Coğrafiya Və Təbii Resurslar, №2 (8), 2018

Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərləri

COĞRAFİYA VƏ TƏBİİ RESURSLAR

Proceedings of the Azerbaijan Geographical Society

GEOGRAPHY AND NATURAL RESOURCES

2018 №2 (8)

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

BAŞ REDAKTOR: akademik Ramiz Məmmədov

REDAKSİYA HEYƏTİ: c.e.d., prof. Fərda İmanov (baş redaktorun müavini), akademik Axmetkal Medeu (Qazaxıstan), akademik Qərib Məmmədov, akademik Məmməd Salmanov, c.e.d., prof. Tapdıq Həsənov, c.e.d. Zakir Eminov, c.e.d. Rəna Qaşqay, c.e.d. Hüseyn Xəlilov, c.e.d. Yaqub Qəribov, c.e.d. Rza Mahmudov, c.ü.f.d. Məhərrəm Həsənov (baş redaktorun müavini), c.ü.f.d. Mirnuh İsmayılov (məsul katib), c.ü.f.d. Nazim Bababəyli, a.e.ü.f.d. Mətanət Əsgərova, p.e.ü.f.d. Oqtay Alxasov.

Redaktor: Zahid Əhmədov Buraxılışına məsul: Mail Xəlilov Kompüter tərtibatçısı: Emil Cəbrayılov

Jurnal AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunda yığılmış və səhifələnmişdir.

Redaksiyanın ünvanı: AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr., 115 Telefon: (+99412) 539 3376 www.gsaz.az

***

EDITOR-IN-CHIEF: academician Ramiz Mammadov

EDITORIAL BOARD: Dr. geog., prof. Farda İmanov (deputy of editor-in-chief), academician Akhmetkal Medeu (Kazakhstan), academician Garib Mammadov, academician Mammad Salmanov, dr. geog., prof. Tapdyg Hassanov, dr. geog. Zakir Eminov, dr. geog. Rena Gashgay, dr. geog. Huseyn Khalilov, dr. geog. Yagub Garibov, dr. geog. Rza Mahmudov, PhD geog. Maharram Hassanov (deputy of editor-in-chief), PhD geog. Mirnuh İsmayilov (executive secretary), PhD geog. Nazim Bababeyli, PhD agr. sci. Matanat Askerova, PhD ped. sci. Ogtay Alkhasov.

Editor: Zahid Ahmadov Responsible for the issue: Mail Khalilov Computer designer: Emil Jabrayilov

This journal has been composed at the Institute of Geography named after acad. H.Aliyev, ANAS.

Editorial address: Institute of Geography named after acad. H.Aliyev, ANAS, AZ 1143 Baku c. H.Javid ave. 115 Phone: (+99412) 539 3376 www.gsaz.az

ISBN-978-9952-8032-5-9

------

Çapa imzalanmışdır 20.12.2018 Formatı 70x100 Tiraj-100

«AVROPA» nəşriyyatı, 2018

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

FİZİKİ COĞRAFİYA

© Е.Н.Тагиева, З.Н.Джавадзаде, Э.А.Абдуллаев ГЛИНИСТЫЕ МИНЕРАЛЫ ПРОДУКТИВНОЙ СЕРИИ (СУРАХАНСКАЯ СВИТА) И ИХ ВЗАИМОСВЯЗЬ С ПАЛЕОКЛИМАТОМ Е.Н.Тагиева, З.Н.Джавадзаде, Э.А.Абдуллаев Институт Географии им. академика Г.А.Алиева НАН Азербайджана AZ1143, Азербайджан. г. Баку, ул. Г Джавида, 115 Глинистые минералы являются одним из важных индикаторов определения палеокли- мата. Только аллотигенные глинистые минералы без каких либо диагенетических изменений могут быть использованы для определения степени выветривания, которая напрямую связана с климатическими условиями. Исследование глинистых минералов отложений сураханской свиты (верхний отдел Продуктивной толщи) Абшеронского полуострова показало высокое содержание в них иллита. Это указывает на аридные климатические условия в зоне их фор- мирования, то есть – на Русской платформе, откуда они были затем привнесены. Однако, в интервале 1-2,1 м изученного разреза, отмечается повышенное содержание смектита, кото- рый свидетельствует о мягком и гумидном климате на Русской платформе в этот отрезок вре- мени. Введение. Глинистые минералы, осаждаю- мых отложениях, где годовое количество осад- щиеся в областях осадконакопления, разделяют ков составляет 500-800 мм. [17, 21]. В общей на две категории в зависимости от их проис- сложности, детритный смектит развивается в хождения: детритные и аутигенные [6, 8]. При- условиях обводнения. В сухом климате образо- мерно более 90% мировых глинистых минера- вание детритного смектита является лишь вто- лов имеют детритное происхождение. Состав ростепенным процессом [17]. детритных глинистых минералов в осадочных Детритный иллит в основном образуется в отложениях сильно зависит от процессов вы- результате выветривания пород кристалличес- ветривания в зоне сноса, которые контролиру- кого фундамента богатого силицидами фель- ются преобладающими там климатическими зитов в условиях сухого климата [11, 21]. Иллит условиями [6, 15]. Различают физическое и хи- обычно устойчив к химическому выветрива- мическое выветривания. нию, но диоктаэдрический иллит (мусковит) Физическое выветривание происходит глав- гораздо более устойчив к химическому вывет- ным образом в засушливых климатических ус- риванию, чем триоктаэдрический иллит (био- ловиях, вызывая фрагментацию и дезинтегра- тит) [14]. цию пород на их отдельные компоненты без хи- Детритовый хлорит в основном образуется мических изменений. путем физического выветривания плутоничес- Химическое выветривание происходит при ких и метаморфических пород, таких как слан- влажном климате и вызывает изменение хими- цы и гнейсы, путем гидролиза [1, 6]. Обильные ческого состава горных пород. По этой причи- осадки, теплый, влажный климат и хорошо дре- не, изучение детритовых глинистых минералов нированные отложения благоприятствуют об- является важным инструментом для изучения разованию детритового каолинита из полевого происхождения осадков и палеоклиматических шпата, плагиоклаза и биотита гидролизным пу- условий в зоне их сноса [6, 8, 16, 17]. Однако, тем [1, 6, 14]. Результаты анализа глинистых для восстановления палеоклиматических усло- минералов показывают, что эти минералы, из вий зоны сноса могут быть использованы толь- разных областей исследования имеют детрит- ко те детритные глинистые минералы, которые ное происхождение [3]. в последующем не подвергались диагенезу Для палеоэкологических реконструкций [15]. также используется соотношение кварц/глина. Детритные смектиты формируются на суше, Высокое соотношение кварц/глина указывает в основном, путем гидролиза полевых шпатов на область источника, в котором преобладают [6]. Хорошо кристаллизованные смектиты пре- осадочные породы богатые кварцем. Низкое имущественно ограничены субтропическими соотношение кварц/глина указывает на то, что климатическими условиями в слабо дренируе- осадок был получен из пород, которые при

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

выветривании образуют меньше кварца, напри- вания Сураханской свиты (верхняя часть про- мер, вулканические породы [10]. дуктивной толщи) на Абшеронском полуостро- Содержание органического углерода (TOC) ве (рис. 1) по результатам изучения глинистых и содержание азота (TN) отражает количество минералов и соотношения TOC/TN. Сурахан- органического вещества в осадке. Высокие кон- ская свита охватывает временной интервал ок. центрации ТОС в осадках подтверждают сохра- 3.8-3.4 млн.л.н. [9, 19]. Детальный отбор образ- нение органического вещества. Осадки, накоп- цов по профилю мощностью 5 м отбирался с ленные в бескислородных условиях, содержат интервалом 0,05-0,07 м, чтобы восстановить больше органических веществ, чем те, которые климатические условия в более высоком разре- накапливаются в окислительных [18]. TOC мо- шении. Первичные исследования показали, что жет использоваться для идентификации изме- питающим регионом для Абшеронского полу- нения количества органического материала или острова в период накопления отложений про- условий его накопления [13]. дуктивной толщи, являлась Русская платформа Коэффициенты TOC/TN можно применять [3]. для определения водного или наземного источ- Методика. Первоначально из образцов ника органического материала. Коэффициент удаляются карбонаты 10% уксусной кислотой TOC/TN <12 указывает на водный источник, (CH3COOН). Окисление органического веще- тогда как наземный источник имеет тенденцию ства и дополнительное дезагрегирование образ- соотношения TOC/TN >12 [18]. цов производится с помощью 5% раствора пе- Высокие значения TOC/TN показывают, что рекиси водорода (H2O2). После этого, образцы органическое вещество в некоторых интерва- переносятся в стеклянные цилиндры, а фракция лах сильно обеднено азотом. Поскольку образ- глины (менее 2 мкм) выделяется из более круп- цы были взяты из нефтегазовых месторож- ной фракции методом Аттерберга, основанного дений, высокие отношения TOC/TN (> 35) на законе Стокса. Из каждого образца берется показывают, что в отложениях присутствует 40 мг суспензии глины, смешивается с 0,5 мл нефть [19, 20]. стандарта, состоящего из 0,04% раствора MoS2. Суспензия фильтруется через мембранный фильтр с диаметром пор 0,20 мкм. Фильтры с осадком , зажатые между восковой бумагой, су- шатся при температуре 40°C. Затем они монти- руются липкой лентой на алюминиевый диск. Диски закрепляют алюминиевыми держателя- ми и подвергаются воздействию паров этилен- гликоля при Т 60°C в течение примерно 18 ча- сов, перед анализом рентген-дифрактометрии (XRD). Образцы измерялись рентгеном в диапазоне 3–40° 2θ; с размером шага 0,02° 2θ и временем измерения 2 сек/шаг. Кроме этого, измеряется диапазон 27,5-30,6 ° 2θ с шагом в размере 0,01 ° 2θ и временем измерения 4 сек/ шаг для лучшего разрешения пика (002) каоли- нита и пика (004) хлорита. Особое внимание уделялось основным гли- нистым минералам групп иллита, хлорита, као- Рис. 1. Ареал распространения отложений линита и смектита. Эти глинистые минералы продуктивной толщи в пределах западного борта были идентифицированы по их базальным от- и центральной части Южно-Каспийской ражениям при 10 и 5,0 Å (для иллита), 14,0, 7,0, впадины [2] 1-Кирмакинская долина; 2-Яамальская 4,7 и 3,54 Å (для хлорита), 7,0 и 3,58 Å (для ка- долина; 3-антиклинальные структуры; 4-нефтяные олинита) и 16.5 Å (для смектита, после этилен- месторождения; 5-газовые месторождения; 6- гликолирования). Относительные проценты ил- нефтегазовые месторождения; 7-газоконденсатные лита, смектита, хлорита и каолинита определя- месторождения лось с использованием эмпирически оценен- Задачей данного исследования является изу- ных весовых коэффициентов [4, 5]. чение палеоклиматических условий формиро- Кристалличность смектита и иллита, мера упорядочения решетки и размера кристаллитов

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

выражается в виде интегральной ширины (Δ ° толщи) имеют концентрацию смектита, состав- 2θ) пика смектита 16,5 Å и пика иллита 10 Å. ляющую в среднем 10%, но значения варьиру- Интегральная ширина - это ширина прямоу- ют от 1% до 44% (рис. 2). Смектиты хорошо гольника, который имеет ту же высоту и ту же умеренно кристаллизованы с интегральными площадь, что и измеренный пик. Высокие зна- значениями ширины от 1,0 до 2,0 Δ°2Ɵ. Только чения указывают на слабую кристаллизацию, один образец очень хорошо кристаллизован тогда как низкие значения указывают на силь- (0,7 Δ ° 2Ɵ), а один образец имеет плохую крис- ную кристаллизацию. таллизованость (2,9 Δ ° 2Ɵ). Концентрация Категории иллитовой кристаллизации: смектита постоянно низкая, но в интервале 1,0 очень сильно кристаллизованные (<0,4 Δ ° 2θ), м и 2,1 м содержание его высокое с перемен- сильно кристаллизованные (0,4-0,6 Δ ° 2θ), уме- ными значениями. В комплексе глинистых ми- ренно кристаллизованные (0,6-0,8 Δ ° 2θ) и сла- нералов доминируют иллиты. Его концентра- бокристаллизованные (> 0,8 Δ ° 2θ). Категории ция составляет в среднем 61%, но колеблется от кристаллизации смектита: очень хорошо крис- 34% до 97% (рис. 2). Пиковые отношения 5/10 таллизованные (<1,0 Δ ° 2θ), хорошо кристал- Å в основном> 0,4. Таким образом, иллиты от- лизованные (1,0-1,5 Δ ° 2θ), умеренно кристал- носительно богаты Al и напоминают мусковит. лизованные (1,5-2,0 Δ ° 2θ) и слабо кристалли- Иллиты имеют умеренную кристалличность с зованные (> 2,0 Δ ° 2θ). интегральными значениями ширины между 0,6 Иллитовую химию оценивали с использова- и 0,8 Δ ° 2Ɵ. Средняя концентрация хлорита сос- нием отношения площадей пиков 5 и 10 Å. Сог- тавляет 16%, но их содержание колеблется от ласно Эсквину [7], соотношение 5/10-Å> 0,4 со- 0,5% до 33% (рис. 2). Концентрация каолинита ответствует богатым Al иллитами (мусковит). колеблется от 0,2% до 33%, в среднем 10% (рис. Соотношение уменьшается с увеличением за- 2). Соотношение кварц / глина в целом колеб- мещения Mg и Fe октаэдрического Al. Значения лется от 0,5 до 1,5, а среднее значение состав- 0,3-0,4 соответствуют фенгиту, а значения 0,15- ляет 1,0. Таким образом, соотношение кварц / 0,3 соответствуют биотиту + мусковиту. Бога- глина относительно равномерно в осадке. От- тые Mg и Fe иллиты (биотит) имеют значения ношение кварц / смектит колеблется от 0,2 до <0,15. 8,0, а его среднее значение составляет 2,5. Для геохимического анализа отбирались об- разцы весом 1,0-2,0 г и измельчались с по- мощью мини мельницы (Pulverisette 5, Fritsch). Содержание азота (TN в мас.%), измерялось с помощью элементарного анализатора VARIO EL III. Осадок весом 10 мг взвешивали в олов- янных сосудах и сжигали при 1150°С. Кон- центрация CO2, SO2 и N2 газов сгорания опре- делялась детектором теплопроводности. Было определено, что стандартное отклонение для ТС равно ± 1,09%, для TN ± 0,03% и для TS ± 0,22% путем обычного анализа стандартов. Общее содержание органического углерода (TOC) измерялось с помощью анализатора ELTRA-METALYTCS 100 / 1000S. 100 мг объ- емного осадка взвешивали в керамическом со- суде и обрабатывали 10% -ной соляной кисло- той (HCl) для удаления карбоната и затем су- шили при 90°С на нагревательной плите. ТОС получали путем сжигания образца при 1400°С и измеряли концентрацию CO2 в газе сжигания инфракрасным излучением. Было определено, что стандартное отклонение составляет ± 0,01% для ТОС путем обычного анализа стандартов. Результаты и обсуждение. Глинистые ми- Рис. 2. Содержание глинистых минералов и неральные комплексы Сураханской свиты коэффициент кварц/глина в отложениях (верхняя часть верхнего отдела продуктивной сураханской свиты Абшеронского полуострова.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

TOC присутствует в концентрациях 0,1%- ЛИТЕРАТУРА

0,6%, а среднее содержание составляет 0,3% 1. Ağayev, A.A., Çökmə proceslərin geokimyası. (рис. 2). Концентрация TN варьирует от 0,01% Adil oğlu, Baku. 136 s. до 0,14%, а его среднее значение составляет 2. Алиева Э.Г., Алиев Ч.C., Гусейнов Д.А., Ба- 0,1%. Отношение TOC/TN колеблется от 1,3 до баев Ш.А., Мамедов Р. M. 2008. Условия седимента- 14, но в среднем 6,8 (рис. 3). ции отложений нижнего отдела продуктивной тол- щи и их естественная радиоактивность. Стратигра- фия и седиментология нефтегазоносных бассейнов, № 2, с. 91-110. 3. Abdullayev, E and Leroy, S. A.G. 2016. Leroy Provenance of clay minerals in the sediments from the Pliocene Productive Series, western South Caspian Basin. Marine and Petroleum Geology 73, 2016, p. 517- 527. 4. Biscaye, P.E., Distinction between kaolinite and chlorite in recent sediments by X-ray diffraction. American Mineralogist 49, 1964, 1281–1289. 5. Biscaye, P.E., 1965. Mineralogy and sedimentation of recent deep sea clay in the Atlantic Ocean and adjacent seas and oceans. Geological Society of Ame- rica, Bulletin, 76, 803–832.

6. Chamley, H., 1989. Clay sedimentology. Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg, New York, 623 p. Рис.3. Содержание ТОС, ТN и соотношение 7. Esquevin, J., 1969. Influence of chemical com- ТОС/ТN в отложениях Сураханской свиты position of the clay on the crystallinity. Bulletin des Абшеронского полуострова Centres de Recherches de Pau-Societe Nationale des Сураханская свита характеризуется боль- Petroles d’ Aquitaine 3, p. 147-154. шим количеством иллитов и низким содержа- 8. Fagel, N., 2007 Clay minerals, deep circulation нием смектита. Минеральный состав глины в and climate. Development in Marine Geology 1, p. 139- этом отрезке указывает на физическое выветри- 176. вание в области выноса (Русская платформа) и 9. Forte, A.M., Cowgill, E., 2013. Late Cenozoic baselevel variations of the Caspian Sea: A review of засушливых климатических условиях там. Вы- its history and proposed driving mechanisms. Palaeoge- сокое содержание смектита и низкое содержа- ography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 386, p. ние иллита соответствуют выводам Гиндса [12] 392-407. о влажных гумидных условиях в начале про- 10. Franke, D., Ehrmann, W., 2010. Neogene clay дуктивной толщи и, наоборот, более низкое ко- mineral assemblages in the AND-2A drill core (Mc личество смектита и высокое - иллита, свидете- Murdo Sound, Antarctica) and their implications for en- льствует об аридных условиях в конце продук- vironmental change. Palaeogeography, Palaeoclimato- тивной толщи. logy, Palaeoecology 286, p. 55-65. Однако, отмечается кратковременное и нез- 11. Gradusov, B.P., 1974. A tentative study of clay начительное увеличение смектита и уменьше- mineral distribution in soils of the world. Geoderma 12, p. 49-55. ние иллита в интервале 1,0-2,1 м. Это свиде- 12. Hinds, D.J., Aliyeva, E., Allen, M.B., Davies, тельствует о более высокой влажности на Рус- C.E., Kroonenberg, S.B., Simmons, M.D., Vincent, S.J., ской платформе, которая, вероятно, и достави- 2004. Sedimentation in a discharge dominated fluvial- ла дополнительный смектит. lacustrine system: the Neogene Productive Series of the Низкое количество органического углерода South Caspian Basin, Azerbaijan. Marine and Petroleum - ТОС в отложениях Сураханской толщи объяс- Geology 21, p. 613–638. няется преобладанием засушливого климата в 13. Meyers, P.A., Lallier-Verges, E., 1999. Lacus- области выноса - на Русской платформе. Тогда, trine sedimentary organic matter records of Late Quater- в условиях теплого и засушливого климата рас- nary paleoclimates. Journal of Paleolimnology 21, p. тительный покров был скудный. Это подтверж- 345–372. 14. Pettijohn, F.J., Potter, P.E., Siever, R., 1987. дается и низкими значениями TOC/TN, кото- Sand and sandstone. Springer, Berlin. 552 p. рые указывают не на континентальное, а на 15. Singer, A., 1984. The paleoclimatic interpreta- водное происхождение органического ве- tion of clay minerals in sediment a review. Earth-Sci- щества. ence Reviews 21, p. 251-293.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

16. Singer, A., 1980. The paleoclimatic interpreta- tərəfindən nəzarət olunan paleoaşınmanın bərpasında tion of clay minerals in soils and weathering profiles. istifadə edilməsi mümkündür. Nəticələr göstərir ki, Su- Earth-Science Reviews 15, p. 303-326. raxanı lay dəstəsinin süxurları (məhsuldar qatın üst şö- 17. Thiry, M., 2000. Palaeoclimatic interpretation bəsi) yüksək miqdarda illitlə xarakterizə olunur. Bu of clay minerals in marine deposits: an outlook from the göstərir ki, mənbədə, yəni Rus platformasında paleoiq- continental origin. Earth-Science Reviews. 49, p. 201- lim arid olmuşdur. Amma 1-2.1 m dərinlik intervalında- 221. kı yüksək miqdarda smektit göstərir ki, bu dövrdə Rus 18. Tyson, R.V., Sedimentary organic matter. platformasında iqlim nisbətən humid olmuşdur. Chapman and Hall, Oxford, 1995, 615 p. 19. Vincent, S.J., Davies, C.E., Richards, K., Ali- CLAY MINERALS OF THE PRODUCTIVE yeva, E., 2010. Contrasting Pliocene fluvial depositional SERIES (SURAKHANY SUITE) AND ITS systems within the rapidly subsiding South Caspian Ba- PALAEOCLIMATIC SIGNIFICANCE sin; a case study of the Palaeo-Volga and Palaeo-Kura Y.N.Taghiyeva, Z.N.Javadzade, E.A.Abdullayev river systems in the Surakhany Suite, Upper Productive Series, onshore Azerbaijan. Marine and Petroleum Ge- The clay minerals can be significant indicator of pa- ology 27, p. 2079-2106. laeoclimate. Only detrital clay minerals without any 20. Wang, X., Zhang, Y., Chen, R., 2010. Distribu- diagenetic alternation may be used in reconstruction pa- tion and partitioning of polycyclic aromatic hydrocar- laeoweathering which is controlled by climate. The re- bons (PAHs) in different size fractions in sediment from sults showed that the sediments of Surakhany Suite (Up- Boston Harbor, United States. Marine Pollution Bulletin per Division of the productive Series) is characterised 42, p. 1113-1149. by high amount of illite. It indicates that palaeoclimate 21. Weaver, C.E., 1989. Clays, Muds, and Shales. was arid in source area, which was the Russian Platform. Elsevier, Amsterdam, 818 p. However high amount of smectite in interval 1-2.1 m suggest relatively humid climate in the Russian Platform MƏHSULDAR QATDA (SURAXANI LAY for the time. DƏSTƏSİ) GİL MİNERALLARI VƏ ONLARIN PALEOİQLİMDƏ ƏHƏMİYYƏTİ Y.N.Tagiyeva, Z.N.Cavadzadə, E.Ə.Abdullayev

Gil mineralları paleoiqlimin əhəmiyyətli göstəricisi kimi çıxış edə bilər. Yalnız heç bir diagenetik dəyişik- liyə məruz qalmayan gətirilmə gil minerallarının iqlim

Məqaləyə g.m.e.d. E.H-M.Əliyeva rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© S.H.Səfərov, F.S.Dadaşova ABŞERON YARIMADASINDA HAVANIN MAKSİMAL VƏ MİNİMAL TEMPERATURLARININ DƏYIŞMƏ TENDENSIYASININ QİYMƏTLƏNDIRILMƏSİ S.H.Səfərov1, F.S.Dadaşova2 1.Milli Aviasiya Akademiyası. Bakı, Binə qəs., 25-ci km 2.Hidrometeorologiya Elmi Tədqiqat İnstitutu, H. Əliyev pros., 10 [email protected] Son onilliklərdə regional iqlim dəyişmələrinin tədqiqində havanın temperaturunun maksimal və minimal qiymətlərindən daha tez-tez istifadə edilir. Bu baxımdan təqdim olunan məqalədə Abşeron yarımadasında havanın maksimal və minmal temperaturlarının müasir dəyişmə tendensiyasının qiymətləndirilməsi aparılmışdır. Bunun üçün 1955-2014-cü illər üzrə Maştağa və Sumqayıt HMS- lərdə müşahidə olunmuş havanın maksimal və minimal temperaturlarının ortaaylıq qiymətlərindən istifadə olunmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, dünyanın bir çox regionlarında olduğu kimi, Abşeron yarımadasında da son 10 illiklərdə müşahidə olunan istiləşmə minimal temperaturların daha intensiv artması hesabına baş verir. Giriş. İqlimşünaslıq tədqiqatlarında son dövr- 1980-1990-cı illərdə daha yüksək olmuşdur. Qlo- lərə qədər böyük ərazilərin və ya ayrı-ayrı məntə- bal temperaturun 1976−2000-ci illərdə ən çox art- qələrin iqlim dəyişmələri başlıca olaraq iqlim ele- ması yer səthi üzərində əsasən minimial gecə tem- mentlərinin orta qiymətlərinin təhlilinə əsaslanmış- peraturlarının hesabına olduğu göstərilir. Bu isə, dır. Temperatur rejiminin qiymətləndirilməsində eyni zamanda, mülayim və yüksək coğrafi qurşaq- isə ümumi qəbul olunmuş göstəricilərdən (ortasut- ların bir çox rayonlarında şaxtasız dövrün uzanma- kalıq temperatur, ortaaylıq temperatur, ortaillik sına gətirib çıxarmışdır [2, 3]. temperatur və s.) istifadə olunur. Lakin onlar müşa- Azərbaycan ərazisinin müxtəlif regionları üçün hidə olunan kəmiyyətlər olmadığı üçün müvafiq havanın maksimal və minimal temperaturlarının interpretasiyaya məruz qalırdılar. Buna görə də çoxillik dəyişmə tendensiyalarının qiymətləndiril- meteoroloji kəmiyyətlərin birbaşa ölçülən ekstre- məsi istiqamətlərində müvafiq tədqiatlar aparılmış mal qiymətlərindən istifadə etməklə iqlim dəyiş- və bizim apardığımız qiymətləndirmələr də o təd- mələrinin tədqiqi də müəyyən elmi və praktiki əhə- qiqatların davamıdır [1, 4, 5]. miyyət kəsb edir. Belə ki, onlar daha çox dəyişir, Tədqiqat metodikası. Havanın maksimal tem- daha az təkrarlanır və bir sıra böyükölçülü sosial- peraturu sutkanın gündüz saatlarındakı temperatur iqtisadi ziyanlar onlarla əlaqəlidir. şəraitini, minimal temperatur isə gecə saatlarındakı Bunlarla əlaqədar olaraq dünyanın müxtəlif re- temperatur şəraitini xarakterizə etmişdir. Havanın gionlarında havanın maksimal və minimal tempe- maksimal temperaturunun aylıq qiyməti hər sutka raturlarının məkan-zaman variasiyalarının xüsu- üzrə müşahidə olunmuş maksimal temperatur cəm- siyyətlərinin qiymətləndirilməsinə getdikcə daha lərinin orta qiymətləri kimi, havanın minimal tem- çox diqqət yetirilir. Məsələn, Yer kürəsi üzrə 2000- peraturunun ortaaylıq qiyməti isə hər sutkanın mi- dən çox meteoroloji stansiyanın 1951-1990-cı illər nimal temperatur cəmlərinin ortaaylıq qiymətləri üzrə maksimal və minimal temperaturların qiymət- kimi hesablanmışdır. Tədqiqatlarda 1955-2014-cü lərindən istifadə etməklə bu göstəricilərin çoxillik illər üzrə Maştağa və Sumqayıt HMS-lərdə müşa- sıralarındakı asimmetrik trendləri qiymətləndirər- hidə olunmuş havanın maksimal və minimal tem- kən [7, 8] müəyyən edilmişdir ki, Şimal yarımkü- peraturlarının ortaaylıq qiymətlərindən istifadə rəsinin 50%, Cənub yarımkürəsinin 10% ərazisin- olunmuşdur. Uzundövrlü müşahidə sıralarındakı də tədqiqata cəlb olunan dövr ərzində minimal tem- mümkün ola bilən dəyişkənliyi qiymətləndirmək peratrun artması (0.840C) maksimal temperaturun üçün onların çoxillik dinamikasını, bu sıraların sta- artmasından (0.280C) təxminən üç dəfə çox olmuş- tistik xarakteristikalarını əksetdirən ən kiçik kvad- dur. Hər iki göstəricinin trendlərindəki asimmetrik- ratlar üsulu ilə hesablanan xətti trend tənliyindən, lik bütün fəsillər üzrə müəyyənləşdirilmişdir. [6]- onun korrelyasiya əmsalından və bu əmsalın statis- da göstərilmişdir ki, dünyanın bir çox regionunda tik əhəmiyyətlilik dərəcəsini təyin edən korrelya- ardıcıl olaraq həm maksimal, həm də minimal tem- siya əmsalı meyarından istifadə olunmuşdur. peraturların qiymətləri müxtəlif intensivliklə art- Abşeron yarımadasında müşahidə oluna biləcək mışdır. Lakin bu dəyişmələr digər fəsillərə nisbətən dəyişmə tendensiyasının təsadüfi və ya qanunauy- qış və yaz fəsillərində daha çox, intensivliyi isə ğun xarakter daşıdığını müəyyənləşdirmək üçün xətti trend tənliyinin korrelyasiya əmsalı (r) onun

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 statistik əhəmiyyətini təyin edən böhran qiyməti ilə temperatur, müvafiq olaraq, 1.2-1.90C, 1.4-1.60C (60-illik sıra üçün r*2=0.12,5%-lik əhəmiyyətlilik və 1.8-2.00C artmışdır və bu artma statistik cəhət- səviyyəsi) tutuşdurulmuşdur. Əgər r2>r*2, deməli, dən əhəmiyyətlidir. Sentyabr və oktyabr aylarında baxılan sıradakı istiləşmə qanunauyğun xarakter maksimal temperatur hər iki stansiya üzrə 0.9- daşıyır [1]. 1.70C, noyabr ayında isə 0.2-0.70C artmışdır. Cəd- İşin məzmunu. Havanın maksimal tempera- vəl 2-yə əsasən, göstərmək olar ki, Maştağa üzrə bu turunun ortaaylıq qiymətlərinin 1955-2014-cü illər artma təsadüfi xarakter daşımışdır. Maksimal tem- üzrə dəyişməsinin qiymətləri cədvəl 1-də, dəyişmə peratur göstəricisinə görə də ən çox istiləşmə ilin tendensiyasının statistik əhəmiyyətliliyinin korrel- isti dövründə olmuşdur. yasiya əmsalı (r2) göstəricləri isə cədvəl 2-də veril- Şəkil 1-dən görünür ki, yanvar ayında havanın mişdir. orta temperaturunun hər iki stansiya üzrə qiymət- Cədvəl 1-dən görünür ki, qış fəslində, demək ləri və bu sıraların xətti trendləri, demək olar ki, olar ki, havanın maksimal temperaturunun sırala- üst-üstə düşür. Eyni hal avqust ayının məlumatları rında təsadüfi xarakter daşıyan (cədvəl 2) zəif də- üçün də xarkterikdir (şəkil 2). Bu iki ay üzrə dəyiş- yişmələr baş vermişdir. Yaz fəslində hər iki stansi- mə tendensiyalarının fərqi isə ondan ibarətdir ki, yada bu göstəricinin qanunauyğun xarakterli (cəd- avqust ayındakı istiləşmə daha intensiv xarakter vəl 2) artması baş vermiş və bu artma yaz ayları daşımışdır. üzrə, müvafiq olaraq, 2.1-2.20C, 1.2-1.30C və 0.7- 0.80C təşkil etmişdir. Yay fəsli aylarında maksimal Cədvəl 1 Havanın maksimal temperaturunun ortaaylıq qiymətlərinin 1955-2014-cü illər üzrə dəyişməsi, 0C, («-» işarəsi azalmanı göstərir) Stansiya Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Maştağa 0.3 0.0 2.2 1.3 0.8 1.9 1.4 2.0 0.9 0.9 0.2 -0.1 Sumqayıt 0.5 0.4 2.1 1.2 0.7 1.2 1.6 1.8 1.7 1.5 0.7 0.2

Cədvəl 2 Havanın maksimal temperaturunun ortaaylıq qiymətlərinin 1955-2014-cü illər üzrə dəyişmə tendensiyasının statistik əhəmiyyətliliyinin korrelyasiya əmsalı (r2) göstəricləri Stansiya Ayların sıra nömrəsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Maştağa 0.05 0.00 0.34 0.19 0.14 0.36 0.28 0.35 0.19 0.14 0.03 -0.02 Sumqayıt 0.07 0.05 0.28 0.16 0.11 0.25 0.32 0.32 0.35 0.26 0.12 0.03

Şəkil 1. 1955-2014-cü illər üzrə Maştağa və Sumqayıt HMS-də yanvar ayı üzrə havanın maksimal temperaturunun aylıq qiymətlərinin çoxillik dinamikası və dəyişmələrinin xətti trendləri

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Şəkil 2. 1955-2014-cü illər üzrə Maştağa və Sumqayıt HMS-də avqust ayı üzrə havanın maksimal temperaturunun aylıq qiymətlərinin çoxillik dinamikası və dəyişmələrinin xətti trendləri

Cədvəl 3 Havanın minimal temperaturunun ortaaylıq qiymətlərinin 1955-2014-cü illər üzrə dəyişməsi, 0C («-» işarəsi azalmanı göstərir) Stansiya Ayların sıra nömrəsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Maştağa 1.6 1.5 2.4 2.3 2.4 3.5 2.8 2.9 2.3 2.2 1.1 1.2 Sumqayıt 1.2 0.9 2.0 1.6 1.2 2.0 1.8 2.1 2.0 2.6 1.3 0.9

Cədvəl 4 Havanın minimal temperaturunun ortaaylıq qiymətlərinin 1955-2014-cü illər üzrə dəyişmə tendensiyasının statistik əhəmiyyətliliyinin korrelyasiya əmsalı (r2) göstəricləri Stansiya Ayların sıra nömrəsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Maştağa 0.27 0.24 0.51 0.51 0.56 0.69 0.66 0.70 0.56 0.43 0.21 0.23 Sumqayıt 0.21 0.14 0.41 0.38 0.34 0.49 0.50 0.60 0.51 0.47 0.24 0.12

Havanın minimal temperaturunun 1955-2014- raturunun artması bütün aylar üzrə statistik cəhət- cü illər üzrə dəyişməsinin aylıq qiymətləri cədvəl dən əhəmiyyətlidir və qanunauyğun xarakter daşı- 3-də, dəyişmələrin xətti trendlərinin korrelyasiya yır. əmsallarının (r2) qiymətləri isə cədvəl 4-də veril- 1955-2014-cü illər üzrə Maştağa və Sumqayıt mişdir. HMS-də yanvar ayı üzrə havanın minimal tempe- Cədvəl 3-dən görünür ki, ilin bütün aylarında raturunun aylıq qiymətlərinin çoxillik dinamikası həm Maştağada, həm də Sumqayıtda havanın orta- və dəyişmələrinin xətti trendləri şəkil 3-də, avqust aylıq minimal temperaturu artmışdır. Bu artma qış ayı üzrə isə şəkil 4-də verilmişdir. fəslində 0.9-1.60C, yaz fəslində 0.9-2.40C, yay fəs- Maksimal temperaturun sutkalıq qiymətlərində lində 1.2-3.50C, payız fəslində isə 1.1-2.60C təşkil də eyni tendensiya müşahidə olunur, yəni gündüz etmişdir. Ən intensiv istiləşmə ilin isti dövründə ol- istiləşməsinin də intensivliyi artır, lakin minimal muşdur. Həmçinin göstərmək olar ki, oktyabr və temperatura nisbətən onun kəmiyyət artımı nisbə- noyabr ayları istisna olmaqla, Maştağa üzrə alınmış tən azdır. Bu mülahizələri digər elmi məlumatlar qiymətlər Sumqayıtdakı qiymətlərdən çoxdur. da təsdiqləyir. Belə göstərilir ki, XXI əsrdə isti eks- Cədvəl 4-dən görmək olar ki, havanın orta tempe- tremalların nümumi artması və soyuq ekstremalla- rın isə ümumi azalması gözlənilir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

isə 1.1-2.60C təşkil etmişdir. Oktyabr və noyabr ay- ları istisna olmaqla, Maştağa üzrə alınmış qiymət- lər Sumqayıtdakı qiymətlərdən çoxdur. 6. Maksimal və minimal temperaturlara görə ən intensiv istiləşmə ilin isti dövründə olmuşdur. 7. Dünyanın bir çox regionlarında olduğu kimi, Abşeron yarımadasında da son 10 illiklərdə müşa- hidə olunan istiləşmə minmal temperaturların daha intensiv artması hesabına baş verir.

ƏDƏBİYYAT 1. Səfərov S.H., Mahmudov R.N. Müasir iqlim də- yişmələri və Azərbaycan. Ziya NPM, Bakı, 2011, 310 Şəkil 3. 1955-2014-cü illər üzrə Maştağa və s. Sumqayıt HMS-də yanvar ayı üzrə havanın 2. Виноградова Г. М., Завалишин Н. Н., Кузин В. minimal temperaturunun aylıq qiymətlərinin И. Внутривековые изменения климата Восточной çoxillik dinamikası və dəyişmələrinin xətti trendləri Сибири //Оптика атмосферы и океана. - 2002. - № 5– 6. - c. 408–411. 3. Кочугова Е. А., Кошкин Д. А. Тенденции изме- нения годовых экстремумов приземной температу- ры воздуха на территории Иркутской области//, 4. Сафаров С.Г., Сафаров А.С. Многолетняя тен- денция изменения ночных и дневных сумм атмос- ферных осадков на Большом Кавказе (в пределах Азербайджанской Республики). “Сборник научных трудов Института Водного Хозяйства им. Ц. Ми- рцхулава” Тбилиси, 2014, №69, с.240-246. 5. Сулейманов Т.И., Сафаров С.Г., Рамазанов Şəkil 4. 1955-2014-cü illər üzrə Maştağa və Р.Г. Оценка пространственно-временной изменчив- Sumqayıt HMS-də avqust ayı üzrə havanın minimal ости экстремальных величин температуры воздуха в temperaturunun aylıq qiymətlərinin çoxillik теплом периоде года на северо-восточном склоне dinamikası və dəyişmələrinin xətti trendləri Малого Кавказа (в пределах Азербайджанской Рес- Beləliklə, göstərmək olar ki, Abşeron yarıma- публики). “Вестник Российского Университета dasında havanın maksimal və minimal temperatu- дружбы народов, сер. Экология и безопасность runun çoxillik dəyişmə dinamikasında müəyyən жизнедеятельности” Москва, №4, 2016, с.66-74. olunmuş tendensiyalar qlobal miqyasda müşahidə 6. Caesar J., Alexander L., Vose R. Large-scale changes in observed daily maximum and minimum tem- olunan anoloji proseslərlə üst-üstə düşür. peratures: Creation and analysis of a new gridded data Nəticə. 1. Qış fəslində, demək olar ki, havanın set Hadley Centre for Climate Prediction and Research, maksimal temperaturunun sıralarında təsadüfi xa- Met Office, Exeter, UK //Journal of geophysical re- rakter daşıyan zəif dəyişmələr baş vermişdir. search, 2006. Vol. 111. doi:10.1029/2005JD006280, 2. Yaz fəslində hər iki stansiyada ortaaylıq mak- 2006 simal temperaturun qanunauyğun xarakterli artma- 7. Karl Th.R., Jones Ph.D., Knight R.W., Kukla G., sı baş vermiş və bu artma yaz ayları üzrə, müvafiq Plummer N., Asymmetric Trends of Daily Maximum olaraq, 2.1-2.20C, 1.2-1.30C və 0.7-0.80C təşkil et- and Minimum Temperature//Bulletin of the American mişdir. Ən güclü istiləşmə mart ayında baş vermiş- Meteorological Society. Vol.74, No.6. June 1993. pp. dir. 1007-1023. 8. Robeson Sc.M. Trends in time-varying percentiles 3. Yay fəsli aylarında maksimal temperatur, 0 0 0 of daily minimum and maximum temperature over müvafiq olaraq, 1.2-1.9 C, 1.4-1.6 C və 1.8-2.0 C North America//Geophysical research letters, Vol.31, artmışdır və bu artma statistik cəhətdən əhəmiy- 2004. L04203, doi:10.1029/2003GL019019. yətlidir. 4. Sentyabr və oktyabr aylarında maksimal tem- ОЦЕНКА ТЕНДЕНЦИИ ИЗМЕНЕНИЯ peratur hər iki stansiya üzrə 0.9-1.70C, noyabr МАКИСМАЛЬНОЙ И МИНИМАЛШЬНОЙ ayında isə 0.2-0.70C artmışdır. ТЕМПЕРАТУР ВОЗДУХА НА 5. İlin bütün aylarında həm Maştağada, həm də АПШЕРОНСКОМ ПОЛУОСТРОВЕ Sumqayıtda havanın minimal temperaturu artmış- С.Г.Сафаров, Ф.С.Дадашова dır. Bu artma qış fəslində 0.9-1.60C, yaz fəslində За последние десятилетия в исследованиях реги- 0.9-2.40C, yay fəslində 1.2-3.50C, payız fəslində ональных климатических изменениях используются

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

измеряемые величины экстремальных температур diapason, their repeatability is smaller and the range of воздуха. Так как, эти величины изменяются в боль- social-economical losses is connected with them. In this ших диапазонах, их повторяемость мала и ряд соци- aspect in the article there has been held the assessment ально-экономические ущербы связаны с ними. В of the contemporary tendency of maximal and minimal этом аспекте в статье проведена оценка современ- air temperatures over Absheron peninsula. Therefore, ной тенденции изменения максимальной и мини- there have been applied mean month values of maximal мальной температуры воздуха на Апшеронском по- and minimal temperatures according to Mashtagha and луострове. Для этого были использованы средне- Sumgayit HMSs’ data for the period on 1955-2014- месячные значения максимальной и минимальной 2017 y.y. There has been revealed that by maximal and температур по данным ГМС Маштага и Сумгаит за minimal temperatures the more intensive warming has период 1955-2014-е годы. Было выявлено, что по been occurred over the warm period of the year. As in максимальной и минимальной температуре наибо- great regions of the world, the warming in Absheron pe- лее интенсивное потепление произошло в теплый ninsula over last ten years also happens at the expense период года. Как и в большинстве регионах мира, of more intensive growth of minimal air temperature. потепление на Апшеронсокм полуострове за пос- ледние деясятилетия присходит за счет более интен- сивного роста минимальной температуры воздуха.

