، )1369(. »کتیبه جام برنزی ارجان«. اثر، شمارۀ 17، صص: 62-63. - بلذری، احمدبن یحیی، )1364(. فتوح البلدان. ترجمۀ محمد توکل، تهران: نقره. || 148 || شـــمارۀ 11 || ســـال چـــهارم || بـــهار 1399 ||

- پروکوپیوس، )1382(. جنگهای ایران و روم. ترجمۀ محمد سعیدی، تهران: علمی و فرهنگی. - پیرنیا، حسن، )1375(. تاریخ ایران باستان. جلد 3، تهران: دنیای کتاب. - پیرنیــا، حســن؛ و اقبالآشــتیانی، عبــاس، )1380(. تاریــخ ایــران از آغــاز تــا انقــراض سلســلۀ قاجاریــه. تهــران: انتشــارات خیــام. - توحیــدی، فائــق؛ و خلیلیــان، علیمحمــد، )1361(. »گــزارش بررســی اشــیاء آرامــگاه ارجــان- بهبهــان«. اثــر، شــمارۀ 7، 8 و 9، صــص: 232-290. - جوکارقنواتی، رضا، )1350(. شناسنامۀ بهبهان. بیجا: شورای جشنهای 2500 ساله. - حافظابرو، شهابالدین عبداهللخوافى، )1375(. جفرافیای حافظابرو. تهران: میراث مکتوب. - حسینیفسایی، حاج میرزاحسن، )1367(. فارسنامه ناصری. جلد 1 و 2، تهران: امیرکبیر. - حمزهاصفهانــی، حســن، )1346(. تاریــخ پیامبــران و شــاهان. ترجمــۀ جعفــر شــعار، تهــران: امیرکبیــر. - خیراندیــش، عبدالرســول؛ و خلیفــه، مجتبــی، )1386(. »تجــارت دریایــی ایــران در دورۀ ســلجوقی، ســدههای 5 و 6 هجــری )بــا تأ کیــد بــر نقــش بنــدر "تیــز"(«. فصلنامــۀ علمی-پژوهشــی علــوم انســانی دانشــگاه الزهــرا، ســال هفدهــم، شــمارۀ 65، صــص: 71-92. - دارابــی، حجــت؛ آقاجــری، مجتبــی؛ نیکــزاد، میثــم؛ و بهرامیــان، ســعید، )1395(. »کاوش در تپهمهتــاج بهبهــان، محوطــهای از دورۀ نوســنگی بیســفال در جنوبغــرب ایــران«. گــزارش پانزدهمیــن گردهمایــی ســاالنۀ باستانشناســی ایــران، تهــران: پژوهشــگاه میراثفرهنگــی، صــص: 188-192. - دینــوری، ابوحنیفــه، )1371 (.االخبــار الطــوال. ترجمــۀ محمــود مهدویدامغانــی، تهــران: نــی، چــاپ چهــارم. - رایگانــی، ابراهیــم؛ موســویکوهپر مهــدی؛ و نیســتانی، جــواد، )1394(. »واکاوی عوامــل مؤثــر بــر ویرانــی ارجــان پــس از چندیــن قــرن رونــق و شــکوفایی«. فصلنامــۀ علمی-پژوهشــی تاریــخ اســام و ایــران. ســال 25، شــمارۀ 28، صــص: 41-64. - رضاییباغبیــدی، حســن، )1393(. ســکههای ایــران در دورۀ اســامی از آغــاز تــا برآمدن ســلجوقیان. تهران: ســمت. - رهربــرن، کلوس میشــائیل، )1359(. نظــام ایــاالت در دورۀ صفویــه. ترجمــۀ کیــکاووس جهانــداری، تهــران: بنــگاه ترجمــه و نشــر کتــاب. - ســایکس، سرپرســی، )1380(. تاریــخ ایــران. جلــد 2. ترجمــۀ محمدتقــی فخرداعــی گیلنــی، تهــران: دنیــای کتــاب. - ســیاهپور، کشــواد، )1386(. »حکومــت احتشــامالدوله در کهگیلویــه و بهبهــان«. تاریــخ معاصــر Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ] ایــران، شــمارۀ 41، صــص: 113-138. - ســیاهپور، کشــواد، )1395(. »موقعیــت و جایــگاه سیاســی والیــت بهبهــان و کهگیلویــه از ســقوط زندیــه تــا آغــاز عصــر ناصــری«. پژوهشنامــۀ تاریخهــای محلــی ایــران، ســال 5، شــمارۀ 2، صــص: -136 .123 - شــبانکارهای، محمدبــن علیبــن محمــد، )1363(. مجمــع االنســاب. تصحیــح: میرهاشــم محــدث، تهــران: امیرکبیر. - شــوارتس، پــاول، )1372(. جغرافیــای تاریخــی فــارس. ترجمــۀ کیــکاووس جهانــداری، تهــران: انجمــن آثــار و مفاخــر فرهنگــی. - شیخ االســامبهبهانی، عبدالنبــی، )1389(. بدایــع االخبــار )وقایــع بهبهــان در زمــان حملــۀ محمــود افغــان( بهانضمــام شــش گــزارش دربــارۀ حملــه افغانهــا بــه اصفهــان و روســتاهای خراســان. تصحیــح و تعلیــق: سیدســعید میرمحمدصــادق، تهــران: میــراث مکتــوب. || جغرافیای تاریخی و نامجایشناسی ارجان... || 149 ||