THE ASSESSMENT OF THE TENDENCY OF THE CHANGE OF MAXIMAL AND MINIMAL AIR TEMPERATURES OVER THE ABSHERON PENINSULA S.O.Safarov, F.S.Dadashova Over last ten years in researches of regional climate changes there are applied measured values of extreme air temperatures. So as these values are changed in large

Məqaləyə c.ü.f.d. M.S.Həsənov rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© H.A.Xəlilov, M.G.Alməmmədli TALIŞ DAĞLIQ BÖLGƏSİNİN EKOGEOMORFOLOJİ ŞƏRAİTİNƏ RELYEF AMİLİNİN TƏSİRİ H.A.Xəlilov1, M.G.Alməmmədli2 1AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu 2Sumqayıt Dövlət Universiteti [email protected] Dünyanın bütün dağlıq geomorfosistemlərində olduğu kimi, Talış dağlıq bölgəsində də ekogeomorfoloji şəraitin formalaşmasında təbii və antropogen amillər kompleksində relyef əsas rol oynayır. Bu- nunla yanaşı, relyefin həm statik (litolojo-petroqrafik, struktur, hipsometrik, morfoloji, morfometrik), həm də dinamik (endogen və ekzogen proseslər və hadisələr) amilləri və relyefi mürəkkəbləşdirən morfostruktur və morfosklupturların ekoloji şəraitə təsiri özünəməxsusluğu ilə səciyyələnir. Bu amillərin məqsədyönlü və hərtərəfli araşdırılması tədqiq olunan ərazinin ekogeomorfoloji şəraitinin öyrənilmə- sində mühüm rol oynayır və onun təkamülü istiqaməti haqqında fikir yürütməyə imkan yaraddır. Giriş. Yer kürəsinin bütün dağlıq geomorfosis- seysmik zonaya daxil olan orta aktiv sürüşməli və temlərində olduğu kimi, Talış dağlıq bölgəsində də s. ekzo- və endodinamik səciyyəli daha gərgin Le- ekogeomorfoloji şəraitə təsir edən təbii və antropo- rik ekocoğrafi rayonuna aid edilir [5]. gen amillər kompleksində relyef geosistemlərin Tədqiq olunan ərazinin iqlim, torpaq və bitki formalaşmasında özül komponenti amil kimi mü- örtüyü, hidroloji və landşaft xüsusiyyətləri ilə əla- hüm rol oynayır. Burada relyef və onu mürəkkəb- qədar olaraq müşahidə edilən təbii şəraitinin müx- ləşdirən morfostruktur və morfoskulupturların istər təlifliyi və mürəkkəbliyi kompleksində onun relyef statik (litiloji-petroqrafik struktur, hipsometrik komponenti ekoloji mühitin formalaşmasında əsas morfoloji morfometrik) və istərsə də dinamik (en- rol oynayır. Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır dogen və ekzogen geomorfoloji proses və hadisə- ki, bu halda relyefin ekosistemlərə təsirinin dina- lər) amillərinin hər biri ayrılıqda özünəməxsus cə- mikasını şərtləndirən statik və dinamik amillərin hətləri və təsir xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir. Odur rolu onların birlikdə və ya ayrı-ayrılıqda təsiri ilə ki, həmin amillərin məqsədyönlü və hərtərəfli araş- səciyyələnir. Talış dağlıq bölgəsində bu sahədə dırılması və ətraflı təhlili tədqiq olunan ərazinin aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, relyefin ekogeo- ekogeomorfoloji şəraitinin öyrənilməsi və onun gə- morfoloji şəraitə təsiri onun statik amilləri sırasın- ləcək təkamülü xüsusiyyətlərinin müəyyən edilmə- da ərazinin hipsometrik xüsusiyyətləri ilə yanaşı, si baxımından zəruri olan təsəvvürün formalaşma- onu mürəkkəbləşdirən morfostruktur və morfo- sında geniş imkanlara malikdir. Məqalədə Talış skulpturun morfoloji-morfometrik göstəriciləri və dağlıq bölgəsi relyefin ərazisinin ekogeomorfoloji onların özül komponentlərini təşkil edən struktur şəraiti ilə qarşılıqlı əlaqəsi və ona təsir məsələləri tektonik və litoloji-petroqrofik tərkibi, dinamik araşdırılır. amilləri sırasında isə ekzogen (təbii və antropo- Tədqiqat obyekti. Məkan baxımından tədqiqat gen) və endogen morfogenez proseslərlə əlaqədar- obyektlərini təşkil edən Talış dağlıq bölgəsi, Azər- dır. Tədqiq olunan ərazinin relyefinin əsas oroqra- baycan Respublikası ərazisinin fiziki-coğrafi ra- fik vahidlərini təmsil edən və enliyə yaxın istiqa- yonlaşdırılması sxeminə əsasən, Lənkəran fiziki- mətdə cənub-qərbdən şimal-şərqə doğru uzanan coğrafi vilayətinin alçaq və qismən də ortadağlığın məxsusi Talış, Peştəsər və Burovar silsilələri və meşə və dağ-çöl landşaftlarının inkişaf etdiyi Talış onların arasındakı Yardımlı, Qosmalyan və Diman dağları fiziki-coğrafi rayonunu [2], geomorfoloji dağdaxili çökəklikləri Talış qırışıqlı-qaymalı pli- rayonlaşdırmaya əsasən isə Talış geomorfoloji vi- totektonik meqazonasının əhatə etdiyi mürəkkəb- layətinin Burovar, Yardımlı, Peştəsər, Zuvand və xassəli Astara, Lerik-Yardımlı və Burovar tektonik məxsusi Talış geomorfoloji rayonlarını əhatə edir zonalarının [6] fərdi strukturları üzrə inkişaf etmiş- [1]. Respublika ərazisinin tektonik rayonlaşdırıl- dir. Ərazinin inkişafının qeyd olunan geotektonik ması sxemində tədqiq olunan ərazi Cənubi Qafqaz və digər təbii şəraiti amillərinin müxtəlifliyi ilə mikroplitəsinin cənub-şərq seqmentinin cənub kə- əlaqədar olaraq onun relyefi xeyli mürəkkəbliyi narında yerləşən Talış tektonik meqazonasının As- ilə səciyyələnir ki, bu da öz növbəsində ekogeo- tara, Burovar qalxma və Lerik-Yardımlı, Cəlilabad morfoloji şəraitə ciddi təsir göstərir. Bu baxımdan əyilmə tektonik zonalarına uyğun gəlir [6, 7]. Ərazi relyefin ekosistemlərin özül komponenti rolu oyna- ölkənin ekoloji-coğrafi rayonlaşdırılması sxeminə ması və eləcə də mühitəmələgətirici funksiya daşı- əsasən dağ-çəmən və dağ-çöl landşaftları 8 ballıq ması ərazinin ekoloji şəraitinin formalaşmasında

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 onun mühüm əhəmiyyətə malik olmasına dəlalət tin və ekoloji şəraitin müxtəlifliyinə səbəb olmuş- edir. Bununla yanaşı ərazinin relyef formalarının dur. Morfostrukturların atmosfer kütlələrinin ya- fərqli cəhətləri və onun Kür depressiyası – Xəzər yılmasına və Xəzərdən buxarlanan rütubətin pay- dənizi ilə İran yaylası, arasındakı özünəməxsus lanmasına və beləliklə də onların əsasən şimal-şərq coğrafi mövqeyi, azonallıq qanunauyğunluğu, geo- ekspozisiyalı yamaclarında kondensasiya olunma- loji quruluşunda iştirak edən çöküntü və süxurların sına təsir göstərir. Nəticədə silsilələrin ekspozisi- litoloji-fasial, petroloji, geokimyəvi tərkibi və di- yalı ətəkləri və yamaclarında və eləcə də onlarla gər endogen və ekzogen amillər burada ətraf mü- dəniz arasındakı Lənkəran ovalığında iqlimin mü- hitin və beləliklə də ekogeomorfoloji durumun ki- layimləşməsinə və rütubətin çoxalmasına, beləliklə fayət qədər müxtəlifliyinə səbəb olmuşdur. də rütubət sevən biosenozun geniş inkişaf etməsinə Relyefin irəli sürülən mühitəmələgətirici funk- və deməli, əlverişli ekogemorfoloji şəraitin yaran- siyasi konsepsiyasının nəzəri əsasını onun ekolo- masına təsir göstərir. Əksinə, həmin amillər Talış giyanın tədqiqat obyekti kimi müəyyənləsdirilən və Peştəsər silsilələrinin yüksək hissələrində və və P.Aqessə görə (1442), ekosistemlərin tərkib his- dağdaxili çökəkliklərdə ( Diman, Lerik, Yardımlı səsini təşkil edən biotop və ekotopun onların ən və s.) landşaft-iqlim göstəricilərinin şaquli zonalliq əhəmiyyətli ünsürləri olmasıdır [3, 8]. Relyefin hə- qanunauyğunluqlarının pozulmasına və beləliklə min funksiyası, əsasən, onun təbii və təbii-antropo- də quraqlığın yaranması ilə yanaşı, arid qrupu bio- gen landşaftların diferensasiyasını, ekosistemlərdə senozların inkişafı ilə səciyyələnən intrazonallığın hərarətin, rütubətin, üzvi və mineral maddələrin yaranmasına və ekogeomorfoloji şəraitin nisbətən paylanmasını, maddələr mübadiləsini, torpaq, iq- gərgin səciyyə daşımasına səbəb olmuşdur. lim və başqa fiziki-cografi komponentlərin təzahür Tədqiq olunan ərazidə silsilələr, dağdaxili çö- xüsusiyyətlərini şərtləndirən başlıca mənbə olması kəkliklər kimi, yüksək dərəcəli morfostrukturların ilə əlaqədardır. Burada relyefi mürəkkəbləşdirən və eləcə də çay dərələrinin tektonik çata uyğun gə- morfoskluptur və morfostrukturların morfogene- lən yamacları istisna olunmaqla, relyefin dayanıq- tik-morfometrik-morfoqrafik və eləcə də digər xü- lığı xeyli yüksəkdir. Burada morfostrukturları təş- susiyyətləri, endogen və ekzogen morfogenez pro- kil edən süxurların litofasiyasının və onların əmələ seslərin təzahür xüsusiyyətləri, geoloji strukturlar- gətirdiyi qırışıqların mülayim quruluşda olmasının la qarşılıqlı münasibəti, hipsometrik vəziyyəti, şa- da mühüm əhəmiyyəti vardır. Bununla yanaşı, əra- quli və üfüqi parçalanma dərəcəsi, səthin meyilliyi, zinin geoloji quruluşunda iştirak edən və morfo- dayanıqlığı, enerjisi, süxur və çöküntülərin litoloji- strukturları təşkil edən süxurların tərkibində ağır- struktur və geokimyəvi xassələri, ərazinin hidrolo- toksik və radioaktiv metallarla ətraf mühitin çirk- ji-hidrogeoloji və geofiziki şəraiti, ona antropogen lənməsi aşağı səviyyədə və ya yox dərəcəsindədir. təsirin səciyyəsi və s. mühüm rol oynayır. Qravitasiya, flüvial və başqa destruktiv ekzogen Tədqiq olunan ərazinin geodinamik inkişaf şə- proseslərin daha intensiv inkişaf etdiyi çay dərə- raiti ilə əlaqədar olaraq o, Azərbaycanın başqa dağ- lərinin, çökəkliklərin, silsilə, tirə və yüksəkliklərin lıq ərazilərindən özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Bu dik yamaclarından fərqli olaraq relyefin əksər ün- fərq burada, əsasən, yüksək dağlıq qurşağın olma- sürlərində onların müasir ekzodinamika şəraiti nis- ması, buzlaq relyef formalarının müşahidə edilmə- bətən stabil səviyyə daşıyır. Deyilənlərlə əlaqədar məsi, vulkanizmin intensivliyi və onun məhsulları- olaraq tədqiq olunan ərazidə fərqli xüsusiyyətlərə nın geniş yayılması, ərazinin relyefinin və geoloji malik ekoloji şərait formalaşmışdır. Bu müxtəlifli- inkişaf tarixinin xeyli cavanlığı və s. amillərdə özü- lik, qeyd olunduğu kimi, başqa fiziki-coğrafi amil- nü göstərir. lərlə yanaşı, ekosistemin əsasını təşkil edən relye- Talış dağlıq sistemi relyefinin əsas xüsusiyyət- fin və onu mürəkkəbəşdirən morfostruktur və mor- ləri (Ümumqafqaz istiqamətli paralel silsilə və dağ- fosklupturların morfogenetik xüsusiyyətləri ilə daxili çökəkliklərin növbələşməsi, vulkanik-tekto- münasibətindən asılı olaraq təzahür edir. nik morfostrukturların və onları təşkil edən vulka- Talış dağlıq sistemində alçaqdağlıq qurşağın nogen süxurların geniş intişar tapması), ərazinin əksər relyef formalarının plastikası daha mülayim coğrafi movqeyi (Xəzər dənizinə yaxınlığı, İran səciyyə daşıdığından onlarda qravitasion və flüvial yaylasının kontinental iqlim şəraitinin təsiri altında destruktiv proseslər zəif inkişaf edir. Qurşağın en- olması və s.) və silsilələrin baryer effekti amili ilə dodinamik proseslərin fasilələrlə canlandığı sahəyə əlaqədar olaraq landşaftda intrazonallığın yaran- müvafiq gəlməsi ilə əlaqədar olaraq ekzodinamik ması, geoloji qurluşunda iştirak edən süxur kom- proseslər də fasilələrlə baş verir və onlar sporadik plekslərinin petroloji və geokimyəvi və onların səciyyə daşıdığından relyefin dayanaqlıq dərəcəsi struktur-tektonik xüsusiyyətləri burada təbii mühi- də burada yüksəkdir. Buna görə də alçaqdağlıq

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 qurşaqda geomorfoloji amil əlverişli ekoloji mü- Ərazinin hipsometrik cəhətdən ən yüksək və iri hitin formalaşmasına geniş imkan yaradır. Relyefin kənar sərhəd morfostrukturu olan Talış silsiləsinin ekogemorfoloji şəraitə təsiri, eləcə də onu mürək- baryer effekti mühüm əhəmiyyət kəsb edir (quru is- kəbləşdirən morfostrukturların morfogenetik xüsu- ti və soyuq atmosfer axınlarının təsirini çox yum- siyyətlərindən, plan quruluşundan və məkanda yer- şaldır). Talış silsiləsi ilə yanaşı, ərazinin əsas mor- ləşməsindən, morfometrik və morfoqrafik göstəri- fostrukturlarını mürəkkəb monoklinal quruluşlu cilərindən, hipsometrik vəziyyətindən, petroloji- Peştəsər silsiləsi və onların arasında yerləşmiş mü- geokimyəvi və başqa xassələri ilə əlaqədə özünü rəkkəb sinklinal quruluşlu vulkanik-tektonik sə- göstərir. Vulkanik süxurların ərazidə geniş yayıl- ciyyəli Yardımlı, Qosmalyan və Diman çökəklik- ması ilə əlaqədar olaraq onların əsasında forma- ləri təşkil edir. Bunlardan Yardımlı çökəkliyində laşmış torpaq qatı minerallarla zəngin olmaqla çox və Peştəsər sılsiləsinin sıldırım yamaclarında qra- məhsuldardır. Ümumiyyətlə, əlverişli relyef şəriti- vitasiya proseslərinin, xüsusilə də sürüşmələrin ge- nin mövcudluğu alçaqdağlıq qurşaqda insanların niş yayılması ekoloji gərginliyi xeyli artırır. Lakin həyatı və təsərrüfat fəaliyyəti ilə bağlı münasib bu, insanların həyat şəraitində və təsərrüfat fəaliy- mühitin yaranması üçün geniş imkan yaratdığından yətində müəyyən mürəkkəbliklər yaratsa da, onla- bura respublikanın ən çox mənimsənilmiş və six rın sağlamlığına təhlükə törətmədiyindən ərazinin məskunlaşmış bölgələrindəndir. Bu, bitki örtüyü- məskunlaşmasında və mənimsənilməsində ciddi nün növ tərkibinin zənginliyində də özünü göstərir. maneçılık törətmir. Çökəkliklərdə və silsilələrin tektonik çatlarla mü- Talış və Peştəsər silsilələrinin yüksək sahələrin- rəkkəbləşmiş yamaclarında və çay dərələrinin ante- də dinamiki morfonogez proseslərin güclənməsi, sedent hissələrində qravitasion və flüvial destruktiv morfometrik göstəricilərin (şaquli və üfüqi parça- proseslerin intensiv inkişafı ilə əlaqədar olaraq hə- lanma, səthin meyilliyi və s.) kəmiyyətlərinin art- min sahələrdə ekoloji tarazlıq pozulur və mühitdə ması, morfoloji xüsusiyyətlərinin dəyişməsi, hip- əlverişsiz ekogeomorfoloji şərait müşahidə olunur. sometriya il ə ə laq ə dar olar aq relyefin enerjisinin Talış dağlıq sisteminin əsas sahəsi alçaqdağlıq yüksəlməsi və s. amillərin təsiri nəticəsində morfo- qurşağına daxildir (şəkil 1). Qeyd olunduğu kimi, strukturların əmələ gətirdiyi mühit insanların daimi dağətəyi və alçaqdağlıqdan ortadağlıq istiqamətin- məskunlaşması üçün əlverişsiz şərait yaradır (cəd- də iqlim rütubətli subtropikdən quru subtropikə − vəl 1). Əlbəttə, relyefin hipsometriyasının insanla- aridləşməyə doğru dəyişilir. rın həyatı üçün şərtləndirdiyi qeyri-normal termo- barik və iqlim şəraiti burada bəzi bitki və heyvan növlərinin məskunlaşması üçün münasib mühütin yaranmasını istisna etmir. Qravitasiya proseslərindən uçqun-töküntü növ- ləri Talış dağlıq sisteminin ortadağlıq qurşağını təşkil edən morfostrukturların dik yamacları boyunca yayılmışdır. Uçqun və töküntülər Peştəsər silsiləsinin cənub yamacında özünü daha geniş göstərir. Avaş kəndindən aşağıda hər iki yamacda töküntülər və daş axınları inkişaf etmişdir. Uçqun və töküntülərin yaranmasına yamacların sıldırım- Şəkil 1. Hipsometrik göstəricilərin ərazi üzrə lılığı, fiziki aşınması, relyefin enerjisinin yüksəkli- paylanması yi, seysmiklik və digər amillər səbəb olmuşdur. Odur ki, burada alçaqdağlıq qurşağa nisbətən Kollüvial şleyflər Lənkəran və Veşəru çaylarının ekoloji şərait bir qədər gərgin səciyyə daşıyır. Bu- yuxarı axınınlarında daha çox müşahidə olunur. nunla yanaşı, həmin qurşaqda düzəlmə səthlərinin Uçqunlara və qırıntı yığınına Lənkəran çayının akkumulyativ, erozion-akkumulyativ çay terrasla- hövzəsində və Təngərud çayının yuxarı axınların- rının, geniş və maili dağarası çökəklilklərin yayıl- da daha çox rast gəlinir. Qeyd edək ki, uçqunlar on- ması, torpaqəmələgəlmədə maqmatik süxurların ların yaranmasına şərait olan bütün ərazilərdə geniş geniş spektrinin iştirak etməsi, relyefin hipsomet- yayılmışdır. Uçqunlar, uçqun-sürüşmələr, sürüş- riyasının şərtləndirdiyi sağlam dağ iqlim şəraiti və mələr çay kənarlarında və dik dağ yamaclarında, başqa geomorfoloji amillər burada da əlverişli eko- ən çox gilli süxurlarda, gillicələrdə və yamacların loji mühitəmələgətirici xüsusiyyətlərə malikdir. Bu ətəyinin yuyulduğu sahələrdə yaranır. baxımdan qurşağı təşkil edən morfostrukturların Analiz. Tərtib olunmuş xəritə (şəkil 1) və cəd- morfoloji xüsusiyyətləri mühüm rol oynayır. vəldən (cədvəl 1) də göründüyü kimi, ərazinin

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

ümumi sahəsinin 30,62%-ni (1025 km2) mülayim- sində və səmərəliliyinin yüksəldilməsində, ekoge- gərginlikli sahələr, 27,19%-ni (910km2) zəifgər- omorfoloji tədqiqatlarda ekosistemin əsas ünsürü ginlikli sahələr təşkil edir. Ortagərginlikli 23,30% olan relyefin ekoloji mühitə təsiri xüsusiyyətlərinə (780km2) və yüksəkgərginlikli 18.89% (632km2) xüsusi diqqət verilməsinə böyük ehtiyac vardır. sahələr isə ərazinin nisbətən az hissəsini təşkil edir. ƏDƏBİYYAT 1. Əlizadə E.K., Tanrıverdiyev X,K., Xəlilov H.A. və s. Geomorfoloji rayonlaşdırma . Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. I cild, Fiziki coğrafiya. Ba- kı, 2014, s. 127-132. 2. Əlizadə E.K., Taxirazər S.Ə., Quliyeva S.Y. Lənkəran vilayəti. Azərbaycan Respublikasının coğ- rafiyası. I cild, Fiziki coğrafiya. Bakı, 2014, s.495-499. 3. Xəlilov H.A. Talış dağlıq sistemində relyefin mühitəmələgətirici funksiyası haqqında (tədqiqatın ekogeomorfoloji aspekti) // AMEA Xəbərləri, Yer elmləri, N2, 2010, s. 24-27. 4. Aгecc P. Ключи к экологии. Гидрометео- издат. Ленинград, 1982. 96с. 5. Будагов Б.А. Основные географические проблемы экологических сбалансированного разви- тия Азербайджанской Республики// Вести Бакин- ского университета. Сер. Естественных наук. N- 1, 1999, с.164-188. 6. Кенгерли Т.Н. Тектоническое районирова- ние, Вкн.: Геология Азербайджана, том IV, Текто- ника, Баку, 2005, с.32-42. 7. Рустамов М.И. Южнокаспийский бассейн- геодинамические события и процессы, Баку, 2005, 345с. 8. Халилов Г.А. Экологическая геоморфоло- гия и интеграция наук// Вестник Бакинского уни- верситета, сер. естеств. наук. 2002, N1, с.210-215. Şəkil 1.Ekzodinamiki proseslərin gərginlik xəritəsi ВЛИЯНИЕ ФАКТОРА РЕЛЬЕФА НА Cədvəl 1 ЭКОГЕОМОРФОЛОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ Ekzodinamiki proseslərin gərginlik ТАЛЫШСКОГО ГОРНОГО РЕГИОНА areallarının sahəsi Г.А.Халилов, М.Г.Алмамедли Ekzodinamiki Sahəsi proseslərin Как и во всех горных геоморфосистемах Земного gərginliyi km² % шара в формировании экогеоморфологических ус- Zəif 910 27.19 ловий Талышского горного региона значительная роль играет рельеф, который в комплексе природ- Mülayim 1025 30.62 ных и антропогенных факторов составляет основ- Orta 780 23.30 ной компонент. При этом каждый из как статичес- Yüksək 632 18.89 ких (литолого-петрографических, структурный, гипсометрический, морфологический, морфометри- Nəticə. Beləliklə, Talış dağlıq bölgəsinin relye- ческий), так и динамических (эндогенные и экзоген- fi ərazidə temperaturun, rütubətin, atmosfer təzyi- ные процессы и явления геоморфогенеза ) факторов qinin, səth və yeraltı suların, üzvi və qeyri-üzvi mi- рельефа и осложняющих его морфоструктур и мор- neral maddələrin, enerjinin, biosenozun və s. pay- фоссклуптур характеризуются присущими их осо- lanmasında, onların kəmiyyət və keyfiyyət göstəri- бенностями влияния в отдельности. Следовательно, cilərinin diferensasiyasında və ümumiyyətlə, at- целенаправленное рассмотрение и всесторенный анализ этих факторов обладают широкими возмож- mosfer-hidrosfer-litosfer təbəqələrinin qarşılıqlı ностями в формированием необходимых представ- əlaqəsində, ekoloji mühütin formalaşmasında mü- лений в отношении изучения экогеоморфологичес- hüm rol oynayır. Odur ki, insanların məişəti və tə- ких условий исследуемый территории и установле- sərrüfat fəaliyyətinin düzgün istiqamətləndirilmə- ния особенностей эволюции их в будущем.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

INFLUENCE OF THE RELIEF FACTOR ON characterized by their inherent specific effects, both sta- THE ECOGEOMORPHOLOGICAL tic (lithologic-petrographic, structural, hypsometric, CONDITIONS OF THE TALYSH MOUNTAIN morphological, morphometric) and dynamic (endoge- REGION nous and exogenous processes and phenomena of geo- morphogenesis). Consequently, a purposeful considera- H.A.Khalilov, M.G.Almammadli tion and a comprehensive analysis of these factors have As in all mountain geomorphic systems of the Earth wide possibilities in forming the necessary ideas for in the formation of ecogeomorphological conditions of studying the ecogeomorphological conditions of the the Talysh mountain region, a significant role is played investigated territory and establishing the features of by the relief, which in the complex of natural and an- their evolution in the future. thropogenic factors constitutes the main component. At the same time, each of the relief factors and the morpho- structures and morphosculptures that complicate it are

Məqaləyə c.ü.f.d. T.R.Qurbanov rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© С.А.Тарихазер КОМПЛЕКСНЫЙ МОРФОМЕТРИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ТЕРРИТОРИИ БОЛЬШОГО КАВКАЗА НА ОСНОВЕ ГИС С.А.Тарихазер Институт Географии им. акад. Г.А. Алиева НАНА AZ 1143, Баку, просп. Г.Джавида, 115 На основе цифровой модели рельефа (ЦМР) с использованием пакета ArcGIS выполнена комплексная морфометрическая оценка территории Большого Кавказа. Для этого составлены карты уклона и крутизны, а также экспозиции склонов, вертикального и горизонтального расчленения и др. В статье кратко отражены закономерности проявления современных опасных геологических процессов в разных геоморфологических ареалах. В результате балльной оценки этих показателей составлена карта морфометрической напряженности. Обосновывается важность подобных исследований для целей ландшафтного планирования. Введение. Известно, что морфометрический ческие характеристики на напряженность эко- анализ является одной из основ изучения рель- геоморфологической обстановки влияют в раз- ефа любой территории, обеспечивая более объ- ной степени [11,14]. Гипсометрия и экспозиция ективную и комплексную его оценку. Однако, склонов влияют на экогеоморфологическую анализ морфометрических характеристик рель- обстановку через макро- и климатические усло- ефа представляется чрезвычайно важным при вия. Горизонтальное расчленение определяет комплексном изучении и картографировании степень дифференциации экогеоморфологиче- территории (эрозионных процессов, почвенно- ских условий в пространстве, повторяемости го покрова, растительности и др.), прогнозиро- склонов противоположных экспозиций, часто- вании и ландшафтном планировании [4,8]. В ты смены ландшафтных комплексов. При раз- рамках таких исследований использование спе- витии мелких эрозионных форм степень гори- циализированных программных комплексов, зонтального расчленения указывает на наличие избавляющих от трудоемких морфометричес- неучтенных склонов с большими углами накло- ких работ, позволяет перейти к построению на, чем фоновая поверхность. В формировании комплекса морфометрических карт различного экогеоморфологической обстановки углы нак- содержания, пространственного масштаба и лона поверхности определяют энергию рель- сложности. При этом фактической базой иссле- ефа, интенсивность и скорость склоновых про- дования могут являться данные радиолокаци- цессов, оказывают влияние на физические, ме- онной съемки Shuttle radar topographic mission ханические и химические свойства почвенного (SRTМ) [10,12]. Возможность такого исследо- покрова, развитие и продуктивность раститель- вания была осуществленa на примере террито- ности, количество солнечной радиации, ин- рии Большого Кавказа и представлена в данной фильтрацию атмосферных осадков, трансфор- работе. мацию вещества и энергии и др. процессы, ко- Методы исследования. В геоморфологи- торые в разной форме воздействуют на форми- ческих исследованиях рассматриваются глав- рование ландшафтных комплексов и экосис- ные свойства рельефа, позволяющие анализи- тем. Учитывая ведущую роль углов наклона по- ровать рельеф, к которым относятся: морфоло- верхности в формировании экогеоморфологи- гия (морфометрия), динамика, генезис и воз- ческой обстановки, ареалы типов и подтипов раст, которые делятся на более частные свой- рельефа, выделенные по распределению значе- ства (абсолютная и относительная высота, кру- ний углов наклона, приняты за основные ареа- тизна склонов, горизонтальная и вертикальная лы, в пределах которых подсчитана сумма бал- расчлененность, экспозиция склонов и др.). лов по всем основным морфометрическим по- Морфология элементов рельефа любого уровня казателям. выражает себя морфометрическими характе- Необходимым условием структурного ана- ристиками форм разного ранга. Морфометри- лиза рельефа является выделение элементов ческие параметры, как следственные признаки, рельефа – как отражение свойства его делимос- отражают весь ход рельефообразующих про- ти на элементы и их совокупности. При обос- цессов и результатов взаимосвязанных факто- новании элемента следует исходить из четко ров морфогенеза. Перечисленные морфометри- сформулированных условий выделения его как первичного объекта исследований, влияющего

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

на сопоставимость и корректность последую- бальной ЦМР. Ее среднеквадратическая погре- щего анализа, и воспроизводимость результа- шность оценивается по высоте около 16 м, а тов [13,15]. При морфометрическом описании точность положения узлов трехсекундной сет- пользуются морфометрическими показателя- ки составляет около 20 м, при этом в условиях ми, измеряемыми в каждой точке земной по- горного рельефа эти показатели становятся вы- верхности. Следует определить их достаточ- ше. ный перечень с максимально возможной точ- Снимок SRTM с разрешением около 60 м ностью оценки физического или геоморфоло- пригоден для выполнения морфометрического гического смысла измерения [2]. Морфометрия анализа и построения соответствующих карт в ставит перед собой следующие цели, которые ГИС. Редактирование снимка, связанное с иде- формируют классы задач: 1. описание рельефа; нтификацией и устранением небольших пог- 2. объяснение рельефа; 3. прогнозирование раз- решностей, проведено с использованием вития рельефа [3]. средств пакета ArcGIS и его модуля Spatial Для исследования геометрии склонов, по на- Analyst [1]. шему мнению, целесообразно использовать Карта крутизны склонов (углов наклона крупномасштабные АКС, аэрофотопланы и то- земной поверхности) нами составлена с по- пографические карты, а иногда и их сочетание. мощью функции Special Analyst и ее опции Sur- Преимущество АКС в том, что на них границы face analysis (рис. 1), (таблица 1). склонов горных территорий точнее выделя- Вначале карта была получена в растровом ются, чем на топографической карте. Однако на представлении, а затем она конвертировалась в АКС труднее выделить водораздельные линии векторное. В результате были получены поли- на слаборасчлененных (равнинных) террито- гоны различной крутизны векторной карты риях. При наличии лесного покрова АКС также крутизны склонов. Изначально составлялась менее информативны, чем топографические гипсометрическая карта с заданными высотны- карты. Поэтому следует выделять районы, где ми ступенями, затем вычислялись минималь- целесообразно применять АКС, а где – топогра- ные и максимальные уклоны, а также площади фические карты [5]. полигонов по высотным ступеням [1]. Таким Результаты исследования. Морфометри- же методом, на оcнове ЦМР составлялись карта ческий анализ Большого Кавказа и сопредель- экспозиции склонов (рис. 2) и гипсометричес- ных территорий нами проведен с помощью кая карта (рис. 3), (таблица 2) и рассчитана час- цифровой модели рельефа (ЦМР) с использо- тота распределения площадей (рис. 4). На них ванием пакета ArcGIS. За основу были взяты были наложены тематические слои, такие как результаты радиолокационной съемки Shuttle геологическая (литология пород), гидрографи- radar topographic mission (SRTM), предназна- ческая сеть, климатические параметры (увлаж- ченной для построения высокоточной сети гло- нение, атмосферные осадки, температура) и др.

Рис. 1. Карта крутизны склонов

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Рис. 2. Карта экспозиции склонов

Рис. 3. Гипсометрическая карта Таблица 1 Таблица 2 Крутизна склонов Гипсометрическая шкала высот Крутизна (°) Площадь (km2) Высота Площадь (%) Площадь 00-50 7096 (km2) 5.10-100 8588 <0 7,2 1993,059 10.10-150 4222 0-500 45,22 12513,97 15.10-200 2675 500-1000 20,71 5729,339 20.10-250 1639 1000-1500 10,39 2876,053 25.10-300 1477 1500-2000 7,42 2053,804 30.10-350 1393 2000-2500 4,62 1277,85 35.1-400 696 2500-3000 2,75 761,7767 40.10-450 114 3000-3500 1,33 367,88 45.10-780 17 3500-4000 0,32 87,28335 >4000 0,03 9,547868

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Каждый показатель нами классифицирован (гравитационным, циркуляционным, инсоляци- по шкале от менее 1 до более 8 (таблица 3). При онным); при анализе влияния направленных наложении данных, нами были взяты из 100% лито-, гидро-, геохимических, аэродинамичес- вертикального и горизонтального расчленения ких потоков на ландшафтную дифференциа- 33%, а также 34% - из углов наклона, после чего цию (прямым и опосредственным воздействи- заново была проведена классификация. ем на экзогенные процессы, почвообразование, растительность и др.). Ориентировка склонов через влияние на эрозионно-денудационную деятельность определяет морфологические свойства земной поверхности [1]. При составлении картосхемы глубины рас- членения поверхности изолинии проведены че- рез 100 м. Используя выбранную градацию 0- 20 м, 20-50 м, 50-100 м… 1300-1400 м, 1400 м и более, проведен анализ картосхемы и установ- лено, что значения глубины расчленения колеб- лются в широких пределах от 0 до 1900 м. Сле- довательно, максимальные показатели верти- Рис. 4. кальной расчлененности соответствуют гипсо- Таблица 3 метрически самым высоким территориям. На Морфометрическая напряженность основе анализа морфометрических карт Боль- Вертикальное Горизонтальное Крутизна шого Кавказа выявлено, что глубина расчле- расчленение расчленение склонов нения наблюдается в пределах на высотах от - <1 <1 <1 28 м до 4466 м, т.е. с увеличением абсолютной 2 2 2 высоты, увеличивается и глубина расчленения. 3 3 3 Направленность экзогенных процессов опре- 4 4 4 деляется общекавказскими морфометрически- 5 5 5 ми подвижками [9]. 6 6 6 По плотности и ориентировке изолиний чет- 7 7 7 ко выделяются следующие поперечные отрез- >8 >8 >8 ки: 1.На северном склоне Шахдаг-Гызылгаин- При создании картосхем нами использованы ский отрезок, который с юго-востока ограничен LANDSAT 8 ASTER GLOBAL DEM (в файле долиной р. Вельвеличай. Интенсивность рас- DEM) от 17 октября 2011 г. и КС. Работы про- членения и большая величина глубины расчле- водились в UTM WGS_1984_UTM_Zone_39N нения Шахдаг-Гызылгаинского поперечного координатной системе (Universal Transverse блока обусловлена интенсивностью тектони- Mercator coordinate system). Были проведены ческих движений в новейшее время в полосе анализы с использованием программного развития Самурской и Западно-Каспийской по- обеспечения Arc GİS 10.5 (ArcToolbox-Spatial перечных зон, а также в полосе их пересечения Analyst Tools-Surface), на основе которых и бы- с активными продольными разломами, такими ли составлены соответствующие карты. С ис- как Сиазанский, Южно- и Северо-Шахдагский, пользованием программы Arc GİS (toolboxes\ Главнокавказский и др. [7]. Здесь глубина рас- system toolboxes\spatial analyst tools.tbx\overlay\ членения достигает 1800-1900 м. На крутых об- weighted overlay) и функции weighted overlay рывистых склонах интенсивно происходит лед- были наложены друг на друга вертикальное и никовая экзарация - формы экзарации и совре- горизонтальное pасчленения, уклон склонов, менные формы нивации приурочены к зонам где в итоге составлена картосхема морфомет- разломов, зонам тектонического дробления и рической напряженности. границам литологических формаций. Широко Расчеты уклона необходимы при оценке развита снежная эрозия, распространены кары, комплексов склоновых процессов и принима- цирки, троговые долины и морены, активно ются во внимание в инженерно-геоморфологи- развиваются обвалы, осыпи, россыпи, камнепа- ческих изысканиях и др. Экспозиция склона ха- ды. На крутых оголенных склонах образуются рактеризует его отношение к ориентированным и развиваются селевые процессы, имеющие ка- в пространстве разномасштабным процессам тастрофический характер. Преобладающими

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

процессами являются оползни-обвалы, ополз- 2.В междуречье Вельвеличай-Атачай вели- ни-потоки (бассейны рр. Бабачай (приток р. чина и сложность расположения изолиний Вельвеличай), Гильгильчай, Атачай, а также на уменьшается с юго-запада на северо-восток. По склонах Нохурларской, Сохюбской, Ерфин- густоте и направленности простирания изоли- ской, Халтанской синклинальных котловин, на ний здесь выделяются Даггушчинское синкли- Гильгильчайском грабене) и площадные ополз- нальное плато, Халтанская грабен-синклинор- ни [9]. Наибольшими величинами глубины рас- ная котловина, Тенги-Бешбармагский горст-ан- членения и плотным расположением изолиний тиклинорный шовный хребет, Алтыагаджский характеризуется междуречье верховьев рр. Та- горст-антиклинорный хребет, Хызынская синк- ирджалчай-Гуручай. Здесь их значения дости- линальная полоса котловин. Для этих зон ха- гают 1300-1400 м и более. Для этой территории рактерны величины расчлененности, колеблю- характерно широкое развитие обвально-осып- щиеся в пределах от 300 м до 890м. Такая боль- ных процессов. Большие величины глубины шая амплитуда величины глубины расчленения расчленения характерны и для верховьев рек связана с тем, что рельеф междуречья рр. Ве- Гудиачай, Агчай, Гарачай (правобережья) – львеличай–Атачай в новейшее время испыты- 1000-1200 м. Здесь на сильно расчлененных вал более дифференцированные поднятия и крутых обнаженных склонах также широко опускания, приведшие к его усложнению. Меж- развиты обвально-осыпные процессы. Южный, ду р. Атачай и Яшминской флексурой изолинии относительно интенсивный отрезок сгущений сгущаются вдоль зоны сопряжения Бешбармаг- изолиний, имеющий продольное направление ского хребта с Гусарской равниной. Глубина простирания, соответствует Водораздельному расчленения колеблется от 150-200 м до 450- хребту (Джек-Ерфинской и Шахнабад-Хына- 500 м. Плановое расположение ареалов восточ- лыгской полос синклинальных котловин). нее р. Тудар полностью отражает характер ме- Здесь в основном происходят аккумулятивные гантиклинория Большого Кавказа. Резкое из- экзогенные процессы, расширяются речные до- менение значений глубины расчленения в Го- лины. В районе г. Бешбармаг глубина расчлене- нахкендской, Рустовской, Халтанской и других ния колеблется в пределах 0-400 м. Здесь пре- межгорных котловинах обусловлено характе- обладающими формами рельефа являются ко- ром новейших тектонических движений. Дни- нусы выноса рек, овраги, речные и морские тер- ща данных котловин представляют собой об- расы. Гусарская наклонная равнина, сложенная ширные наклонные равнины, в пределах кото- аллювиальными, аллювиально-пролювиальны- рых широко развиты овраги, балки, глинистый ми и, частично, делювиальными отложениями, карст, бедленд. приносимыми рр. Самур и Гусарчай, характе- 3.Наименьшие значения вертикальной рас- ризуется более высокими величинами глубины члененности (50 м и менее) характерны для расчленения. Здесь интенсивно распростране- депрессионной зоны Большого Кавказа, пред- ны оползни, обвалы, осыпи, овраги и др. На ставленной широкой аккумулятивной Самур- юго-западе р. Гудиалчай в пределах данной Девечинской низменностью. Здесь развита ов- равнины изолинии густоты расчленения распо- ражно-балочная сеть, изредка встречаются гли- ложены спокойно, что связано с резким умень- нистый карст и бедленд. шением показателей рельефа, так как здесь 4.Расположенный на южном склоне Боль- развиты Рустов-Сабатларская грабен-синкли- шого Кавказа широтный сегмент между рр. нальная полоса котловин и Талаби-Гайнар- Вандамчай–Гирдиманчай соответствует Ис- джинские антиклинорные, низкогорные, сред- маиллинскому морфотектоническому блок-сег- нерасчлененные хребты [9]. На фоне общего менту. Количественные показатели глубины понижения значений глубины расчленения уп- расчленения связаны с активно развивающи- лотнением расположения изолиний и повыше- мися эндо- и экзодинамическими процессами. нием значений выделяются районы г. Большой Высокой плотностью изолиний характеризу- Сувал и Судурского хребта. Здесь рельеф ха- ются зоны Главнокавказского, Говдагского и рактеризуется скальными обнажениями и до- Ниалдагского хребтов. Здесь, в пределах высо- линами временных водотоков, т.к. в последние когорных и среднегорных зон глубина расчле- годы, из-за увеличения антропогенной нагруз- нения колеблется между 200-1300 м. Более вы- ки, площади данных скальных участков и обна- сокие показатели вертикальной расчлененнос- жений интенсивно расширились, что привело к ти характерны для территории, расположенной увеличению площадей развития осыпно-об- в верховьях рр. Гейчай-Гирдыманчай [9], кото- вальных процессов.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

рая посредством Гуздучайского разлома отде- тить что, на этой части исследуемой террито- лена от Бабадагского горст-антиклинорного рии, мелкие холмистые особенности рельефа и хребта. Южная часть Исмаиллинского блока легко размываемые горные породы способству- соответствует Ганых-Айричайской межгорной ют изменению вертикальной расчлененности впадине и Аджиноурскому низкогорью. Здесь поверхности на небольших расстояниях. Наи- показатели глубины расчленения меняются более ярко это процесс выражен в Джангин- между 150-528 м, однако за пределами границ ском ущелье и близкорасположенных к нему этой территории на севере увеличивается до геосистемах. 200 м. Ганых-Айричайская межгорная впадина Нами был проведен и сопоставительный ограничивается на севере изолиниями 200 м, на анализ картосхем осредненных уклонов повер- юге 100 м и отделена от Аджиноурской низко- хности, где изолинии проведены через 5°. Из горной мофоструктуры с горст-антиклинорным картосхемы осредненных уклонов поверхности строением [6]. видно, что количественные показатели осред- 5.Между рр. Гирдыманчай-Пирсаатчай по ненных уклонов поверхности колеблются в простиранию и плотности изолиний выделя- пределах от 0°-1° (в пределах Самур-Девечин- ется блок-сегмент общекавказской направлен- ской низменности) до 42°-43° (в высокогорной ности – так называемый Шамахинский блок. В полосе Главного Водораздельного хребта). На- пределах этого продольного блок-сегмента, иболее максимальные значения осредненных сохраняется общекавказское направление прос- уклонов наблюдаются в пределах территорий, тирания изолиний. Здесь отмечается в основ- имеющих большие абсолютные высоты. В пре- ном равномерное распределение изолиний по делах северо-восточного склона Большого Кав- территории, а наибольшая плотность наблюда- каза по простиранию сгущения и характеру рас- ется в зоне Ниалдага и на северо-западе блока. пределения изолиний осредненных уклонов по- Наименьшие показатели вертикальной расчле- верхности выделяются Самур-Вельвеличайс- ненности приходятся на южные склоны Ленге- кий, Вельвеличай-Атачайский и Атачай-Яш- бизского хребта (до 100 м). Более высокая минская флексуры [8,9]. На южном склоне (плотная) вертикальная расчлененность (до 800 Большого Кавказа показатели минимальных м) наблюдается в высокогорной части г. Гюл- осредненных уклонов наблюдаются в цен- юмдосту. По частоте изменения вертикальной тральных частях Ганых-Айричайской впадины расчлененности резко отличаются Ниалдаг- и Джейранкечмезской котловины. Максималь- ская, Бабадаг-Алтыагаджская и Гюрдживан- ные же показатели осредненных уклонов отме- Ленгебизская зоны. Переход от южных склонов чаются в высокогорных зонах Бабадагского и Ленгебизского низкогорного хребта к Курин- Ниалдагского хребтов (350-430 и больше) [7]. ской межгорной котловине характеризуется В пределах Самур-Вельвеличайского отрез- резким увеличением плотности изолиний. По ка изолинии характеризуются высокими плот- направлению простирания и плотности изоли- ностями. Наименьший средний уклон повер- ний на востоке исследуемой территории выдел- хности (1° и менее) наблюдается севернее Су- яется Пирсаатчай-Джангинский блок-сегмент, вал-Талаби-Гайнарджинского хребтов. Макси- в пределах которого можно выделить блок-ге- мальные значения осредненные уклоны имеют осистемы более низкого уровня. в районе Шахдаг-Гызылгаинского массива и В гипсометрически более высоко приподня- Туфанского (Водораздельного) горст-антикли- тых зонах наблюдается резкое увеличение норного хребта, где они равны 30°-43° и более. плотности изолиний общекавказского направ- Здесь развиты осыпи, обвалы, камнепады, ления простирания (Алтыагадж-Кюркачидаг, шлейфовые конусы, кары, цирки, троговые до- Дюбрар, Алаташ-Юнусдаг и др.), где показате- лины, оплывины, бугры пучения и др. По раз- ли вертикальной расчлененности увеличивают- реженным плотностям изолиний, по аномаль- ся до 500-600 м. На относительно плоской по- ным уменьшениям значений и по малой диф- верхности Гызмейданского (Астраханского) ференцированности уклонов поверхности чет- плато показатель вертикальной расчлененности ко выделяется серия внутригорных котловин: уменьшается до 200-300 м. Резкое уменьшение Хыналыгская грабен-синклинорная впадина, плотности изолиний и изменение особенностей Сохюб-Ерфинская грабен-синклинорная поло- распределения (200 м) хорошо выражается на са котловин, Халтанская и Гызылказминская Маразинском плато и в пределах Джейранкеч- грабен-синклинорные котловины, Дагкушчин- мезской котловины. Необходимо также отме- ское синклинальное плато, Гильгильчайская синклинальная котловина и т.д. Характерные

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

значения уклонов поверхности в пределах этих Т.о., используя количественные показатели, котловин равны 8-20. Северо-восточнее внут- по плотности и характеру распределения изо- ригорных котловин по максимальным значени- линий можно выделить следующие морфомет- ям уклонов четко выделяется Тенги-Бешбар- рические блок-сегменты (Аджиноур-Ленгебиз, макский хребет. В пределах данного горст-ан- Ганых-Айричай, Бабадаг и Ниалдаг) с общекав- тиклинарного хребта значения уклонов повер- казской направленностью простирания. Также хности колеблются в пределах 20-25 - 40 и бо- следует отметить, что по направлению и плот- лее. По сгущениям изолиний выделяется и диф- ности изолиний резко отличаются зоны Бас- ференциация отдельных частей этого хребта. С гальского плато и Зогаловачайской котловины. северо-запада на юго-восток происходит общее На этой территории показатели осредненных выполаживание рельефа, что и отражается в уклонов поверхности колеблются между 100- значениях уклонов поверхности. Кроме того, в 250 и 20-150. Четкое отличие наблюдается в пределах этих участков изолинии осредненных плотности и распределении изолиний и на тер- уклонов характеризуются более высокими ритории, расположенной восточнее р. Пирсаат- плотностями, дифференцированностью и слож- чай. Здесь основные зоны занимают террито- ностью распределения. рии с осредненными уклонами от 50 до 200. В По характерным значениям уклонов поверх- пределах Маразинского плато и Джейранкеч- ности, которые меняются от 10 до 25, и круп- мезской котловины наблюдается уменьшение ным ареалам морфометрических полей выделя- плотности изолиний. Уклоны склонов на тер- ется и предгорная Гусарская наклонная равни- ритории меняются между 40-130 и 30-100. На на с Талаби-Гайнарджинским низкогорным Гызмейданском плато, расположенном на се- хребтом. Здесь также по очертаниям изолиний веро-западе и имеющем средние показатели ук- уклонов выделяется внутригорная Рустов-Са- лонов поверхности наблюдается значительное батларская серия котловин. От Шолларской увеличение плотности изолиний. равнины в сторону Талабинского хребта изоли- На картосхеме густоты расчленения поверх- нии сгущаются, уклон поверхности увеличива- ности изолинии проведены через 0,5 км/км2. ется от 2°-3° до 20°-23°. Здесь происходит Максимальное расчленение 3-4,5 км/км2 наб- активизация таких процессов, как оползни, людается в высокогорной приводораздельной обвалы и др. В пределах Атачай-Яшминского полосе Большого Кавказа. Направление изоли- поперечного отрезка уклоны поверхности ко- ний соответствует направлению основных реч- леблются от 0° до 25° [8]. Наименьший средний ных долин. Наиболее максимальные значения уклон поверхности (4 и меньше) наблюдается приурочены к среднегорьям и отчасти конусам в пределах Самур-Девечинской низменности. В выноса долин рек. Например, в пределах сред- пределах Вандамчай-Пирсаатчай-Джангинско- негорных зон густота расчленения составляет 2 го морфометрического сегмента изолинии име- 4,5 км/км и более. Резкое изменение значений ют более высокую плотность и характеризуется густоты расчленения наблюдается в бассейнах распределением общекавказского направления таких рек, как Гусарчай, Вельвеличай, Гильги- простирания. На данной территории самые низ- льчай, Атачай, Кишчай, Шинчай, Курмухчай, кие показатели уклона поверхности (20 и менее) Гирдыманчай и др. что выражается в увеличе- характерны для низкогорных зон и они охваты- нии дифференцированности рельефа и появле- вают небольшие территории на крайнем севе- нии склоновых гравитационных процессов. На- ро-западе, на котором современный рельеф именьшие величины густоты расчленения ха- имеет сложное строение и резко дифференци- рактерны для Самур-Девечинской низменности 2 рованный характер. От Ганых-Айричайской - 0-0,5 км/км . впадины в сторону Ниалдагского хребта проис- На карте горизонтального расчленения по ходит постепенное уплотнение изолиний, и на степени сгущения и простиранию изолиний очень коротком расстоянии осредненные ук- выделяются два поперечных отрезка (рис. 5), лоны территории увеличиваются от 30-50 до 350. (таблица 4). Первый отрезок с юго-востока Локальное уплотнение изолиний также отмеча- ограничен долиной р. Вельвеличай. Здесь ется в высокогорных зонах Бабадагского и преобладают сильно расчлененные речные Гюлюмдостинского хребтов, а также в нижней долины, рытвины, борозды, оползни, обвалы, части южного склона Аджиноур-Ленгебизско- осыпи, россыпи и др. го хребта. Максимальное значение густота расчлене- ния получает в долине р. Самур около водосбо- ра Самур-Девечинского канала – 4,5 км/км2. В

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

пределах второго поперечного отрезка изоли- Таблица 5 нии расположены менее плотно. Этот отрезок Вертикальное расчленение соответствует крупному поперечному Вельве- km/m2 Площадь (km2) личай-Яшминскому морфоструктурному бло- <15 8527 ку-сегменту [8,9]. Аномальное расположение 15.1-30 6147 значений густоты расчленения поверхности 30.1-45 3523 наблюдается в долине р. Самур около истока 45.1-60 2347 2 Самур-Девечинского канала - 4,5 км/км , а так- 60.1-75 1913 же на других локальных участках Шолларской 75.1-90 1440 равнины, что связано с многочисленными вы- 90.1-105 1150 ходами грунтовых вод. На южном склоне Боль- 106-120 885 шого Кавказа самые высокие абсолютные от- 121-135 654 метки совпадают с максимальными значениями 136-150 494 вертикального расчленения (рис. 6), (таблица >150 574 5). Общая ориентировка изолиний соответству- ет простиранию продольных структур. Коли- чественные показатели поверхности меняются от 40 м до 1400 м и от 3° до 45°, соответственно на высотах от 400-500 м и до 3000-3500 м. Сгущение изолиний меняется от подножья южного склона к высокогорью. В высокогор- ной зоне региона наблюдается высокая степень сгущения изолиний, где на коротком проме- жутке расчлененность меняется от 1240 м до 400 м и от 45° до 25°. Этому региону соответ- ствует Туфанский горст-антиклинорий. Водо- раздельная линия, совпадающая с Главным

Кавказским надвигом, в западном сегменте рез- Рис. 5. Карта горизонтального расчленения ко разделяет зоны с различным глубинным рас- членением и уклонами поверхности. Средняя степень сгущения изолиний соответствует низ- когорной зоне от 40 м до 600 м и 3°-15°. Ви- димо, это сгущение связано с резким высотным переходом подножий южного склона к Ганых- Айричайской впадине. Слабую степень сгуще- ния изолиний в 600-1000 м и 15°-30° можно проследить на западе с поверхностью Сары- башского, а восточнее Кишчайской флексуры Загатало-Говдагского блоков, которые совпада- ют со среднегорной зоной [8]. В зависимости от осредненных максималь-

Рис. 6. Карта вертикального расчленения ных морфометрических показателей на южном склоне Большого Кавказа с запада на восток Таблица 4 можно выделить три крупных поперечных от- Горизонтальное расчленение резка. Первый отрезок охватывает территорию, 2 2 km/km Площадь (km ) расположенную между рр. Мазымчай и Киш- <0.5 549 чай. Здесь максимальная величина глубины 0.51-1 6131 расчленения и средних уклонов, соответствен- 1.1-1.5 10919 но равна 1316 м и 45°. Второй отрезок охваты- 1.6-2 8071 вает пространство, которое находится в между- 2.1-2.5 1796 2.6-3 148 речье Кишчай-Бумчай. Максимальная глубина 3.1-3.5 13 расчленения и средних уклонов данного >3.5 23 участка уступает первому участку и составляет 1240 м и 40°. По характеру степени сгущения

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

изолиний здесь с севера на юг можно выделить также в прилегающих к ним территориях на фо- два продольных участка. Северная зона, кото- не резкой активизации экзодинамических про- рая характеризуется средней степенью сгуще- цессов показатели горизонтальной расчленен- ния изолиний с величинами глубинного расчле- ности резко увеличиваются, а плотность изо- нения и средними уклонами 600-1200 м и 25°- линий достигает максимума и они в виде узкой 40°, занимает почти 70% площади. В южной зо- полосы простираются в субмеридиональном не изолинии расположены более сжато, и на ко- направлении. ротком расстоянии показатели уменьшаются с 2.Блок-сегмент в междуречье Гирдыманчай- 700 м до 40 м и от 20° до 5°. Третий отрезок Пирсаатчай, где плотность изолиний имеет бо- расположен между рр. Бумчай и Гирдыманчай. лее низкие показатели. Расположение изолиний данного отрезка более 3.Блок-сегмент, охватывающий Маразин- сложное. Максимальная глубина расчленения и ское (Гобустанское) плато и прилегающую к средних уклонов равна 1360 м и 43° [9]. нему территорию, который на картосхеме гори- На картосхеме горизонтального расчлене- зонтального расчленения четко ограничивается ния поверхности изолинии проведены через изолиниями. Здесь изолинии расположены бо- каждые 0,5км/км2, где количественные показа- лее разреженно. тели изменяются от 0,1 до 4,0 км/км2. Ярко вы- 4.Джейранкечмез-Джангинская зона, где ак- раженного определенного простирания изоли- тивно развиваются аридно-денудационные нии не имеют, но преобладает поперечное нап- процессы (эоловые, псевдокарстовая и поверх- равление, т.е. густота расчлененности подчине- ностная эрозия), и в простирании изолиний на поперечному морфологическому расчлене- наблюдается уменьшение их плотности в юго- нию территории. В отличие от распределений восточном направлении. показателей глубины расчленения и средних Более высокие показатели горизонтального уклонов на карте горизонтального расчленения расчленения характерны для района Гюлюм- с высокогорьем и низкогорьем связаны мини- досту-Дюбрар. Здесь формы изолиний меня- мальная степень сгущения изолиний (0- ются, наблюдаются малые ареалы, но иногда 2км/км2). Наибольшие показатели горизонталь- показатели горизонтального расчленения до- ной расчлененности наблюдаются в средне- ходят до максимума. горье, где развита густая полноводная речная Для установления общего фона раздроблен- сеть (3-4км/км2) [8,9]. На картосхеме по особен- ности современного рельефа разработана и ностям распределения изолиний выделены че- принята 5-ти балльная шкала оценки морфо- тыре морфологических блок-сегмента: метрической напряженности (рис. 7), (таблица 1.Блок-сегмент в междуречье Гейчай-Гир- 6), куда включены степень горизонтальной и дыманчай, где изолинии имеют среднюю плот- вертикальной расчлененности территории, ук- ность. В его западных и восточных окраинных лон склонов и др. частях, в долинах рр. Гейчай и Гирдыманчай, а

Рис. 7. Картосхема морфометрической напряженности Большого Кавказа

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Таблица 6 Шкала оценки морфометрической напряженности Вертикальное Углы наклона (в Горизонтальное Оценка (в расчленение (в м) градусах) расчленение (км/км2) баллах) >1000 >40° >2,5 V 500-1000 30°-40° 2,5-2,5 IV 200-500 20°-30° 1-1,5 III 100-200 10°-20° 0,5-1 II 0-100 <10° <0,5 I

Выводы. Таким образом, анализ разнооб- 3.Ализаде Э.К., Тарихазер С.А. Экогеоморфоло- разных количественных показателей рельефа гическая опасность и риск на Большом Кавказе (в Большого Кавказа и составленная карта морфо- пределах Азербайджана). М.: МаксПРЕСС. 2015. метрической напряженности дают возмож- 207 с. ность выявить обусловленность типа, интен- 4.Атаев З.В. Морфометрия рельефа как фактор формирования и пространственной дифференциа- сивности и направления развития современных ции низкогорно-предгорных ландшафтов Северо- опасных геологических процессов (СОГП) так- Восточного Кавказа. Молодой ученый, № 4 (63). же величинами и характером расчлененности 2014. С. 400-407 рельефа, высоким индикатором которых явля- 5.Гамидова З.А. Оценка морфодинамической ются морфометрические показатели. Получен- напряженности рельефа селеопасных территорий ные фактические данные морфометрической (на примере южного склона Большого Кавказа). Ав- напряженности также позволяют количествен- тореф. канд. дисс. Баку. 2011. 21 с. но охарактеризовать выделенные СОГП в пре- 6.Кучинская И.Я., Исмайлова А.А. Роль морфо- делах исследуемого горного региона. Ком- метрических особенностей рельефа в формировании плексный морфометрический анализ террито- современных ландшафтных комплексов юго-вос- точного склона Большого Кавказа // Ученые записки рии с помощью ГИС, позволяет быстро и эф- Таврического Национального Университета. Т. фективно оценивать критические свойства 26(65), № 4. География, Симферополь, 2013, с. 97- рельефа также для целей прогнозирования и 110 ландшафтного планирования. Полученные дан- 7.Кучинская И.Я., Алекберова С.О., Мамедова ные могут быть использованы не только в от- Д.С. Системный анализ рельефа южного склона дельн ых отраслях ландшафтного планирова- Большого Кавказа как индикатора эколого-ланд- ния (сельском хозяйстве, землеустройстве, шафтного потенциала территории // Вестник Баш- строительстве, природоохранной деятельнос- кирского Университета. Т. 22, 2017, № 3, с. 717-725 ти), а также при прогнозировании и функцио- 8.Симонов Ю.Г., Болысов С.И. Методы геомор- нальном зонировании территории. В рамках та- фологических исследований. Методология. Москва: Аспект Пресс. 2002. 191 с. ких исследований использование специализи- 9.Таrixazər S.Ə. Şərqi Qafqazda ekzodinamik pro- рованных программных комплексов, избавляю- seslərin inkişafının morfostrukturlarla əlaqəsi (Azərbay- щих от трудоемких морфометрических работ, can daxilində) // Azərbaycan EA ak.H.Ə.Əliyev adına позволяет перейти к построению комплекса Cİ 50 ildə. Baki.1995. 33-34 s. морфометрических карт различного содержа- 10.Bratt S., Booth B. A Using ArcGIS 3D Analyst. ния, пространственного масштаба и сложности. – Redlands : ESRI, 2004. – 374 p. 11.Li Z., Zhu Q., Gold C. Digital Terrain Modeling: ЛИТЕРАТУРА Principles and Methodology. - CRC Press, 2004. - 323 p. 1.Ализаде Э.К., Тарихазер С.А. Оценка экогео- 12.Mapping of Quaternary deposits // Geological морфологического риска по степени активности Survey of Sweden. 2007. – 135 p. морфодинамических процессов в горных геосисте- 13.McCoy J. Geoprocessing in ArcGIS. – Redlands мах (на примере Азербайджана) // Геоморфологи- : ESRI, 2004. – 363 p. ческие процессы и их прикладные аспекты». Труды 14.Sanchez P. Using ArcScan for ArcGIS. – Red- VI Щукинские чтения. 2010. С. 32-33 lands : ESRI, 2003. – 140 p. 119. 2.Ализаде Э.К., Тарихазер С.А. Экзоморфодина- 15.Shary P.A., Sharaya L. S., Mitusov A.V. Funda- мика рельефа гор и ее оценка (на примере северо- mental quantitative methods of land surface analysis // восточного склона Большого Кавказа). Баку: Изд-во Geoderma. 2002, 107(1-2) - р. 1-32 «Viktoriya”. 2010. 236 с.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

BÖYÜK QAFQAZ VİLAYƏTİNİN CİS COMPLEX MORPHOMETRIC ANALYSIS ƏSASINDA KOMPLEKS MORFOMETRİK OF THE GREATER CAUCASIAN TERRITORY ANALİZİ BASED ON GIS S.Ə.Tarixazər S.A.Tarikhazer Relyefin rəqəmsal modelinə əsaslanaraq (RRM) Based on the digital elevation model (DEM) using ArcСIS paketindən istifadə etməklə Böyük Qafqaz əra- the ArcGIS package, a comprehensive morphometric zisinin kompleks morfometrik qiymətləndirilməsi apa- assessment of the Greater Caucasus territory was carried rılmışdır. Bunun üçün yamacın meyilliyi və dikliyi, elə- out. For this purpose, maps of slope and steepness, as cə də yamacların şaquli və üfüqi parçalanma və s. xəritə- well as slope exposition, vertical and horizontal dis- ləri tərtib olunmuşdur. Məqalədə müxtəlif geomorfoloji memberment, etc. have been drawn up. The article bri- sahələrdə müasir təhlükəli geoloji proseslərin təzahürü efly reflects the regularities of manifestation of modern qanunauyğunluqları əks olunur. Bu göstəricilərin bal dangerous geological processes in different geomorpho- qiymətləndirilməsi nəticəsində morfometrik gərginlik logical areas. As a result of a scoring of these indicators, xəritəsi tərtib edilmişdir. Bu cür landşaft planlaşdırılma- a map of the morphometric tension was drawn up. The sı məqsədli tədqiqatların vacibliyini əsaslandırır. importame of such studies for landscape planninq is sub- stantiatel.

Məqaləyə c.ü.f.d. R.S.Abdullayev rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© M.K.Rəhimov, Y.S.Hadıyev, F.Z.Talıbova NAXÇIVAN MR-DƏ ATMOSFER YAĞINTILARININ MÖVSÜMİ KƏMİYYƏTLƏRİNİN ÇOXİLLİK DƏYİŞMƏLƏRİ M.K.Rəhimov, Y.S.Hadıyev, F.Z.Talıbova AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143 Bakı ş., H.Cavid pr., 115 Məqalədə bütün müşahidə dövrü ərzində Naxçıvan MR-də atmosfer yağıntılarının mövsümi kə- miyyətlərinin çoxillik dinamikası tədqiq edilmişdir. Tədqiqat aparılan dövr (1901-2015) ərzində mövsümi yağıntıların fəsillər üzrə təkrarlanma qanunauyğunluqları araşdırılmış, yağıntıların ayrı- ayrı məntəqələr üzrə dəyişmə tendensiyası inteqral əyriləri əsasında qiymətləndirilmiş və fəsillər üzrə ekstremal kəmiyyətləri müəyyən olunmuşdur. Ümumilikdə Naxçıvan MR-də mövsümi atmosfer yağıntılarının bu və ya digər dərəcədə azalması müşahidə edilir.

lg R / s Giriş. Son illər iqlim dəyişmələri ilə bağlı apa- H =  rılan tədqiqat işlərində əsasən havanın temperatu- lg( ) runun və atmosfer yağıntılarının çoxillik dinami- 2 kası və onların dəyişmə tendensiyasından söhbət R= n n  (xi − x)max −  (xi − x)min açılır. Tədqiqatçı alimlərin çoxusunun tədqiqat iş- i=1 i=1 ləri bu meteoroloji parametrlərin qlobal miqyasda Burada: öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Regional tədqi- R- maksimum və minimum inteqral meyiletmə- qatlar, xüsusilə atmosfer yağıntılarının çoxillik də- lər arasındakı fərq; yişməsinin illik, aylıq və mövsümi kəmiyyətləri xi- mövsümi yağıntı miqdarının hər hansı ildəki çox böyük elmi və praktik əhəmiyyət kəsb edir. qiyməti; Ölkəmizdə atmosfer yağıntılarının paylanma x- mövsümi yağıntı miqdarının norma qiyməti; xüsusiyyətləri və yüksəklikdən asılı olaraq dəyiş- S- standart meyiletmə; mə qanunauyğunluğu E.M.Şıxlınski tərəfindən Ʈ-müşahidə illərinin sayı. (1901-2015) hərtərəfli tədqiq edilmişdir [3,4]. Bizim tədqiqatlarda H əmsalı 0.65 təşkil etmiş- Naxçıvan MR-in ümumilikdə iqlim dəyişmələrinin dir. qanunauyğunluguna, xüsusilə son illərdə havanın Təhlillər. Atmosfer yağıntılarının tədqiqində temperaturunun və atmosfer yağıntılarının dəyişmə Naxçıvan, Ordubad, Culfa, Şərur, Şahbuz məntə- tendensiyasına, eləcə də ərazi üzrə paylanmasına qələri üzrə 115 ilin (1901-2015) məlumatlarından bir sıra tədqiqat işi həsr edilmişdir. [1, 2] Məqalədə istifadə edilmişdir. Hər məntəqə üçün yağıntıların isə, ilk dəfə olaraq, bütün müşahidə dövrü ərzində fəsillər üzrə paylanma dərəcəsi hesablanmışdır. MR-də atmosfer yağıntılarının mövsümi kəmiyyət- Naxçıvan məntəqəsi üzrə bu göstərici qışda 22%, ləri tədqiq edilir. yazda 41.6%, yayda 15.1%, payızda 22%, Ordubad Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiqatlarda istifadə məntəqəsində, uyğun olaraq, bu göstəricilər 22,7%, olunan ilkin məlumatların keyfiyyəti və həcmi bö- 41%, 13%, 23% olmuşdur. Culfada yağıntılar aşa- yük əhəmiyyət kəsb edir. Yağıntılar üzrə müşahi- ğıdakı kimi paylanmışdır: qışda 20,4%, yazda dələr 1891-ci ildən 1950-ci illərin əvvəllərinə kimi 42,3%, yayda 14,1%, payızda 23,2%, Şahbuzda Nifer qoruyucusu olan yağışölçənlə, sonralar isə qışda 25,7%, yazda 38,54%, yayda 15-2% və pa- Tretyakov yağışölçəni ilə aparılmışdır. Əvvəlcə iki yızda 20,7%. cihazla aparılan müşahidə məlumatları qəbul olun- Buradan görünür ki, bütün məntəqələr üzrə at- muş, sonralar isə bu məlumatlar bir-biri ilə uzlaş- mosfer yağıntıları ən çox yaz fəslində, ən az isə yay dırılmışdır. Sonralar bəzi məntəqələr üzrə verilmiş fəslində müşahidə edilmişdir. Tədqiq etdiyimiz müşahidə məlumatları qəbul edilmiş nisbət üsulu dövr ərzində ilkin məlumatların təhlili yağıntıların ilə bərpa olunmuşdur [5]. Nəticədə uzun məlumat- fəsillər üzrə ekstremal kəmiyyətlərini müəyyənləş- lar sırası əldə edilmişdir. dirməyə imkan verir. Aşağıda məntəqələr üzrə Metodologiya. Sonra isə Xerst meyarına əsasən ekstremal yağıntıların miqdarı verilmişdir. Naxçı- çoxillik məlumatların reprezentativliyi hesablan- van məntəqəsində qışda maksimum 115 mm, mini- mışdır. Bu meyara görə, əgər H Xerst əmsalı 0.5- mum isə 11 mm, yazda, uyğun olaraq, 187 mm və dən böyükdürsə, onda sıra reprezentativdir və bu 52 mm, yayda 109 mm və 4 mm, payızda 126 mm məlumatlar iqlim tədqiqatlarında istifadə oluna bi- və 6 mm yağıntı müşahidə olunmuşdur. Ordubad lər. məntəqəsində qışda maksimum 135 mm, minimum 10 mm, yazda, uyğun olaraq, 237 mm və 46 mm,

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 yayda 133 mm və 1 mm, payızda 142 mm və 6 mm 267 mm və 47 mm, yayda 133 mm və 8 mm, pa- yağıntı olmuşdur. Culfa məntəqəsində qışda yızda isə 202 mm və 16 mm yağıntı müşahidə 103mm, yay fəslində isə yağıntı müşahidə olun- olunmuşdur. mamışdır, yazda maksimum 185 mm, minimum Bütün məntəqələr üzrə yağıntıların mövsümi 20 mm, yayda, uyğun olaraq, 86 mm və 1 mm, pa- kəmiyyətinin çoxillik gedişinin qrafikləri qurul- yızda 109 mm və 8 mm yağıntı müşahidə edil- muşdur (şək. 1, 2). mişdir. Şahbuz məntəqəsində qışda maksimum

196 mm, minimum 20 mm, yazda, uyğun olaraq,

a) b) a) qiş fəsli b) yay fəsli Şəkil 1. Culfada atmosfer yağıntılarının movsümi kəmiyyətlərinin çoxillik dəyişmələri

a) b) a) qiş fəsli b) yay fəsli Şəkil 2. Şahbuzda atmosfer yağıntılarının movsümi kəmiyyətlərinin çoxillik gedişi

∑r ∑r 800 a) 2000 b)

600 1500

400 1000

200 500

0 0

-2001900 1950 2000 1900 1950 2000 illər -500 illər

a) Ordubad; b) Şahbuz Şəkil 3. Atmosfer yağıntıları anomaliyalarının inteqral kəmiyyətlərinin dəyişməsi (qış)

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

∑r a) ∑r b) 200 500 100 400 300 0 200 -100 100 -200 0 -300 -100 1900 1950 2000 -200 -400 illər 1900 1950 2000 illər

a) Ordubad; b) Şahbuz Şəkil 4. Atmosfer yağıntıları anomaliyalarının inteqral kəmiyyətlərinin dəyişməsi (yay) Cədvəl 1 Naxçıvan MR-də atmosfer yağıntılarının 1901-2015-ci illərdə mövsümi çoxillik dəyişilmə parametrləri 1961-1990- Zaman Çoxillik Standart Məntəqə h (m) cı illərin a b intervalı norma meyiletmə norması Naxçıvan 884 Qış 54 56 21.25 -0.083 58.1 Yaz 102 106 31.15 0.075 96.2 Yay 37 40 23.18 0.004 37.2 Payız 51 50 25.58 0.014 49.7 Ordubad 928 Qış 63 57 26.00 -0.261 79.5 Yaz 114 110 34.79 -0.208 126.7 Yay 36 38 24.28 0.069 32.7 Payız 64 69 32.28 -0.196 75.1 Culfa 714 Qış 45 37 20.78 -0.240 59.8 Yaz 93 89 32.08 0.138 85.0 Yay 31 31 20.25 0.111 26.0 Payız 51 47 23.95 -0.174 60.1 Şahbuz 1099 Qış 98 78 38.85 -0.824 146.3 Yaz 147 162 40.52 -0.172 158.3 Yay 58 53 30.46 -0.238 71.9 Payız 79 73 36.73 -0.417 105.9

Mövsümi yağıntıların bir əsrlik qiymətlərinə mövsümi kəmiyyəti məntəqələr üzrə aşağıdakı şə- əsasən norma qiymətləri, onların anomaliyaları və kildə dəyişmişdir: Naxçıvanda qışda atmosfer ya- uyğun olaraq, bu anomaliyaların inteqral kəmiy- ğıntıları 9 mm azalmış, yazda 8 mm artmış, yayda yətləri hesablanmışdır. Sonra isə iqlim dəyişmələri dəyişməmiş, payızda 2 mm artmışdır. Ordubadda fonunda MR-in müxtəlif rayonlarında bu inteqral qışda 30 mm, yazda 24 mm və payızda 23 mm azal- kəmiyyətlərin çoxillik qrafikləri və ya kumulyativ mışdır. Yay fəslində isə bir qədər, yəni 8 mm artım əyriləri qurulmuşdur (şək. 3, 4]). müşahidə olunmuşdur. Culfada qışda 28 mm, pa- Qurulmuş qrafiklərin sadə təhlili aşkar olunmuş yızda 20 mm azalmış, yaz və yayda, uyğun olaraq, trendlər haqqında fikir yürütməyə imkan verir. Bu 16 mm və 13 mm artmışdır. Şahbuzda bütün fəsil- məqsədlə biz atmosfer yağıntılarının xətti trend lər üzrə azalma müşahidə olunmuşdur: qışda 65 dəyişmələrini düz xətt tənliyi ilə aproksimasiya et- mm, yazda 20 mm, yayda 27 mm, payızda 38 mm. miş, a və b parametrlərini hesablamışıq. Nəticələr Nəticə. 1.Naxçıvan MR-də iqlim dəyişmələri- cədvəl 1-də göstərilmişdir. nin təsiri ilə qış yağıntıları azalmışdır (10-70 mm Aparılmış hesablamalar nəticəsində MR-də intervalında); belə ki, bu azalma yüksəkliyə doğru ümumilikdə yağıntıların azalması müşahidə olu- daha intensiv olmuşdur. nur. Tədqiqata cəlb olunmuş 115 ildə yağıntıların 2.Yaz yağıntılarının miqdarının dəyişməsi aşağı ərazilərdə stabil xarakter daşımasa da, yüksəkliyə

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 doğru onun da azalma tendensiyası müşahidə edi- тенденция изменений по отдельным районам за lir: (±20mm). исследуемый период (1901-2015) в Нахичеван- 3.Yayda və payızda yağıntı miqdarı əsasən ской АР. azalmışdır: (0-40 mm). LONG-TERM GUANTITAVE CHANGES ƏDƏBIYYAT OF SEASONAL ATMOSPHERIC PRECIPITATION IN NAKHCHIVAN 1. BMT-nin iqlim dəyişməri üzrə çərçivə AUTONOMOUS REPUBLIC konvensiyasına Azərbaycanın III milli məlumatı. Bakı, 2015. M.K.Rahimov, Y.S.Hadıyev, F.Z.Talıbova 2. Naxçıvan MR-in coğrafiyası. 2017. The article investigates the long-term dynamics 3. Şıxlınski Ə.M. Атмосферные осадки Азер- of seasonal changes in atmospheric precipitation, байджана. Баку, 1949. 330 с. the regularity of their occurrence by seasons and 4. С.Г.Сафаров. Современная тенденция из- the trend of changes in individual regions during менения температуры воздуха и атмосферных the period under investigation (1901-2015) in the осадков в Азербайджане. Баку 2000, 299. Nakhchivan Autonomous Republic. 5. Ю.Д. Гадиев. Колебания основных гидро-

метеорологических параметров на территории Азербайджана в ХХ столетии. Xəbərər, № 4, 2003.

МНОГОЛЕТНЯЯ ИЗМЕНЕНИЯ СЕЗОННЫХ КОЛИЧЕСТВ АТМОСФЕРНЫХ ОСАДКОВ В НАХИЧЕВАНСКОЙ АР

М.Г.Рагимов, Й.С.Гадиев, Ф.З.Талыбова В статье исследуется многолетняя динамика сезонных изменений атмосферных осадков, за- кономерность их повторяемости по сезонам и

Məqaləyə c.e.d. Ə.S.Məmmədov rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© Q.İ.Rüstəmov, A.N.İsayev ŞİRVAN DÜZÜ TƏSƏRRÜFAT SİSTEMLƏRİNİN TƏŞKİLİ VƏ İDARƏOLUNMASINA EKOGEOKİMYƏVİ ŞƏRAİTİN TƏSİRİ Q.İ.Rüstəmov, A.N.İsayev AMEA akademik H.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ1143, Bakı, H.Cavid pr. 115 [email protected] Məqalədə respublikamızın arid ərazilərindən olan Şirvan düzündə aparılan çoxillik elmi tədqi- qatların məntiqi nəticəsi olaraq ərazidə yayılan aqrolandşaftların coğrafi yerləşmə qanunauyğunluq- ları müəyyən edilmiş, eyni zamanda, yeni yaradılan aqrolandşaft sahələri səciyələndirilmişdir. Əra- zidə mövcud olan biyan, yerkökü, yerfındığı, yonca, çəltik, taxıl, bostan və s. əkin sahələrindən ibarət ayrı-ayrı aqroandşaftların sahələri hesablanmış və elmi dəlillər əsasında bu təsərrüfat sahələ- rinin gələcək inkişaf perspektivləri araşdırılmışdır. Tədqiqat zamanı ərazinin ekogeokimyəvi şəraiti- nin aqrolandşaftların təşkili və idarəolunmasına təsiri müəyyənləşdirilmiş və təkliflər verilmişdir. Məqalədə, həmçinin, Şirvan düzündə yeni yaradılacaq aqrolandşaftların iqtisadi səmərəliliyi və yaxın gələcəkdə ölkədə qeyri-neft sektorunun davamlı inkişafına müsbət töhfələr verə biləcək əkin- çilik sahələrinin təsərrüfat əhəmiyyətləri açıqlanmışdır. Giriş. Landşaft komplekslərinin insanların tə- kimi səciyyələnir. Burada tarixən mövcud olan aq- sərrüfat fəaliyyətinin zərərli təsirlərindən mühafi- rolandşaftlarla bərabər, yeni aqrolandşaftların ya- zəsi, ətraf mühitin daha da sağlamlaşdırılması, aq- radılması və onların geokimyəvi xüsusiyyətlərinin rosənaye komplekslərinin davamlı inkişafının və öyrənilməsi ərazidə sağlam mühitin formalaşması- ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün eko- na, məhsuldarlığın artırılmasına və daha gəlirli aq- geokimyəvi şəraitin öyrənilməsinin mühüm elmi rolandşaft sahələrinin genişləndirilməsinə zəmin və praktiki əhəmiyyəti vardır. yaradır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab Yonca, taxıl, pambıq, bostan, çəltik sahələrin- İlham Əliyevin 16 mart 2016-cı il tarixli 1897 dən ibarət geniş ərazilər əsrlərdən bəri Şirvan dü- nömrəli Sərəncamı ilə imzaladığı "Milli iqtisadiy- zündə formalaşmış əsas aqrolandşaftlardır. Son za- yat və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji manlar yaradılan aqrolandşaftlara isə ərazidəki nar Yol Xəritəsi”nin təsdiq edilməsi haqqında fərmana və meyvə bağlarını, biyan, yerkökü, yerfındığı, uyğun olaraq ərzaq təhlükəsizliyi sahəsində isla- qarğıdalı, günəbaxan sahələrini misal göstərmək hatların aparılması vacibdir. Bu Fərmandan irəli olar. Bu aqrolandşaftlarda müxtəlif kimyəvi birləş- gələn milli iqtisadiyyat perspektivi kənd təsərrü- mələrin tərkibindəki makroionlardan ibarət toksiki fatı məhsullarının istehsalı, emalı və s. istiqamətlə- duzların miqrasiyası və konsentrasiyasının inten- rinə uyğun olaraq aqrolandşaftların gələcək inki- sivliyi, eləcə də onların miqdarının normadan çox şafının öryənilməsi aktuallığını daha da artırır [1]. və ya az olması ümumi ekosistemin ekoloji vəziy- Tədqiqatın metodikası. Tədqiqat işində yətinə böyük təsir göstərir. A.İ.Perelmanın ”Landşaft komponentlərinin mü- Hazırda beş suvarma üsulundan istifadə olunur: qaisəli və əlaqəli tədqiqi “ metodundan istifadə öz axımı ilə suvarma, yağışyağdırma, yeraltı suvar- edilmişdir [8]. ma, damcılarla suvarma və aerozol (kiçik dispers 2012-2015-ci illərdə Şirvan düzü aqrolandşaft- H) suvarma. İmpulslu damcılarla suvarma sistemi larında apardığımız çöl işləri zamanı tədqiqat əra- suya olan təlabatı bütün vegetasiya müddətində fa- zisində 38 torpaq kəsimi qoyulmuş, torpaq nümu- siləsiz olaraq təmin edə bilir, irriqasiya eroziyası nələri ilə yanaşı, bitki və su nümunələri də götürül- müşahidə olunmur, cərgələr arasındakı sahələrdə müşdür. Nümunələrin analizi üçün landşaft kom- alaq otlarının inkişafına şərait yaranmır. İmpulslu ponentlərinin əlaqəli və müqayisəli analizi meto- damcılarla bitkiyə lazım olan miqdarda minerallar dundan istifadə edilmişdir. Bu analizlərə əsasən, gübrə vasitəsilə çatdırılır. Hesablamalara görə, bu Şirvan düzü aqrolandşaftlarında makroionların və suvarma sistemini tətbiq etməklə suya 2,5 dəfə qə- mikroelementlərin konsentrasiya, miqrasiya və naət etmək və bitkilərin məhsuldarlığını 2,7 dəfə paylanma (səpələnmə) qanunauyğunluqları aşkar yüksəltmək olar. edilmişdir. Şirvan düzündə yerləşən aqrolandşaftların ərazi Tədqiqatın məzmunu. Respublikamızın arid üzrə yerləşməsində və inkişafının təmin olunma- ərazilərindən olan Şirvan düzü uzun illər antropo- sında qrunt suları səviyyəsinin təsirini müəyyən et- gen təsirlərə daha çox məruz qalan ərazilərdən biri mək vacib amillərdən biridir. Tədqiqat ərazisində

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 qrunt sularının dərində yerləşdiyi ərazilərdə meyvə maddəsi almaq mümkündür ki, onun da bir kiloqra- və üzüm bağları, pambıq, bostan, taxıl (buğda, ar- mının qiyməti 500 dollara qədərdir. Biyan kökün- pa), tərəvəz, yerkökü, yerfındığı və s. bitkilər, dən alınan qliseram maddəsi adi şəkərdən 500 dəfə qrunt sularının səthə yaxın olan ərazilərində isə bi- şirindir. Qleseram (Glycyraimim) dərman prepara- yan, çəltik, nar, yonca və s. bitkilərin əkilməsi tıdır. Fikirimizcə, gələcəkdə tədqiqat ərazisində məqsədəuyğundur. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin xüsusi əhəmiyyətə malik biyan sahələrinin geniş- düzgün yerləşdirilməsi, yuma normalarının təyin ləndirilməsi qeyri-neft sektorunun davamlı inkişa- edilməsi və s. kimi məsələlərin həllində torpaq- fını təmin edən amillərdən birinə çevrilə bilər. qruntun hansı duzlarla və nə dərəcədə şorlaşdığını Biyan otlaq və biçənək bitkisi kimi də çox qiy- bilmək lazımdır. Torpaq-qruntda duzlar müxtəlif mətli yem xüsusiyyətlərinə malikdir. Belə ki, o, öz miqdarda olur və şərti olaraq müəyyən hədlərə bö- keyfiyyətinə görə taxıl otlarından və yoncadan heç lünür. Bunun əsasını bitkilərin duzlara davamlılıq də geri qalmır. Onun tərkibində aşkar edilmiş eks- qabiliyyəti və onların buraxıla bilən həddi təşkil tron maddəsi biyanla zəngin olan otlaqlarda otla- edir. Bitkilər duza davamlılığına görə üç qrupa bö- yan heyvanların orqanizmində zəif inkişaf etmiş lünür və onlardan bəziləri aşağıda göstərilmişdir müxtəlif hormonları əvəz edərək, boyatma prose- (cədvəl 1). sini nizama salır, eləcə də ətin keyfiyyətinə müsbət Cədvəl 1 təsir göstərir. Bitkilərin duza davamlılığı Son dövrlərdə ərazidəki nar bağlarının sahəsi sürətlə genişlənir. Nardan alınan müxtəlif məh- Duza zəif Duza orta Duza davamlı davamlı davamlı sullar ölkə və dünya bazarında özünəməxsus yer Üçyarpaq yonca Buğda Şəkər çuğunduru tutur. Şirvan düzündə də nar bağlarını genişləndir- Yonca (cavan) Küncüt Yem çuğunduru mək üçün əlverişli imkanlar vardır. Əhalinin pay Alma Soğan Çəltik torpaqlarında əkilən yonca sahələrinin suvarma Alça Pambıq Qarpız arxlarının və sahələrin kənar hissələrində də nar Noxud Pomidor Biyan əkib yüksək məhsul götürmək olar. Hər iki bitkinin Lobya Üzüm Yemiş suvarma rejimi eyni olduğndan eyni sahədə onları Ərik Əncir Nar birlikdə becərib daha çox gəlir götürmək mümkün- Şaftalı Armud Turp dür. Yoncanın torpağa verdiyi təbii azot bağların Tut Arpa məhsuldarlığını daha da artırar və ekoloji cəhətdən Kələm süni azota nisbətən zərərsiz olar.

Ərazi aqrolandşaftlarında bitkilərin duzada- Tədqiqat ərazisi olan Şirvan düzündə quru sub- vamlılıq səviyyəsinə görə əkilməsi məhsuldarlığın tropik iqlim mövcud olduğundan bu bitkilər yaxşı artırılmasına və daha çox gəlir əldə olunmasına inkişaf edər və məhsuldarlıq daha yüksək olar. Aq- şərait yaradar. rotexniki qulluq yaxşı olduqda hər hektardan orta Zəif susızdırma qabiliyyəti olan torpaqlarda du- hesabla 8-10 ton nar məhsulu yığmaq olur. Narın zadavamlı bitkilər əkilib becərilməsi daha məqsə- xarici bazara, xüsusən də Rusiya bazarına ixrac dəuyğundur. Buna Şirvan düzündə yeni yaradılmış edilməsi ölkəyə hər hektardan 8-10 min manat gəlir biyan sahələrini misal göstərmək olar. Tüksüz bi- əldə etməyə imkan yaradar. Nəzərə alsaq ki, gəlirin yan qüvvədən düşmüş, münbit olmayan torpaqlar- 1000 manatı ümumi xərclərə sərf olunur, bu zaman da, qrunt sularının yer səthinə yaxın olduğu yer- xalis gəlir 7-9 min manat təşkil edir. Narın qabığın- lərdə yaxşı inkişaf edib, bol məhsul verir. Tədqiqat dan əczaçılıqda, tumlarının tərkibindəki yağlardan ərazisinin 53%-ində qrunt sularının dərinliyi 2 m- isə kosmetik vasitələrin hazırlanmasında istifadə dən azdır və onun çox hissəsi əkin dövriyyəsinə olunması xalis gəliri daha da artırar. cəlb olunmamışdır. Ancaq otlaqlar kimi istifadə Tədqiqat ərazisində inkişaf perspektivi olan olunan belə sahələrin müəyyən bir hissəsinin təkrar digər bitki yerköküdür. Bu bitkinin becərilməsi nə- əkin dövriyyəsinə cəlb edilməsi ərazidə biyan plan- ticəsində formalaşan aqrolandşaftları əsasən tuqay tasiyalarını genişləndirmək üçün perespektiv im- meşə sahələrinin açıq ərazilərində inkişaf etdirmək kanlar yaradır. Buna misal olaraq deyə bilərik ki, olar. 1 ha sahədən 15 ton yerkökü götürmək müm- Ağdaş rayonunun Qəribli kəndi yaxınlığında yara- kündür ki, bu da 6000 manat xalis gəlir deməkdir. dılan biyan plantasiyaları iqtisadi cəhətdən çox bö- Mikroelementlər torpağın münbitliyinin artırıl- yük əhəmiyyətə malikdir. masında, bitkilərin qidalanmasında, orqanizmin in- Dünya bazarında 1-ci növ yüksəkkeyfiyyətli 1t kişafında, məhsulun artmasında və keyfiyyətinin biyanı kökünün qiyməti 500-800 ABŞ dolları ara- yaxşılaşmasında əsaslı rol oynayır. Hazırda dünya- sında dəyişir. 1t biyanı kökündən 40 kq qliseram da mineral gübrələr, o cümlədən fosfor, azot və ka-

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 lium gübrələri ilə yanaşı, kənd təsərrüfatı bitkiləri- Sb, Zn,Tb, As, Mn, Pb,V, Co, Sr, çatışmayan mik- nin məhsuldarlığının artırılması, məhsulun keyfiy- roelementlər isə Mo,Ti,Y, Zr, Rb,Cr,Ba, Ni, Sr,Fe- yətinin yaxşılaşdırılması üçün mikrogübrələr, yəni dir (şəkil 1). tərkibində mikroelementlər olan gübrələr də geniş Kadmium (Cd) elementinin torpaqda, suda və miqyasda tətbiq edilir. Almaniya Federativ Res- bitkilərin tərkibində çoxluğu bu mikroelementin publikası, İtaliya, Fransa və digər Avropa ölkələ- qida zəncirinə daxil olmasına gətirib çıxarır ki, bu rində, eləcə də Azərbaycan Respublikasında mine- da insanlarda ağciyər və qaraciyərin davamlı funk- ral gübrələrin tərkibinə mikroelementlər əlavə edi- siyasının pozulmasına, böyrək xəstəliklərinə, pros- lir. Bu da gübrələrin tətbiqinin səmərəsini artırır, tat vəzinin xərçənginə, sümüklərin ovulmasına, bo- xərcləri azaldır, insan səhhətinə mənfi təsir gös- yun qısalmasına səbəb olur. Bu ərazilərdə Cd-un tərmir. Bu gübrələr iqtisadi cəhətdən çox faydalı və miqdarını azaltmaq üçün 4-5 ildən bir çəltik sahə- səmərəli hesab edilir. XX əsrin ikinci yarısından lərini kartof və yonca bitkiləri ilə əvəz etmək la- etibarən əsasən superfosfatın tərkibinə Mn, B, Zn, zımdır. Qeyd edək ki, quş peyini və müxtəlif qa- Cu, Co, Mo, Ni, İ, Cr və başqa elementlər əlavə tışıqlardan hazırlanmış üzvi gübrə olan kompostun edilir və sahələrə verilirdi. Tədqiqatların nəticələri torpağa verilməsi də kadiumun miqdarını azaldır göstərir kı, belə tərkibli gübrələrin bitkilərə veril- [5]. məsi çox səmərəlidir. Aqrolandşaftlar daxilində toksiki elementlərin Azərbaycan Respublikasında aparılan çoxsaylı yüksək konsentrasiya klarkı tədqiqat ərazisinin şi- elmi araşdırmalar göstərir ki, kənd təsərrüfatında mal-şərqində, Kürdəmirin Muğanlı, Qarasaqallı, mikroelementlərin tətbiqi bitkilərin xəstəliklərə Böyük Kəngərli kəndləri yaxınlığında, Ağsuyun qarşı davamlılığını, quraqlıq və şaxtaya qarşı mü- Göydələhli kəndi yaxınlığında buğda və yonca sa- qavimətini artırır. Mikroelementlərdən kənd təsər- hələrində də müşahidə edilmişdir. Şirvan düzü aq- rüfatında istifadə edilməsi bitkilərin boy və inkişa- rolandşaftlarında Fe-in KK-sı 0,04-lə 0,1 arasında fını xeyli sürətləndirir, onların məhsuldarlığını artı- dəyişir. Fe-in çatışmamazlığı qanazlığına, halsızlı- rır, məhsulun keyfiyyət göstəricilərini xeyli yaxşı- ğa, əsəbiliyə və bir sıra başqa xəstəliklərə səbəb laşdırır. olur. Ərazidə yodun və bromun çatışmazlığı isə Şirvan düzündə yayılan əsas mikroelementlər qalxanvarı vəzin xərçənginə və endemik zob xəstə- Cd, B, Zn,Tb, As, Mo,V, Co, Sr, Cu, Sb, Ni, Cr, liyinin yaranmasına gətirib çıxarır. Torpağa fosfo- Ba, M, Ti, Y, Zr, Sr, Rb, Fe-dir. Bunlardan tədqi- ru yüksək miqdarda verməklə Pb,Cu,Zn və Cd-un qart ərazisi üzrə izafi mikroelementlər Cd, B, İn, toksiki təsirini azaltmaq mümkündür [7].