- صــراف، محمدرحیــم، )1369(. »جــام برنــزی کیدیــن هوتــران مکشــوفه از "ارجــان" بهبهــان«. اثــر، شــمارۀ 17، صــص: 4-64. - طبــری، محمــد بــن جریــر، )1362(. تاریــخ طبــری. جلــد 2، ترجمــۀ ابوالقاســم پاینــده، تهــران: اســاطیر. - عبــدی، کامیــار، )1387(. »بررســی باستانشــناختی شهرســتان بهبهــان«. تهــران: پژوهشــکدۀ باستانشناســی )منتشرنشــده(. - قائممقامــی، جهانگیــر )1351(. »بحثــی دربــارۀ مفهــوم جغرافیــای تاریخــی«. بررســیهای تاریخــی، شــمارۀ 40، صــص: 1-8. - ناصرخســرو قبادیانیمــروزی، ابومعیــن حمیدالدیــن، )1335(. ســفرنامه. بهکوشــش: محمــد دبیرســیاقی، تهــران: زوار. - کــوک، جانمانوئــل، )1385(. ظهــور هخامنشــیان و بنیانگــذاری امپراتــوری هخامنشــی، در تاریــخ ایــران کمبریــج )دورۀ هخامنشــیان(. جلــد 2. ترجمــۀ مرتضــی ثاقبفــر، تهــران: جامــی. - گاوبــه، هاینــس، )1377(. ارجــان و کهگیلویــه از فتــح عــرب تــا پایــان دورۀ صفــوی. ترجمــۀ ســعید فرهــودی، تحشــیه و تصحیــح: احمــد اقتــداری، تهــران: انجمــن آثــار و مفاخــر فرهنگــی. - مارکــوارت، یــوزف، )1373(. ایرانشــهر بــر مبنــای جغرافیــای موســی ِخورنــی. ترجمــۀ مریــم میراحمــدی، تهــران: اطلعــات. - مختاران، دولتی، )1394(. بهبهان: سیمای فرهنگی-اجتماعی. تهران: بصیرت. - مســتوفیقزوینی، حمــداهلل، )1362(. نزهةالقلــوب. تصحیــح: گای لســترنج، تهــران: دنیــای کتــاب. - معتقــد، سوســن، )1369(. »پارچــۀ مکشــوفه از تابــوت برنــزی کیدیــن هوتــران در ارجــان«. اثــر، شــمارۀ 17، صــص: 64-147. - مقدســی، ابوعبــداهلل محمدبــن احمــد، )1361(. احســن التقاســیم فــی معرفــه االقالیــم، جلــد 2، ترجمــۀ علینقــی منــزوی، تهــران: شــرکت مؤلفــان و مترجمــان ایــران. - مقــدم، عبــاس؛ یشــمی، رامیــن؛ ســلمانزاده، جــواد؛ آقاجــری، مجتبــی؛ دبــاغ، مهرنــوش؛ عبــدی، مصطفــی؛ عالیپــور، مهــدی؛ ملکــی، علیمحمــد؛ ولــیزاده، زینــب؛ عبدالونــد، شــهرام؛ و ارکانــی، اصغــر، )1393(. »کاوش در محوطۀ چاه نفت و بررســی دورهمحور در شــمال خاوری شــهر بهبهان«. گزارشهای ســیزدهمین گردهمایــی ســاالنۀ باستا نشناســی ایــران، تهــران: پژوهشــگاه میراثفرهنگــی. - میــری، نگیــن، )1391(. »باستانشناســی و جغرافیــای تاریخــی؛ رویکــردی متفــاوت، پژوهشهایــی دربــارۀ تاریــخ«. فرهنــگ و تمــدن ایــران )مجموعــه مقــاالت ســومین همایــش باستانشناســان ایــران(، Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ] بهکوشــش: شــهرام زارع، تهــران: بصیــرت، صــص: 11-15. - میــری، نگیــن، )1395(. »مکانیابــی ریو-اردشــیر ساســانی و ریشــهر ســدههای نخســتین و میانــۀ اســامی«. پژوهشهــای باستانشناســی ایــران، شــمارۀ 10، دورۀ 6، صــص: 161-172. - نیســتانی، جــواد، )1374(. »ســکههای ارجــان و برمقبــاد و نادرســتی روایــات تاریخــی«. تحقیقــات اســامی، شــمارۀ 1 و 2، صــص: 83-87. - وصافشــیرازی، شــرفالدین عبــداهلل، )1346(. تحریــر تاریــخ وصــاف. مصحــح: عبدالحمیــد آیتــی، تهــران: بنیــاد فرهنــگ ایــران. - همدانــی، رشــیدالدین فضــلاهلل، )1358(. ســوانحاالفکار رشــیدی. بهکوشــش: محمدتقــی دانشپــژوه، تهــران: کتابخانــه مرکــزی و مرکــز اســناد دانشــگاه تهــران. - یــزدی، شــرفالدین علــی، )1387(. ظفرنامــه. تصحیــح و تحقیــق: میرمحمدصــادق ســعید و عبدالحســین نوایــی، تهــران: اســناد مجلــس شــورای اســامی. || 150 || شـــمارۀ 11 || ســـال چـــهارم || بـــهار 1399 ||