Şəkil 1. Şirvan düzü aqrolandşaftlarının geokimyəvi xəritəsi

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Son dövrlərin ən aktual məsələlərindən biri olan F.Z.Axundov, 1988; Z.R.Mövsümov, 1994). Nit- nitrat problemi XX əsrdə meydana gəlmişdir. Şüb- ratlar nitritlərlə birgə konserogen təsir yaradaraq həsiz, bu, kənd təsərrüfatının bütün sahələrinin insan orqanizmi və ətraf mühit üçün daha ağır fə- kimyalaşması ilə, o cümlədən mineral gübrələrin sadlar törədə bilir. Meyvə-tərəvəz və su ilə qəbul geniş miqyasda istifadə olunması ilə sıx əlaqədar- edilmiş nitratların 80%-nin insan orqanizmindən dır. Kənd təsərrüfatı məhsullarında nitratların miq- xaric edilməsinə baxmayaraq, onun mədə-bağırsaq darı az olduqda praktiki olaraq uşaqlar və yaşlı in- sistemində qalan hissəsi bəzi mikroorqanizmlərin sanlar üçün təhlükə yaranmır. BST-nin normaları- və fermentlərin təsiri ilə daha yüksək toksiki mad- na görə nitratların yol verilən miqdarı çəkisi 6 kq dəyə - nitritə çevrilir. Nitritin insana toksiki təsiri olan insan üçün 220 mq NO3 təşkil edir. Kənd tə- nitratdan 10-20 qat artıqdır. Ona görə də nitratın in- sərrüfat məhsullarında nitratların əsas mənbəyi tə- sana zərərli təsiri, eyni zamanda, nitritin təsiri ilə rəvəzdir. Istixanalarda becərilən məhsullarda açıq daha da güclənir. Normal halda qanın tərkibində şəraitdə becərilən məhsula nisbətən nitratların miq- olan hemoqlobin nəfəs alan zaman havanın oksige- darı on dəfələrlə çox olur və 1 kq məhsulda maksi- nini özünə birləşdirərək oksihemoqlobinə çevrilir. mal miqdara, yəni 10 qr-a qədər çata bilir. Bu da Oksihemoqlobin qanla birlikdə toxumalara yayıla- istixanalarda zərərli maddələrin sərbəst olaraq bu- raq özünə birləşdirdiyi okasigeni bədənin hər ye- xarlanması, lakin hava axınları ilə aparılmaması ilə rinə çatdırır. Beləliklə, normal vəziyyətdə hemoq- əlaqədardır. İstixanalarda qapalı şəraitdə buxarla- lobin bədəndə oksigen daşıyıcısı vəzifəsini yerinə nan nitratlar yenidən bitkilərin üzərinə çökür [4]. yetirir. Orqanizmə nitrat və nitrit daxil olduqda isə Gübrələmə texnologiyası gözlənilmədikdə azo- onlar hemoqlobinlə birləşərək methemoqlobin ad- tun nitrat formalarının ərzaq məhsullarında, yemdə lanan davamlı birləşmə əmələ gətirir. Nəticədə və suda toplanması baş verir ki, bu da insan orqa- qanda hemoqlobinin miqdarı azalır. Oqranizmin nizminə keçərək bəzi xəstəliklərin yaranmasına sə- oksigenlə normal təchizi pozulur. bəb olur (Ə.Güləhmədov, M.P.Babayev,

Cədvəl 2 Şirvan düzü aqrolandşaftlarının mikroelement tərkibi

Kəsim №-si Məntəqənin S/№- Aqroland- və məntə- coğrafi Mikroelementlər si şaftlar Makroionlar qələr kordinatları

K – 1 Orta dərəcədə B ,V , Ni ,Sr Ağdaş r. suvarılan tarla 40031'şm.e. 3,5 3,1 2,1 1,2 1 0 Qaradeyin k. kompleksi 47 18'ş.u. SO4-Na-Mq Y , Rb,Zr, Fe (yonca sahəsi) 0,2 0,1 İntensiv K – 6 40031'şm.e. Cd , B ,V ,Co suvarılan tarla SO -HCO -Ca 61 ,5 8,1 3,3 1,7 2 Ağdaş r.Orta 47026'ş.u. 4 3 kompleksi Ləki k. Zr ,Y , Rb, Sr, Fe (çəltik sahəsi) 0,3 0,2 0,1 K – 14 Orta dərəcədə 40038' şm.e. Cd ,Tb , Mo , B Ağdaş r suvarılan tarla HCO - 76,9 25,8 6,6 6,0 3 47018' ş.u. 3 Qəribli k. kompleksi Cl-Ca Mn ,Y, Sr , Zr, Fe, Rb, (biyan sahəsi) 0,6 0,2 0,1 Orta dərəcədə K – 22 40006' şm.e. İn ,V , Mo , Zn suvarılan tarla Cl-Mq-Ca 52 ,0 7,9 4,5 2,2 4 Sabirabad r. 48028' ş.u. kompleksi Narlıq k. Ba , B ,Y, Sr,Cr , Rb, Fe, (arpa sahəsi) 0,6 0,4 0,2 0,1 K – 28 Orta dərəcədə 40028' şm.e. V , B , Mo , Pb Ağsu r. suvarılan tarla HCO -Cl-Ca 7,3 3,4 2,7 2,1 5 48016' ş.u. 3 Göydəlləkli kompleksi Ba ,Cr , Sr,Y, Zr , Fe, k. (buğda sahəsi) 0,7 0,3 0,2 0,1 0 K – 36 İntensiv suvarılan 40 29' şm.e. Cd , Mn , B , Zr 0 69,2 18,4 6,7 3,1 6 Ucar r. tarla kompleksi 47 41' ş.u. SO4-Ca-Cl Cr , Mo ,Y , Fe, Rb Karabörk k. (pambıq sahəsi) 0,6 0,4 0,2 0,1

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Cədvəl 3 Şirvan düzü aqrolandşaftlarının əsas geokimyəvi göstəriciləri və onların landşaft ekoloji qiymətləndirilməsi Qiymətləndir

Məntəqənin mənin gərgin- Torpaqkəsim № Məntəqələr coğrafi Makroionlar Mikroelementlər lik səviyyəsi

S S - lərinin №-si kordinatları (zəif, orta, yüksək) Ağdaş B ,V , Ni ,Sr 40031'şm.e. 3,5 3,1 2,1 1,2 1 K – 1 r.,Qaradeyin k., SO4-Na-Mq Zəif 47018'ş.u. Y , Rb,Zr, Fe yonca sahəsi 0,2 0,1 Ağaş r., B ,Mn , Ni 40042' şm.e. 4,6 1,8 1,4 2 K – 4 Qobuüstü k., Cl-Ca-Na Zəif 47017' ş.u. Y ,Zr,Sr , Rb, Fe çəltik sahəsi 0,3 0,2 0,1

Ağdaş r., Orta 0 Cd , B ,V ,Co 40 31'şm.e. 61,5 8,1 3,3 1,7 3 K – 6 Ləki k., çəltik SO4-HCO3-Ca Orta 47026'ş.u. Zr ,Y , Rb, Sr, Fe sahəsi 0,3 0,2 0,1

Göyçay r., 0 Tb , As , B ,Cu 40 36' şm.e. 11,8 3,4 2,4 2,0 4 K – 12 Şıxlı k., SO4-Na-HCO3 Orta 47045' ş.u. Cr ,Co ,Y , Fe, Rb, Sr, Zr nar bağı 0,8 0,5 0,2 0,1 Ağdaş r., Cd ,Tb , Mo , B Cr 40038' şm.e. 76,9 25,8 6,6 6,0 1,9 5 K – 14 Qəribli k., HCO3-Cl-Ca Orta 47018' ş.u. Mn ,Y, Sr , Zr, Fe, Rb, biyan sahəsi 0,6 0,2 0,1

Sabirabad r., 0 İn ,V , Mo , Zn 40 06' şm.e. 52,0 7,9 4,5 2,2 6 K – 22 Narlıq k., Cl-Mq-Ca Zəif 48028' ş.u. Ba , B ,Y, Sr,Cr , Rb, Fe, arpa sahəsi 0,6 0,4 0,2 0,1 Kürdəmir r., İn ,Tb ,V , Mo Pb Ərəbqubalı 40011' şm.e. 36,0 21,6 4,5 4,8 1,3 7 K – 23 HCO3-Ca-Mq Zəif k., yonca 48031' ş.u. Ba ,Cr ,Y , Sr, Rb, Fe, sahəsi 0,6 0,6 0,2 0,1 Ağsu r., V , B ,Mo Göydəlləkli 40028' şm.e. 7,3 3,4 2,7 8 K – 28 HCO3-Cl-Ca Orta k., buğda 48016' ş.u. Ba ,Cr ,Sr,Y,Zr , Fe, sahəsi 0,7 0,3 0,2 0,1 Kürdəmir r., 40021' şm.e. Tb , İn ,Co , Sr 23,2 6,1 2,0 1,9 0 9 K – 31 Şilyan k., 48 01' ş.u. SO4-Ca-Cl Zəif buğda sahəsi Cr , Ni , Rb, Fe 0,3 0,2 0,1 Göyçay r., 40024şm.e. Sb , Mo , Br , B , Zr 0 38,0 14,2 14,1 4,2 2,7 10 K – 32 Alpout k., 48 00 ş.u. SO4-Na-Ca Yüksək Cr , Mn , Sr,Y, , Rb, Fe şoran 0,6 0,5 0,2 0,1

Ağdaş r., B , Sn4,4 ,V 40032' şm.e. 8,0 3,3 11 K – 35 Əmirarx k., SO4-Na-Ca Yüksək 47020' ş.u. Ba , Zr ,Y, Sr , Fe, Rb şoran 0,8 0,3 0,2 0,1 Ucar r., Cd , Mn , B , Zr 40029' şm.e. 69,2 18,4 6,7 3,1 12 K – 36 Karabörk k., SO4-Ca-Cl Orta 47041' ş.u. Cr , Mo ,Ti Y , Fe, Rb pambıq sahəsi 0,6 0,4 0,3 0,2 0,1 Ağdaş r. Tb B ,V , Mn Qaradeyin k. 40028' şm.e. 10,2 4,3 2,2 1,1 13 K – 37 HCO3-Ca-Na Zəif Tuqay meşəsi 47016' ş.u. Zr , Rb , Sr, Fe 0,4 0,2 0,1 Ağdaş r., Tb ,B ,V ,Sr Qaradeyin k., 40028' şm.e. 3,1 2,6 2,1 1,2 14 K – 38 HCO3-Ca-Mq Zəif Tuqay meşəsi 47017' ş.u. Y0,4,Zr ,Rb ,Fe yonca sahəsi 0,3 0,2 0,1

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Adətən, normal orqanizmdə methemoqlobinin bitkilərə qarşı mənfi təsir göstərə bilər. Ağır metal- miqdarı hemoqlobinin ümumi miqdarının 2%-ni lardan civə, qurğuşun və kadmium çox cüzi miq- təşkil edir. Kiçikyaşlı uşaqlarda, xüsusilə vaxtın- darda da insan sağlamlığı üçün təhlükəlidir. dan tez doğulmuş körpələrdə methemoqlobinin Tədqiqat ərazisinin Ağdaş rayonu Orta Ləki miqdarı 4%-ə çatır. Yaşlıların orqanizmində xüsusi kəndi yaxınlığındakı intensiv suvarılan tarla kom- ferment sistemi mövcuddur. Bu sistem əmələgəl- pleksində (K-6) Cd, B, V, Co kimi mikroelement- miş methemoqlobini parçalayaraq hemoqlobinin lərin izafi, Zr,Y,Rb,Sr və Fe-un catışmazlığı aşkar miqdarını bərpa edir. Uşaqlarda isə bu ferment sis- edilmişdir. 3-cü cədvəldən göründüyü kimi, ayrı- temi fəaliyyət göstərmədiyi üçün nitrat və nitritlə ayrı aqrolandşaftlarda yayılan mikroelementlərin zəhərlənmə ölümlə nəticələnə bilər. Torpaq biota- paylanmasında kəskin fərqlər müşahidə edilir (cəd- sının, qismən mikrobiotanın torpağın münbitliyi və vəl 2). "sağlamlığı", həmçinin təbii mühitin vəziyyətinin Respublika ərazisində təbii və antropogen land- keyfiyyətini saxlamaq üçün üzvi gübrələrdən mün- şaftlarda ekoloji tarazlığın saxlanılması və bərpa- təzəm istifadə etmək məqsədəuyğundur. edilməsi öz aktuallığını daha da artırmışdır. İnsan- Bu məqsədlə istifadə edilən üzvi gübrələr kimi ların təsərrüfat fəaliyyətinin təsirindən ərazidəki quş və mal peyini, torf, şəhər zibili, sapropel və s. aqrolandşaftların geokimyəvi şəraitində müxtəlif materiallar effektiv ola bilər. Süni azota nisbətən dəyişikliklər baş vermişdir. Aqrolandşaftlarda təbii azotun miqdarını artırmaq ekoloji cəhətdən müxtəlif duzların miqdarının artması və toksiki daha faydalıdır. Uzun illər ərzində aparılan tədqi- mikroelementlərin konsentrasiya klarkının çox ol- qatların nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, torpaq- ması ərazinin ekoloji gərginlik səviyyəsini artırır. ların münbitliyini artırmaq üçün başlıca aqrotexni- Tədqiqat ərazisindəki 3, 6, 9, 14, 17, 20, 24, 25, 26, ki tədbirlərdən biri də paxlalı bitkilərdən olan yon- 28, 29 və 36-cı torpaq kəsimlərinin qoyulduğu canın əkilməsi və növbəli əkin sisteminin tədbiqi- məntəqələr orta gərginlik səviyyəsindədir. 32-ci və dir. Belə ki, 1 hektar yonca əkini suvarma şəraitin- 35-ci torpaq kəsimlərinin qoyulduğu ərazilər isə də 2-3 il ərzində torpağın 0-60 sm qatında 15- ekoloji cəhətdən yüksək gərginlik sahəsinə aiddir. 20t/ha humus və 0,9-1,4 tona yaxın azot toplamaq Eyni zamanda, Şirvan düzündə dəmirin, yodun və qabiliyyətinə malikdir [6]. bromun çatışmazlığı, müxtəlif makroionların həd- Kompleks qranulaşdırılmış (dənəvarı) gübrənin dən artıq olması yuxarıda qeyd olunan ərazilərdən tərkibi N:P:K=64:0:15 YVK-ı torpaqda olan nitrat- başqa, bütün aqrolandşaftlarda geokimyəvi cəhət- ların miqdarına nəzarət edir, bu, 76,8 mq/kq – müt- dən zəifgərginlikli geokimyəvi şərait yaradır (cəd- ləq quru çəkini keçməməlidir. Maye halında kom- vəl 3). pleks gübrənin tərkibi N:P:K = 10:34:0 əlavə ilə Nəticə. 1. 2012-2015-ci illərdə apardığımız təd- 0,6% manqan torpaqda mütəhərrik fosfatın miqda- qiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Şirvan rına nəzarət edir, bu, 27,2 mq/kq mütləq quru çəki- düzündə uzun illər mövcud olan aqrolandşaflarla ni keçməməlidir [6]. yanaşı biyan, yerkökü, meyvə və üzüm bağları, so- Kənd təsərrüfatında istifadə olunan kimya məh- ğan, günəbaxan, yerfındığı, qarğıdalı əkinlərinin sulları torpaqların ağır metallarla çirklənməsində artması ilə əlaqədar olaraq ən yeni aqrolandşaftlar əsas vasitə sayılır. Çünki ağır metalların əksəriy- formalaşmışdır. Ərazidə aparılan tədqiqat işlərinin yəti mineral gübrələrin tərkib hissəsinə daxil olan və kosmik şəkillərin deşifrələnməsi nəticəsində Şir- komponent sayılır. Buna görə də onların mineral van düzündəki aqrolandşaftların sahələri hesablan- gübrələrdəki miqdarı ilk xammaldan və onun emal mış və müəyyən edilmişdir ki, yonca, taxıl (buğda, texnologiyasından çox asılıdır. Özünün komplek- arpa), texniki bitkilər, otlaqlar və bostan bitkilə- tinə və ağır metalların qarışıqlarının miqdarına gö- rindən ibarət aqrolandşaftlar ərazidə gaha geniş sa- rə onların ən əhəmiyyətlisi fosfor gübrələridir. Fos- hə tutur. İlk dəfə olaraq Arc GİS proqramından is- forlu və üzvi gübrələrin, eləcə də əhəngin tərkibin- tifadə etməklə ortamiqyaslı “Şirvan düzü aqrolan- də olan ağır metallar zəif həll olunan maddələr for- dşaftlarının geokimyəvi xəritəsi” tərtib edilmişdir masında mövcud olduğundan, onların yalnız cüzi 2. Tədqiqart ərazisi üzrə izafi mikroelementlər miqdarı bitkilərə daxil ola bilir. Amma torpağa ve- Cd, B, İn, Sb, Zn,Tb, As, Mn, Pb,V, Co, Sr, rilən kalium və azot gübrələrinin tərkibində olan çatışmayanlar mikrelementlər isə Mo,Ti,Y, Zr, ağır metallar (qurğuşun, mis, sink) bitkilərə daha Rb,Cr,Ba, Ni, Sr, Fe-dir. Müəyyən edilmişdir ki, asan daxil olur. Mikroelementlərin mənimsənilən tədqiqat ərazisində yayılan ağır metallardan Cd, formaları müəyyən həddi aşanda onların hamısı As, Zn, Pb I dərəcəli; B, Co, Cu, Ni, Cr II dərəcəli; Ba, V, M, Sr III dərəcəli toksiki elementlərdir. Təkliflər. Şirvan düzündə biyan, yerkökü, mey- və və nar bağlarından formalaşan aqroladşaftların

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 genişəndirilməsi üçün perspektivlər var. Bu bitki determined, and at the same time, the newly created ag- əkinləri daha çox gəlir gətirən təsərrüfat sahələri- rolandscape fields were explored. Agrolandscape areas dir. Əhalinin pay toraqlarındakı yonca sahələrinin consisting of planting fields, such as glycyrrhiza, car- kənar suvarma arxlarına nar kollarının əkilməsi rots, peanut, clover, paddy, grain, vegetable garden, etc. ərazinin gəlirliliyini iki dəfə artırar. Tuqay meşə- have been calculated and prospects for further development of these farms have been studied on the basis of lərinin açıq ərazilərində ərik, qoz, alça, tut bağları- scientific evidence. During the research, the impact of nın salınması əlverişlidir. the ecogeochemical conditions of the area on the orga- Duzların aqrolandşaftların funksiyasına təsirini nization and management of agrolandscapes was deter- azaltmaq üçün müxtəlif meliorativ tədbirlər həyata mined and recommendations were made. The article keçirilməlidir. Belə ki, kollektorlar təmizlənməli then outlines the economic significance of the newly və bu zaman yüksək dərəcədə minerallaşmış duzlu created agrolandscapes in the Shirvan lowland and at the süxurlar nisbətən alçaq ərazilərə tökülməli, yol ti- same time the areas that can make a positive contri- kintisi zamanı torpaq qazıntı işlərindən yaranan də- bution to the sustainable development of the non-oil sec- rin çökəkliklərə doldurulmalıdır. tor in the country in the near future. Aqrolandşaftların kimyalaşdırılması zamanı qi- ВЛИЯНИЕ ЭКОГЕОХИМИЧЕСКИХ da və yem bitkilərinin toksiki birləşmələrdən, kon- УСЛОВИЙ НА ОРГАНИЗАЦИЮ И serogen maddələrdən, ağır metallardan mühafizə УПРАВЛЕНИЕ edilməsi və aqrolandşaftların təbii mühitinin sağ- СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫМИ lamlaşdırılması vacib amillərdəndir. СИСТЕМАМИ ШИРВАНСКОЙ НИЗМЕННОСТИ ƏDƏBİYYAT Г.И.Рустамов, А.Н.Исаев 1. Azərbaycan Respublikasının "Milli iqtisadiyyat В статье, как логическое следствие многолетних və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji Yol Xəritə- научных исследований в Ширванской низменности, si” Dövlət proqramı, Bakı, 2016, 111 s. которая является одной из засушливых земель на- 2. Abduyev M.R. Şirvan düzü torpaqlarının şoran- шей республики, определено географическое распо- laşması və onunla mübarizə tədbirləri. Bakı, 2003. ложение агроландшафтов, распространяющихся в 3. Nağıyev P.Y., İsmətova X.R. və b. Kosmik təsvir- этом районе, и в то же время созданные агроланд- lərin təhlili əsasında Kür Araz düzənliyində kənd təsər- шафтные поля были исследованы. Aгроландшафт- rüfatı sahələrinin öyrənilməsi. Azərbaycan Milli Aero- ные области, состоящие из посадочного поля, такие kosmik Agentliyi, 2006, № 3-4, IX cild. как солодки, морковь, арахис, клевер, рис, зерно, 4. Qəribov Y.Ə. Azərbaycan Respublikasının müasir огород и т.д., были рассчитаны и перспективы даль- landşaftlarının antropogen transformasiyası. Bakı, 2011, нейшего развития этих хозяйств были изучены на 299 s. основе научных данных. В ходе исследования было 5. Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y., Məmmədova определено влияние экогеохимических условий ра- S.Z. Aqroekologiya. Bakı, Elm, 2010, 551 s. йона на организацию и управление агроландшаф- 6. Salmanov M.A,. İsmayılov N.M., Cəfərov Ə.M. тами и даны рекомендации. Затем в статье описыва- Praktiki aqrobioekologiya. Bakı, Elm -2013, 286 s. ется экономическое значение вновь созданных агро- 7. Şəkuri Bəhruz. Azərbaycan torpaqlarının geo- ландшафтов в Ширванской низменности и в то же kimyəvi xüsusiyyətləri. Bakı, Elm, 2011, 280 s. время областей, которые могут внести позитивный 8. Перельман А.И. Геохимия. Недра, Москва вклад в устойчивое развитие ненефтяного сектора в 1989, 511 с. стране в ближайшем будущем.

IMPACT OF ECOGEOCHEMICAL

CONDITIONS ON ORGANIZATION AND

MANAGEMENT OF AGRICULTURAL

SYSTEMS OF SHIRVAN LOWLAND

G.I.Rustamov, A.N.Isayev

In the article, as a logical consequence of perennial scientific research in the Shirvan lowland, which is one of the arid lands of our republic, the geographical location of the agrolandscapes spreading in the area has been

Məqaləyə c.ü.f.d. M.İ.Yunusov rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© R.S.Abdullayev, S.N.Abuşova ACINOHUR-CEYRANÇÖL ALÇAQDAĞLIĞI RELYEFİNİN MORFOMETRİK TƏHLİLİ R.S.Abdullayev, S.N.Abuşova AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu Az 1143, Bakı ş., Hüseyn Cavid pr. 115 [email protected] Məqalədə Acınohur-Ceyrançöl alçaqdağlığında ekzodinamik proseslərin inkişaf xüsusiyyətləri- ni, areallarını, yayılma istiqamətlərini müəyyən etməklə yanaşı, relyefin dinamikliyinin (dayanıqlı- ğının) qiymətləndirilməsi məqsədilə relyefin morfometrik təhlili, onun metodikası, forma və məz- munu, eləcə də xəritələşdirilməsi sahəsində yerinə yetirilmiş işlərdən və alınmış nəticələrin tətbiqi əhəmiyyətindən bəhs olunur. Giriş. Tədqiqat işində aparılan morfometrik ərazinin mərkəzi hissələrinin parçalanma göstəri- təhlil, əsasən, tətbiqi məqsəd daşıyır və müxtəlif- ciləri hər iki xəritədə ən aşağı qiymətlərlə ifadə məzmunlu mühəndisi-texniki layihələrin işlənil- olunur. Bu, əsasən, ərazinin akkumulyativ düzən- məsində relyefin ilkin və zəruri məlumat bazası he- liklərlə təmsil olunması və səthi meyillik kəmiyyə- sab olunur, relyefin plan modellərini əksetdirən tinin aşağı qiymətləri ilə əlaqədardır. Relyefin in- müxtəlifməzmunlu xəritələrin tərtib edilməsinə kişafına geoloji-tektonik amillərlə yanaşı, iqlim əsaslanır. Odur ki, relyef formalarının müxtəlif amili böyük təsir göstərir və bura üçün quru və göstəriciləri ilə yanaşı, xətti eroziyanın fəaliyyəti kontinental iqlim səciyyəvi olduğundan arid-denu- və bunun nəticəsi kimi səthin şaquli və üfüqi par- dasion proseslər və onlara xas olan relyef formaları çalanma dərəcəsi müəyyən edilmiş, ekzodinamiki (morfoskulpturlar) geniş yayılmışdır. proseslərin inkişaf istiqamətləri göstərilmiş, relyef- Acınohur-Ceyrançöl alçaqdağlığı qərbdə Gür- əmələgətirici amillərin morfogərginliyin yaranma- cüstan Respublikasının sərhədindən şərqdə Girdi- sındakı rolu müəyyən edilmiş, bütün bunlar GİS- mançayın dərəsinədək 291 km məsafədə uzanır. O, map, QGİS proqramlarında təhlil edilərək ərazi şimalda Qanıx-Əyriçay vadisi, cənubda Kür çayı, morfokompleksində ekogeomorfoloji rayonlaşdı- Mingəçevir su anbarı və Yuxarı Şirvan kollektoru rılma aparılmışdır. Məqalə geniş tədqiqatın bir his- ilə (28-36 km) sərhədlənir (şəkil 1). səsi olub, morfometrik təhlil və bu qrup xəritələrin GİSmap proqramında tərtibi metodikasına həsr olunub. Tədqiqatın obyekti. Tədqiq olunan ərazi geomorfoloji bölgüyə [1] əsasən, Cənubi Qafqaz dep- ressiyası geomorfoloji əyalətinin Kür çökəkliyi vi- layətində Ceyrançöl və Acınohur geomorfoloji ra- yonlarını əhatə edir. Acınohur-Ceyrançöl alçaq- dağlığının relyefi Çatma-Acınohur və Ceyrançöl tektonik zonalarını mürəkkəbləşdirən müxtəliftər- kibli tektonik strukturlar üzrə formalaşmış morfostrukturlarla və onlara ekzodinamiki morfogenez proseslərin təsiri nəticəsində əmələ gəlmişdir. Əsa- sən Neogen-Dördüncü dövrün çöküntü kompleks- Şəkil 1. Acınohur-Ceyrançöl alçaqdağlığının orotektonik planı lərindən təşkil olunmuş qırışıqlı-qaymalı, asimmetrik strukturlar əsasında formalaşmış, antiklinal Morfometrik xəritələr katroqrafik materiallar tirələr, monoklinal silsilələr, sinklinal çökəkliklər (topoqrafik xəritə, aerofotolar, kosmik şəkillər) və dərələrdən ibarət olub cavan tektonik relyefə üzərində aparılan statistik-ölçmə işlərinin [7] nəti- malikdir. Relyefi kəskinliyi ilə biri-birindən o qə- cələri əsasında tərtib olunur, alınmış kəmiyyət gös- dər də fərqlənməyən hipsometrik səviyyələrdən təricilərinin monitorinqi isə bilavasitə çöl şəraitin- ibarət oroqrafik elementlərin müxtəliyliyi, səthi də aparılır. Acınohur-Ceyrançöl alçaqdağlığında parçalanmanın qeyri-bərabər paylanması, antropo- aparılan morfometrik təhlil, əsasən, tətbiqi məqsəd gen təsirin yüksək olması geokompleksin daxilində daşıyır və müxtəlifməzmunlu mühəndisi-texniki müvafiq ekosistemin formalaşmasına səbəb olmuş- layihələrin işlənilməsində relyefin ilkin və zəruri dur. Müxtəlif relyef formaları ilə mürəkkəbləşmiş məlumat bazası hesab olunur. Bu məqsədlə relyef formalarının müxtəlif göstəriciləri ilə yanaşı, xətti

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 eroziyanın fəaliyyəti və bunun nəticəsi kimi səthin lıb, hər vahid sahənin mərkəz nöqtəsinin koordi- şaquli və üfüqi parçalanma dərəcəsi müəyyən edil- natları müəyyən edilərək rəqəm bazasına (atributa) miş, ekzodinamik proseslərin inkişaf istiqamətləri ötürülür. Topoqrafik əsas və DEM-fayllarda hesab- göstərilmiş, statik amillərin morfogərginliyin ya- lanmış hər bir vahid sahəyə uyğun gələn kəmiyyət ranmasındakı rolu müəyyən edilmişdir ki, bütün göstəriciləri (hesablamadan alınmış rəqəm) bu bunlar da yeni müxtəlif kartoqrafik proqramlarda nöqtələrin üstündə (uyğun olaraq atributda) yazılır. (ArgGİSmap, QGİS) emal olunmuşdur. Proqramın uyğun modulu çağırılır, təklif olunan Qeyd etmək lazımdır ki, Arg GİS korporasiyası qradasiyaya uyğun izoqonların çəkilməsi funksi- öz məhsulunun (ARGmap proqramının) imkanları- yası işə salınır. Bu zaman alınan yeni təsvirlər ba- nı nümayiş etdirmək məqsədilə Gooqle Earth map zaya verilmiş kəmiyyət götəricilərinə uyğun gələn kosmik şəkillərinin 3D effekti ilə aldığı modellər morfometrik xəritələri təmsil edir. Müxtəlifməz- üzrə tərtib etdiyi müxtəlifməzmunlu morfometrik munlu tematik xəritələr (temperaturun və yağıntı- xəritələri (səthi meyillik, yamacların baxarlılığı, nın paylanması, geoloji-struktur, tektonik, zəlzələ, hipsometriya və s.) təklif edir. Bu təsvirlər müxtəlif maqnetuda xəritələri və s.) də məhz bu modul əsa- koordinat sistemində və müxtəlif dövrdə çəkilmiş sında tərtib edilir. Ən vacib sayılan göstəricilərin DEM fayl əsasında işləndiyindən faktiki relyefi əks və alınmış kəmiyyətlərin doğruluğu ayrı-ayrı mən- etdirmir. Lakin bunlardan ümumi müqayisə məq- təqələrdə, bilavasitə çöl şəraitində yoxlanılmış, sədilə istifadə etməyin mümkünlüyünü də korpora- üfüqi parçalanma kəmiyyətlərinin maksimum və siya istisna etmir. Belə xəritələr aşağıda göstərilən minimum qiymətlərini nəzərə alaraq 0-0,25; 0,25- metodika ilə işlənmiş morfometrik xəritələrlə mü- 0,50; 0,50-0,75; 0,75-1,0; 1,0-1,25; 1,25-1.50; qayisə edildikdə onların həm ümumi görünüşündə, 1,50-1,75; 1,75-2,0 km/km2–lik şkaladan istifadə həm də kəmiyyət göstəricilərində çöx böyük fərqin edilmişdir. Relyefinin ekzodinamiki gərginliyini olduğu müəyyən olunmuşdur. və ekogeomorfoloji şəraitini qiymətləndirmək Məqalədə təqdim edilən morfometrik xəritələr məqsədilə tərtib edilmiş yeni təsvirlər (müxtəlif- (şəkil 2) ARGmap, QGİS proqramlarında vahid məzmunlu morfometrik xəritələr; üfüqi, şaquli, sahə metodikası ilə işlənilir və hər biri üçün ayrı- parçalanma və s.) ayrı-ayrı laylar şəklində bir müs- lıqda vahid sahənin hesablanmasına uyğun gələn təviyə gətirilir (interpretasiya olunur) və təsvirlərin düsturlardan K=∑L/S [7] istifadə olunub. uyğun qiymətlərinin (ən yüksək+ən yüksək, yük- Bunun üçün ərazi üzrə tərtib olunmuş dərəcə sək+yüksək, yüksək+orta, orta+yüksək, orta+aşa- toru (proqramda “şəbəkə” funksiyası) vahid sahə- ğı, aşağı+aşağı) üst-üstə düşdüyü sahələr (interpol- lərə (2x2cm) və proyeksiyaya (60°) uyğunlaşdırı- yasiya sahələri) bütün ərazi üzrə kiçik areallar şək- lində paylandığından fərqli işarələrlə qeydə alınır.

Şəkil 2. Acınohur-Ceyrançöl alçaqdağlığının üfiqi parçalanma xəritəsi (1:200 000 miqyaslı əsasda)

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Şəkil 3. Acınohur-Ceyrançöl alçaqdağlığının şaquli parçalanma xəritəsi Ərazidə ekogeomorfoloji gərginliyin yayılma Şimalda, ərazinin Böyük Kəsik–Yaylacıx tirə- areallarını müəyyən etmək üçün uyğun sahələr (ey- lərini əhatə edən hissəsində yarğan-qobu şəbəkəsi ni kəmiyyət göstəricilərinə malik) birləşdirilir və geniş yayıldığından parçalanma əmsalları da yük- bu zaman sadələşdirmə-ümumiləşdirilmə (genera- səkdir. Atmosfer yağıntılarının təsirinə qarşı da- lizə) aparıldığından və eləcə də, tədqiqat ərazisinin vamsız çöküntülərin üstünlüyü yarğan və qobu şə- genişliyi nəzərə alınaraq, kəmiyyət göstəricilərin- bəkəsinin intensiv inkişafına – üfüqi parçalanma- dən keyfiyyət göstəricilərinə (yüksək, orta, aşağı) nın artmasına səbəb olur. Şaquli parçalanma əm- keçid imkanı yaranır. Keyfiyyət göstəriciləri bal salının yüksək olmasının səbəbini isə tirələrin hip- sistemi ilə də əvəz oluna bilər. İnterpolyasiya sahə- sometriyası və tektonik proseslərin aktiv və dife- lərinin ərazi üzrə paylanması burada sahə ölçüsü və rensial xarakteri ilə izah etmək olar. yaxud faizlə ifadə oluna bilər. Mövcud relyef for- Ceyrançöldə ərazi üçün xarakterik olan zəif malarının plan quruluşlarının, mənşəyinin, yerləş- parçalanma üstünlük təşkil edir. Kür və Qabırrı mə qanunauyğunluqlarının, inkişafı istiqamətləri- çayları arasında yerləşən düzənlik ərazinin kənar nin müəyyən edilməsində mühüm əhəmiyyəti olan hissələrində eyniadlı çay dərələrinin yamaclarında belə xəritələr təbii sərvətlərin səmərəli istifadəsin- inkişaf etmiş cavan yarğan-qobu şəbəkəsinin he- də, kommunikasiya sistemləri və təsərrüfat sahələ- sabına üfüqi parçalanma göstəricilərinin qiyməti rinin yerləşdirilməsində, ətraf mühitin ekoloji və- nisbətən artır (0,75-1,75 km/km2), mərkəzə doğru ziyyətinin qiymətləndirilməsində geniş informasi- isə hər iki prosesin kəmiyyət ğöstəriciləri 0-a yaya daşıyıcılarıdır. Belə təsvirlər relyefin morfodi- xınlaşır. Şorsu dərəsi və Qazangölətrafı qobular sa- namikliyi, bilavasitə onun xüsusiyyətləri ilə əlaqə- həsində üfüqi parçalanmanın kəmiyyəti 1,25 km/ dar formalaşan geosistemin və onunla əlaqəlı olan km2 -ə qədər artır ki, xəritədə bu, lokal sahələr kimi ərazi infrastrukturunun dayanıqlığını (sabitliyini), ayrılır. eləcə də təbii-dağıdıcı proseslərin (riskin) gedişini Kürün sol sahilində yarğan və qobuların geniş və onların nəticələrini, baş verdiyi məkanda dəyiş- yayıldığı sahələrə Türyançay qoruğu ərazisini, mə tezliyini şərtləndirən başlıca, bəzi hallarda isə Bozdağın ətəklərini, Xocaşen və Axar˗Baxar tirə- yeganə vəsaitdir. Tərtib edilmiş morfometrik xəri- lərinin cənub yamaclarını aid etmək olar. Burada tələrdə tədqiq olunan ərazilərin fiziki-coğrafi şəra- yarğan-qobu şəbəkəsinin sıxlığının çox olması və iti nəzərə alınaraq (əsasən alçaqdağlıq və düzənlik gil karstı relyef formalarının geniş yayılması ilə relyef tipləri üstünlük təşkil etdiyindən), izoxətlər əlaqədar üfüqi parçalanma kəmiyyəti yüksək qiy- daha yaxın qradasiyada (kəsmə yüksəklikləri) se- mətlərlə ifadə olunur. Bu ərazilər, əsasən, atmosfer çilmişdir ki, bu da onlardan praktiki məqsədlər yağıntılarının təsiri nəticəsində və davamsız çö- üçün istifadənin əhəmiyyətini xeyli artırır.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 küntülərdən təşkil olunduğu səbəbindən güclü par- 4. МусеибовА.М.˗Морфометрическая характе- çalanmaya və səhralaşmaya məruz qalmış yararsız ристика морфоструктур Джейрачельской нефте- torpaq sahələrini (bedlend) əhatə edir. Xəritədə зоносной области. Вопросы физической географии ayrılmış hər bir sahə üçün ekogeomorfoloji müxtə- и геоморфологии Азербайджанской ССР (Темати- lifliyə səbəb olan parçalanmanın kəmiyyət göstə- ческий сб. научных трудов.) АДУ, Баку 1986, с.41- 45 riciləri sadə riyazi-statistik üsullarla təhlil edilmiş 5. Рельеф Азербайджана. Баку «Элм» 1993 с.172- və ərazi üçün xarakter sayılan antropogen təsir nə- 196 zərə alınmışdır. 6. Ширинов Н.Ш. Геоморфологическое строение Nəticə. Beləliklə, Acınohur-Ceyrançöl alçaq- Кура-Араксинской депрессии. Баку, Эльм, 1973 с.6- dağlığında üfüqi və şaquli parçalanmanın kəmiyyət 49 göstəriciləri müxtəlif şəkildə paylanaraq, ərazidə 7. Пириев Р.Х. Методы морфометрического ана- çay və eləcə də yarğan-qobu şəbəkəsinin enerjisin- лиза рельефа (На примере территории Азербайджа- dən, geoloji quruluşdan, çöküntülərin litoloji tərki- на). Баку «Элм» 1986, 120 с. bindən, oroqrafik elementlərin morfoloji xüsusiy- yətlərindən, yamaclarının meyillik dərəcəsindən və МОРФОМЕТРИЧЕСКАЯ АНАЛИЗ РЕЛЬЕФА АДЖИНОУР- ərazinin iqlim şəraitindən asılı olaraq dəyişkən xa- ДЖЕЙРАНЧЕЛЬКОГО НИЗКОГОРЬЯ rakter daşıyır. Məlum olmuşdur ki, bu dəyişilmə müşahidə dövründə (son 10 li ərzində) sürətlə baş Р.С.Абдуллаев, С.Н.Абушова vermişdir Аджиноур-Джейранчельский физико-географи- Tərtib edilmiş morfometrik xəritələrdə parça- ческий район в экономической жизни страны не иг- lanma əmsalına uyğun işlənmiş izoxətlərin sıxlığı рает сколько-нибудь значительной роли. В опреде- relyefin morfostruktur əsasını tam əks etdirir. Par- лении и оценке морфодинамики, особенностей экзо- çalanmanın ən yüksək qiymətləri, əsasən, bedlend динамических процессов, направлений распростра- sahələrə, silsilə və tirələrin yamaclarına uyğun gə- нения ареалов, динамики (устойчивости) и геоэко- lir. Çay dərələrinin müxtəlif morfostrukturları kə- логии (риски) рельефа проведены подробные на- учно-исследователькие работы. Статья посвящена в sib keçdiyi yerlərdə ümumi parçalanmanın kəmiy- основном данным проведенных работ по анализу yət göstəriciləri artır və izoxətlərin relyef element- морфометрии, мониторингу и картографированию lərinə uyğun sıxlaşması ekzodinamiki proseslərin рельефа исследуемой территории. enerjisinin artmasını göstərir. MORPHOMETRIC ANALISIS OF THE ƏDƏBİYYAT RELIEF OF AJINOUR-JEYRANCHOL LOWLANDS 1. Müseyibov M.A.,Quliyev R.Y. Azərbaycan SSR- nin geomorfologiyası. ADU-nun nəşri, Bakı-1974. səh. R.S.Abdullaev, S.N.Abushova 35-83. 2. Rüstəmov Ə.M. Şərqi Zaqafqaziyanın arid-denu- The Ajinohur-Jeyranchel physical-geographical region does not play any significant role in the economic dasion zonasında ərazinin parçalanma xüsusiyyətləri. life of the country. In the definition and evaluation of Azərbaycan SSR coğrafiyasının konstruktiv məsələləri morphodynamics, features of exodinamic processes, di- (Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi). Bakı 1987, səh. 90- 95. rections of distribution of areals, dynamics (stability), 3. Мусеибов А.М.˗Геоморфология и новейшая and geoecology (risks) of the relief, detailed scientific research was carried out. The article is mainly devoted тектоника Средно-Куринской впадины. Баку, Азер- to the data on the analysis of morphometry, monitoring нешр, 1975. and mapping of the terrain of the studied area.

Məqaləyə c.e.d. H.A.Xəlilov rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© М.М.Мехбалиев МОРФОМЕТРИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА РЕКРЕАЦИОННОГО ПОТЕНЦИАЛА ГОРНЫХ ГЕОМОРФОСИСТЕМ (на примере Азербайджанской части Большого Кавказа) М.М.Мехбалиев Бакинский Государственный Университет, AZ1148,Азербайджан, ул.З. Халилова, 23 В статье рекреационный потенциал геоморфосистем Большого Кавказа (в пределах Азер- байджана) исследован на основе топографической карты масштаба 1:100 000 морфометри- ческими методами. Средние углы наклона, экспозиция, горизонтальное и вертикальное рас- членение оценены по пятибалльной шкале и на ее основе составлена карта. С целю рекре- ационной деятельности выделены относительно благоприятные, менее благоприятные, бла- гоприятные, значительно благоприятные и наиболее благоприятные геоморфосистемы. На исследуемой территории (8380,05 кв.км.; 42,27%) преобладают значительно благоприятные геоморфосистемы. Введение. Одним из основных природных реационной деятельности, формирование рек- объектов туризма является рельеф земной по- реационных районов, позволяя создать морфо- верхности, который определяет весь облик пей- метрический кадастр и определить экзотич- зажа, эстетичность, комфортность и др. Рекреа- ность и уникальность геоморфосистем в ко- ционные свойства всего ландшафта. личественном выражении. Без морфо-метри- Роль геоморфосистем в рекреации настоль- ческих показателей невозможно объективно ко велика, что это привело к тому, что в геомор- оценить рекреационный потенциал геоморфо- фологии сформировалось новое направление – систем и провести рекреационное райониро- рекре-ационная геоморфология [5, 6]. вание. Геоморфосистемы влияют на рекреацион- Рекреационно-туристические свойства гео- ную особенность территории и рекреационную морфосистем можно рассмат-ривать как объ- деятельность населения. Их можно рассматри- ект туризма и рекреации или как влияющие на вать в качестве рекреационного ресурса. Они организацию туризма и рекреацию. являются базисом географического ландшафта. Рекреационная ценность геоморфосистем в Поэтому изучение и охрана геоморфосистем основном определяется морфометрическими очень важны. Рекреационный потенциал гео- показателями. Такими показателями являются морфосистем зависит в основном от морфо- крутизна (средние углы наклона), экспозиция, метрических показателей. Они существенно густота и глубина расчленения и средняя вы- влияют на территориальную организацию рек- сота склонов, которые существенно влияют на рекреационную деятельность (таблица 1). Таблица 1 Характеристика рекреационного значения основных морфометрических показателей склонов № Морфо-метрические Влияние морфометрических показателей на рекреационную деятельность п. показатели Определяет себестоимость рекреационных инженерных сооружений. От уклонов Средний угол местности зависит количество солнечной энергии и освещенность 1 наклона геоморфосистем, что необходимо учитывать при организации рекреационной деятельности Определяет разнообразие пейзажа, обзор панорамы, степень проходимости и 2 Глубина расчленения доступности территории Определяет разнообразие территории, возможности транспортировки, создание 3 Густота расчленения инфраструктур Определяет обзорность и привлекательность территории. С обзорностью тесно 4 Средняя высота связаны познавательный и эмоци-онально-психологический эффекты. Определяет обеспеченность склонов солнечной энергией. Полнота спектра 5 Экспозиция экспозиции позволяет выбрать районы рекреационной деятельности различного назначения

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Морфометрические показатели геоморфо- роль при заложении мар-шрутной сети, раз- систем определяют планово-высотное распо- мещении рекреационных объектов и объектов ложение рекреационных объектов и способы их связанных с ними. Учет морфометрических по- эксплу-атации, продолжительность и виды рек- казателей при инженерно-рекреационных ра- реационной деятельности, степень внешнего ботах приводит к снижению себестоимости ра- пейзажного разнообразия - особенности гори- бот, долгосрочному фунционированию объек- зонтальной и верти-кальной структуры пейза- тов и т.д. Поэтому морфометрическое исследо- жа [7]. вание и оценка геоморфосистем очень важны. Вертикальное расчленение определяет вы- Методы исследования. Основными мето- сотное разнообразие рекре-ационного потен- дами исследований являются морфометричес- циала геоморфосистем. кий метод и метод балльной оценки. Сущность Общая расчлененность(вертикальное и го- балльной оценки заключается в том, что коли- ризонтальное) характеризует контрастность чественная оценка может переходить в качес- геоморфосистем территории, определяет сте- твенную оценку. В целях детального и полно- пень динамич-ности обзора пейзажа геоморфо- ценного анализа в пределах каждого склона оп- систем в целом.Увеличение расчлененности ределены пять морфометрических показателей иногда повышает аттрактивность геоморфо- (средняя высота, средние углы наклона, густота систем. и глубина расчленения, экспозиция), оценен- Углы наклона определяют доступность, су- ные по пятибалльной шкале.Таким образом, щественно влияя на организа-цию рекреацион- имеющиеся на исследуемой территории 3960 ной деятельности. склонов будут иметь разную балльную оценку, Экспозиция обеспечивает освещение скло- что создает определеннную трудность при нов, видимость и восприятие рекреационных картографировании и качественной оценке. объектов. Поэтому целесообразно на основе балльной Средняя высота определяет обзорность тер- (количественной) оценки группировать склоны ритории. С ней тесно связаны свежесть, давле- и переходить к качественной оценке.Широко ние, влажность воздуха и эмоционально – пси- использованы математико – статистические, хологические эффекты. сравнительно – описательные (визуальные), Таким образом, каждый морфометрический картографи-ческие, графические и др. методы, показатель по - разному влияет на рекреацион- а также ГИС-технологии, имеющие большие ную деятельность. Поэтому для оценки целесо- возможности и перспективы при морфометри- образно иметь сумммарный (синтетический) ческом исследовании геоморфосистем и сос- показатель, который включает в себя все мор- тавлении карт. фометрические показатели. Для этого целесо- Материалы исследований. Для разработки образно использовать балльную систему оцен- содержания и методики карт нами использова- ки геоморфосистем. на топографическая карта масштаба 1:100000. На основе более детального морфометри- Кроме этого, использованы многочисленные ческого анализа можно определить лечебно – тематические карты и атласы. оздоровительную, оздоровительно – спортив- Анализ информации. На топографичес- ную, поз-навательно - оздоровительную рекре- кой карте выделены склоны и определены: экс- ационные функции геоморфосистем [8]. позиция по восьми румбам (север, северо-вос- Кроме нас (2009), исследованиями влияния ток, восток, юго-восток, юг, юго-запад, запад, морфометрических показа-телей на рекреаци- северо-запад), средние углы наклона, средняя онную деятельность занимались Анисимов, За- высота, глубина и густота расчленения. седателев (1993), Бредихин (2005, 2006), Го- Каждому морфометрическому показателю лубчиков, Супруненко (2007) и др. дан определенный балл по пятибалльной шкале Постановка вопроса. Рекреационная дея- (таблица 2). тельность населения тесно связана с геоморфо- Нами при балльной оценке склонов по кру- системами земной поверхности. Геоморфосис- тизне использована шкала углов наклона, пред- темы на рекреационную деятельность человека ложенная Николаевской (1966), имеющая боль- влияют через морфометрические показатели. шое практическое значение: ∠1,50; 1,50-30; 30- Поэтому комплексное морфометрическое ис- 60; 60-120; 120-200; 200-450; 450∠. Склоны с кру- следование геомор-фосистем очень важно при тизной до 30 наиболее благоприятны для пеше- решении рекреационных вопросов. Морфомет- ходного туризма, строительства рекреацион- рические показатели играют значительную ных объектов, транспортировки отдыхающих,

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

обслуживающего персонала, необходимых энергию, они оцениваются в три балла, юго-за- средств для отдыха. Им присвоено 5 баллов. падная и юго-восточная – четыре балла, северо- Склоны с крутизной выше 200 труднодоступ- восточная и северо-западная экспозиции – два ны, применение транспортных средств и стро- балла. Балльная оценка промежуточных экспо- ительство рекреационных объектов затруд- зиций (СВ, ЮВ,ЮЗ, СЗ) вычисляется как полу- няется. Им присвоен один балл. Соответствен- сумма двух соседних экспозиций. Например: но, склонам с крутизной 30-60 присвоены 4 б. и Север – 1 балл, Восток – 3 балла, Северо-восток т.д. С увеличением крутизны балльная оценка – (1+3):2=2 балла. С уменьшением обеспечен- уменьшается. ности склонов солнечной энергией уменьша- Балльная оценка экспозиции склонов осно- ется балльная оценка. Наиболее высокая балль- вана на следующем принципе. Северные скло- ная оценка дается склонам, имеющим глубину ны, получившие наименьшую солнечную энер- расчленения выше 1000м, так как такие склоны гию, оцениваются в один балл, а южные, наобо- имеют хорошую обзорность, возможность про- рот, - пять баллов. Западная и восточная экспо- явления различных ландшафтных зон. По мере зиции получают почти одинаковую солнечную уменьшения глубины расчленения уменьшае- тся балльная оценка. Таблица 2 Балльная оценка морфометрических показателей склонов

Средние углы Глубина Густота Средняя Экспозиция Балл наклона расчленения расчленения высота 20 < Север 0-250 3,0< 0-500 1 Северо-восток, 12-20 250-500 2,5-3,0 500-1000 2 Северо-запад Восток, 6-12 500-750 2,0-2,5 1000-1500 3 Запад Юго-восток, 3-6 750-1000 1,0-2,0 1500-2000 4 Юго-запад 0-3 Юг 1000 < 0-1,0 2000< 5

Рис.1. Карта рекреационного районирования геоморфосистем азербайджанской части Большого

Кавказа на основе морфометрических показателей

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Наибольшая балльная оценка (5) дается где хорошо выделяются районы с различной склонам, имеющим наименьшую густоту гори- степенью бла-гоприятности с точки зрения рек- зонтального расчленения рельефа (ГГРР): в на- реации (рис.1). По карте определены площади шем примере, 0-1 км./кв.км. По мере увели- и количество геоморфосистем с различными чения ГГРР балльная оценка уменьшается, по- величинами балльной оценки ( табл. 3). тому что сильно расчлененные склоны создают Изложение результатов. Статистический определенные трудности для пеших переходов, анализ таблицы показывает, что с увеличением переездов, строительства рекреационных объ- балльной величины площадь, количество, гус- ектов и т.д. тота склонов геоморфосистем сначала увели- Наибольшая балльная оценка – пять дана чиваются, затем уменьшаются. Сред-няя пло- склонам со средней высотой выше 2000м, име- щадь сначала уменьшается, потом увеличива- ющим большую обзорность, наличие различ- ется, затем заново уменьшается. Это обьясня- ных ланд-шафтных зон, а наименьшая – один ется неравномерной раздробленностью терри- дана низким склонам, имеющим высоты до торий в результате тектонических движений. 500м. По мере увеличения средней высоты уве- Склоны с различными морфометрическими личивается балльная оценка. показателями распространены крайне неравно- После определения величины балльной мерно. оценки склонов (1б - относительно благоприят- На северо – восточном склоне Большого ная, 2б - менее благоприятная, 3б - благоприят- Кавказа (междуречье Самура и Атачая) от по- ная, 4б - значительно благоприятная, 5б - наи- бережья Каспийского моря к водоразделу Глав- более благоприятная) нами сос-тавлена карта ного Кавказ-ского хребта отсутствуют относи- рекреационного районирования геоморфосис- тельно благоприятные и значительно благо- тем азер-байджанской части Большого Кавказа приятные геоморфосистемы. Они расположены на основе морфометрических пока-зателей в верхней части бассейнов рр. Гусарчай, Гара- способом качественного фона (применение чай, Вельвеличай и Гильгилчай. Около горных изолинейного способа нецелесообразно, пото- вершин Шахдаг (4243) и Базардюзи (4466) име- му что изменение рекреационного свойства ются наиболее благоприятные геоморфосисте- гео-морфосистем является дискретным явле- мы. нием, а не непрерывным) в масштабе 1:100000,

Таблица 3 Статистическое распределение рельефа с различной степенью благоприятности рекреации на азербайджанской части Большого Кавказа

Нарастающая Площадь Нарастающее площадь Количество Сред- № Степень (кв.км.) количество (кв.км.) Густо- няя пло- благоприятн в та щадь п ости Абсолют в Абсолют- в Абсолют- Абсолют- процен- в процентах (кв.км.) ная процентах ная процентах ное ное тах Относи- тельно 1 ------благопри- ятная Менее 2 благопри 2925,09 14,75 2925,09 14,75 5 4,10 5 4,10 0,0003 585,02 ятная

Благопри- 3 8368,92 42,22 11294,01 56,97 69 56,56 74 60,66 0,0035 121,29 ятная

Значи-тельно 4 благопри- 8380,05 42,27 19674,06 99,24 31 25,41 105 86,07 0,0016 270,32 ятная Наиболее 5 благопри- 149,78 0,76 19823,84 100,00 17 13,93 122 100,00 0,0009 8,81 ятная

Итого 19823,84 100,00 122 100,00 0,0062 162,49

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

На южном склоне Большого Кавказа (меж- вдоль Кас-пийского моря. Здесь рекреационная дуречье Мазымчая и Агсу) также преобладают ценность геоморфосистем низкая. значительно благоприятные геоморфосистемы. Средняя площадь менее благоприятных гео- В приводораздельной зоне наблюдаются от- морфосистем больше всех, составляя 585,02 дельные маленькие территории с наиболее бла- кв.км. гоприятными геоморфосистемами. Для шовной Предложения. Для полноценного использо- зоны харак-терны благоприятные геоморфо- вания рекреационного потенциала геомор-фо- системы. систем предлагаем следующее: В Гобустан – Абшеронском районе, где рас- 1. Провести комплексное морфометричес- положены бассейны рр.Пир-саат, Джейранкеч- кое исследование геомор-фосистем на основе маз, Сумгайытчай, Тугчай и Абшеронский по- ГИС-технологий соответственно современно- луостров имеются менее благоприятные, бла- му стан-дарту и составить крупномасштабные гоприятные и значительно благоприятные гео- морфометрические карты геоморфо-систем. морфосистемы. Наибольшую площадь занима- 2. Провести инвентаризацию уникальных ют благоприятные геомор-фосистемы. Они форм геоморфосистем, соста-вить электрон- расположены в среднем и нижнем течениях ный каталог. рр. Сумгайыт, Пирсаат и Джейранкечмаз. Для 3. Подготовить классификацию уникальных Абшеронского полуострова и побережья Кас- форм геоморфосистем по сохранности и воз- пийского моря характерны менее благоприят- можности использования в туризме. ные геоморфосистемы. В верхней части Сум- 4. Создать современную инфраструктуру гайытчая и Пирсаата широко распространены полноценного и рационального использования значитель-но благоприятные геоморфосисте- рекреационного потенциала геоморфосистем. мы. На Лянгябизском хребте имеются благо- 5. Составить крупномасштабную карту от- приятные геоморфосистемы . дельных форм геоморфосистем, имеющих рек- На исследуемой территории относительно реационный потенциал. благоприятные геоморфо-системы отсутству- 6. Разработать единую методику для оценки ют. Благоприятные и значительно благоприят- рекреационного потенциала геоморфосистем с ные гео-морфосистемы занимают почти равные учетом особенностей территории. Целесооб- территории (42,22% и 42,27%). Они распрос- разно исполь-зовать балльную шкалу. транены в основном в среднегорных и высоко- 7. Подготовить пакет-предложений для ра- горных районах. Благо-приятные геоморфосис- ционального использования рекреационного темы в результате неравномерной тектоничес- потенциала геоморфосистем и по созданию со- кой активности раздроблены на 69 морфосис- ответству-ющей инфраструктуры. тем, а значительно благоприятные геоморфо- Основные выводы. 1. Если учесть, что бла- системы на 31. Поэтому средняя площадь зна- гоприятные, значительно благоприятные и наи- чительно благоприятных геоморфосистем более благоприятные геоморфосистемы зани- составляет 270,32 кв.км., а благоприятных - мают 85,25% от площади иссле-дуемой терри- 121,29 кв.км. Густота соответственно состав- тории, то можно сказать, что исследуемая тер- ляет 0,0016 и 0,0035. Наи-большей густотой ха- ритория в целом с морфометрической точки рактеризуются благоприятные геоморфосисте- зрения выгодна для рекреационной деятельнос- мы. Они представлены 69 (56,56%) морфосис- ти. темами. Для этих геоморфосистем характерны 2. Даже визуальный анализ составленной значительные величины морфометрических по- карты показывает, что от побережья Каспий- казателей. Здесь можно заниматься почти все- ского моря, Кура – Аразинской низменности и ми видами рекреационной деятельности. Ганых-Агричайской долины к водораздельной Наиболее благоприятные геоморфосистемы зоне Главного Кавказского хребта увеличива- характеризуются незначи-тельной площадью ется рекреационный потенциал рельефа. (0,76%), густотой (0,0009), средней площадью 3. Определение и картографирование мор- (8,81кв.км.), располагаясь в основном в высо- фометрических показателей по балльной сис- когорных районах, около гг.Шахдаг, Базардюзи теме дает возможность более объективно про- и с.Хыналыг. вести сравни-тельный картографический ана- Менее благоприятные геоморфосистемы лиз различных участков геоморфосистем и (всего пять) занимают 14,75% от общей терри- морфометрическое районирование с различ- тории исследуемого района. Они расположены ным назначением.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

DAĞ GEOMORFOSİSTEMLƏRİNİN ЛИТЕРАТУРА REKREASİYA POTENSİALININ 1. АНИСИМОВ В.И., ЗАСЕДАТЕЛЕВ Ю.В. MORFOMETRİK QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ Морфометрический анализ горного рельефа для (Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin timsalında) целей рекреации (на примере Красной Поляны) // M.M.Mehbaliyev Геоморфология,№1, 1993, с.51-57. 2. БРЕДИХИН А.В. Рельеф как рекреационное Məqalədə Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin условие и ресурс туризма // Вестник МГУ, сер. 5, geomorfosistemləri 1:100 000 miqyaslı topoqrafik xə- География, №3, 2005. с.7-13. ritə əsasında morfometrik metodla tədqiq edilmışdir. 3. БРЕДИХИН А.В. Рекреационно-геоморфоло- Yamacların orta meyil bucağı, baxarlığı, üfüqi və şaquli гические условия и ресурсы национальных парков parçalanması, orta yüksəkliyi beş ballıq şkala ilə qiy- Танзании // Вестник МГУ, сер. 5, География, 2006. mətləndirilmış və xəritə tərtib edilmışdir. Rekreasiya fə- с.34-42. aliyyəti ücün nısbətən əlverişli, az əlverişli, əlverişli, 4. ГОЛУБЧИКОВ Ю.Н., СУПРУНЕНКО Ю.П. çox əlverişli və lap çox əlverişli geomorfosistemlər mü- Туризм и рекреация // Известия Российской Ака- əyyən edilmişdir. Tədqiq olunan ərazidə çox əlverişli демии Наук, сер., География, №6, 2007. с.118-120. geomorfosistemlər üstünlük (8380,05 kv.km.; 42,27%) 5. ЛИХАЧЕВА Э.А., КИЧИГИН А.Н., ПАШЕН- təşkil edir. КО В.П., ТИМОФЕЕВ Д. А. Свойства рельефа: эко- логические, инженерные, эстетические (приглаше- MORPHOMETRIC INVESTIGATION OF ние к дискуссии) // Геоморфология, №4, 2003. с.33- RECREATION POTENTIAL OF MOUNTAIN 39. GEOMORPHOSYSTEMS IN GREATER 6. ЛЮБИМОВ М.П. Об относительности строгих CAUCASUS рамок и определений терминов свойств рельефа: M.M.Mehbaliyev экологических, инженерных, эстетических (продол- жение дискуссии) // Геоморфология, №1, 2005. с.19- In this article investigated recreation potential of mo- 23. untain geomor-phosystems in Greater Caucasus by mor- 7. МЕХБАЛИЕВ М.М. Морфометрическое ис- phometric methods based on 1:100000 scale topogra- следование рельефа в рекреационных целях // Изв. phic map. Average slope angle, exposure, vertical and РГО, Т133, вып.6, Санкт- Петербург, 2001. с.76-80. horizontal decomposition, average altitude of geomor- 8. МЕХБАЛИЕВ М.М. Морфометрическое ис- phosystems slopes evaluated with 5 scale system and ba- следование рельефа Большого Кавказа и прилегаю- sed on this prepared maps. For suitability of recreation щих к нему территорий в целях туризма / Мат.II на- potential divided relatively suitable, few suitable, su- учно-практической конференции» Туризм и рекреа- itable, more suitable and very suitable geomorphosys- ция: Проблемы и перспективы», Баку, 2008. с.54-59. tems. Very suitable geomorphosystems covers more 9. МЕХБАЛИЕВ М.М. Изучение рельефа в целях area (8380,05 srq. km, 42,27%) in investigated territory. рекреации и туризма (аналитический обзор) // Воз- рождения XXI в. 133-134, 2009. с.404-409. 10. НИКОЛАЕВСКАЯ Е.М. Методические ука- зания по проектированию и составлению комплекс- ных научно-справочных атласов. Морфометри- ческие карты рельефа, вып.4, М.: МГУ, 1966. 30 с.

Məqaləyə t.e.d. M.H.Qocamanov rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© R.A.İsmayılov, Ş.N.Abdullayev, E.H.Nəsirov, X.Ə.Əliyeva, P.İ.Xıdırova, Q.N.Qəribli BÖYÜK QAFQAZIN ŞİMAL-ŞƏRQ YAMACINDA YERLƏŞƏN BULAQLAR VƏ ONLARIN HİDROEKOLOJİ TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ R.A.İsmayılov, Ş.N.Abdullayev, E.H.Nəsirov, X.Ə.Əliyeva, P.İ.Xıdırova, Q.N.Qəribli “Azərsu” ASC-nin “Sukanal” Elmi Tədqiqat və Layihə İnstitutu [email protected] Məqalədə Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında yerləşən bulaqların rejimi təhlil olunmuşdur. Bulaq axımının yayılma xarakteri yeraltı axımın Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacının dağlıq zo- nasının mərkəzindən periferiyaya doğru radial istiqamətini göstərir və bu, yerüstü axımın paylan- masına tamamilə uyğundur. Bulaqların suynun keyfiyyəti ГОСТ 2874-82. (Вода питьевая)-də nə- zərdə tutulmuş normalara uyğundur. Təhlil nəticəsində bulaqların maksimal sərfi Quba rayonunda (139l/s), minimal sərfi isə Xızı rayonunda (0,02 l/s) müəyyən edilmişdir. Giriş. Bulaq suları qədim dövrlərdən bəri əha- Tədqiq olunan ərazi hidrogeoloji baxımdan çox linin dayanıqlı içməli su təchizatında xüsusi əhə- mürəkkəb təzyiqli su sistemini yaratmışdır. Burada miyyət kəsb edir. Şirin su ehtiyatları qismən məh- yeraltı suların cərəyanı müxtəlif genezisə malik dud olduğu və qeyri-bərabər paylandığından Bö- çatlarla, bəzi yerlərdə isə (yamaclarda, çay dərələ- yük Qafqazın şimal-şərq yamacında əhalinin içmə- rində və s.) ovulmuş toplantı süxurlarda müşahidə li su təminatı aktual məsələlərdən biridir. Son il- edilir. Yeraltı suların qidalanması başlıca olaraq at- lərdə antropogen amillərin ətraf mühitə təsiri nəti- mosfer yağıntılarının, kondensasiya sularının hesa- cəsində ərazidə su mənbələrinin, xüsusilə bulaq su- bına baş verir, onların sərfi isə hidroqrafik şəbəkə- larının həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət göstərici- yə və bulaqlar sisteminə boşalmaqla formalaşır. lərində müəyyən dəyişmələr baş vermişdir. Hazır- Ərazidə relyefin yüksəklik dərəcələrindən asılı da Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında müxtəlif olaraq bulaqların çoxluğu, onların qidalanmasının təsərrüfat tədbirlərinin həyata keçirilməsi bulaq intensivliyi, hidrogeoloji parametrlərin şaquli zo- sularının kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin də- nallığı, bulaqların suyunun minerallaşmasının yük- yişməsinə səbəb olmuşdur. Təəssüflər olsun ki, səklik artdıqca azalması, yüksək endogen istilik Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında əhalinin iç- axını, bunun da nəticəsində tektonik çatlar boyunca məli su təminatında əsas içməli su mənbələrindən termal suların təbii çıxışlarının mövcudluğu müşa- biri olan bulaqların həm kəmiyyət, həm də keyfiy- hidə edilir. Tədqiq olunan ərazinin dağlıq zonası yət göstəricilərinin dəyişməsi kifayət qədər araşdı- üçün süxurların məsaməliliyindən asılı olaraq sahə rılmamışdır. Bu baxımdan ərazidə yerləşən bulaq- və dərinliklər üzrə (200-300 m və daha çox) sulu ların hidroekoloji təhlükəsizliyinin elmi əsaslarla və lokal zonalar, dördüncü dövr çöküntülərində isə tədqiq olunması vacib məsələlərdən hesab olunur. əsasən sulu horizontlar səciyyəvidir [2, 3]. Tədqiqatlarda istifadə edilən materiallar və Azərbaycanın hidrogeologiyasında müstəsna metodika. Tədqiqat zamanı Еkоlоgiya və Təbii əhəmiyyətə malik olan Samur-Qusarçay dağətəyi Sərvətlər Nazirliyi Milli Geoloji Kəşfiyyat Xidmə- düzənliyinin məsamə-lay suları hövzələri içməyə tinin fоnd və arхiv matеriallarından, “Azərsu” yararlı və az duzlu yeraltı sularla zəngin olan regi- ASC-nin “Sukanal” Elmi Tədqiqat və Layihə İns- ondur. Ərazidə mənbələrini dağlardan götürən çay- titutunun materiallarından istifadə olunmuşdur. ların dağətəyi və dağarası düzənliklərdə bir-birinə Toplanmış materiallar statistik, hidrоlоji охşarlıq qarışmış gətirmə konusları əksər hallarda böyük və müqayisəli təhlil mеtоdları ilə işlənmişdir. qalınlığa (300-500 m, bəzən 1500-2000 m) malik Tədqiqatın nəticələri. Böyük Qafqaz dağ-qı- olan üst pliosen-dördüncü dövr və dördüncü dövr rışıqlıq sisteminin Azərbaycan ərazisində yerləşən yaşlı allüvial, allüvial-prolüvial və allüvial-delü- şimal-şərqinin xeyli hissəsi sıx meşələrlə örtülmüş vial mənşəli qayma daşlar, çaqıl-çınqıllar, qum və və əsasən zəif mənimsənilmişdir. Ərazinin geoloji- qumcalar, gil və gilcələrdən ibarət çöküntülərdən hidrogeoloji şəraiti burada aşınma zonasında çat və təşkil olunmuşdur. məsamə-çat, dərin tektonik qırılmalarla əlaqədar Dağlıq zonadan çıxarılan kontinental kütlə dağ- çat-damar sularının yaranmasını şərtləndirmişdir. ətəyi düzənliklərdəki formalaşma dövründə yaxşı Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacının fərqli xüsu- izlənilən qanunauyğunluqla çökdürülmüşdür. Çay- siyyəti ondan ibarətdir ki, ərazinin geoloji kəsilişi, ların gətirmə konuslarının baş hissələrində yaxşı əsasən, dördüncü dövr-yura yaşlı çökmə süxurlar- yuyulmuş və seçilmiş qırıntı materiallarından – dan təşkil olunmuşdur [1, 3]. qayma daşlar və çaqıllardan ibarət litoloji tərkib düzənliyə doğru axın boyunca çaqıl-çınqıl, qum,

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 qumca, gilcə və gillərlə əvəz olunur. Gətirmə ko- Ərazidə elüvial-delüvial çöküntülərin zəif ya- nuslarının periferiyalarında incədənəli gilcə-gil yılmasına baxmayaraq, bu süxurlarda sporadik ya- çöküntüləri üstünlük təşkil edir. Qusar-Dəvəçi dağ- yılmış yeraltı sulara rast gəlinir. Elüvial-delüvial ətəyi düzənliklərində çayların gətirmə konuslarının süxurlarla əlaqədar əksər bulaqların sərfi 1 l/san- baş hissələri, demək olar ki, 90-100% çaqıllı süxur- dən azdır. Elüvial-delüvial çöküntülərin bulaq sulardan təşkil olunmuşdur [1, 3]. larının minerallaşma dərəcəsi 0,15-0,25 q/l, kimyə- Relyefin yüksəkliyinin azalmasına uyğun ola- vi tərkibləri hidrokarbonatlı-kalsiumlu və hidro- raq qədim gətirmə konusları daha cavan gətirmə karbonatlı-kalsiumlu-maqneziumlu olmaqla, bəzi konusları ilə əvəz olunur. Qədim gətirmə konusla- hallarda daha mürəkkəb tərkibə malikdir. rının baş hissələri dağlıq zonanın qalxması prose- Dağlıq zonalarda dağ çaylarının yataqaltı suları sində intensiv denudasiyaya məruz qalaraq cavan praktiki istifadə baxımından mühüm əhəmiyyət gətirmə konusları üçün qırıntı materialı mənbəyi kəsb edir. Çayların yataqaltı sularından qidalanan rolunu oynayır. Dağlıq zonanın qalxma sürətinin bulaqların sərfi çox geniş diapazonda dəyişir. Ba- zəifləməsi və eləcə də fiziki-coğrafi şəraitin dəyiş- zardüzü və Şahdağ zirvələrində yayılmış buzlaq məsi ilə yenidən çökdürülən qırıntı materialının çöküntülərində daimi axar 0,1-30,0 l/san debitə həcmi zaman keçdikcə azalmağa başlayır. Bununla malik enən bulaqlar inkişaf etmişdir. Bu bulaqların əlaqədar olaraq, qırıntı materialları qədim gətirmə suyunun minerallaşma dərəcəsi 0,2-0,4 q/l, kimyə- konuslarında cavan gətirmə konuslarına nisbətən vi tərkibi hidrokarbonatlı-kalsiumludur. daha geniş ərazilərdə yayılmışdır. Gilcə-gil layları Ərazidə yerləşən bulaqların hidroekoloji təhlü- isə cavan gətirmə konuslarında daha yüksək müt- kəsizliyinin qiymətləndirilməsi zamanı hər inzibati ləq qiymətə malik sahələrdə yerləşir. Bu səbəbdən rayonda yerləşən bulaqlar fərdi qaydada araşdırıl- də cavan gətirmə konuslarının periferik hissələri- mışdır. Ərazidə bulaqlar Böyük Qafqazın şimal- nin dağətəyi düzənliklərin mərkəzi hissələrində şərq yamacında yerləşməklə hidrogeoloji rayonlaş- açılan iridənəli qırıntı materialları təzyiqsiz sularla ma baxımından Böyük Qafqaz məsamə-çat suları deyil, təzyiqli su horizontları ilə əlaqədar olur. və Samur-Qusarçay düzənliyinin məsamə-lay su- Ümumiyyətlə, Böyük Qafqaz dağ sisteminin ları hidrogeoloji hövzələrində yerləşir. Ərazidə yüksək dağlıq bölgələrində dördüncü dövrün delü- aparılan əvvəlki tədqiqatların nəticələrinə əsasən vial və qlasial çöküntülərində lokal sulu horizontlar Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacının hidrogeolo- mövcuddur ki, burada olan bulaqların sərfi 5-10, ji rayonlaşdırılması aparılmışdır (şəkil 1). bəzən isə 20-30 l/s-yə çatır. Bəzi hallarda onlar çat süxurlarını da özlərində drenaj edərək bulaqları əlavə qidalandırırlar. Yamacların aşağı sahələrində yayılmış elüvial-prolüvial çöküntülərində sulu horizontlar intişar tapmışdır ki, onlardan çıxan bu- laqların sərfi az (1 l/s qədər) olur. Bunlardan fərqli olaraq dördüncü dövrün allüvial çöküntüləri böyük qalınlığa (100 m-dən çox) və yüksək sululuğa ma- likdirlər. Adətən, litoloji tərkibcə onlar araları qum- la dolmuş çaqıl-çınqıllardan ibarət olmaqla, böyük sukeçiriciliyə (süzülmə əmsalı 80-100 m/gün və çox) malik olurlar. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında terrigen çöküntülər yura yaşlı süxurlarla təmsil olunmuş- dur. Ən yaxşı sululuğa orta və üst yuranın əhəng- Şəkil 1. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacının daşları və qumdaşları malikdirlər ki, onlara məxsus hidrogeoloji rayonlaşdırılma xəritəsi [1, 3] bulaqların sərfi 10 l/s-yə yaxındır. Cədvəl 1 Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında yerləşən bulaqların inzibati rayonlar üzrə səciyyəsi İnzibati rayon Mütləq yüksəkilik, m Bulaqların sərfi, l/s Suyun minerallığı, q/l Qusar 770 - 4090 0,1 - 6,0 0,1 - 1,0 Quba 630 - 2200 0,04 – 7,1 0,2 – 1,5 Şabran 23,2 - 605 0,02 – 2,5 0,3 – 6,6 Siyəzən 90 - 680 0,05 – 1,4 0,5 – 2,6 Xızı 600 - 1445 0,02 – 5,0 0,2 – 2,3

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Samur-Qusarçay düzənliyi məsamə-lay su- (81ədəd), ən azı Xızı rayonunda (3 ədəd), sərfi 4- larının hidrogeoloji hövzəsində içməyə yararlı yer- 6 l/s olan bulaqların ən çoxu Quba rayonunda (39 altı suların təsdiq edilmiş regional istismar ehti- ədəd), ən azı isə Şabran rayonunda (1 ədəd) olduğu yatları 2156 min m3/gün təşkil edir ki, bunun da müəyyən edilmişdir. Ərazidə sərfi 6 l/s-dən yüksək 686 min m3/günü Xaçmaz rayonundakı yatağın, olan bulaqların ən çoxu Quba rayonunda (4 ədəd), 547 min m3/günü Qusar rayonundakı yatağın, 497 ən azı Qusar (1 ədəd) və Şabran rayonlarında (1 min m3/günü Quba rayonundakı yatağın, 426 min ədəd) qeydə alınmışdır. Xızı rayonunda isə bu sərfə m3/günü isə Şabran rayonundakı yatağın payına uyğun bulaq qeydə alınmamışdır. Ümumilikdə təd- düşür. Ərazinin dağlıq hissələrində yeraltı sular qiq olunan ərazidə ən çox sərfi 1 l/s-dən az olan bu- zəif öyrənilmişdir. laqlar, ən az isə sərfi 6 l/s-dən böyük olan bulaqlar Ərazidə aparılan monitorinqin nəticələrinə əsa- üstünlük təşkil edir. sən Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacının hər bir Tədqiqat zamanı bulaqların təhlili hər bir inzi- inzibati rayonu üçün bulaqların yerləşdiyi mütləq bati rayon üçün ayrılıqda da aparılmışdır. Qusar yüksəkliklər, bulaqların sərfi və minerallaşmasının rayonun Yasab kəndində iki bulaq mövcuddur. Bi- dəyişmə intervalları verilmişdir (cədvəl 1). rinci bulaq 770,0 m mütləq yüksəklikdə yerləşmək- Təhlil nəticəsində ərazidə yerləşən bulaqların lə enən bulaq növünə aiddir. Sulu horizontun növü ən maksimal su sərfinin kəmiyyəti Quba rayonun- – təzyiqsiz, yaşı – N, tərkibi isə çaqıl-çınqıllardır. da (7,1 l/s), ən minimal kəmiyyəti isə Şabran və Xı- Bulağın sərfi – 3,0 l/s, minerallığı isə 0,3 q/l. Ya- zı rayonlarında (0,02 l/s) olduğu müəyyən edilmiş- sab kəndində yerləşən ikinci bulaq 772 m mütləq dir. Ən yüksək minerallığa malik bulağın Şabran yüksəklikdə yerləşməklə enən bulaq növünə aid- rayonunun ərazisində (6,6 q/l), ən kiçik minerallığa dir. Sulu horizontun növü təzyiqsiz, yaşı – N, tər- malik bulağın Qusar rayonunun ərazisində yerləş- kibi çaqıl-çınqıllardır. Bulağın sərfi 2,1 l/s, mine- diyi müəyyənləşdirilmişdir. rallığı isə 0,3 q/l-dir. Ümumiyyətlə, su sərfinin dəyişməsi baxımın- Piral kəndindəki bulaq 850 m mütləq yüksək- dan bulaqlar 3 sinfə bölünür [4, 5, 6]: likdə yerləşir, enən bulaqdır, kaptaj olunmuşdur. • Kiçik sərfli bulaqlar ÷ 1 l/s-dən az; Sulu horizontun növü – təzyiqsiz, yaşı – N, tərkibi • Orta sərfli bulaqlar ÷ 1-10 l/s; çaqıl-çınqıllardır. Bulağın sərfi 4,0 l/s, minerallığı • Yüksək sərfli bulaqlar ÷ 10 l/s-dən çox. isə 0,3 q/l-dir. Xural kəndindəki bulaq isə 930 m Təhlil nəticəsində ərazidə əksər bulaqların kiçik mütləq yüksəklikdə yerləşir, enən bulaqdır, kaptaj və ortasərfli bulaq sinifinə aid olduğu müəyyənləş- olunmuşdur. Sulu horizontun növü – təzyiqsiz, yaşı dirilmişdir. Həmçinin hər inzibati rayonda yerləşən – N, tərkibi çaqıl-çınqıllardır. Bulağın sərfi 5,0 l/s, bulaqların hidrogeoekoloji təhlükəsizliyi fərdi qay- minerallığı isə 0,3 q/l-dir. Avaran kəndindəki bulaq dada araşdırılmışdır. 809 m mütləq yüksəklikdə yerləşir, enən bulaqdır, Böyük Qafqazın şimal-şərqində yerləşən bulaq- kaptaj olunmuşdur. Sulu horizontun növü təzyiq- ların sərfinə uyğun sayının təhlili hər inzibati rayon siz, yaşı – N, tərkibi çaqıl-çınqıllardır. Bulağın sər- üzrə aparılmışdır. Şəkil 2-də Böyük Qafqazın şi- fi 3,4 l/s, minerallığı isə 0,3 q/l-dir. Urva kəndində- mal-şərq yamacında yerləşən bulaqların paylanma ki bulaq 809 m mütləq yüksəklikdə yerləşir, enən histoqramı verilmişdir. bulaqdır, kaptaj olunmuşdur. Sulu horizontun növü təzyiqsiz, yaşı – N, tərkibi çaqıl-çınqıllardır. Bula- ğın sərfi 2,2 l/s, minerallığı isə 0,3 q/l-dir. Eyni təhlil Quba rayonu üçün də aparılmışdır. Təhlil nəticəsində ərazidə ən çox bulaqların Quba rayonun ərazisində olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Quba rayonunun ərazisində yerləşən sərfi yüksək olan bir neçə bulağı təhlil edək. Əski-İqriq kəndində yerləşən bulaq enən bulaq Şəkil 2. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında növünə aiddir. Bulaq kaptaj olunmuşdur. Sulu ho- yerləşən bulaqların paylanma histoqramı rizontun növü təzyiqsiz, yaşı – Qıv, tərkibi çaqıl- çınqıllı qumcalardır. Bulağın sərfi 3,2 l/s, mineral- Qurulmuş histoqramdan aydın görünür ki, sərfi lığı isə 0,4 q/l-dir. 1 l/s-dən az olan bulaqların ən çoxu Quba rayonun- Quba rayonunun ən yüksəkdə olan kəndi Quba da (144 ədəd), ən azı Qusar rayonunda (28 ədəd), şəhərindən 57 km cənub-qərbdə yerləşən Xınalıq sərfi 1-2 l/s olan bulaqların ən çoxu Quba rayonun- kəndidir (dəniz səviyyəsindən 2350 metr yüksək- da (65 ədəd), ən azı Qusar rayonunda (9 ədəd), sər- likdə). Xınalıqdakı bulaqlardan biri də Alxas bula- fi 2-4 l/s olan bulaqların ən çoxu Quba rayonunda ğıdır. Hazırda kənd əhalisinin içməli su ilə təminatı

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 iki mənbədən həyata keçirilir: kəndin 2 km məsa- olunmuşdur. Bulaqlar sulu horizontun növünə görə fəsində olan Xəncər bulağından saxsı borulardan təzyiqsiz, yaşına görə Qıv, tərkibinə görə isə ça- istifadə etməklə 1956-cı ildə çəkilmiş su xətti (ha- qıl-çınqıllı qumcalardan ibarətdir. Bulaqların sərfi, zırda təmir olunmuş və kənd sakinlərinin istifadə- uyğun olaraq, 1,2 və 1,8 l/s, minerallığı isə 0,4 q/l sindədir) və 2007-ci ildə Azərbaycan Respublikası və 0,5 q/l təşkil edir. Prezidentinin göstərişi ilə kənddən 5 km məsafədə Xaşı kəndində yerləşən bulaqlar enən bulaq nö- yerləşən və suyu daha keyfiyyətli olan Südlü bu- vünə aid olmaqla kaptaj olunmuşdur. Bulaqlar sulu laqdan dəmir borularla çəkilmiş yeni su xətti. Cəd- horizontun növünə görə təzyiqsiz, yaşına görə Qıv, vəl 2-də Südlü bulaqdan götürülmüş nümunənin tərkibinə görə isə çaqıl-çınqıllı qumcalardan ibarət- analiz nəticələrinin ГОСТ 2874-82 ilə müqayisəsi dir. Bulaqların sərfi, uyğun olaraq, 0,7 l/s, 1,2 l/s və verilmişdir. Təhlildən aydın görünür ki, Südlü bu- 4 l/s təşkil edir. Bulaqların minerallığı isə 0,4 q/l - laq Normativ ГОСТ 2874-82 standartına tam ca- dir. Buduq və Zeyid kəndlərində yerləşən bulaqlar vab verir. da öz yüksək su sərfi ilə seçilir. Buduq kəndində Xınalıq kəndinə çəkilmiş yeni su xətti əhalinin yerləşən bulağın sərfi 4,3 l/s, Zeyid kəndində yer- suya olan tələbatını tam ödəyir, lakin dəmir borular ləşən bulaqların sərfi isə 1,9 l/s və 3 l/s olmaqla qış aylarında donduğu üçün bu su xəttinin tam sıra- minerallığı 0,4 q/l təşkil edir. dan çıxmaması üçün bələdiyyə tərəfindən bağlanır Tədqiqat nəticəsində Quba rayonu ərazisində ən və əhali yalnız saxsı su xəttindən istifadə edir. Su yüksək məhsuldarlığa malik bulaqların Alpan (4,7 xəttinin boyunca kəndin müxtəlif hissələrində 12 l/s), Uzunmeşə (4,8 l/s), Alıc (6,1 l/s), İsnovqışlaq bulaq quraşdırılmışdır ki, əhali suyu həmin bulaq- (4,1 l/s), İdrisqışlaq (4,7 l/s), Zərqava (4,4 l/s), Rus- lardan qablarla daşıyır. Kəndin yeni yaşayış mas- tov (5,1 l/s), Girdah (7,1), Xucbala (4,8 l/s) kənd- sivində əhalinin bir qismi kənddən 2 km məsafədə- lərində yerləşdiyi müəyyən olunmuşdur. Bu bulaq- ki yerləşən bulaqdan çəkilmiş alternativ su xəttin- larda minerallaşma, uyğun olaraq, 0,3-0,5 q/l inter- dən istifadə edir. valında dəyişir. Cek kəndi Xınalığa yaxın yerləşir. Kənddə yer- Şabran rayonu ərazisində yerləşən bulaqların ləşən bulaq enən bulaq növünə aiddir. Bulaq kaptaj təhlili nəticəsində ən yüksək məhsuldarlığa malik olunub və əhalinin içməli su təchizatı üçün istifadə bulaqların Əmirxanlı (2 l/s), Vələsli (2,5 l/s), olunur. Bulağın sulu horizontunun növü təzyiqsiz, Ceyranlı (3,1 l/s), Qazbabalı (1,8 l/s), Sumağava yaşı – Qıv, tərkibi isə çaqıl-çınqıllı qumcalardır. (1,7 l/s), Qorqan (2,1 l/s), İzmara (2,1 l/s), Zeyvə Bulağın sərfi 3,1 l/s, minerallığı isə 0,6 q/l-dir. (2,1 l/s), Rəhimli (2,1 l/s), Pirəmsən (1,6 l/s), Zöh- Quba rayonunun Qonaqkənd kəndində üç bulaq rabkənd (2,5 l/s), Ağalıq (2,1 l/s), Lədcədi (2,1 l/s) yerləşir. Hər üç bulaq enən bulaq növünə aid ol- kəndlərində olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Bu bu- maqla kaptaj olunmuşdur. Bulaqlar sulu horizon- laqların minerallaşması 0,3-1 q/l arasında dəyiş- tun növünə görə təzyiqsiz, yaşına görə Qıv, tərki- mişdir. Ümumiyyətlə, Şabran ərazisində yerləşən binə görə isə çaqıl-çınqıllı qumcalardan ibarətdir. bütün bulaqlar enən bulaq növünə aid olmaqla kap- Bulaqların sərfi, uyğun olaraq, 4,1 l/s, 3 l/s və 2,1 l/s taj olunmuşdur. Bulaqların sulu horizontunun növü təşkil edir. Hər üç bulağın minerallığı 0,4 q/l-dir. təzyiqsiz, yaşı – Qıv və N, tərkibi isə qumlu çaqıl- Quba rayonunun Qarolvulüstü kəndində yerlə- lardan ibarətdir. şən iki bulaq enən bulaq növünə aid olmaqla kaptaj Cədvəl 2 Xınalıq kəndində Südlü bulaq su mənbəyindən götürülmüş su nümunəsinin analizinin fiziki- kimyəvi göstəriciləri (Nümunənin götürüldüyü tarix: 10.10.06) Analizlərin Göstəricilərin adları Ölçü vahidi ГОСТ 2874-82 nəticəsi İyi bal ≤2 0 Bulanıqlıq mq/l ≤1,5 0 - Hidrokarbonatlar (HCO3 ) mq/l normalaşdırılmır 219,6 Ümumi codluq mq-ekv/l ≤7 3,7 Karbonat codluq mq-ekv/l normalaşdırılmır 2,8 Xloridlər (Cl-) mq/l ≤350 3,0 pH pH vahidi 6,0-9,0 6,40 Dəmir (Fe2+,3+) mq/l ≤0,3 0 - Nitritlər (NO2 üzrə) mq/l ≤3* 0 - + Ammonium azotu (N NH4 ) mq/l ≤2 0

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Siyəzən rayonu ərazisində yerləşən bulaqların təhlili zamanı ən yüksək məhsuldarlığa malik bulaqlar Ərziküş kəndindən 1,5 km şimal-qərbdə (1,4 l/s) və Dərə Zarat kəndindən 200 m cənub- şərqdə, yamacda (1,2 l/s) müşahidə edilmişdir. Bu bulaqların minerallaşma dərəcəsi 0,5 q/l-lə 1,1 q/l arasında dəyişmişdir. Tədqiqat nəticəsində Xızı rayonunda Altıağac kəndindən 500 m qərbdə (6 l/s), Altıağac kəndin- dən 1 km cənub-şərqdə, yamacda (4,5 l/s), Altıağac Şəkil 4. Qusar rayonunda bulaqların minerallaşması kəndindən 5 km cənub-qərbdə (4,3 l/s), Xızı kən- ilə mütləq hündürlük (Hor) arasında əlaqə qrafiki dindən 9 km cənub-qərbdə, yarğanda (4 l/s), Xızı kəndindən cənubda (2,5 l/s), Yuxarı Dizavar kən- Eyni təhlil Quba rayonu üçün də aparılmışdır. dindən cənubda, dağın ətəyində (1,8 l/s), Çistıy Quba rayonunda yerləşən bulaqların sərfinin hün- Klyuç kəndindən 80 m şərqdə (1,55 l/s), Çistıy dürlüyə görə dəyişməsinin təhlili zamanı, Qusar ra- Klyuç kəndinin şimal kənarında (1,5 l/s), Çistıy yonundan fərqli olaraq, burada bulaqların sərfinin Klyuç kəndindən 8 km şimal-qərbdə, düzənlikdə ciddi dəyişmədiyi müəyyən olunmuşdur. Eyni ilə, (1,8 l/s), Yarımca kəndindən 1,6 km şimal-şərqdə Qusar rayonunda olduğu kimi, Quba rayonunda da (2,5 km), Qarabulaq kəndinin şimal-qərb kənarında hündürlük artdıqca bulaqların minerallığının azal- (2 l/s), Əngilan kəndindən 1,4 km şimal-şərqdə dığı müəyyən edilmişdir. Analoji vəziyyət Siyəzən, (1,8 l/s) yüksək məhsuldarlığa malik bulaqların ol- Şabran və Xızı rayonlarında yerləşən bulaqlarda da duğu müəyyənləşdirilmişdir. müşahidə edilir. Bu, şəkil 5-də Xızı rayonunun mi- Tədqiq olunan ərazidə bulaqların əmələgəlmə salında göstərilmişdir. Qurulmuş əlaqədə korrelya- genezisinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə hər in- siya əmsalının qiyməti çox aşağıdır. zibati rayonda yerləşən bulaqların sərfi ilə mütləq hündürlükləri və minerallaşması arasında əlaqələr təhlil olunmuşdur. Şəkil 3-ün təhlili zamanı Qusar rayonunda mütləq hündürlük artdıqca bulaqların sərfinin artdığı müəyyən olunmuşdur. Qurulmuş qrafikin analitik ifadəsindən (Qor=0.0008Hor- 0.3174) müşahidə işləri aparılmayan bulaqların da sərfini müəyyənləşdirmək olar.