- Alizadeh, A., (1985). “A tomb of the Neo-Elamite period at Arjan, near ”. AMI 18, Pp: 49-73. - Alvarez-Mon, J. (2006). The Arjan Tomb at the Crossroads between the Elamite and the Persian Empires, A dissertation in partial satisfaction of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy in Near Eastern Studies. University of California, Berkeley. - Alvarez-Mon, J., (2006). “The Arjan Tomb at the Crossroads between the Elamite and the Persian Empires”. Dissertation in partial satisfaction of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy in Near Eastern Studies, University of California, Berkeley. - Daryaee, T., (2003). “The effect of the Arab Muslim conquest on the administrative division of Sasanian Persis/”. , 41(1). Pp: 193-204. - Dittmann, R., (1984). Eine Randebene des Zagros in der Fruhzeit. Ergebnisse des Behbehan – Zuhreh Survey. BBVO 3 . Berlin. - Gilbert, E. W., (1932). “What is historical geography?”. Scottish Geographical Magazine, 48(3). Pp: 129-136. - Goitein, S. D., (1958). “New Lights on the Beginnings of the Karim Merchants”. Journal of the Economic and Social History of Orient, I. Pp: 175-84. - Goitein, S. D., (1966). Studies in Islamic History and Institutions. Lieden: E. J. Brill. -Haerinck, E., (2003). “Again on Tang-i Sarvak II, NE-Side. Goddesses do not have moustaches and do not wear trousers”. Iranica Antiqua, vol. XXXVIII, Pp: 221-45. - Henkelman, W. F. M., & Khaksar, S., (2014). “’s Dormant Sound: Landscape, Music and the Divine in Ancient Iran”. Archaeoacoustics: The Archaeology of Sound Publication of Proceedings from the 2014 Conference in Malta, Myakka City, Pp: 211- 31. - Lee, A. D., (2007). “The eastern empire: Theodosius to Anastasius:. In Late Antiquity: Empire and Successors, A.D. 425-600”. Vol. XIV, Cambridge Ancient History, 33-63, ed. Averil Cameron, Bryan Ward Perkins and Michael Whit by. Cambridge University

Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ] press. - Majidzadeh, Y., (1992). “The Arjan Bowl”. IRAN. 30(1). Pp: 131-144. - Miri, N., (2012). Sasanian Pārs: Historical Geography and Administrative Organization. Mazda Publishers. - Moghaddam, A., (2016). “A fifth-millennium BC cemetery in the north : the Zohreh Prehistoric Project”. Antiquity, 90(353). - Nissen, H., (1971). “The expedition to the Behbehan Region”. The Oriental Institute Annual Report 1970/71, Chicago, 1971. Pp: 9-12. - Nissen, H., (1973). “Tepe Sohz, Excavation Report”. IRAN, Vol. 11. Pp: 206- 207. - Nissen, H. J. & Redman, Charles. L., (1971). “Preliminary Notes on an || جغرافیای تاریخی و نامجایشناسی ارجان... || 151 ||

Archaeological Surface Survey in the Plain of Behbehan and the Lower Zohreh Valley”. Bastan Shenassiva Honar-e Iran, No 6, Pp: 48-50; 37-38, Tehran. - Stronach, D., (2003). “The Tomb at Arjan and history of south western Iran in theearly sixth century BCE”. In: Miller, N. F. and Abdi, K. (eds.), Yeki bud, Yeki nabud:Essays on the Archaeology of Iran in Honor of William M. Sumner, The Cotsen Institute of Archaeology, University of California, Los Angele. Pp: 249- 259. - The Chronicle of Theophanes, (1997). The Chronicle of Theophanes Confessor: Byzantine and Near Eastern History, AD 284-813. Trans: Cyril Mango and Roger Scott, with Geoffrey Greater, Oxford, Clarendon Press. - Walker, J., (1976). A Catalogue of the Arab – Sassanian Coins. Oxford. - WWW. Googleearth.Com Downloaded from journal.richt.ir at 0:11 IRST on Friday October 1st 2021 [ DOI: 10.30699/PJAS.4.11.133 ]