Şəkil 5. Xızı rayonunda bulaqların sərfi (Qor) ilə mütləq hündürlük (Hor) arasında əlaqə qrafiki Ərazidə yerləşən bulaqlardan içməli su mənbə- yi kimi istifadə məqsədi ilə son illərdə “Azərsu” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin “Sukanal” Elmi Təd- qiqat və Layihə İnstitutu tərəfindən də geniş tədqi- qat işləri aparılmışdır (cədvəl 3). Tədqiq olunan ərazidə bulaqlardan götürülmüş nümunənin analiz- Şəkil 3. Qusar rayonunda bulaqların sərfi (Qor) lərinin nəticələrinin ГОСТ 2874-82 ilə müqayisəsi ilə mütləq hündürlük (Hor) arasında əlaqə qrafiki aparılmışdır. Ərazidə yerləşən bulaqların minerallaşmasının Götürülmüş nümunələrin təhlili zamanı Xaç- mütləq hündürlüyə görə təhlili zamanı mütləq hün- maz rayonunun Şollar kəndində (27.05.2015), dürlük artdıqca bulaqların minerallaşmasının azal- Müskür kəndində (20.06.2015), Xaçmaz şəhərinin dığı müəyyən edilmişdir. Bu, əyani olaraq, şəkil 4- mərkəzində (26.08.2017), Şollar kəndində (II də göstərilmişdir. Buna əsas səbəb hündürlük art- BSK-nın mənbəyində iki bulaq: 08.09.2017) yerlə- dıqca süxurların litoloji tərkibinin dəyişməsidir. şən bulaqlar ГОСТ 2874-82 tələblərinə cavab ve- Digər bir səbəb isə hündürlük artdıqca ümumi cod- rir. Xaçmaz şəhərində bələdiyyə idarəsinin yanında luğun azalmasıdır ki, bu da bulaq suyunun mineral- yerləşən bulaqdan götürülən nümunənin (20.06. laşma dərəcəsinə öz təsirini göstərir. 2017) təhlili zamanı minerallaşmanın və ümumi codluğun normanı keçdiyi müəyyən olunmuşdur (cədvəl 3).

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Cədvəl 3 Böyük Qafqazin şimal-şərq yamacında yerləşən bulaq suları üzərində aparılan tədqiqatların nəticələri Nümunənin Elektrik Mineral- Ümumi Yerləşdiyi Bulanıqlıq, Bulağın adı götürüldüyü pH keçiriciliyi, laşma, codluq, rayon mq/l tarix s/sm mq/l mq-ekv/l Xaçmaz Şollar kəndi, kaptaj bulaqları 27.05.2015 0 7,40 692 406,5 6,50 Xaçmaz Müşkür kəndi, bulaq 20.06.2017 1,46 7,99 578 438,1 3,70 Xaçmaz Bələdiyyə idarəsinin yanı, 20.06.2017 0,15 7,60 1237 1058,1 11,2 bulaq Xaçmaz 26.08.2017 0,53 8,05 659 529,2 5,90 Xaçmaz, II bulaq 08.09.2017 0,20 7,76 626 522,0 6,10 BSK Xaçmaz, II bulaq 08.09.2017 0,76 8,05 631 531,3 6,20 BSK Quba İsnovqışlaq kəndi, bulaq 12.12.2015 0 7,50 776 882,9 8,00 Siyəzən Sədan kəndi, bulaq 08.12.2015 1,72 7,35 1924 1614,1 13,60 Siyəzən Sədan kəndi, bulaq 08.12.2015 1,23 7,60 1210 1107,8 4,70 Şabran Dağbilici kəndi, bulaq 26.08.2015 0,25 7,12 1100 1018,2 9,5 Şabran Padar kəndi, bulaq 21.06.2017 0,12 7,47 1231 909,9 9,60 Şabran Dağ Bilici kəndi, bulaq 22.06.2017 11,02 8,39 933 787,9 4,00 Şabran Gilavar kəndi, 09.01.2012 2,07 7,50 958 788,4 9,60 bulaq Xızı 22.05.2017 18,2 7,52 594 351,1 4,30

Xızı 22.05.2017 1,84 8,20 462 246,3 3,20 Xızı Altıağac qəsəbəsi, bulaq 01.08.2017 0,08 8,15 1068 1332,7 5,90 Xızı Altıağac qəsəbəsi, bulaq 01.08.2017 0,18 8,14 1029 1318,0 5,90 Xızı 10.09.2017 0,18 8,10 1161 860,3 4,50 Xızı 10.09.2017 38,0 9,35 1570 1164,5 0,25

Məlum olduğu kimi, ГОСТ 2874-82 tələblərinə Nəticə. Beləliklə, tədqiqat zamanı ərazidə sutop- görə içməli suda ümumi codluq <7 mq/ekv/l, mi- layıcı hövzəsi hündürdə yerləşən bulaqların keyfiy- nerallaşma isə ≤1000 mq/l olmalıdır. Bu bulaqda yətinin daha yüksək olduğu müəyyənləşdirilmiş- isə ümumi codluq 11,2 mq-ekv/l, minerallaşma dir. İnzibati rayonlar üzrə bulaqların keyfiyyətinin 1058,1 mq/l müəyyənləşdirilmişdir. Quba rayonu- təhlili zamanı yüksək keyfiyyətə malik bulaqların nun İsnovqışlaq kəndində yerləşən bulaqdan götü- Xaçmaz, Quba, Qusar və Xızı inzibati rayonlarının rülən nümunənin (12.12.2015) təhlili zamanı ümu- ərazisində yerləşdiyi müəyyən olunmuşdur. mi codluğun normadan artıq olduğu (8,00 mq- Azərbaycanda, tədqiq olunan ərazi də daxil ol- ekv/l) müəyyən edilmişdir. Eyni təhlili cədvəl 3- maqla, yerləşən bulaqların elmi cəhətdən öyrənilmə dən istifadə etməklə Siyəzən, Şabran və Xızı ra- səviyyəsi çox aşağı və ya yox səviyyəsindədir. Bu yonlarında yerləşən bulaqlar üçün də aparmaq olar.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 məqsədlə ərazidə yerləşən bulaqların tədqiq edil- məsi üçün aşağıdakı işlərin görülməsi vacib hesab РОДНИКИ СЕВЕРО-ВОСТОЧНЫЙ СКЛОН edilir: БОЛЬШОГО КАВКАЗА И ОЦЕНКА ИХ 1. Bulaqların öyrənilmə sxeminin hazırlanması; ГИДРОЭКОЛОГИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ 2. Bulaqların üzərində monitorinq işlərinin təş- Р.А.Исмаилов, Ш.Н.Абдуллаев, Е.Г.Насиров, kili; Г.А.Алиева, П.И.Хидирова, Г.Н.Гарибли 3. Hər hidroloji və ya hidrogeoloji rayon üzrə В статье проанализирован режим родников Се- bulaqların inventarlaşmasının aparılması; веро-Восточный склон Большого Кавказа. Характер 4. Hər bir bulağın fərdi qaydada pasportlaşdırıl- распределения родникового стока указывает на ра- masının aparılması; диальное направление подземного стока от центра 5. Bulaqların CİS-də xəritələşdirilməsi; горной зоны Северо-Восточный склон Большого 6. Bulaqların öyrənilməsi istiqamətində elmi- Кавказа к ее периферии и полностью аналогичен tədqiqat işlərinin təşkili. распределению поверхностного стока. Анализ ка- чество вод родников соответствует ГОСТ 2874-82. ƏDƏBİYYAT (Вода питьевая). В результате анализа, максималь- 1. İmanov F.Ə., Ələkbərov A.B. Azərbaycanın su ное количество воды родников было определено в ehtiyatlarının müasir dəyişmələri və inteqrasiyalı idarə районе Губа (7,1 л/с), минимальное количество в edilməsi. Bakı: Mütərcim, 2017, 352 s. районе Хызы (0, 02 л/с). 2. Рустамов С.Г., Kашкай Р.М. Водные ресурсы Азербайджанской ССР. Баку: Элм, 1989, 180 с. SPRINGS IN THE NORTH-EAST SLOPE OF 3. Геология Азербайджана. Том VIII. Гидрогео- GREAT CAUCASUS AND EVALUATION OF логия и инженерная геология. Баку:“Nafta-Press”, THEIR HYDROECOLOGY SECURITY 2008, 380 c. R.A.Ismayilov, Sh.N.Abdullayev, E.H.Nasirov, 4. Hassan Jebreen, Marwan Ghanem. Spring Water H.A.Aliyeva, P.I.Khidirova, G.N.Garibli Qualitative Assessment in Mountainous Areas, Case Study: Soreq Catchment/Ramallah/West Bank. Journal In this article the regime of the North-East Slope of of Water Resource and Protection, 2015, 7, pp-851-859. Great Caucasus region springs have been analyzed. The 5. Ibeneme,S.I., Ukiwe,L.N., Essien A.G., Nwagba- character of the distribution of the spring runoff to the ra, J.O., Nweze,C.A., Chinemelu,E.S. And Ivonye, C.A. radial direction of the groundwater runoff from the cen- Assessment of the Chemical Characteristics of a Spring ter of the mountainous zone of the North-East Slope of Water Source at Ife-Owutu, Ezinihite-Mbaise, South- Great Caucasus to its periphery and is completely ana- eastern Nigeria. American Journal of Engineering Re- logous to the distribution of surface runoff. The analysis search (AJER), Volume-02, Issue-10, pp-282-290. of the quality of spring water comply with ГОСТ 2874- 6. José Barquín and Mike Scarsbrook, Management 82. (Drinking water). As a result of the analysis, the and conservation strategies for coldwater springs, Aqu- maximum quantity of water springs was determined in atic Conservation: Marine and Freshwater Ecosystems, the Guba district (7,1 l/s) a minimum in Khizi district 18, 5, (580-591), (2007). (0.02 l/s).

Məqaləyə c.e.d. M.A.Abduyev rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© M.F.Süleymanov GƏNCƏ-QAZAX REGİONUNDA KÜLƏK REJİMİNİN ÇOXİLLİK DƏYİŞMƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ ONUN AVİASİYA UÇUŞLARINA TƏSİRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ M.F.Süleymanov Milli Aviasiya Akademiyası, AZ1045, Bakı şəhəri, Mərdəkan prospekti, 30 [email protected] Məqalədə Ağstafa, Daşkəsən, Şəmkir, Gədəbəy, Gəncə və Göygöl-kurort meteoroloji stansiyalarının çoxillik külək məlumatlarından istifadə edilməklə, Gəncə-Qazax bölgəsində külək rejimi təhlil edilmiş və uçuşlara təsiri qiymətləndirilmişdir. Tədqiq olunan ərazi üzrə hakim küləklərin istiqaməti cəhətlər üzrə təyin edilmiş və güclü küləklərin orta qiymətləri hesablanmışdır. Ərazi üzrə sürəti >15 m/san olan küləklərin paylanması və çoxillik normaya nisbətən müqayisəli dəyişməsi öyrənilmişdir. Giriş. Gəncə-Qazax bölgəsi respublikanın şi- Material və metod. Tədqiqat işində ərazi üzrə mal-qərb hissəsində yerləşməklə, olduqca vacib iq- külək parametrlərinin aviasiya uçuşlarına təsirinin tisadi-strateji əhəmiyyətə malikdir. Tədqiqat tədqiqi üçün riyazi-statistik, müqayisəli təhlil, coğ- aparılan ərazinin mürəkkəb relyefə malik olması, rafi interpolyasiya metodlarından, müasir kompü- aviasiya üçün təhlükəli meteoroloji hadisələr, o ter texnologiyalarının imkanlarından istifadə olun- cümlədən müasir iqlim dəyişmələri fonunda nəzərə muşdur. çarpacaq dəyişkənliyə məruz qalan külək rejiminin Tədqiqata cəlb olunan ərazidə külək rejiminin öyrənilməsi aktual problemə çevrilir. Küləyin illər üzrə çoxillik dinamikasının təhlilini aparmaq aviasiya uçuşlarına təsirinin təhlili göstərir ki, üçün Ağstafa, Daşkəsən, Şəmkir, Gədəbəy, Gəncə külək yer səthinə nisbətən hava gəmilərinin və Göygöl-kurort meteoroloji stansiyalarının 1961- sürətini və yerdəyişmə istiqamətini dəyişir və 2014-cü illər üzrə külək məlumatlarından istifadə strukturu turbulent xarakter daşıdığı üçün hava edilmişdir [1;3]. Eyni zamanda, bölgə üzrə hakim gəmilərinin üfüqi uçuşları zamanı aerodinamik küləklərin istiqaməti və aviasiya üçün təhlükəli qüvvələrin tarazlığı pozulur, nəticədə silkələnmə sayılan, sürəti >15m/s olan küləkli günlərin sayı və həddən artıq yüklənməyə səbəb olan əlavə təhlil edilmişdir. təcillər yaranır. Qalxma-enmə zamanı küləyin Alınan nəticələr və onların müzakirəsi. 1, 2, sürət və istiqaməti təyyarələrin uçma və enmə 3, 4, 5 və 6 saylı şəkillərdə Gəncə-Qazax bölgə- göstəricilərinə daha ciddi təsir göstərən sində yerləşən meteoroloji stansiyalar üzrə küləyin elementlərdir. ortaillik sürətinin 1961-2014-cü illər ərzində gediş Məqalədə məhz bu məsələlərin həllinə baxıla- dinamikası verilmişdir. raq, ərazinin relyef iqlim xüsusiyyətlərinin uçuşla- rın təhlükəsizliyinə təsiri tədqiq olunur.

4 6 y = -0,0134x + 2,8224 y = -0,0106x + 3,8964 2 R = 0,3664 R2 = 0,0728 5 3

2 3

Küləyinsürəti m/s 2 Küləyinsürəti m/s 1 1

0 0

1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013

1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 İllər (1961-2014) İllər (1961-2014) Şəkil 1. Ağstafa stansiyasında küləyin Şəkil 2. Daşkəsən stansiyasında küləyin orta sürətinin (m/s) 1961-2014-cü illər orta sürətinin (m/s) 1961-2014-cü illər üzrə çoxillik dinamikası üzrə çoxillik dinamikası

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

3 y = 0,0017x + 1,6509 5 2 R = 0,0043 y = 0,0509x + 0,9429 2,5 4,5 2 R = 0,613 4

2 3,5

3 1,5 2,5

1 2 Küləyinsürəti m/s Küləyinsürəti m/s 1,5

0,5 1

0,5 0

1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013

1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 İllər (1961-2014) İllər (1961-2014) Şəkil 3. Şəmkir stansiyasında küləyin Şəkil 4. Gədəbəy stansiyasında küləyin orta sürətinin (m/s) 1961-2014-cü illər orta sürətinin (m/s) 1961-2014-cü illər üzrə çoxillik dinamikası üzrə çoxillik dinamikası

4 3 y = -0,0202x + 2,7456 y = -0,012x + 2,1884 R2 = 0,4304 2 3,5 R = 0,2045 2,5

ti m/s ti 2 ə 2,5

2 1,5

yin sür ə

Kül 1,5

1 Küləyinsürəti m/s 1 0,5 0,5

0 0

1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013

1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 İllər (1961-2014) İllər (1961-2014)

Şəkil 5. Gəncə stansiyasında küləyin Şəkil 6. Göygöl-kurort stansiyasında küləyin orta sürətinin (m/s) 1961-2014-cü illər orta sürətinin (m/s) 1961-2014-cü illər üzrə çoxillik dinamikası üzrə çoxillik dinamikası

1, 2, 3, 4, 5 və 6 saylı şəkillərdəki qrafiklərdən Güclü küləklərin (>15m/san) tədqiq olunması aydın olur ki, müasir iqlim dəyişmələrinin təsiri nə- aviasiyada böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, is- ticəsində Şəmkir və Gədəbəydə küləyin orta sürə- tənilən istiqamətli sürəti 15 m/san-dən çox olan kü- tində artım, Ağstafa, Daşkəsən, Gəncə və Göygöl- ləklər aviasiyada qəzaya gətirib çıxara bilər [2;3]. kurort meteoroloji stansiyalarında isə azalma mü- Buna görə də güclü küləkli günlərin orta sayı cəd- şahidə olunur. Bütün bu dəyişikliklər ərazidə külək vəl 1-də əks olunmuşdur . rejiminin yenidən tədqiq olunmasının nə dərəcədə aktual olmasından xəbər verir. Cədvəl 1 Güclü küləkli günlərin orta sayı (> 15 m/san) Aylar Stansiyalar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII İllik Ağstafa 1.5 2.3 3.2 3.8 2.5 3.7 3.6 3.7 2.7 2.1 0.8 0.6 31 Daşkəsən 0.2 0.3 0.7 0.2 0.1 0.1 0.2 0.1 0.1 0.3 0.3 0.5 3.0 Şəmkir 0.6 0.7 1.6 1.3 0.9 0.9 1.1 1.1 1.1 0.9 0.3 0.5 12 Gədəbəy 1.4 1.2 1.3 1.1 0.5 0.4 0.2 0.4 0.7 0.7 0.5 0.6 9.0 Gəncə 1.2 2.1 3.1 3.4 2.7 2.1 2.1 2.6 2.3 2.0 1.0 0.9 26 Göygöl-kurort 0.5 0.2 0.5 0.3 0.5 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.6 3.0

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Cədvəl 2 Küləyin orta sürət göstəricilərinin 1961-1990 (norma qiymətləri) və 1991-2014-cü illər üzrə müqayisəli təhlili (m/s) İllər Stansiyalar Fərq 1961-1990 (norma) 1991-2014 Ağstafa 2.6 2.1 -0.5 Daşkəsən 3.8 3.3 -0.5 Şəmkir 1.6 1.7 0.1 Gədəbəy 1.6 3.2 1.6 Gəncə 2.4 1.9 -0.5 Göygöl-kurort 2 1.6 -0.4 Cədvəl 3 Hakim küləklərin istiqamətlərinin təkrarlanması (%) İllik (%) Stansiyalar Şm ŞmŞ Ş CŞ C CQ Q ŞmQ Şəlakət Ağstafa 2.0 3.0 16 13 2.0 22 20 22 - Daşkəsən 12 32 3.0 1.0 4.0 12 30 6.0 - Şəmkir 4.0 8.0 18 4.0 2.0 11 43 10 28 Gədəbəy 17 17 11 1.0 5.0 26 16 7.0 - Gəncə 2.0 2.0 12 5.0 3.0 18 40 8.0 8.0 Göygöl-kurort 21 17 1.0 2.0 33 24 1.0 1.0 28

Cədvəl 1-dən məlum olur ki, güclü küləkli gün- həmçinin havaya qalxarkən və enərkən qaçış məsa- lərin (>15 m/san) sayına görə Ağstafa meteoroloji fəsinin uzunluğu küləyin sürət və istiqamətindən stansiyası 31 gün olmaqla üstünlük təşkil edir. asılıdır. Qarşı küləyin sürətindən asılı olaraq, təy- Gəncədə 26, Şəmkirdə 12, Gədəbəydə 9, Daşkəsən yarənin qaçış məsafəsinin vaxtı da dəyişir. Qalxma və Göygöl-kurort stansiyalarında isə 3 gün olmaqla zamanı yan külək əlavə aerodinamiki qüvvə yara- minimum təşkil edir [1]. dır və bu qüvvə də idarəetməni çox çətinləşdirir. 1961-1990-cı illərin norma qiymətləri ilə müqa- Külək təyyarənin quyruq hissəsinə təsir edərək onu yisədə 1991-2014-cü illərin orta qiymətlərində kü- kursdan döndərə, qanadlara təsir edərək onu yanı ləyin orta sürətində dəyişiklik müşahidə olunmuş- üstə çevirə bilir [2]. Bu qüvvələr kren və döndərici dur. Müasir iqlim dəyişmələri fonunda bu dəyişik- momentlər yaradır. Bunları nəzərə alaraq Gəncə- liklər konkret diskret nöqtələrdən alınan statistik Qazax bölgəsində müasir dövrdə müşahidə olunan məlumatlar əsasında tam təhlil olunaraq hesablan- külək rejiminin tədqiqi vacib bir məsələ kimi mışdır [3, 4]. Bütün bu hesablamalar cədvəl 2-də məqalənin əsas məğzini təşkil edir. öz əksini tapmışdır. Nəticə. Aparılan tədqiqatlardan belə nəticəyə Məlumdur ki, aeroportlarda qalxma-enmə zo- gəlinir ki, hakim küləklərin istiqamətləri Ağstafada laqları hakim küləklərin istiqamətinə uyğun tikilir. şimal-qərb və cənub-qərb , Daşkəsəndə şimal-şərq Naviqasiya küləyi anlayışında istifadə olunduğu və qərb, Şəmkirdə qərb və şərq, Gədəbəydə cənub- üçün məhz enmə və qalxma kursları qurulan külək qərb və şimal-şərq, Gəncədə qərb və şərq, Göygöl- güllərinin əsasında təyin edilir. Qarşıdan əsən kü- kurortda isə cənub və şimal küləkləri üstünlük təş- lək təyyarənin qalxması zamanı qalxma qüvvəsinə kil edir [4]. Adlarını çəkdiyimiz meteoroloji stan- əlavə təsir göstərərək onun artmasına, hərəkətin əv- siyalarda hakim küləklərin istiqamətinə əsasən vəlində təyyarənin müvazinətinin yüksəlməsinə və qalxma-enmə zolaqlarının kurslarını gələcəkdə idarə edilməsinin asanlaşdırılmasına səbəb olur. ərazi üzrə inşa edilən yeni aeroportlarda aşağıdakı Buna görə də təyyarələrin qalxma və enməsi kü- istiqamətlərdə salmaq tövsiyə olunur: Ağstafa 32- ləyin əksi istiqamətində həyata keçirilir və bununla 14 (3200-1400), Daşkəsən 05-23 (0500-2300), Şəm- da qalxma-enmə sürətinin azalması ilə yanaşı, kir 09-27 (900-2700), Gədəbəy 05-23 (0500-2300), qalxma və enmə zamanı qalxma-enmə zolağı Gəncə 09-27 (900-2700), Göygöl-kurortda isə 18- üzərində qaçış məsafəsinin qısalmasına nail olunur 36 (1800-3600). Eyni zamanda, statistik təhlillərin [2]. Qalxma istiqamətində əsən külək isə yuxarıda nəticələrindən məlum olur ki, Şəmkir və Gədəbəy qeyd olunmuş parametrlərə tam əks-təsir göstərir. stansiyalarında küləyin orta sürətində artım, Ağsta- Təyyarələrin qalxma və enməsinin təhlükəsizliyi,

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 fa, Daşkəsən, Gəncə, Göygöl-kurort stansiyaların- Кедабека, Гянджи и Гёкгёль-курорта. В исследуе- da isə azalma hadisəsi baş verir. Ən çox nəzərə мом регионе определены превалирующие ветры по çarpan dəyişiklik Gədəbəy stansiyasında 1.6 m/s направлениям и вычислены средние значения силь- artımla, azalmanın kəskin qiyməti isə, demək olar, ных ветров. Исследовано распределение ветров со bütün stansiyalarda 0.4-0.5 m/s arasında müşahidə скоростью >15 м/с и относительное изменение по сравнению с многолетними нормами. olunur. EVALUATION THE PROPERTIES OF ƏDƏBİYYAT LONG-TERM CHANGES OF THE WIND 1. Hacıyev Q.Ə., Rəhimov V.Ə. Azərbaycan CCР REGIME IN GANJA-GAZAKH REGION AND inzibati rayonlarının iqlim səciyyəsi (Sorğu kitabı) Bakı, ITS INFLUENCE ON AIRCRAFT FLIGHTS 1977, 268 s. M.F.Suleymanov 2. Quliyev H.İ. Aviasiya meteorologiyası . Bakı, 2013, 362 s. The article deals with the evaluation of wind regime 3. Mahmudov R.N. Müasir iqlim dəyişmələri və təh- in Ganja-Gazakh region and its influence on the flights lükəli hidrometeoroloji hadisələr, MAA, Bakı, 2018, using the perennial wind data of Agstafa, Dashkasan, 231 s. Shamkir, Gadabay, Ganja and Goygol-resort meteorolo- 4. Paşayev A.M., Sultanov V.Z., Hüseynov N.Ş., gical stations. According to the researched area, the pre- Nəbiyev R.N. Gəncə aeroportunun iqlim xarakteristi- vailing wind direction was determined and the average kası. Bakı, 2003, 110 s. value of strong winds were calculated. The distribution of winds with a speed of > 15 m/sec and a relative chan- ОЦЕНКA СВОЙСТВ МНОГОЛЕТНИХ ge in comparison with long-term norms were studied. ИЗМЕНЕНИЙ ВЕТРОВОГО РЕЖИМА В ГЯНДЖА-ГАЗАХСКОМ РЕГИОНЕ И ЕГО ВЛИЯНИЕ НА АВИАЦИОННЫЕ ПОЛЕТЫ

М.Ф.Сулейманов В статье анализирован ветровой режим Гянджа- Газахского региона и оценено его влияние на по- леты, с использованием многолетних данных о вет- ре с метеостанций Агстафы, Дашкесана, Шамкира,

Məqaləyə c.e.d. R.N.Mahmudov rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© G.Ə.İmanova LƏNGƏBİZ SİLSİLƏSİ VƏ ƏTRAF ƏRAZİ TORPAQLARININ FİZİKİ-KİMYƏVİ SƏCİYYƏSİ G.Ə.İmanova AMEA akad.H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143,Bakı ş ,H.Cavid pr.,115 [email protected] Ləngəbiz silsiləsi və ətraf ərazilərin torpaq örtüyü ilə bağlı tədqiqat işləri aparılmış və ərazidə yayılmış torpaqların yarımtip səviyyədə hazırkı fiziki-kimyəvi göstəriciləri səciyyələndirilmiş- dir.Tədqiqat obyekti daxilində tipik qəhvəyi dağ-meşə, karbonatlı qəhvəyi dağ-meşə, bozqırlaşmış dağ-meşə-qəhvəyi, tünd boz-qəhvəyi, adi boz-qəhvəyi, açıq boz-qəhvəyi, boz və boz-qonur torpaqlar yayılmışdır. Giriş. Torpaq landşaftda gedən proseslərin, o 500-600 mm-dir. Ləngəbiz silsiləsi və ətraf ərazi- cümlədən iqlimin və bitki örtüyünün, torpaqəmə- lərin torpaq örtüyü H.Ə.Əliyev [6, 7, 8, 9, 10, 11], ləgətirən süxurların və relyefin birgə təsiri kimi R.Adullayev və digər tədqiqatçılar tərəfindən öyrə- ortaya çıxır [10]. Bu amillərin qarşılıqlı təsiri altın- nilmişdir. da torpaqların zonal, regional və lokal xüsusiyyət- Ləngəbiz silsiləsi və ətraf ərazilərin torpaq ör- ləri, tərkibi, xassə və rejimləri formalaşır. Torpağın tüyünün ötyrənilməsi ilə əlaqədar 2014-2016-cı il- əsas xassəsi və göstəricisi olan onun münbitliyi lər ərzində Şamaxı, İsmayıllı və Ağsu rayonlarının landşaftın ekoloji potensialının ən yaxşı kriteriya- ərazilərində çöl tədqiqatları aparılmış və torpaqla- larından biridir. Bu nöqteyi-nəzərdən Ləngəbiz sil- rın morfogenetik səciyyəsi və bəzi fiziki-kimyəvi siləsi və ətraf ərazilərin torpaq örtüyünün öyrənil- xassələri öyrənilmişdir.Aparılmış çöl-torpaq və ka- məsi landşaft komplekslərinin ekoloji potensialının meral-laboratoriya tədqiqatlarının nəticələri, həm- qiymətləndirilməsinin elmi-nəzəri və praktiki as- çinin Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunun pektləri baxımından əhəmiyyətlidir. Ədəbiyyat torpaq xəritəçilik materialları əsasında [1,2,3] mənbələrinin və apardığımız torpaq tədqiqatları- “Ləngəbiz silsiləsi və ətraf ərazilərin torpaq xəri- nın təhlili Ləngəbiz silsiləsi və ətraf ərazilərdə aşa- təsi” tərtib edilmişdir (şəkil 1). ğıdakı torpaqların formalaşdığını müəyyən etmə- Tipik qəhvəyi dağ-meşə torpaqları alcaqdağlı- yə imkan verir. ğın meşə landşaftları üçün səciyyəvidir. Tipik dağ- Tədqiqatın əsas mahiyyəti. Ləngəbiz silsiləsi meşə-qəhvəyi torpaqları əsasən dövlət fondu tor- Böyük Qafqazın cənub-şərq qurtaracağında, Girdi- paqlarında 5561,62 ha ərazidə yayılmışdır. Göstə- mançay - Pirsaatçayarası ərazini əhatə edir. O, şi- rilən torpaqlar vaxtilə böyük massivlər təşkil edən malda Gürcüvan və Şamaxı yaylalarının səthindən palıd-vələs, meşə-kol bitkiləri altında əmələ gəl- 100-150 m-ə, cənubdan isə Şirvan düzünün şimal mişdir. Torpaq qatının qalınlığına və analiz nəticə- kənarından 500-800 m-ə qədər yüksəlir. Torpaqə- lərinə görə bu torpaqların aşağıdakı növləri müəy- mələgətirən süxurlar üst təbaşir, üçüncü və dördün- yən edilmişdir: qalın tipik dağ-meşə-qəhvəyi; or- cü dövrün yumşaq çöküntülərindən (qumdaşı, taqalınlıqlı tipik dağ-meşə-qəhvəyi. Bu torpaqların əhəngdaşı, konqlomerat, gil və gillicələr) ibarətdir qranulometrik tərkibi profilboyu ağır gillicəlidir. [4, 5]. Ləngəbiz silsiləsi Böyük Qafqazın alçaqdağ- Tipik dağ-meşə-qəhvəyi torpaqların üst qatında lıq qurşağının Şamaxı-Qobustan bölgəsinə aid edi- fiziki gilin miqdarı 50,8% olub, torpağın profilində lir. Alçaqdağlıq qurşağın relyefi yüksək və orta- 50,8-66,0% arasında dəyişir. dağlıq qurşağın relyefinə nisbətən az parcalanmış- Torpağın üst qatında humusun miqdarı 3,67- dır. Ləngəbiz silsiləsi və ətraf ərazilər yarımsəhra, 4,41%-dir, profilin aşağı qatlarına doğru isə tədri- quru çöllər və yayı quraq keçən mülayim isti iqlim cən azalaraq 0,88%-dən aşağı olur. Ümumi azot üst tipləri ilə səciyyələnir [12]. Bu da relyefin mürək- qatlarda 0,26-0,31% arasında dəyişir. Karbonatla- kəbliyi ilə əlaqədardır. Günəşli saatların illik miq- rın profil üzrə miqdarının 0,87-26,95% olması bu darı 2000-2400-ə qədər çatır. Fəal temperatların torpaqlar üçün səciyyəvidir. pH 6,98-7,95-dir. Udul- cəmi 3000-45000 C təşkil edir. Ərazidə ümumi gü- muş əsasların cəmi profilboyu 34,0-46,0 mq.ekv. nəş radiasiyasının illik miqdarı 124-132 kkal /sm2, arasında dəyişir. Yüksək karbonatlılıqla əlaqədar yerin səth örtüyünün illik radiasiya balansı isə 45- olaraq udulmuş maqneziumun miqdarı xeyli aşağı- 50 kkal/sm2-dir. Ləngəbiz silsiləsində ortaillik dır (cədvəl 1). temperatur 12o-dən yüksəkdir. Yağıntıların miq- darı cənub-şərqdə 200-400 mm, şimal-qərbdə isə

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Şəkil 1. Ləngəbiz silsiləsi və ətraf ərazilərin torpaq örtüyü xəritəsi H.Ə.Əliyev, Ş.G.Həsənov, İ.Ş.İsgəndərov və b. 1991-ci ilin materialları əsasında. Legenda: I . Alçaqdağlığın meşələri - 1.qalın tipik qəhvəyi- meşə torpaqlar; 2.ortaqalınlıqlı tipik qəhvəyi dağ-meşə torpaqlar; 3.yuxa tipik qəhvəyi dağ-meşə torpaqlar; 4.qalın karbonatlı qəhvəyi dağ-meşə torpaqlar; II. Alçaqdağlığın meşə kolluqları (Arid-seyrək meşələr və kolluqlar kompleksi) - 5.qalın bozqırlaşmış dağ-qəhvəyi torpaqlar; 6.ortaqalınlıqlı bozqırlaşmış qəhvəyi dağ-meşə torpaqlar; 7.yuxa bozqırlaşmış qəhvəyi dağ-meşə torpaqları; III.Alçaqdağlığın çölləri - 8.qalın tünd boz-qəhvəyi torpaqlar; 9.ortaqalınlıqlı tünd boz-qəhvəyi torpaqlar; 10.qalın adi boz-qəhvəyi torpaqlar; 11.ortaqalınlıqlı adi boz-qəhvəyi torpaqlar; 12.qalın açıq boz-qəhvəyi torpaqlar; 13. orta- qalın- lıqlı açıq boz-qəhvəyi torpaqlar; 14.yuxa açıq boz–qəhvəyi torpaqlar; IV. Dağüstü düzənliklərin kserofit quru çölləri- 15.qalın karbonatlı dağ-qara torpaqlar; 16.ortaqalınlıqlı karbonatlı dağ-qaratorpaqlar; 17. yuxa karbonatlı dağ-qara torpaqlar; 18.qalın tipik dağ-qəhvəyi torpaqlar; 19.orta qalınlıqlı tipik dağ-qəhvəyi torpaqlar; 20.yuxa tipik dağ-qəhvəyi torpaqlar; V. Alçaqdağlığın yarımsəhraları - 21.qalın boz-qonur torpaqlar; 22.yuxa boz-qonur torpaqlar; 23.qalın boz torpaqlar; 24.qalın boz-brekçiyalı torpaqlar; 25.yuxa boz-brekçiya torpaqları; 26.vulkan brekçiyaları; 27.brekçiya torpaqlar; VI. Akkumulyativ düzənliklərin quru çölləri - 28. boz-qonur torpaqlar; 29.açıq boz torpaqlar; VII. Çay–dərə landşaftları - 30. allüvial-çəmən torpaqları; 31.boz-çəmən torpaqları.

Ərazi üçün digər səciyyəvi torpaq yarımtipi Bu da aşağı qatlara doğru humusun azalması ilə karbonatlı qəhvəyi dağ-meşə torpaqlarıdır. Kar- əlaqədardır. Torpağın strukturu üst qatda dənəvarı, bonatlı qəhvəyi dağ-meşə torpaqları 3595,96 ha dərinliyə doğru isə qozvarıdır. Bu torpaqların ərazidə, dəniz səviyyəsindən 700-800 m hündür- qranulometrik tərkibinin analizi göstərir ki, əkin lüklərdə fraqmentar meşələr və şiblyaklar altında qatında fiziki gilin miqdarı təqribən 54,0-64,0% yayılmışdır. Torpaq qatının qalınlığına və analiz olub, profilboyu kəskin dəyişikliyə uğramır. Profil nəticələrinə görə bu torpaqların aşağıdakı növləri bütünlükdə karbonatlıdır. HCl-nin təsirindən müəyyən edilmişdir: ortaqalınlıqlı karbonatlı dağ- qaynayır (cədvəl 1). meşə-qəhvəyi; yuxa karbonatlı dağ-meşə-qəhvəyi.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Cədvəl 1 Tipik qəhvəyi dağ-meşə və karbonatlı qəhvəyi dağ-meşə torpaqlarının əsas tərkib hissələri pH-su Dərinlik, Humus, CaCO , UƏC, məhlu- C:N 3 <0.001 <0.01 sm-lə %-lə % mq-ekv lunda Tipik qəhvəyi dağ-meşə torpaqları Kəsim № 1 Gİm 0-12 6,9 2.40 7.7 0.88 32.0 23.90 60.74 12-27 7,2 1.72 7.1 Yox 30.2 27.00 53.70 27-78 7,7 1.67 6.9 Yox 24.6 22.30 53.18 78-120 7,9 1.03 6.0 16.26 24.1 21.23 49.61 Karbonatlı qəhvəyi dağ-meşə torpaqları Kəsim № 2 Gİm 0-13 7.8 1.45 6.7 13.01 24,84 28.59 60.82 13-28 7.9 1.38 6.8 13.17 25,74 27.00 54.80 28-79 8,0 1.28 6.2 16.53 24.38 21.69 54.86 79-121 8.1 1.02 6.8 17.25 22,54 25.29 51.44 121-136 8.2 0.87 6.1 18.83 21,30 23.58 53.00 Cədvəl 2 Bozqırlaşmış dağ-meşə-qəhvəyi və karbonatlı dağ-qara torpaqların əsas tərkib hissələri pH-su Dərinlik, Humus, CaCO , UƏC, məhlu- C:N 3 <0.001 <0.01 sm-lə %-lə % mq-ekv lunda Karbonatlı dağ-qara Kəsim № 14 Gİm 0-22 8.1 4,98 6.9 15.45 36,12 26.17 61.83 22-58 8,2 3.27 6.9 16.11 35,17 26.00 57.81 58-89 8,3 1.21 5.6 17.67 33.08 19.87 55.82 89-121 8.5 1.02 5.1 18.21 32,54 23.26 54.23 121-136 8.5 0.91 4.5 19.72 30,30 22.57 51.46 Bozqırlaşmış dağ-meşə-qəhvəyi Kəsim № 4 Gİm 0-19 7,2 2,17 - 5,32 24,15 22,41 50,17 19-48 7,5 1,82 - 6,62 24,32 18,56 59,14 48-79 8,2 1,24 - 6,89 23.18 18,23 56,47 79-95 8,3 1,23 - 7,49 22,54 16,74 54,72 95-122 8,3 1,17 - 8,59 21,30 19,76 57,72

Ümumi humusun miqdarı əkin qatında 1,4- dir. Torpaq qatının qalınlığına və analiz nəticələri- 1,5%, əkinaltı qatlarda isə 0,64-1,30% miqdarında nə görə bu torpaqların aşağıdakı növləri müəyyən yayılmışdır. Ümumi azot üst qatlarda 0,12-0,43% edilmişdir: qalın, karbonatlı dağ-qaratorpaq; orta- təşkil edir. Bu torpaqlarda karbonatların miqdarı qalınlıqlı karbonatlı dağ-qaratorpaq; yuxa karbo- torpaq profilində 12,8-18,8%-dir. Həmin torpaqlar natlı dağ-qaratorpaq. Bu torpaqların humus qatının karbonatlarla müxtəlif dərəcədə təmin olunmuş- qalınlığı 0-50 sm olub, nisbətən aşağı qatlara get- dur. pH-ın miqdarı 7,8-8,3-dir. dikcə azalır. Bu torpaqlar qranulometrik tərkibinə Karbonatlı dağ-qara torpaqlar Ləngəbiz silsiləsi görə gillicəlidir. Əkin qatında fiziki gilin miqdarı və ətraf ərazilərin quru çölləri üçün səciyyəvidir. 58-63,0% arasında dəyişir, profilboyu kəskin dəyi- Karbonatlı dağ-qara torpaqları dövlət, bələdiyyə və şikliyə uğramır (cədvəl 2). xüsusi mülkiyyətdə olan torpaqlarda 3595,96 ha Bu torpaqlarda karbonatlılığın göstəricisi təqri- ərazidə dəniz səviyyəsindən 700-800 m hündürlük- bən 15-20% arasında dəyişir. Karbonatlı dağ qara- lərdə kserofit quru çöllər altında, nisbətən nəmli şi- torpaqlar humusla nisbətən yaxşı təmin olunmuş mal yamaclarında yayılmışdır. Bu torpaqların ya- torpaqlardan hesab olunur. Ümumi humusun miq- yıldığı ərazinin relyefi nisbətən hamar və az- par- darı əkin qatında 4-5%-dir, əkinaltı qatlarda isə ho- çalnmış müxtəlif baxarlı dağ yamaclarından ibarət- rizontun dərinliyindən asılı olaraq 0,9-3,9% arasın- da tərəddüd edir. Ümumi azot üst qatlarda 0,30-

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

0,47% təşkil edir. Udulmuş əsasların cəmi bu tor- 6,23%, aşağı qatlarda isə 9,89-12,12% arasında tə- paqların əkin qatında 31-36 mq-ekv təşkil edir, pH rəddüd edir. Udma tutumu təqribən 42,0-48,0 8,1-8,5-dir. m.ekv.-dir (cədvəl 3). Ləngəbiz silsiləsi və ətraf ərazilərin arid-seyrək Dağ-adi boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlar bir meşələr və kolluqlar kompleksi üçün bozqırlaşmış qədər quraq iqlim şəraitinə malikdirlər. Dağ-adi dağ–meşə-qəhvəyi yarımtipi səciyyəvidir. Bu tor- boz-qəhvəyi torpaqlar qranulometrik tərkibinə gö- paq yarımtipi 4900 ha ərazidə yayılmışdır. Burada rə gilli və ağır gillicəlidir. Ümumi humusun miq- meşə bitkilərini ot bitkiləri əvəz etdiyindən torpaq- darı əkin qatında 2,08-2,62% arasında dəyişir. lar bozqırlaşmışdır. Qalınlığına və analiz nəticələ- Ümumi azotun miqdarı üst qatlarda 0,17-0,21%, rinə görə bu torpaqların aşağıdakı növləri müəyyən aşağı qatlarda isə 0,11-,019% təşkil edir. Əkin qa- edilmişdir: qalın, bozqırlaşmış dağ-qəhvəyi; orta- tında fiziki gilin miqdarı 43,6-51,3% olub, bu gös- qalınlıqlı, bozqırlaşmış dağ-qəhvəyi; yuxa, bozqır- tərici profilboyu 42,1-55,1% arasında dəyişir. Bu laşmış dağ-qəhvəyi. torpaqların profili karbonatlı olub, yuxarı qatlarda Qranulometrik tərkibi üst qatda gilli, aşağı qat- 3,4-8,1% arasında dəyişir, bu göstərici profilboyu larda isə ağır gillicəlidir. Əkin qatında fiziki gilin aşağı qatlara doğru artır (4,3-12,0%). Dağ- adi- miqdarı təqribən 50-59% olub, bütün profilboyu boz-qəhvəyi torpaqların əkin (üst) qatında udma eyni miqdarda dəyişir. Bozqırlaşmış dağ-qəhvəyi tutumu 44,4-50,2 mq.ekv. təşkil edir (cədvəl 3). torpaqlarda ümumi humusun miqdarı üst qatlarda Dağ-açıq-boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqların 1,78-2,17% arasında dəyişir. Ümumi azotun miq- yayıldığı ərazinin relyefi dərə və qobularla intensiv darı əkin qatında 0,09-0,11%-dir. Torpaqlar profil- parçalanmışdır, bu səbəbdən də bu torpaqlarda hu- boyu karbonatlı olub 5,32-8,59% arasında artıb- mus qatı bir qədər azdır və bərkimiş karbonatlı-il- azalır. Bozqırlaşmış dağ-qəhvəyi torpaqlarının lüvial qatın olması ilə səciyyələnir. Dağ-açıq- boz- əkin qatında udma tutumu 24,1-25,9 m.ekv.-dir qəhvəyi torpaqlarda humusun miqdarı üst qatda (cədvəl 2). 1,52-1,74%-ə çatır. Ümumi azotun miqdarı torpa- Tünd boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlarda humus ğın əkin qatında 0,14-0,15%-dir. Dağ-açıq-boz- qatının qalınlığı 36-39 sm təşkil edir. Qranulomet- qəhvəyi torpaqlar qranulometrik tərkibinə görə gil- rik tərkibi əsasən gillicəlidir. Əkin qatında fiziki gi- li və ağır gillicəlidir. Fiziki gilin miqdarı isə torpaq lin miqdarı 38-43%, aşağı qatlarda isə 45-47% ara- profilinin qatlarından asılı olaraq 42,7-59,2% ara- sında dəyişir. Ümumi humusun miqdarı torpağın sında dəyişir. Karbonatların miqdarı 9,0-14,2% üst qatlarında 2,76-3,12%-dir. Ümumi azotun miq- arasında dəyişir. Bu torpaqların udma tutumu yük- darı əkin qatında 0,19-0,22% təşkil edir. Bu torpaq- sək olub, udulmuş əsasların cəmi profilboyu 39,2- ların profili karbonatlı olub, üst qatlarda 4,32- 47,9 mq.ekv. arasında tərəddüd edir (cədvəl 3).

Cədvəl 3 Boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqların əsas tərkib hissələri

pH-su Dərinlik, Humus, UƏC, məhlu- C:N CaCO , % <0.001 <0.01 sm-lə %-lə 3 mq-ekv lunda Dağ-tünd- boz-qəhvəyi (şabalıdı) Kəsim № 6 Gİm 0-25 7,1 3,12 7,5 6,23 43,7 11,26 41,6 25-39 7,9 2,57 7,4 5,12 42,7 15,19 43,3 39-91 8,1 1,64 6,4 11,23 39,2 11,50 47,5 Dağ-adi-boz-qəhvəyi (şabalıdı) Kəsim № 7 Gİm 0-22 7,9 2,43 7,0 8,1 45,1 18,9 45,7 22-40 7,9 1,97 6,9 9,3 38,2 17,0 44,7 40-59 8,1 1,42 5,7 10,1 31,0 14,9 43,6 59-98 8,2 - - 11,7 - 13,6 44,0 Dağ-açıq-boz-qəhvəyi (şabalıdı) Kəsim № 9 Gİm 0-17 8.4 1,12 4,8 10,2 41,4 19,1 49,5 17-38 8,5 0,76 4,7 9,7 39,2 18,3 51,6

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Cədvəl 4 Boz torpaqların əsas tərkib hissələri pH-su Dərinlik, Humus, CaCO3, UƏC, məhlu- <0.001 <0.01 sm-lə %-lə % mq-ekv lunda Boz Kəsim № 16 Gİm 0-18 7,7 1,29 5,9 18,4 37,6 55,6 18-38 7,8 0,88 7,2 21,8 41,8 53,4 38-63 7,8 0,62 7,8 23,2 29,1 60,5

63-90 8,1 0,36 7,8 26,0 15,6 50,9

90-140 8,3 - 7,8 20,0 18,8 33,2 Boz-qonur Kəsim № 18 Gİm 0-12 8,1 1,12 8,2 16,9 15,6 65,1 12-42 8,2 0,78 8,7 18,7 18,1 70,1 42-73 8,3 0,42 8,8 17,3 14,2 60,5 73-94 8,3 0,16 8,8 17,4 13,8 60,9

Boz torpaqlar nisbətən düzən və hamar ərazilər- başqa landşaft tiplərinin torpaqlarından fərqli ola- də yayılmışdır. Torpaqlar bu ərazilərdə nisbətən raq yarımsəhra landşaftının torpaqlarında, xüsusən qalın profilə malikdir. Bəzən ortaqalınlıqlı torpaq də boz-qonur torpaqlarda karbonatlılıq və torpaq növlərinə də rast gəlmək mümkündür. Ona görə də məhlulunun qələviliyi daha yüksəkdir. Bu torpaq- ərazidə əsasən aşağıdakı torpaq növləri yayılmış- larda karbonatlılığın göstəricisi 8,2-8,9%, pH gös- dır: qalın, şorakətli boz torpaqlar; ortaqalınlıqlı şo- təricisi isə 8,1-8,3 arasında dəyişir. rakətli boz torpaqlar: yuxa boz-brekçiyalı torpaq- Nəticə. 1. Ləngəbiz silsiləsi və ətraf ərazilərin lar. Boz torpaqların qranulometrik tərkibi əsasən torpaq örtüyünün bəzi fiziki-kimyəvi analizlərinin gillicəlidir, fiziki gilin miqdarı təqribən 51-59% nəticələrindən göründüyü kimi, torpaq örtüyündə olub, bütün profilboyu eyni miqdarda dəyişir. pH baş vermiş dəyişikliklər əsasən ərazidə təbii və göstəricisi profilboyu 7,5-8,4 arasında dəyişir. Hu- antropogen amillərin birgə təsiri nəticəsində tədri- musun miqdarı üst qatlarda 1,20-1,35% arasında ci gedən prosesin nəticəsidir. dəyişir, ümumi azotun miqdarı isə əkin qatında 2. Tədqiqat ərazisi daxilində tipik qəhvəyi- 0,21-0,23% -dir. Torpaqlar profilboyu karbonatlı dağ-meşə, karbonatlı qəhvəyi-dağ-meşə, bozqır- olub 5,9-8,2% arasında dəyişir. Boz torpaqların laşmış dağ-qəhvəyi, tünd boz-qəhvəyi, adi boz- əkin qatında udma tutumu 18,4-26,0 m.ekv., bütün qəhvəyi, açıq boz-qəhvəyi, boz və boz-qonur tor- profilboyu az tərəddüdlə dəyişir (cədvəl 4). paqlar yayılmışdır. Boz-qonur torpaqların yayıldığı ərazilərdə ya- 3. Ləngəbiz silsiləsi və ətraf ərazilərin ğıntıların miqdarı nisbətən az, istiliklə təmin olun- 1:100000 miqyasında torpaq xəritəsi tərtib edilmiş- ması yüksək, relyefi isə nisbətən hamardır. Ərazidə dir. boz-qonur torpaqlar qalın və ortaqalınlıqlı profil ƏDƏBİYYAT qruluşuna malikdir, brekçiyalar ilə kombinasiya- 1. Azərbaycan dövlət torpaq xəritəsinin legen- larda yuxa növlərə təsadüf etmək mümükündür və dası. Q.Ş.Məmmədov, M.P.Babayev, Ş.Q.Həsənovun boz-qonur torpaqların aşağıdakı növləri yayılmış- redaktəsi ilə. Bakı: Elm, 2003, 68 s. dır: qalın boz-qonur torpaqlar; ortaqalınlıqlı boz- 2. Azərbaycan Respubliksının torpaq atlası. Bakı: qonur torpaqlar; yuxa boz-qonur torpaqlar. Bu tor- Bakı Kartoqrafiya Fabriki, 2007, 102 s. paqların qranulometrik tərkibi gilli və ağırgillicəli- 3. Babayev M., Cəfərova Ç., Həsənov V. Azər- dir. Boz-qonur torpaqlarda fiziki gilin miqadarı 61- baycan torpaqlarının müasir təsnifatı. Bakı: Elm, 2006, 73% arasında dəyişir (cədvəl 4). 360 s. Bu torpaqlar qida maddələri və humusla zəif tə- 4. Məmmədov Q.Ş. Torpaqşünaslıq və torpaq min olunmuşdur. Torpaqlarda humusun miqdarı coğrafiyasının əsasları. Bakı: Elm, 2007, 644 s. profilin üst qatlarında 1,0-1,1%, profilboyu 0,16— 5. Məmmədov Q.Ş., Babayev M.P., İsmayılov 0,99% arasında tərəddüd edir. Humusun miqdarına A.İ. Azərbaycanın torpaq təsnifatının ÜRB sistemi ilə uyğun olaraq azotun miqdarı profilin üst qatlarında korrelyasiyası. Bakı: Elm, 2002, 225 s. təqribən 0,12-0,14%-dir, profilboyu isə 0,09- 6. Məmmədov Q.Ş. Azərbaycanın torpaq eh- 0,12% arasında dəyişir. Tədqiqat ərazisində olan tiyatları. Bakı: Elm, 2002, 131 s.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

7. Алиев Г.А. Почвы Большого Кавказа (в пре- В пределах объекта исследования развиты следу- делах Азербайджанской ССР). Ч.I. Баку: Элм, 1978, ющие почвы: типичные коричневые горно-лесные, 156 с. карбонатные коричневые горно-лесные, типичные 8. Алиев Г.А. Почвы Большого Кавказа (в пре- коричневые горные, карбонатные горные коричне- делах Азербайджанской ССР). Ч.II. Баку: Элм, 1994, вые, остепненного горные коричневые, темные се- 310 с. ро-коричневые, обыкновенные серо- коричневые, светло серо-коричневые, серые и серо-бурые. 9. Алиев Г.А., Гасанов Ш.Г., Искендеров Составлена почвенная карта Ленгебизского И.Ш., Бабаев М.П., Мамедов Г.Ш. Почвенная карта хребта и прилегающих территорий в масштабе 1:100 Азербайджанской ССР (1:600000). –М., 1991 000. 10. Будагов Б.А., Мамедов Г.Ш. Бонитировка типов ландшафтов Азербайджанской ССР // Докла- THE PHYSICAL AND CHEMICAL ды АН Азерб.ССР, т.XVIII, 1987, №7, с.67-71.. CHARACTERISTICS OF THE SOIL COVER OF 11. Салаев М.Э. Диагностика и классификация THE LANGABIZ RIDGE AND SURROUNDING почв Азербайджана. Баку: Элм, 1991, 240 с. AREAS 12. Шихлинский Э.М., Мадатзаде А.А. Климат G.A.Imanova Азербайджана. Баку: АН Азерб.ССР, 1968, 200. The soil cover of the Langabiz ridge and surrounding ФИЗИКО- ХИМИЧЕСКАЯ areas has been studied, the boundaries of its develop- ХАРАКТЕРИСТИКА ПОЧВ ment were specified, and the morphogenetic features ЛЕНГЕБИЗСКОГО ХРЕБТА И and physicochemical properties of these soils were cha- ПРИЛЕГАЮЩИХ ТЕРРИТОРИИ racterized. Within the research object the following soils are de- Г.А.Иманова veloped: typical brown mountain-forest, carbonate Изучен почвенный покров Ленгебизского хреб- brown-mountain-forest, typical brown-mountain, carbo- та и прилегающих территорий, уточнены границы nate-mountain-brown, steppe-mountain-brown, dark- его развития и характеризованы морфогенетические gray-brown, ordinary gray-brown, light gray-brown, особенности и физико-химические свойства почв на gray and gray - brown. уровне подтипов. A soil map of the Langabiz Ridge and the surrounding territories is drawn up at a scale of 1: 100 000.

Məqaləyə c.ü.f.d. E.Ş.Məmmədbəyov rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© İ.Ə.Qəribova ATMOSFER YAĞINTILARININ FİZİKİ-KİMYƏVİ GÖSTƏRİCİLƏRİNİN XƏRİTƏLƏŞDİRMƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ İ.Ə.Qəribova Azərbaycan Dövlər Pedaqoji Universiteti Ü.Hacıbəyli 68, Bakı, Səbayıl [email protected] Ətraf mühitin mühafizəsi və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə müasir dövrün aktual məsələlə- rindəndir. Bu məqsədlə hər bir dövlət öz ərazisində müvafiq monitorinq sistemi yaradır və fasiləsiz müşahidələrin aparılmasına dair aidiyyəti orqanlara tapşırıqlar verir. Bizim ölkəmizdə ətraf mühitin və təbii ehtiyatların dövlət monitorinqi sistemini Azərbaycan Respubliukasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (AR ETSN) yaratmış və bu fəaliyyəti digər müvafiq icra hakimiyyəti orqanları ilə birgə həyata keçirir. Ətraf Mühit üzrə Milli Monitorinq Departamenti hər il monitorinq müşahidə nəticələrini emal edərək cədvəl, diaqram, histoqramlardan ibarət hesabat şəklində aidiyyəti təşkilatlara çatdırır. Fik- rimizcə, belə məlumatların xüsusi tematik xəritələr şəklində təqdim edilməsi daha məqsədəmüvafiq olardı. Təqdim edilən məqalədə atmosfer yağıntılarının, xüsisi halda 2016-cı ilin fiziki-kimyəvi gös- təriciləri əsasında xəritələşdirilməsi xüsusiyyətləri nümayiş etdirilir. Giriş. Monitorinq sistemi çoxşaxəli olub təbii böyük sənaye şəhərində (Bakı, Sumqayıt, Gəncə, və antropogen təsirlər nəticəsində ətraf mühitə ya- Mingəçevir, Şirvan, Şəki, Naxçıvan və Lənkaran- yılan zərərli qaz, maye və bərk halda tullantılara da) yerləşən 23 müşahidə məntəqəsində aparılır. kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən nəzarəti elmi əsas- Bu şəhərlərdə atmosfer havasında çirkləndirici- larla həyata keçirən, hava, su, torpaq mühitlərinin lərin təyin edilməsi üçün gündə üç dəfə: 07:00, vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdı- 13:00, 19:00 saatlarında nümunələr götürülərək, rılması məqsədilə onların kimyəvi tərkibini, çirk- hər bir şəhərin sənaye profilinə uyğun olan spesifik lənmə dərəcəsini, radioaktiv, hidrobioloji xüsusiy- çirkləndiricilər üzrə kimyəvi analizlər aparılır (cəd- yətlərini, fiziki xassələrini müəyyən edən müntə- vəl 1) [1]. zəm müşahidə və tədqiqatlar sistemindən ibarətdir Bu məntəqələrdən alınan gündəlik məlumatlara [2]. əsasən atmosfer havasının vəziyyəti təhlil olunur, Təbiətdən istifadəçilər ətraf mühitin və təbii eh- qiymətləndirilir və növbəti gün üçün çirklənmə və- tiyatların monitorinqi üzrə Ekologiya və Təbii Sər- ziyyətinin proqnozu verilir. Məsələn, 2016-cı ilin vətlər Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilmiş forma- monitorinq nəticələri göstərir ki, respublikanın lar əsasında lazımi məlumatlar təqdim edirlər. Ət- böyük sənaye şəhərlərində atmosfer havası həmin raf mühitin və təbii ehtiyatların dövlət monitorinqi şəhərlərdə fəaliyyət göstərən sənaye obyektlərinin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin, Azərbay- sayı və gücündən asılı olaraq müxtəlif dərəcədə can Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərar və sə- çirklənməyə məruz qalır. Bakı şəhəri üçün spesifik rəncamları, ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində öl- olan havanın çirkləndiricilərindən toz, dəm qazı, kəmizin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr azot 4-oksid, his və furfurolun miqdarı ayrı-ayrı (konvensiyalar, sazişlər və s.) əsasında həyata ke- günlərdə yol verilən qatılıq həddini aşır. Sumqayıt çirilir. “Ətraf mühitin mühafizəsi və təbii ehtiyat- şəhəri üzrə xlor, azot 4-oksid, hidrogen flüorid və ların dövlət monitorinqinin aparılması qaydaları digər spesifik çirkləndiricilərin miqdarı da norma- haqqında Əsasnamə” bu sahəyə dair normativ sə- dan artıq müşahidə edilir. Gəncə şəhərində zərərli nədlər arasında xüsusi yer tutur [1]. maddələrdən yalnız hidrogen flüoridin miqdarı Ətraf mühitin və təbii ehtiyatların dövlət moni- normanı aşdığı halda, Naxçıvan, Şəki, Mingəçevir torinqi sistemində atmosfer yağıntılarının (yağış, və Lənkəran şəhərlərinin atmosfer havasının çirk- qar) monitorinqi olduqca vacib komponentlərdən lənməyə məruz qalmadığı qənaətinə gəlinir. olub xüsusi yer tutur. Keçən əsrin 90-cı illərinə aid əldə etdiyimiz 1. Atmosfer yağıntılarının monitorinqi materiallara əsasən, aşağıda verilmiş histoqramlar- sistemi. AR ETSN Ətraf Mühit üzrə Milli Moni- da atmosfer havasına atılan tullantıların mənbələri torinq Departamentinin müvafiq struktur bölmələri və miqdarı barədə informasiya nümayiş etdirilir digər sahələrdə aparılan müşahidələrlə yanaşı, il ər- (şəkil 1). Göründüyü kimi, hələ zavod və fabriklə- zində atmosfer yağıntılarının (yağış, qar) monito- rin fəaliyyət göstərdiyi keçən əsrin 90-cı illəri ilə rinqini həyata keçirir. Müşahidələr respublikanın 8 müqayisədə atmosferə atılan tullantıların miqdarı

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 indiki dövrdə iki dəfədən də çox azalmış və avto- (Mq2+) ionları, codluq, elektrik keçiricıliyi və nəqliyyat tərəfindən atmosferə atılan tullantılar hidrogen göstəricisi (pH) üzrə hər ay monitorinq əsas çirkləndirici mənbəyə çevrilərək stasionar həyata keçirilir. Məsələn, 2016-cı ildə 259 nümunə mənbələrlə nisbətdə onun payı üç dəfədən çox art- üzərində 2959 kimyəvi analiz aparılmışdır. Onu da mışdır. qeyd edək ki, kimyəvi tərkib mövsümi dəyişmələrə Atmosfer yağıntılarının kimyəvi tərkibi 11 kim- məruz qaldığı üçün cədvəl 2-də qarışıqların qatılıq- yəvi göstərici: sulfat (SO42-), nitrat (NO3-), am- larının miqdarı ortaillik qiymətlərlə hesablanmışdır monium (NH4+), xlorid (C1-), fosfat (PO43-), hid- [1]. rokarbonat (HCO3-), kalsium (Ca2+), maqnezium

Cədvəl 1 Monitorinq şəhərlərində havanın çirkləndiriciləri Sənaye şəhərləri

Naxçıvan, Şəki, № Bakı Sumqayıt Gəncə Mingəçevir Lənkəran, Şirvan 1 Toz Toz Toz Toz Toz

Kükürd Qazı (SO2) Kükürd Qazı (SO2) Kükürd qazı (SO2) Kükürd Kükürd qazı 2 qazı (SO2) (SO2) 3 Dəm qazı (CO) Dəm qazı (CO) Dəm qazı (CO) Dəm qazı (CO) Dəm qazı (CO) Azot dioksid Azot dioksid (NO2) Azot dioksid (NO2) Azot dioksid Azot dioksid 4 (NO2) (NO2) (NO2) 5 Azot oksid (NO) Azot oksid (NO) Azot oksid (NO) Azot oksid (NO) Həll olunan Həll olunan sulfatlar Həll olunan sulfatlar Həll olunan 2-) 2- 6 sulfatlar aerozolu aerozolu (SO4 aerozolu (SO4 ) sulfatlar aerozolu 2-) 2- (SO4 (SO4 ) - - - 7 Bərk flüoridlər (F ) Bərk flüoridlər (F ) Bərk flüoridlər (F ) Fenol (C6H5OH) Hidrogen flüorid Hidrogen flüorid (HF) Hidrogen flüorid (HF) 8 (HF) 9 Ammonyak (NH3) Ammonyak (NH3) Hidrogen sulfid (H2S) Xlor (Cl2) Xlor (Cl2) Sulfat turşusu aerozolu 10 (H2SO4) 11 His Hidrogen xlorid (HCl) Sulfat turşusu 12 (H2SO4) Formaldehid 13 (CH2O) Furfurol 14 (c4h3oxcho) Hidrogen sulfide 15 (H2S)

Respublika üzrə atmosferə atılan tullantılar, (min ton) Atmosfera atılan tullantı mənbələri Şəkil 1. Respublika üzrə atmosferə atılan tullantıların miqdarı və mənbələri

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Cədvəl 2 2016-cı ildə respublika ərazisində atmosfer yağıntılarının fiziki-kimyəvi göstəriciləri

İonların miqdarı, mq/l Təyin olunan Yağıntı Elektrik Nümunə Codluq ionların cəmi № Məntəqələr miqdarı pH keçiricıliyim/s 2+ 2+ - - - 2- 3- + miqdarı, növü -5 mq-ekv/l Ca Mg HCO3 Cl NO3 SO4 PO4 NH4 mm m (x10 ) ( ∑ mq/l ) 1 Bakı Yağış,qar 53,7 7,6 30,1 1,7 24,7 6,3 72,2 21,6 2,1 19,6 0,1 0,4 147,1 2 Sumqayıt Yağış,qar 26,2 7,5 39,2 1,6 24,6 5,1 58,8 48,9 2,1 24,9 0,1 0,4 164,8 3 Pirallahı Yağış,qar 24,5 7,2 35,4 1,5 22,5 5,1 55,1 37,6 2,2 22,7 0,1 0,8 146,0 4 Neftçala Yağış,qar 49,0 7,2 16,1 1,2 18,3 3,0 40,4 18,4 3,7 17,5 0,2 0,6 102,1 5 Ağstafa Yağış,qar 67,6 7,3 11,1 1,0 13,5 3,6 43,9 13,1 1,5 9,2 0,1 0,8 85,7 6 Quba Yağış,qar 70,7 6,7 11,9 1,1 13,9 5,4 41,7 12,3 2,8 6,5 0,2 0,7 83,4 7 Qırız Yağış,qar 59,9 7,2 12,7 1,1 15,9 3,3 52,8 14,7 2,2 10,3 0,2 0,8 100,2 8 Qobustan Yağış,qar 58,6 7,3 10,8 0,9 12,9 3,3 24,1 13,5 2,3 7,4 0,5 1,3 65,4 9 Gəncə Yağış,qar 32,2 7,0 10,3 0,9 11,6 4,2 24,9 12,6 4,0 6,0 0,1 0,6 64,1 10 Daşkəsən Yağış,qar 59,5 6,9 7,9 0,6 7,7 2,5 26,9 14,6 2,2 4,3 0,1 1,0 59,2 11 Lənkəran Yağış,qar 153,5 6,6 5,4 0,5 6,8 2,2 22,1 15,7 0,9 4,2 0,3 0,6 52,7 12 Biləsuvar Yağış,qar 46,5 6,5 8,0 0,8 11,6 2,9 29,7 15,7 1,3 4,4 0,3 0,7 66,7 13 Kəlvəz Yağış,qar 42,2 6,8 12,8 1,0 12,7 4,1 49,6 14,9 1,1 6,1 0,2 1,1 89,9 14 Sabirabad Yağış,qar 42,1 7,3 18,4 1,2 17,7 3,7 36,7 13,9 2,2 8,5 0,3 1,0 84,0 15 Şəki Yağış,qar 90,6 7,1 4,3 0,4 5,6 2,0 20,7 12,0 1,0 4,7 0,1 0,4 46,4 16 Qəbələ Yağış,qar 100,0 6,9 9,4 0,5 7,0 2,1 24,4 14,3 0,8 5,2 0,1 0,6 54,5 17 Damarçın Yağış,qar 107,8 6,9 5,2 0,5 6,5 2,4 24,7 14,1 1,3 5,0 0,1 0,4 54,4 18 Zaqatala Yağış,qar 103,1 6,8 10,8 0,9 13,6 3,0 37,6 17,2 0,9 8,0 0,2 0,9 81,5 19 Mingəçevir Yağış,qar 37,8 7,3 6,8 0,6 8,6 2,5 21,7 13,8 1,6 5,0 0,1 0,8 54,2 20 Zərdab Yağış,qar 32,3 7,3 6,6 0,5 7,3 2,3 19,8 14,4 3,1 5,2 0,3 0,9 53,3 21 Xaçmaz Yağış,qar 47,7 7,2 10,5 0,8 11,5 3,1 32,8 12,3 1,6 3,3 0,0 0,6 65,2 22 Şahdağ Yağış,qar 53,8 7,1 14,3 0,9 12,8 2,9 34,8 13,6 2,0 4,3 0,1 0,8 71,1 23 Xızı Yağış,qar 6,9 3,1 0,3 4,3 1,8 23,1 10,2 1,4 3,2 0,1 0,4 44,4 Məntəqələr və komponentlər üzrə ionların cəmi miqdarı, ∑ mq/l 291,8 76,9 818,5 389,1 44,3 195,5 3,7 16,5 1836,2

Müşahidələrin nəticələrinə görə, respublika üz- [3, 4]. Çünki xəritə məlumatların əyaniliyini, oxu- rə il ərzində atmosfer yağıntılarının kimyəvi tərki- naqlığını artırır, obyekt və hadisələrin məkanda ye- bini 12.6% xlorid, 8.8% hidrokarbonat, 12.7% rini düzgün dərk etmək və ən əsası isə kartoqrafiq sulfat, 8.5% kalsium, 8.2% maqnezium, 9.0% təhlil əsasında həmin obyekt və hadisələrlə bağlı nitrat, 7.9% ammonium və 13.5% fosfat ionları uyğun coğrafi, ekoloji, hidrometeoroloji və s. qa- təşkil etmişdir. Hidrogen ionunun (pH) maksimal nunauyğunluqları müəyyən etmək imkanı verir. göstəricisi Bakı (7.6), minimal göstəricisi isə Bilə- Ona görə də, təqdim edilən məqalədə atmosfer ya- suvar (6.5) məntəqəsində müşahidə olunmuşdur. ğıntılarının, xüsisi halda 2016-cı il fiziki-kimyəvi Elektrik keçiricıliyinin maksimal göstəricisi Sum- göstəriciləri (cədvəl 2) əsasında xəritələşdirilməsi- qayıt (39.2x10-5 sm/sm), minimal göstərici isə nin metodiki xüsusiyyətlərinin nümayiş etdirilmə- Xızı (3.1x10-5 Sm/sm) məntəqəsində qeyd edil- si bir məqsəd kimi qoyulur. mişdir. Məlum olduğu kimi, tematik xəritələrin tərtib 2. Atmosfer yağıntılarının fiziki-kimyəvi gös- edilməsinin 9 əsas üsulu mövcuddur və obyekt və təricilərinin xəritələşdirilmə metodikası. Yuxa- hadisələrin, onların kəmiyyət və keyfiyyət göstəri- rıda qeyd edildiyi kimi, AR ETSN Ətraf Mühit üz- cilərinin növ və xarakterindən asılı olaraq bu və ya rə Milli Monitorinq Departamenti hər il həyata ke- digər üsuldan, eləcə də onlardan kombinə edilmiş çirdiyi monitorinq müşahidə nəticələrini kameral şəkildə istifadə edilir. Bizim baxdığımız məsələdə emal edərək əsasən cədvəl, diaqram, histoqramlar- eyni növ kəmiyyətin (fiziki-kimyəvi göstəricilərin) dan ibarət hesabatlar hazırlayır və aidiyyəti təşki- respublika üzrə müxtəlif dərəcələrdə paylanması- latlara çatdırır. Lakin düşünürük ki, belə məlumat- nı təsvir etmək üçün kartoqram və şərti işarələr ların xüsusi tematik xəritələr şəklində təqdim edil- üsullarından istifadə etmək məqsədəmüvafiqdir [5, məsi daha məqsədəmüvafiq olardı. Belə ki, məlum 6, 7]. Bu zaman tərtib ediləcək xəritələrin karkas olduğu kimi, istənilən növ elmi-praktiki tədqiqatla- hissəsi - coğrafi məzmunu, riyazi əsasları və diğər rın sonluğu uyğun xəritənin tərtibi ilə tamamlanır məlumatlar GoogleMap, GoMap, fond materialla- rı, həmçinin LandSat və başqa peyklərdən alınmış

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

şəkillər və məlumatlar əsasında tərtib edilmişdir. lərinin cəbri cəmi şəklində təyin edilir. Bizim fik- Bütövlükdə, xəritələrin tərtibi GİS texnologiyala- rimizcə, bu məsələdə metodiki baxımdan təkmil- rının tətbiqi ilə müasir xəritətərtibetmə üsulları ilə ləşdirmə aparıla bilər. Məsələn, Bakı şəhəri məntə- həyata keçirilmişdir. CİS texnologiyasında Esri qəsində ümumi ionların miqdarı modulca böyük 2+ (ABŞ) şirkətinin istehsalı olan ArcGis 10.2 paket- qiymətə malik toplananlarla: HCO3 (72,2), Ca proqramından istifadə edilmişdir. Göründüyü kimi, (24,7) və Cl- (21,6) təyin edilir və bu halda NO3 3- + xəritə vərəqləri üzərində baş xəritə ilə yanaşı, beş (2,1), PO4 (0,1) və NH4 (0,4) komponentlərinin əsas göstərici üzrə ayrılıqda köməkçi xəritələr də ümumi cəmə təsiri cüzi olduğundan, sonuncular öz əksini tapır. kölgədə qalır. Lakin elə hallar ola bilər ki, kiçik 3. Fiziki-kimyəvi göstəricilərin xəritələşdiril- qiymətlərə malik ionların ümumu cəmdə deyil, ay- mə xüsusiyyətləri rılıqda nəzərə alınması xüsusi əhəmiyyət kəsb edə Respublika ərazisində atmosfer yağıntılarının bilər (məsələn, hansısa bir kənd təsərrüfatı bitkisi fiziki-kimyəvi göstəricilərinin xəritələşdirilməsi üçün) və yaxud da bir başqa metrik ölçü vahidlə- iki variantda yerinə yetirilmişdir. rində həmin ionlar da modulca böyük qiymətlərə Birinci variantda fiziki-kimyəvi göstəricilərin malik olar. Başqa sözlə, modul qiyməti komponen- qiymətləri Ətraf Mühit üzrə Milli Monitorinq De- tin keyfiyyət göstəricisi ola bilməz. Ümumi halda partamentinin məlumatlarına istinadən (cədvəl 2) isə iki və daha çox göstəricinin cəbri cəmi hesabla- ikinci bölmədə göstərilmiş metodiki əsaslarla (şə- narkən göstəricinin tək modul qiyməti deyil, eyni kil 2). zamanda, onun vaciblik dərəcəsi nəzərə alınmalı- İkinci variantda isə birincidən fərqli olaraq dır. Belə hallarda yekun cəm hər bir göstəricinin göstəricilərin qiymətləri bal sistemi ilə qiymətlən- qiymətini onun vaciblik əmsalına vurmaqla hesab- dirilir. Belə ki, cədvəl 2-dən göründüyü kimi, res- lanır. Vaciblik əmsalı, başqa sözlə, ölçmə çəkisi də publikanın ayrı-ayrı məntəqələri üzrə ionların adlandırılır. ümumi miqdarı ayrı-ayrı komponentlərin qiymət-

Cədvəl 3 Ca - üçün bal şkalası № Monitorinq nəticələri Ballar Monitorinq məntəqələri 1 25-20 5 Bakı, Sumqayıt, Pirallahı 2 20-15 4 Neftçala, Qırız, Sabirabad 3 15-10 3 Ağstafa, Quba, Qobustan, Gəncə, Biləsuvar, Kəlvəz, Zaqatala, Xaçmaz, Şahdağ 4 10-5 2 Daşkəsən, Lənkəran, Şəki, Qəbələ, Damarçın, Mingəçevir, Zərdab 5 5-0 1 Xızı

Cədvəl 4 Mg –üçün bal şkalası № Monitorinq nəticələri Ballar Monitorinq məntəqələri 1 6,5-5,5 5 Bakı 2 5,5-4,5 4 Sumqayıt, Pirallahı, Quba 3 4,5-3,5 3 Ağstava, Gəncə, Kəlvəz 4 3,5-2,5 2 Neftçala, Qırız, Qobustan, Daşkəsən, Biləsuvar, Sabirabad, Şahdağ, Zaqatala, Xaçmaz 5 2,5-1,5 1 Lənkəran, Şəki, Qəbələ, Damarçın, Mingəçevir, Zərdab, Xızı

Cədvəl 5 HSO3 -üçün bal şkalası № Monitorinq nəticələri Ballar Monitorinq məntəqələri 1 80-65 5 Bakı 2 65-50 4 Sumqayıt, Pirallahı, Qırız 3 50-35 3 Neftçala, Ağstafa, Quba, Kəlvəz, Sabirabad, Zaqatala 4 35-20 2 Qobustan, Gəncə, Daşkəsən, Lənkəran, Biləsuvar, Şəki, Qəbələ, Damarçın, Mingəçevir, Xaçmaz, Şahdağ, Xızı 5 20-5 1 Zərdab

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Şəkil 2. Atmosfer yağıntılarının fiziki-kimyəvi göstəricilər xəritəsi (2016-cı il). (Birinci variant) Cədvəl 6 Məntəqələr üzrə ionlaşmanın bal sistemi ilə qiymətləndirilməsi Təyin Elektrik olunan № Məntəqələr Ph Codluq Cl NO3 PO4 SO4 HCO3 Ca Mg NH4 keçiriciliyi ionların cəmi 1 Bakı 5 2 5 3 2 1 4 5 5 5 1 38 2 Sumnqayıt 5 1 4 5 2 1 5 4 5 4 1 37 3 Pirallahı 5 1 4 4 2 1 5 4 5 4 3 38 4 Neftçala 4 2 3 2 5 2 4 3 4 2 2 33 5 Sabirabad 4 2 3 2 2 4 2 3 4 3 4 33 6 Ağstafa 3 2 3 2 1 1 2 3 3 3 3 26 7 Quba 3 3 3 2 3 2 2 3 3 4 2 30 8 Qırız 3 2 3 2 2 2 3 4 4 2 3 30 9 Qobustan 3 2 2 2 2 5 2 2 3 2 5 30 10 Gəncə 3 1 2 2 5 1 2 2 3 3 2 26 11 Kəlvəz 3 2 3 2 1 2 2 3 3 3 4 28 12 Zaqatala 3 5 2 2 1 2 2 3 3 2 3 28 13 Xaçmaz 3 2 2 2 1 1 1 2 3 2 2 21 14 Şahdağ 3 2 2 2 2 1 1 2 3 2 3 23 15 Daşkəsən 2 2 2 2 2 1 1 2 2 2 4 22 16 Damarçın 2 5 2 2 1 1 1 2 2 1 1 20 17 Lənkəran 2 5 2 2 1 4 1 2 2 1 2 24 18 Biləsuvar 2 2 2 2 1 4 1 2 3 2 2 23 19 Qəbələ 2 4 2 2 1 1 2 2 2 1 2 21 20 Mingəçevir 2 1 2 2 1 1 1 2 2 1 3 18 21 Zərdab 2 1 1 2 4 4 2 1 2 1 3 23 22 Xızı 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 1 13 23 Şəki 1 3 1 2 1 1 1 2 2 1 1 16

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Şəkil 3. Atmosfer yağıntılarının fiziki-kimyəvi göstəricilər xəritəsi (2016-cı il). (İkinci variant) Beləliklə, yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə ala- Atmosfer yağıntılarının fiziki-kimyəvi göstəri- raq hər bir ion üçün bal şkalaları tərtib edilmiş və cilərinin xəritələşdirilməsi, yəni informasiyanın cədvəl 2-də verilmiş qiymətlər əsasında məntəqə- bütövlükdə xəritə şəklində təqdimatı, yuxarıda nin şkala üzrə hansı aralığa düşməsi müəyyənləş- qeyd edildiyi kimi, məlumatların əyaniliyini, oxu- dirilmişdir. Lakin məqalənin həcminin böyük ol- naqlığını artırır, obyekt və hadisələrin məkanda baş maması üçün burada yalnız nümunə olaraq Ca, Mg verdiyi yeri düzgün dərk etmək və kartoqrafik təh- və HSO3 üçün müvafiq şkalalar göstərilmişdir (cəd. lil əsasında həmin obyekt və hadisələrlə bağlı mü- 3-5). vafiq qanunauyğunluqları müəyyən etmək imkanı Sonra müşahidə məntəqələrində ionlar üzrə mü- verir. Bununla belə, xəritələrin bal şkalaları ilə əldə vafiq bal qiymətləri toplanaraq yekun cəm qiymət- edilmiş məlumatlar əsasında tərtibi (ikinci variant) ləri ballarla hesablanmışdır (cədvəl 6). daha məqsədəuyğun olardı. Bu halda heç bir kom- Nəhayət, cədvəl 6-dan təyin edilən cəm ionlaş- ponent kənarda qalmır və bal qiyməti ilə ümumi ma qiymətlərini yuxarıda qeyd edilən karkas xəritə xəritə təsvirinin yaradılmasında iştirak edir. əsası üzərində uyğun məntəqənin yerləşdiyi nöqtə- Nəticə və təkliflər. Məqalədə təqdim edilən də yazmaqla kartoqram üsulu ilə CİS texnologiya- məlumatların təhlili əsasında aşağıdakı nəticə və sından istifadə əsasında ikinci variantda atmosfer təklifləri vermək olar. yağıntılarının fiziki-kimyəvi göstəricilər xəritəsi 1. Müşahidələrin nəticələrinə görə, respublika tərtib edilmişdir (şəkil 3). üzrə, məsələn, 2016-cı ildə atmosfer yağıntılarının Onu da qeyd edək ki, hər iki variantda karkas kimyəvi tərkibinin 12.6%-ni xlorid, 8.8%-ni hid- xəritə maketi olaraq tərəfimizdən tərtib edilmiş di- rokarbonat, 12.7%-ni sulfat, 8.5%-ni kalsium, gər xüsusi-tematik xəritə “Azərbaycanın xüsusi 8.2%-ni maqnezium, 9.0%-ni nitrat, 7.9%-ni am- mühafizə olunan təbiət əraziləri xəritəsi” götürül- monium və 13.5%-ni fosfat ionları təşkil etmişdir. müşdür [5]. Keçən əsrin 90-cı illəri ilə müqayisədə atmosferə Beləliklə, şəkil 2 və şəkil 3-də verilmiş “At- atılan tullantıların miqdarı hal-hazırda iki dəfədən mosfer yağıntılarının fiziki-kimyəvi göstəricilər çox azalsa da, avtonəqliyyat tərəfindən atmosferə xəritələri”nin müqayisəsindən aşağıdakıları qeyd atılan tullantılar əsas mənbəyə çevrilərək stasionar edə bilərik. mənbələrlə nisbətdə üç dəfədən çox təşkil edir. Ba-

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 kı şəhəri üçün spesifik olan havanın çirkləndirici- 5. Qəribova İ.Ə., Böyük Qafqazın Azərbaycan his- lərindən toz, dəm qazı, azot 4-oksid, his və furfu- səsində eroziyaya qarşı mühafizə tədbirləri və xəritələş- rolun miqdarı ayrı-ayrı günlərdə yolverilən qatılıq dirilməsi //Bakı Dövlət Universitetinin Xəbərləri, Təbiət həddini aşır. elmləri seriyası 2017.-№1 - Səh.186-190. 2. Ətraf Mühit üzrə Milli Monitorinq Departa- 6. Гарибова И.А. Изучение синоптико – климати- ческих условий в целях восстановления лесов Азер- menti müşahidə nəticələrini əsasən cədvəl, diaq- байджана/ V Международная конференция «Окру- ram, histoqramlar şəklində təqdim edir. Lakin belə жающая среда и менеджмент природных ресурсов». məlumatların xüsusi tematik xəritələr şəklində təq- 1-3 октября 2014. Тюмень. Россия.- С. 83-87. (соав- dim edilməsi daha məqsədəmüvafiq olardı. Xəritə тор Годжаманов М.Г.). məlumatların əyaniliyini, oxunaqlığını artırır, ob- 7. Гарибова И.А. Требования к тематическому yekt və hadisələrin məkanda yerini düzgün dərk et- содержанию карт охраны природы// Журнал инсти- mək və kartoqrafiq təhlil əsasında həmin obyekt və тута географии республики Казахстан. Вопросы ге- hadisələrlə bağlı müvafiq qanunauyğunluqları mü- ографии и геоэкологии 2018 №1 C.76-80 (соавтор əyyən etmək imkanı yaradır. Годжаманов М.Г.). 3. Atmosfer yağıntılarının fiziki-kimyəvi göstə- MAPPPING CHARACTERISTICS OF ricilərinin xəritələşdirilməsində kartoqram və şərti PHYSICAL-CHEMICAL INDICATORS OF işarələr üsullarından istifadə etmək daha doğru ATHMOSPHERIC PRECIPITATIONS olardı. 4. Atmosfer yağıntılarının fiziki-kimyəvi göstə- İ.A.Garibova riciləri üçün tərtib edilmiş bal şkalalarından növ- Environmental protection and rational utilization of bəti illərin məlumatlarının qiymətləndirilməsində natural resources are topical issues of the modern era. istifadə edilə bilər. Lazım gəldikdə şkalaların ad- To this end, each state creates an appropriate monitoring dımını kiçiltmək və yaxud böyütmək mümkündür. system on its territory and gives instructions to the rele- 5. Atmosfer yağıntılarının fiziki-kimyəvi göstə- vant authorities regarding the conduct of uninterrupted ricilərinin xəritələşdirilməsini bal şkalaları ilə əldə observations. In our country the Ministry of Ecology and Natural Resources of the Republic of Azerbaijan has edilmiş məlumatlar əsasında tərtibi (ikinci variant) created the state monitoring system for the environment daha məqsədəmüvafiqdir. Bu halda heç bir kompo- and natural resources carries out this activity jointly with nent kənarda qalmayaraq həm kəmiyyət, həm də other relevant executive authorities. keyfiyyət baxımından ümumi xəritə təsvirinin ya- The National Monitoring Department for Environ- radılmasında iştirak edir. Eyni zamanda, fikrimiz- ment annually publishes their monitoring results and re- cə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, komponentlərin veals them to the relevant state organizations in the form vaciblik əmsallarından da istifadə etməklə tərtib of reports consisting of tables, diagrams, histograms. In edilmiş xəritələr yağıntıların fiziki-kimyəvi göstə- our opinion, it would be more concinient and purposeful riciləri üzrə qanunauyğunluqlarının öyrənilməsin- to present such information in the form of special the- də daha dolğun və əhəmiyyətli informasiya mənbə- matic maps. The article presents the features of mapping of atmospheric precipitation, based on a specific case of yi ola bilər. the physical-chemical indicators of 2016.

ƏDƏBIYYAT ОСОБЕННОСТИ КАРТОГРАФИРОВАНИЯ 1. AR ETSN Ətraf Mühit üzrə Milli Monitorinq ФИЗИКО-ХИМИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ Departamentinin 2016-cı il hesabatı.- Bakı, 2016.- 86 АТМОСФЕРНЫХ ОСАДКОВ səh. И.А.Гарибова 2. Ətraf mühitin mühafizəsi və təbii ehtiyatların döv- lət monitorinqinin aparılması qaydaları haqqında Əsas- Охрана окружающей среды и рациональное ис- namə/ Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin пользование природных ресурсов являются актуаль- qərarı. No 90, Bakı şəhəri, 1 iyul 2004-cü il.- 19 səh. ными проблемами современной эпохи. С этой целью 3. Məmmədov Q.Ş., Qocamanov M.H. Geodeziya – каждое государство создает на своей территории со- kartoqrafiya: coğrafi tədqiqatlarda geodeziya və kar- ответствующую систему мониторинга и дает указа- toqrafiya elminin yeri və əhəmiyyəti// Coğrafiya və tə- ния соответствующим органам относительно прове- bii resurslar. Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsər- дения непрерывных наблюдений. В нашей стране ləri. Bakı, 2015.-№1. Səh. 109-114. Министерство экологии и природных ресурсов 4. Qəribova İ.Ə. Xəritə tərtibi qaydalarına əməl Азербайджанской Республики создало государ- edək// Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərləri. ственную систему мониторинга окружающей среды XIX cild. Bakı-2017. - Səh. 379-384. (həmmüəlliflər: и природных ресурсов, и осуществляет эту деятель- Qocamanov M.H., Talıbov Ə.T.). ность совместно с другими соответствующими ор- ганами исполнительной власти.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Национальный мониторинговый департамент по представлять такую информацию в виде специаль- окружающей среде ежегодно публикует свои ре- ных тематических карт. В статье представлены осо- зультаты мониторинга и показывает их соответству- бенности картографирования атмосферных осадков ющим государственным организациям в форме от- на основе статистического анализа физико-химичес- четов, состоящих из таблиц, диаграмм, гистограмм. ких показателей 2016 года. По нашему мнению, было бы более целесообразным

Məqaləyə c.ü.f.d. M.S.Həsənov rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

İNSAN COĞRAFİYASI

© Z.T.İmrani, Y.R.Rəhimov ŞƏKİ-ZAQATALA İQTİSADİ-COĞRAFİ RAYONUNUN DAVAMLI İNKİŞAFINDA YENİ EKOTURİZM OBYEKTLƏRİNİN ROLU Z.T.İmrani1, Y.R.Rəhimov2 1AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu 2AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzi Turizmin sürətlə inkişaf edən sahələrindən biri ekoturizmdir. Təbii ehtiyatların və mədəni irsin qorunub-saxlanması, eləcə də öyrənilməsində ekoturizm mühüm rola malikdir. Ekoturizm təbii-coğ- rafi ehtiyatlarından istifadə və bioloji müxtəlifliyin qorunması ilə yanaşı, hər bir regionun turizm təsərrüfatının davamlı inkişafında mühüm rol oynayır. Bu baxımdan, məqalədə Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonunun davamlı inkişafında ekoturizmin rolu araşdırılmış, son illər regionda turizmin inkişaf tendensiyası verilmiş, ekoturizm potensialı daha yüksək olan təbiət abidələrindən istifa- də yolları göstərilmişdir. Giriş. Turizmin formaları turizm tələbatlarına vurur [6, s. 51]. Məhz bu baxımdan, turizmin fə- uyğun təşkil olunmuş və konkret tələbatın ödənil- aliyyəti ilə əlaqədar yerlərdə yaranan ekoloji prob- məsi forması kimi çıxış edir. Son illər dünyada, lemlərin aradan qaldırılmasında ekoturizmin əhə- eləcə də respublikamızda sürətlə inkişaf etdirilən miyyəti böyükdür. Bu sahədə bir sıra xarici və yerli turizm sahələrindən biri də ekoturizmdir. Çünki mütəxəssis - alimlər tədqiqat işləri aparmış və mü- turistlər birbaşa təbiətlə təmasda olmaq və öz hüm elmi əhəmiyyət kəsb edən nəticələr əldə et- istirahətlərini otel və mehmanxanalarda deyil, mişlər. məhz təbiətin qoynunda keçirmək istəyirlər. Q.S.Qujin, M.Y.Belikov və E.V.Klimenok Еkoturizm, təbiət turizminin xüsusi formаsı ki- (1997-ci il) ekoturizmi təbiətdən səmərəli istifadə- mi, ətrаf mühitə qаyğı ilə bаğlı turizmdir. İxtisаs- nin bir yolu, onun inkişafını isə ətraf mühitə qayğı lаşmış səfərlər, аdətən, kiçik qruplаrlа təşkil olu- kimi dəyərləndirirlər [12]. A.V.Drozdov (1999-cu nur. Bеlə səyаhətlər zаmаnı gid-bələdçilər təbiətə il) ekoturizmin təyini prinsiplərini vermiş, onun məhəbbətlə yаnаşmаğın, təbii sərvətlərin mühа- əlamətlərini və formalarını işləyib hazırlamışdır fizəsinin və ətrаf mühitin qorunmаsının vаcibliyini [14]. Q.P.Doljenko (2009-cu il) turizm təsnifatında turistlərə izаh еtməyə səy göstərir [8, s. 44]. Eko- yeni istiqamətlər müəyyən etmiş, turizm növlərini turizm ətraf mühitin mühafizəsi və yerli əhalinin üç – hadisə, ekoloji və işgüzar bloka ayırmış, eko- rifah halını yaxşılaşdırmaq, onun tələblərini qarşı- loji turizmi təbiət turizminin bir istiqaməti kimi qə- lamaq üçün spesifik potensiala malik olan davamlı bul etmişdir [13]. Z.T.İmrani (2009-cu il) Azərbay- bir turizm növüdür [5]. Turizmin bu növü təbiətin canın regionlarının davamlı inkişafında turizm tə- qorunmasına, yerli əhalinin iqtisadi və sosial həyat sərrüfatının rolunu və turizm-rekreasiya komplek- tərzlərinin yaxşılaşdırılmasına, region barədə ma- sinin müasir vəziyyətini təhlil etmiş, dağ kəndləri- raqlı məlumatların əldə edilməsinə, ekoloji turların nin sosial-iqtisadi inkişafında ekoturizmin üstün- təşkili ilə ekoloji mədəniyyətin formalaşdırılması- lüklərini qeyd etməklə, yerli əhalinin iş ilə təmina- na və s. yönəldilmişdir. tında ekoturizmin yardımçı rol oynadığını vurğula- Ümumiləşdirilmiş şəkildə ekoturizmin əsas mışdır [7]. Ə.T.Əsgərov, B.Ə.Bilalov və Ç.G.Gü- məqsədini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: lalıyev (2011-ci il) ekoturizmin inkişaf tarixi və - biomüxtəlifliyin qorunması və öyrənilmə- əmələgəlməsinin ilkin şəraitini öyrənmiş və müasir si; turizmin dayanıqlı inkişaf konsepsiyası əsasında - təbiətin qoynunda istirahət; ekoturizmin faydasını bildirmişlər [5]. H.B.Solta- - ekoloji-mədəni turların təşkili; nova (2015-ci il) ekoturizmi təbiət turizminin mü- - ekoloji mədəniyyətin formalaşması; hüm tərkib hissəsi olduğunu vurğulamış, onun ətraf - sosial-iqtisadi dayanıqlığın təmin edilmə- mühitə təsirinin müxtəlif formada təzahür etdiyini si. bildirmişdir [11]. G.R. Ağakişiyeva (2015-ci il) tu- Problemin öyrənilmə səviyyəsi. Ekoturzim rizm sahəsində ekoturizmin əhəmiyyətini araşdır- əsasən münasib ekoloji şəraiti olan regionda inki- mış, onun prinsip, xarakterik əlamət və xüsusiyyət- şaf edərək, orada təbiəti mühafizə fəaliyyətini iqti- lərini, eləcə də sosial-iqtisadi funksiyalarını öyrən- sadi cəhətdən stimullaşdırır. Lakin turizmin bu nö- mişdir [6]. vünün nizamlanmamış inkişafı ətraf mühitə ziyan

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Tədqiqat obyekti. Tədqiqat obyekti olaraq se- Qeyd edilənləri aşagıdakı diaqramdan daha aydın çilmiş Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonu şimal- şəkildə görmək olar: dan Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikası, qərbdən Gürcüstan Respublikası (Mazım çayı), şərqdən Girdmançay dərəsi, cənubdan isə Qanıx- Əyriçay çökəkliyi ilə sərhədlənir. Ərazi təbii şəra- itinə görə 3 yerə: Böyük Qafqazın cənub yamacına, Qanıx-Həftəran vadisinə və Orta Kür dağətəyinə (Acınohur və Turud-Sarıca düzənliyi - Şəkinin dağlıq hissəsi) ayrılır [10]. İqtisadi-coğrafi rayonun Mənbə: Azərbaycan Respublikası əhalisinin ərazisinə Qəbələ, Oğuz, Şəki, Qax, Zaqatala və Ba- siyahıyaalınması, 2009-cu il lakən inzibati rayonları daxildir. Region daxilində Şəkil 1. Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi inzibati rayon mərkəzləri arasında məsafə ən azı rayonunda əhalinin milli tərkibi, %-lə 30, ən çoxu 194 km, paytaxt Bakı şəhəri ilə arala- Milli tərkibin rəngarəng olması ərazidə məs- rında məsafə 225-419 km təşkil edir. Şəki-Zaqatala kunlaşmış əhalinin ənənəvi yaşam tərzinə, təbii-ta- iqtisadi-coğrafi rayonu nəqliyyat-iqtisadi əlaqələri rixi təşəkkülün formalaşmasına, mədəni-irsin qo- ilə yaxşı təmin olunmuşdur. Yevlax-Balakən dəmir runub saxlanılmasına və s. təsir göstərmişdir ki, bu yolu, Bakı-Yevlax-Balakən və ona paralel olan Ba- da regiona səfər edən turistlərin marağına səbəb kı-İsmayıllı-Qəbələ-Balakən avtomobil yolları əra- olur, onların dərketmə məqsədilə həyata keçirdik- zinin daxili və xarici iqtisadi əlaqələrində mühüm ləri turizm fəaliyyətini stimullaşdırır. rol oynayır [3, s 46]. Təhlil. Turizmin motivi onun ərazi üzrə ixtisas- Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonunun ərazi- laşması və əhalinin məskunlaşması məqsədləri si 8,84 min km2 olmaqla, respublika ərazisinin təbii-coğrafi amillərin təsiri ilə bağlıdır [9, s. 77]. 10,2%-ni və əhalisinin 6,2%-ni əhatə edir. Tədqi- İstirahət etmək üçün cəlbedici ərazilər ilin möv- qat sahəsinin özünəməxsus siyasi-cografi üstün- sümiliyi və turizm növlərindən asılıdır. Turizmin lükləri vardır. Regionun ərazisi və əhalisi haqqında növü əlverişli iqlim şəraiti ilə üst-üstə düşdükdə statistik göstəriciləri aşağıdakı cədvəldən daha ay- ilin müəyyən vaxtlarında həmin ərazilərdə insan dın görmək olar. sıxlığı yaranır. Buna səbəb turizm mövsümündə iq- Əhalinin sıxlığı isə burada hər km2-də 69 nəfər- lim şəraitinin istirahətin komfortluğuna təsir etmə- dir [1]. İqtisadi-coğrafi rayonda əhalinin milli tər- sidir [7]. kibi olduqca rəngarəngdir. Əhalinin 81,4%-ni azər- Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonu Azərbay- baycanlıllar, 8,7%-ni avarlar, 5,1%-ni ləzgilər, canın ən səfalı təbii bölgələrindən biridir. Region 1,3%-ni gürcülər, 0,7 %-ni udinlər, qalanlarını isə zəngin və özünəməxsus təbii resurs potensialına digər millətlərin nümayəndələri təşkil edir [2]. Za- malikdir. Ekoturizmin inkişafına əlverişli imkanlar qatala və Balakən inzibati rayonlarında avarlar, yaradan amillərdən ən başlıcası məhz bu yerlərin Qaxda gürcülər, Qəbələdə ləzgilər və udinlər azər- landşaft ekzotikliyidir. baycanlılardan sonra sayca ikinci yeri tuturlar.

Cədvəl 1 Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonunun ərazisi və əhalisi Əhalinin sayı, Ölkə əhalisinə Ərazi, Ölkə ərazisinə İnzibati rayonlar min nəfər görə, %-lə min km2 görə, %-lə (2017-ci il) (2017-ci il) Balakən 0,94 1,1 96,8 0,9 Zaqatala 1,35 1,6 126,9 1,3 Qax 1,49 1,7 56,1 0,6 Şəki 2,43 2,8 184,2 1,9 Oğuz 1,08 1,2 43,5 0,4 Qəbələ 1,55 1,8 104,4 1,1 Şəki-Zaqatala 8,84 10,2 611,9 6,2 iqtisadi-coğrafi rayonu Azərbaycan Respublikası 86,6 100 9810,0 100 Mənbə: Azərbaycanın regionları. Bakı: ARDSK, 2017, 806 s.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Ərazisində Mazım, Kiş, Şin, Balakənçay, Əyri- Son illər (2010-2016-cı illər) respublikamızda tu- çay, Katex, Qaraçay, Kürmük, Dəmiraparan və s. rizmin inkişaf tendensiyasını təhlil etsək, görərik çaylar, Tufan gölü, Nohur gölü, Acınohur gölü, ki, mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisə- Əyriçay su anbarı, Oğlanbulaq, Qızbulaq, Hamam- lərin (5 mehmanxana), onlarda nömrələrin (1078 bulaq, Budusşor, Ağbulaq, Xalxal və s. adlı termal- nömrə), birdəfəlik tutumun (2289 yer), yerləşdiril- mineral bulaqlar vardır. Lakin bu ehtiyatlardan tam miş şəxslərin (144784 nəfər) və gecələmələrin sayı şəkildə istifadə edilmir. Onların turizm məqsədilə (271830 adam-gecə) artmışdır [1]. Hazırda respub- səmərəli şəkildə mənimsənilməsi regionun sosial- likada fəaliyyət göstərən mehmanxana və meh- iqtisadi inkişafına, xüsusilə dağ kəndlərinin iqtisa- manxana tipli müəssisələrin 10,0%-i Şəki-Zaqatala di potensialından tam istifadəyə imkan verərdi. iqtisadi-coğrafi rayonunun payına düşür ki, bu da Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonunun eko- respublika üzrə nömrələrin 11,8%-i, birdəfəlik tu- turizm potensialı böyükdür. Bu sahənin inkişafı tumun 11,2%-i, yerləşdirilmiş şəxslərin 16,6%-i, kənd yaşayış məntəqələrinin sosial-iqtisadi duru- gecələmələrin isə 15,7%-i deməkdir. Bu göstərici- munu və gələcək perspektivliyini şərtləndirə bilər. lərin çox hissəsi Qəbələ inzibati rayonunun payına Bunun həyata keçirilməsi üçün aşağıdakı vəzifələ- düşür. rin həlli nəzərdə tutulmalıdır: Turizm müəssisələrinin təhlili göstərir ki, regi- - ekoturizmin inkişafı üçün daha əlverişli şə- onda turizm sektoru inkişaf etdirilməkdədir. Bu da raitə malik olan ərazilərin müəyyən edilməsi; digər təsərrüfat sahələri – ticarət, tikinti, nəqliyyat - yerli idarəetmə orqanlarına, xüsusən kənd və s. ilə sıx əlaqədə olduğundan regionun kom- bələdiyyələrinə ekoturizmin iqtisadi üstünlüklərini pleks inkişafına səbəb olur. Lakin qiymətlərin həd- izah etmək; dən artıq yüksək olması, servisin yetərincə olma- - kənd sakinləri üçün ekoturizmin inkişafına ması yerli turistlərin bu imkanlardan istifadə etmə- dair tövsiyələrin hazırlanması; lərini çətinləşdirir. - ekoturizmin inkişafına dair kənd sakinləri Perspektivli ekoturizm zonaları. Ekoturizmi arasında maarifləndirmə işlərinin aparılması. istənilən yerdə təşkil etmək və inkişaf etdirmək ol- Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonunda ilin maz. Çünki ekoturizm və ekoturların təşkili zəruri əsasən yay mövsümündə istirahət məqsədilə regio- imkanlar və şərait tələb edir. Ekoturistləri ilk na gələn əhali ekoloji cəhətdən təmiz mühitdə din- növbədə xüsusi diqqətəlayiq təbiət obyektləri daha cəlməyə və genetikası modifikasiya olunmamış çox maraqlandırır. Bunlar geomorfoloji, hidroloji yerli ərzaq məhsulları ilə qidalanmaya üstünlük ve- və digər obyektlərdir (dağlar və vadilər, mağaralar, rir. Bu baxımdan, iqtisadi-coğrafi rayonun kiçik göllər və çaylar). Burada dərketmədən başqa, eko- dağ kəndləri turistlər üçün xüsusi maraq döğura bi- turizmin rekreasiya elementləri reallaşdırılır ki, bu lər. Lakin regionda turizmin inkişafını ləngidən da idman turizmi, alpinizm, xizək, at, su və piyada amillər də vardır. Onlara çirkab sularını, məişət tul- yürüşlər, fəal və passiv istirahətin müxtəlif növlə- lantılarını və atmosfer havasına atılan çirkləndiri- rini əhatə edir. Nəhayət, dərketmə ekoturizm ob- ciləri aid etmək olar. İqtisadi-coğrafi rayonda təkcə yektlərinə çox hallarda mədəni, tarixi və ya etno- 2016-cı ildə atılan çirkab sularının miqdarı 3,1 mln qrafik xüsusiyyətlər (təbii mühitdən təcrid olunma- m3 olmuşdur ki, bu da məişət-içməli məqsədlərə yan) aid edilir [11, s. 364]. istifadə olunan suların, demək olar, yarısını Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonu zəngin (46,3%) təşkili edir. Məişət tullantılarının miqdarı ekoturizm potensialına malik olsa da, daha az öyrə- isə hər il artmaqda davam edir və hazırda regionda nilmiş və cəlbedici ərazilərə malikdir. Bunlara aşa- 115,0 min m3 tullantı yaranmışdır. Stasionar mən- ğıdakı məntəqələri aid etmək olar: bələrdən çirkləndirici maddələrin atmosfer hava- - Zaqatala inzibati rayonu, Car kəndi. Kənd Za- sına atılması bir qədər artsa da, hazırda 2010-cu il- qatala şəhərinə yaxın (1 km şimalda) məsafədə də olan kəmiyyətlə eynidir və 1000 ton zərərli yerləşir, Tala, Bəkməz, Zilban çayları və sıx meşə maddə atmosfer havasına atılmışdır [1]. sahəsi ilə əhatə olunub. Car kəndində 2405 nəfər Turizm bazarına turist məhsulu istehsalı və is- əhali yaşayır. Əhalinin əsas məşğuliyyəti bağçılıq, tehlak arasında iqtisadi münasibətlərin reallaşması arıçılıq və maldarlıqdır. Kənd sakinləri yay ay- kimi baxılır. İstehsalçı və istehlakçının hər birinin larında evlərini turistlərə kirayəyə verirlər. Ərazidə fərdi marağı üst-üstə düşdükdə turist məhsulunun piyada və at belində səyahət etmək üçün şərait var- alqı-satqısı baş verir. Ona görə də turist subyektlə- dır. rində maraqlar turizm bazarını formalaşdırır [4]. - Zaqatala inzibati rayonu, Qəbizdərə kəndi. Bu da özünü əsas etibarilə mehmanxana və meh- Kənd Zaqatala şəhərindən 15 km aralı, Böyük Qaf- manxana tipli müəssisələrin fəaliyyətində göstərir. qaz dağlarının cənub ətəyində, Katex çayının sağ sahilində yerləşir. Qəbizdərə kəndində 234 nəfər

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

əhali yaşayır, onların da 98%-ni avarlar təşkil edir. laləsində su 15 m hündürlükdən tökülür və turist- Əhalinin əsas məşğuliyyəti taxılçılıq, tütünçülük, lərin diqqətini daha çox cəlb edir. Burada turizm qərzəxli meyvəçilik (fındıqçılıq), tərəvəzçilik, bağ- istirahət mərkəzi üçün torpaq sahəsi ayrılmış, lakin çılıq və maldarlıqdır. Ərazidə olan “Qəbizdərə” şə- tikintisinə hələ başlanılmamışdır.

Qəbizdərə şəlaləsi Ləkit şəlaləsi Uğan mağarası

Nur kilsəsi (XIV əsr) Yeddi gözəl şəlaləsi Pəri qalası Şəkil 2. Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonunda ekoturizm potensialı daha yüksək olan təbiət abidələri

Şəkil 3. Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonunda ekoturizm potensialı daha yüksək olan kəndlər

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

- Zaqatala inzibati rayonu, Yuxarı Çardax- - Oğuz inzibati rayonu, Xaçmaz kəndi. Kənd lar kəndi. Kənd Zaqatala şəhərindən 14 km aralı, Oğuz şəhərindən 40 km aralı, Nəzərçayın sağ, Qa- Böyük Qafqaz dağlarının cənub ətəyində yerləşir. laçayın sol sahilində yerləşir. Əhalisi 5922 nəfər Yuxarı Çardaxlar kəndində 2741 nəfər əhali yaşa- olub, əsas məşğuliyyətləri əkinçilik, heyvandarlıq, yır. Burada turistlərin daha çox marağına səbəb bağçılıq, tərəvəzçilikdir. Xaçmaz kəndi ölkə və olan, el arasında “Qız qalası” mağarası adlanan yerli əhəmiyyətli arxeoloji abidələrlə zəngindir. “Pəri qala”sı yerləşir. Qala öz unikallığını müasir Burada tarixi Xaçmaz keçidi, kəndə məxsus Adıl dövrümüzədək qoruyub saxlamışdır. və Daşüz körpüləri vardır. - Balakən inzibati rayonu, Mahamalar kən- - Oğuz inzibati rayonu, Baş Daşağıl kəndi. di. Kənd Balakən şəhərindən 1 km aralı, Balakən Kənd Oğuz şəhərindən 25 km aralı, Daşağıl ça- çayının sol sahilində yerləşir. Əhalisi 5944 nəfər yının sağ sahilində yerləşir. Əhalisi 1163 nəfər (avarlar üstünlük təşkil edir) olub, əsas məşğuliy- olub, əsas məşğuliyyət sahələri heyvandarlıq, taxıl- yətləri maldarlıq, bağçılıq, tütünçülük və qərzəkli çılıq, bağçılıqdır. Azərbaycanın qədim kəndlərin- meyvəçilikdir. Rekreasiya-turizm resurslarına ma- dən olan Baş Daşağılda turistlər üçün maraqlı olan lik olan Mahamalar kəndinin ətrafı zəngin flora və Uğan mağarası, çoxlu ziyarətgahlar, kükürdlü su faunaya malikdir. Tarixi abidələrlə də zəngin olan bulağı, orta əsrlərə aid Malıx qalası və s. vardır. bu kəndin ətraf ərazilərində küp qəbirlər nekropolu Kənddə qədim sənət növlərindən dulusçuluq, mis- (b.e. əvvəl II-I əsrlərə aid), yaşayış yeri xarabalıq- gərlik, xarratlıq və xalçaçılıq sənətləri davam etdi- ları (V-VIII əsrlərə aid), qala (XIX əsrə aid) və rilir. məscid (XVIII əsrə aid) vardır. Kənddə həmçinin - Oğuz inzibati rayonu, Xalxal kəndi. Kənd turistlərin marağına səbəb olan Salban piri yerləşir. Oğuz şəhərindən 15 km aralı, Baş Qafqaz silsiləsi- - Balakən inzibati rayonu Talalar kəndi. nin cənub ətəyində yerləşir. Əhalisi 757 nəfər olub, Kənd Balakən şəhərindən 4 km aralı yerləşir. Əha- əsas məğuliyyət sahələri heyvandarlıq, əkinçilik və lisi 6006 nəfər olub, əsas məşğuliyyət sahələri bağçılıqdır. Dağıstanın sərhədindəki Fıy aşırımına əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq, tütünçülük və qər- gedən dağ yollarından biri Xalxal kəndinin şimal- zəkli meyvəçilikdir (fındıqçılıq). Kəndin ətraf əra- şərqindən başlayır. Qədim tarixə malik olan Xalxal zilərində sərin bulaqlar və qədim Alban məbədləri, kəndi şəfalı bulaqları, zəngin meşəsi və ecazkar tə- “Nur” kilsəsi (XIV əsr) vardır. Onlarla istirahət və biəti ilə turistlərin marağına səbəb olur. Kordərə əyləncə mərkəzləri fəaliyyət göstərir, turistlərə əl adlı mineral isti su bulağı kəndin şimalında yer- işlərindən ibarət suvenirlər təklif olunur. Bunlarla ləşir. yanaşı, kəndin ekoturizm potensialı da genişdir. - Oğuz inzibati rayonu, Filfilli kəndi. Kənd - Şəki inzibati rayonu, Baş Şabalıd kəndi. Oğuz şəhərindən 50 km aralı, Qalaçayın sağ sahi- Üç tərəfdən dağlarla əhatə olunan kəndin ərazisi ki- lində yerləşir. Əhalisi 765 nəfər olub, əsas məşğu- çik olub, əhalisinin sayı 996 nəfərdir. Əhalisi əsa- liyyət sahələri heyvandarlıq və bağçılıqdır. Filfilli sən əkinçilik, maldarlıq və arıçılıqla məşgul olur. kəndindən Dağıstanın sərhədində yerləşən Fıy və Kəndin ərazisində Böyük və Quru çayları axır. Şa- Məlkəmud dağ aşırımlarına gedən yol Xaçmaz də- balıd ağaclarının geniş yayılması ilə fərqlənən rəsindən keçir. Kəndin ərazisində qədim və orta kənddə 20 ha ekzotik meşə ərazisi AMEA Şəki Re- əsrlərə aid arxeoloji və memarlıq abidələri, qədim gional Elmi Mərkəzi tərəfindən təbii biosenoz kimi Oğuz qəbiristanlığı bu gün də var olmaqdadır. qorunub saxlanılır. Burada atçılıq və ovçuluq turiz- - Qax inzibati rayonu, Qum kəndi. Kənd minin inkişaf etdirilməsi üçün geniş imkanlar var- Qax şəhərindən 7 km aralı, Qum çayının sol sahi- dır. lində yerləşir. Əhalisi 1908 nəfər olub, əsas məş- - Şəki inzibati rayonu, Daşüz kəndi. Şəki- ğuliyyət sahələri əkinçilik, heyvandarlıq, bağçılıq, Balakən magistral avtomobil yolunun kənarında, tərəvəzçilikdir. Qədim yaşayış məskəni olan Qum Şəki dəmir yolu stansiyasından 9 km aralı məsafə- kəndi Qafqaz Albaniyasının Kambisena vilayətinə də yerləşir. Əhalisinin sayı 1178 nəfər olub, əsasən daxil olub. Kənddə Qum bazilikası, Sırt qala, Qacır əkinçilik və maldarlıqla məşgul olurlar. Kəndin ya- qala, Cümə məscidi kimi tarixi memarlıq abidələri xınlığında Çorqat meşəsi, Əyriçay və eyniadlı su vardır. anbarı yerləşir. Burada həmçinin Respublika Atçı- - Qax inzibati rayonu, Ləkit kəndi. Kənd Qax lıq İdman Mərkəzi və respublikada yeganə olan şəhərindən 16 km aralı, dağətəyi ərazidə yerləşir. Daşüz damazlıq camışçılıq təsərrüfatı fəaliyyət Əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik, heyvandar- göstərir. Kəndətrafı ərazilərdə ovculuq, balıqçılıq lıq, bağçılıq, tərəvəzçilikdir. Kəndin yaxınlığından və ekoloji turizmin inkişafı üçün əlverişli şərait keçən Ləkit çayı və Ləkit şəlaləsi turistlərin mara- vardır. ğına səbəb olur. Bununla yanaşı, kənddən şimala

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 doğru Ləkit-Kötüklü kəndinə gedən yolun kənarın- 8. Məmmədov C.А., Soltаnovа H.B., Rəhimov da, dağüstü meşənin içərisində yerləşən Yeddikilsə S.H. Bеynəlxаlq turizmin coğrаfiyаsı. Bаkı: Mütərcim, monastır kompleksi vardır. 2002, 512 s. - Qax inzibati rayonu, Sarıbaş kəndi. Kənd 9. Məmmədov E.Q. Azərbaycanda turizm bazarı- Qax şəhərindən 18 km aralı, dağətəyi ərazidə yer- nın formalaşması və idarə olunmasının regional xüsu- siyyətləri. Bakı: Gənclik, 2013, 172 s. ləşir. Qax inzibati rayonunun ən ucqar məntəqəsi 10. Məmmədov Q., Yusifov E., Xəlilov M., Kəri- olan Sarıbaş kəndinin qışı sərt, yayı isə mülayim mov V. Azərbaycan: ekoturizm potensialı: I cild. Bakı: keçir. Kənddə cəmi 60 ailə yaşayır. Onların əsas Şərq-Qərb, 2012, 360 s. məşğuliyyəti maldarlıq, xüsusən də qoyunçuluq- 11. Soltanova H.B. Azərbaycan Respublikasında dur. Lakin ən qədim zamanlardan kənd sakinləri turizm və onun inkişafı. Bakı: AzTU, 2015, 476 s. bənna-dülgər, misgər, qalayçı, keçəçi, dəmirçi, zər- 12. Гужин Г.С., Беликов М.Ю., Клименко Е.В. gər, xalçaçı və s. sənətkarlıq növləri ilə məşğul ol- Менеджмент в иностранном и внутреннем туризме. muşlar. Hər tərəfdən yüksək dağlarla əhatə olunan Краснодар: Кубанский Государственный Универси- kənd macəra və ekstrim turizm növünü sevənlər тет, 1997, 244 с. üçün olduqca maraqlıdır. 13. Долженко Г.П. Основы туризма. Ростов-на- Дону: МарТ, 2009, 319 с. Nəticə. Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonun- 14. Дроздов А.В. Основы экологического ту- da ekoturizmin inkişafı ilə əlaqədar aşağıdakıları ризма. Москва: Гардарики, 2005, 271 с. qeyd etmək olar: - ekoturizmin inkişafı regionda biomüxtəlif- РОЛЬ ЭКОТУРИЗМА В УСТОЙЧИВОМ liyin qorunmasına, ekoloji mədəniyyətin formalaş- РАЗВИТИИ ШЕКИ-ЗАГАТАЛЬСКОГО masına və sosial-iqtisadi dayanıqlığın yüksəldil- ЭКОНОМИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКОГО məsinə səbəb olur; РАЙОНА - ekoturizmin inkişafı dağ kəndlərində əha- З.Т.Имрани, Ю.Р.Рахимов linin miqrasiyasının qarşısının alınmasında yar- dımçı rol oynayır; Экотуризм один из быстроразвивающихся отрас- лей туризма. Экотуризм играет важную роль в сох- - ekoturizmin inkişafı dağlıq ərazilərdə ранении и изучении природных ресурсов и культур- mövsümi xarakter daşıyan yeni iş yerlərinin açıl- ного наследия. Экотуризм значительно способству- masına şərait yaradır; ет не только использованию и сохранению рекреа- - təbiət abidələri və landşaft ekzotikliyi ilə ционных ресурсов и биологического разнообразия, seçilən ərazilər ekoturizm baxımından daha cəlbe- но также и устойчивому развитию туристской ин- dici hesab olunur. дустрии региона. В статье рассмотрена роль экоту- ризма в устойчивом развитии Шеки-Загатальского ƏDƏBIYYAT экономико-географического региона, представлена тенденция развития туризма в регионе, отмечены 1. Azərbaycanın regionları. Bakı: ARDSK, 2017, природные памятники высокого экотуристского 806 s. значения. 2. Azərbaycan Respublikası əhalisinin siyahıya- alınması, 2009-cu il. XIX cild. Bakı: 2011. THE ROLE OF ECOTOURISM IN 3. Azərbaycan Respublikasının regional coğrafi SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF SHEKI- problemləri. Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu / AMEA ZAGATALA ECONOMIC-GEOGRAPHICAL akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Şəki Regi- REGION onal Elmi Mərkəzi. B.Ə. Budaqovyn redaktəsi ilə. Bakı: Nafta-Press, 2003, 190 s. Z.T.Imrani, Y.R.Rahimov 4. Əlirzayev Ə.Q. Turizmin iqtisadiyyatı və idarə Ecotourism is one of the rapidly developing areas of olunması. Bakı: İqtisad Universiteti, 2011, 494 s. tourism. Ecotourism plays an important role in the con- 5. Əsgərov Ə.T., Bilalov B.Ə., Gülalıyev Ç.G. servation and awareness of natural resources and cultu- Ekoloji turizm. Bakı: Adiloğlu, 2011, 276 s. ral heritage. It also significantly contributes to using of 6. Paşayev N.Ə., Ağakişiyeva G.R. Turizm fəa- recreational resources and biological diversity, as well liyyətinin ətraf mühitə təsiri problemləri / “Azərbaycan as to sustainable development of the region’s tourism in- Hava Yolları” QSC Milli Aviasiya Akademiyasının dustry. In this regard, the article examined the role of “Elmi məcmuələr” jurnalı. Cild 17, №2. Bakı: 2015, s. ecotourism in sustainable development of Sheki-Zaga- 51-57. tala economic-geographical region, emphasizing the 7. İmrani Z.T., Soltanov E.Z., Fətullayeva M.S. trends in the development of region’s economy and na- Azərbaycanın turizm təsərrüfatının inkişafinda iqlim ture monuments of high ecotourism potential. amilinin rolu // Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərləri, XX cild. Bakı: 2017, s. 505-510. Məqaləyə c.e.d. Z.N.Eminov rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© F.R.Bağırova GƏNCƏ-DAŞKƏSƏN SƏNAYE QOVŞAĞININ FORMALAŞMASINDA AQRAR-SƏNAYE KOMPLEKSİNİN ROLU F.R.Bağırova Gəncə Dövlət Universiteti Aqrar-sənaye kompleksinə (ASK) daxil olan sahələr kiçik və orta şəhərlərlə yanaşı, bəzi kənd və qəsəbələrin də iqtisadi bazası rolunu oynayır. Bura daxil olan sahələrdə əhalinin xeyli hissəsi məşğul olur, onların gəlirlərinin əsas hissəsi bu sahənin hesabına formalaşır. Əldə edilən gəlirlər infrastruktur sahələrinin yaradılmasına da imkan verir. ASK-nın mühüm tərkib sahəsi kimi kənd təsərrüfatının ixtisaslaşma istiqaməti təbii-coğrafi şəraitdən, torpaq, su və aqroiqlim ehtiyatlarından istifadə edilməsi imkanlarından asılıdır. Bu sahədə istehsal edilən məhsullar yüngül və yeyinti sə- nayesi obyektlərinin fəaliyyətinə imkan verir. Onlar əksər inzibati rayon mərkəzlərinin təsərrüfatının əsasını təşkil edir. Gəncə-Daşkəsən sənaye qovşağının formalaşmasında ASK-ya daxil olan sahələr xüsusi rol oy- nayır. Regionda kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsi üçün əlverişli şərait vardır. Buna görə üzümçülük, taxılçılıq, meyvəçilik, kartofçuluq məhsullarının becərilməsi, heyvandarlığın inkişafı və onların məhsullarının emalı əsas sahələrdir. Bu sahələr şəhər və kəndlərin inkişafında, ölkənin ərzaq təhlükəsizləyinin təmin olunmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Giriş. Aqrar-sənaye kompleksinə daxil olan şəhərində 332,6 min nəfər əhali yaşayır. Onlar iq- sahələr təsərrüfatın ərazi təşkilində, yeni təsərrüfat tisadi rayonun ümumi əhalisinin 26,1%-ni, şəhər obyektlərinin yaradılmasında, əhalinin iş yerləri ilə əhalisinin 56,9%-ni təşkil edir [5, s. 75]. təmin edilməsində, şəhərlərin və qəsəbələrin iqti- Gəncə-Daşkəsən sənaye qovşağının formalaş- sadi bazasının formalaşmasında əhəmiyyətli yer tu- ması, ilk növbədə, Daşkəsən rayonunda yerləşən tur. Bu sahələrin fəaliyyəti, xüsusilə tərkibində alunit və dəmir filizi ehtiyatlarının mənimsənilmə- əhəmiyyətli yer tutan kənd təsərrüfatının inkişafı si, alunitin emalının Gəncədə təşkil edilməsi və bu- üçün təbii-coğrafi şəraitin potensialından istifadə nun üçün Alüminium zavodunun tikilməsi ilə əla- edilir. ASK qəsəbələrin, kiçik və orta şəhərlərin iq- qədardır. XX əsrin ikinci yarısından sonrakı dövrdə tisadi inkişafında əhəmiyyətli yer tutmaqla yanaşı, burada iri sənaye obyektlərinin yaradılması ölkənin ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunmasında qərbində sənaye mərkəzlərinin inkişafına təkan da mühüm rol oynayır. Bura daxil olan sahələri vermişdir. xammalla təmin etmək, müəssisələrin səmərəli əra- Bununla yanaşı, regionda becərilən kənd təsər- zi təşkili problemlərinin həlli üçün kənd təsərrüfatı rüfatı məhsullarının emalı əsasında da müəssisələr məhsulları istehsalının iqtisadi rayonların təsərrü- təşkil edilmişdir. Bunlar ərzaq və qeyri-ərzaq məh- fatında əhəmiyyətini artırmaq, aparılan iqtisadi is- sulları istehsalı ilə yanaşı, Gəncə şəhərinin ətraf lahatları dərinləşdirmək tələb olunur. Bunun üçün məntəqələrlə əlaqələrinin genişlənməsinə imkan regionların təbii-coğrafi və sosial-iqtisadi potensi- vermişdir. Həmçinin ASK sahələrinə aid Gəncə alının qiymətləndirilməsi vacibdir. Bu istiqamətdə şəhərinə yaxın olan Göygöl, Samux, Şəmkir, To- iqtisadi-coğrafi tədqiqatların aparılması xüsusi vuz rayonlarında da emal müəssisələri fəaliyyət əhəmiyyət kəsb edir. göstərir. Tədqiqat obyekti. Gəncə-Qazax iqtisadi rayo- Hazırda Gəncə-Daşkəsən sənaye qovşağında tə- nu Azərbaycanda sosial-iqtisadi potensialına və iq- sərrüfat strukturunun əsasını kənd təsərrüfatı məh- tisadi əhəmiyyətinə görə Abşerondan sonra ikinci, sullarının becərilməsi, emalı əsasında müəssisələ- əhalisinin sayına görə üçüncü yeri tutur. Əlverişli rin fəaliyyəti, bu sahəyə xidmət edən obyektlər təş- təbii-iqlim şəraiti, məhsuldar torpaqlar, əhalinin kil edir. Onları Gəncə şəhəri ilə yanaşı, ona yaxın əmək vərdişləri, zəngin faydalı qazıntılar, tarixi- olan Şəmkir, Goranboy, Göygöl, Ağstafa şəhərlə- coğrafi inkişaf xüsusiyyətləri regionun yüksək so- rində də yaratmaq üçün iqtisadi və demoqrafik ba- sial-iqtisadi inkişafını təmin etmişdir. za vardır. Onlar regionda becərilən taxılçılıq, mey- İqtisadi rayonun sahəsi 12,3 min km2, əhalisinin vəçilik, üzümçülük, bostançılıq-tərəvəzçilik, kar- sayı 1274,8 min nəfərdir (01.01.2018). Region ölkə tofçuluq, həmçinin heyvandarlıq məhsullarının ərazisinin 14,2%-ni tutur, ölkə əhalisinin 12,9%-i emalı əsasında təşkil edilə bilər. burada toplanır. Ölkənin qərb bölgəsinin əsas iqti- Mövzunun izahı. İqtisadi rayonun kənd təsər- sadi və sosial inkişaf karkası hesab edilən Gəncə rüfatının inkişafı üçün əlverişli şərait mövcuddur. Gəncə-Qazax düzənliyi ilə yanaşı, Murovdağ və Şahdağ silsilələrinin dağətəyi, alçaqdağlıq sahələri

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 də iqtisadi rayonun əsas əkinçilik zonalarıdır. Bu 2016-cı ildə Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda ərazilərdə taxıl, bostan-tərəvəz və kartof kimi daxi- kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin sahələri 195,9 min li tələbatı ödəyən məhsullarla bərabər, strateji məh- ha-dan çox olmuşdur. Onlar ölkə üzrə 1,6 mln. ha sullar hesab edilən üzüm və pambıq da becərilir. əkin sahələrinin 12,0%-ni təşkil edir. İqtisadi ra- Ceyrançölün son vaxtlarda mənimsənilən sahələ- yonda 2013-cü ildə əkin sahələrinin həcmi 12,7 rində heyvandarlıq inkişaf etdirilir. Mənimsənilmə min ha artsa da (207,9 min ha-ya qədər), sonrakı üçün şəraitin çətinliyinə baxmayaraq, burada yeni dövrlərdə azalma getmiş və 2016-cı ildə 2011-ci il təsərrüfat obyektləri yaradılır, suvarma sistemləri səviyyəsinə enmişdir. Əkin sahələrinin əsas hissəsi təşkil olunur. Düzənliklər və alçaqdağlıq ərazilərin Şəmkir (23,4%) və Goranboy (19,2%) rayonların- mənimsənilməsi üçün geniş imkanlar olması kənd da yerləşir [2, s. 169]. təsərrüfatı işlərinin aparılması ilə yanaşı, iri kənd İqtisadi rayonda əkin sahələrinin əsas hissəsini yaşayış məntəqələrinin formalaşmasına imkan ve- dənli və dənli-paxlalı bitkilər tutur. Təhlil aparılan rir. Dağlıq və dağətəyi ərazilərdən axan çayların dövrdə iqtisadi rayonda 91,1 min ha sahədə dənli vadilərində məskunlaşma üçün əlverişli olan ərazi- və dənli-paxlalı bitkilər, o cümlədən 53,7 min ha- lərdə çoxsaylı kəndlər yerləşir. Onlar kənd təsərrü- da (59,0%) buğda əkilmişdir (cədvəl 1). Dənli bit- fatına yararlı sahələrdən istifadə edilməsi əsasında kilərin əkinləri ümumi əkin sahələrinin 46,5%-ni məskunlaşma sistemində birləşir. təşkil edir. Bu isə ölkə üzrə olan göstəricidən Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda kənd təsərrü- (61,3%) xeyli aşağıdır [2, s. 172; 3, s. 109]. 2010- fatının inkişafı üçün əlverişli şərait olması bu sahə- cu ildən sonra regionda dənli və dənli-paxlalı bitkinin inkişafına müsbət təsir göstərir. Ona görə regi- lərin əkinləri artsa da, son illərdə bu sahəyə mara- on ölkədə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edi- ğın azalması ilə əlaqədar əkinlərin sahəsi xeyli lən əsas mərkəzlərdən biridir. 2016-cı ildə Gəncə- azalmışdır. Bu azalma toplanan məhsulların həc- Qazax iqtisadi rayonu ölkənin ümumi məhsulları- mində də özünü göstərir. nın 4,3%-ni, o cümlədən sənaye istehsalı məhsul- Belə ki, 2016-cı ildə iqtisadi rayonda 278,0 min larının 1,9%-ni, kənd təsərrüfatı məhsullarının ton dənli və dənli-paxlalı bitki məhsulu toplanmış- 15,2%-ni verir. İqtisadi rayonda ölkə üzrə orta gös- dır. Onların 163,6 min tonunu buğda təşkil edir. təricilərdən fərqli olaraq kənd təsərrüfatının struk- Taxıl bitkilərinin məhsuldarlığında əsaslı dəyişik- turunda bitkiçilik aparıcı rolunu saxlayır. Kənd tə- lik olmadığına görə əkin sahələrinin dəyişməsi top- sərrüfatı məhsullarının istehsalında bitkiçilik lanan məhsulun həcminə də öz təsirini göstərmiş- 57,0%, heyvandarlıq 43% paya malikdir [3, s. 22- dir. Ona görə 2013-cü ildən sonra iqtisadi rayonda 23]. Bu sahələrdə əsas problemlər məhsuldarlığın dənli və dənli-paxlalı bitkilərin məhsul yığımı aşağı səviyyədə olması, yerli şəraitə uyğun olan 322,4 min t, o cümlədən buğda yığımı 201,3 min t yüksək məhsuldar toxumlardan istifadənin aşağı olsa da, keçən müddət ərzində ümumi yığım 44,5 səviyyəsi, maddi-texniki bazanın zəif olması, mi- min t, buğda yığımı 37,7 min t azalmışdır [3, s. neral gübrələrdən istifadədə olan geriliyin aradan 108]. qaldırılması və s.-dir. Cədvəl 1 İqtisadi rayonda kənd təsərrüfatı məhsullarının əkin sahələri və məhsul istehsalının dinamikası

Əkin sahələri, min ha Məhsul yığımı, min t Məhsullar 2005 2010 2015 2016 2005 2010 2015 2016 Dənli və dənli-paxlalı 60,9 90,3 86,1 91,1 147,4 237,7 281,8 278,0 O cümlədən buğda 40,3 58,9 48,9 53,7 90,9 149,1 154,2 163,6 Pambıq 2,8 0,9 0,6 2,4 3,3 1,7 0,4 4,3 Günəbaxan 2,2 3,6 5,7 4,8 3,6 7,0 9,7 9,8 Kartof 31,3 31,7 29,8 31,2 240,7 574,8 426,5 454,2 Tərəvəz 9,4 12,8 11,9 11,9 139,6 203,2 203,1 218,4 Bostan 1,1 1,8 1,0 1,1 12,4 28,0 17,0 20,7 Meyvə və giləmeyvə 9,2 14,4 15,4 15,9 71,4 129,2 135,9 138,8 Üzüm 2,3 4,1 4,3 4,2 15,9 45,5 57,3 56,1 Cədvəl aşağıdakı mənbələr əsasında hesablanmışdır: “Azərbaycanın regionları - 2003”, Bakı, DSK, 2004., s. 100. “Azərbaycanın regionları - 2016”, Bakı, DSK, 2017, s. 108.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Son dövrlərdə bitkiçiliyə olan marağın azalma- sında iri istehsal sahələri yaradılması, iş yerləri ya- sı, heyvandarlıq üçün yem bazanın yaradılması zə- radılması imkanları məhduddur. Bu sahə əhalinin rurəti buğda yığımının xeyli aşağı düşməsinə gəti- daxili istehlak tələbatını ödəyən sahələrə aiddir. Bu rib çıxarır. İqtisadi rayonda kənd təsərrüfatı məh- sahənin inkişafı regionlarda şəhərlərin iqtisadi ba- sullarının əsas hissəsini bitkiçilik versə də, ölkədə zasının formalaşmasına az təsir göstərir. Lakin kar- və bir neçə iqtisadi rayonda əksinə vəziyyət yaran- tof əhalinin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilmə- mışdır. sində əhəmiyyətli rol oynayır. İqtisadi rayonda taxıl məhsullarının emalı əsa- Ölkədə kənd təsərrüfatının aparıcı sahələrindən sında Gəncə şəhərində Taxıl emalı kombinatı, inzi- biri də meyvəçilikdir. Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu bati rayon mərkəzlərində və qəsəbələrdə çörəkbi- konkret sahələr üzrə ixtisaslaşmasa da, bu sahə şirmə zavodları və kiçik müəssisələr fəaliyyət gös- əkin sahələrinə görə irəlidə durur və üçüncü yeri tərir. Regionda əhalinin çörək, makaron və digər un tutur. Meyvəçilik məhsullarının emalı üzrə müəs- məhsullarına olan tələbatının ödənilməsi üçün sisələrin təşkili regionların inkişafında, yeni iş yer- Gəncə şəhəri ilə yanaşı, digər şəhərlərdə də yeni is- lərinin açılmasında əhəmiyyətli yer tutur. Lakin iq- tehsal sahələrinin yaradılmasına ehtiyac vardır. Bu tisadi rayonda bu sahədə istehsal obyektləri azdır. müəssisələr daim sayı artan əhalinin tələbatını ödə- Yeni emal müəssisələrinin yaradılması Gəncə şə- məklə yanaşı, yeni iş yerlərinin açılmasına, rayon həri ilə yanaşı, rayon mərkəzlərində və qəsəbələrdə mərkəzləri və qəsəbələrin iqtisadi bazasının möh- də iqtisadi bazanın təkmilləşdirilməsində, əhalinin kəmlənməsinə imkan verər. ərzaq məhsulları ilə təminatında, məşğulluq prob- Hazırda həlli vacib olan məsələlərdən biri də lemlərinin həllində əhəmiyyətli rol oynaya bilər. kənd təsərrüfatı məhsullarının saxlanılması üçün Hələlik regionda həyata keçirilən tədbirlər çərçivə- soyuducu kameralar və anbarların yaradılmasıdır. sində meyvə-tərəvəz konservi müəssisələrinin ya- Onlar kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsi radılmasına lazımi diqqət yetirilmir. mərkəzləri ilə yanaşı, iri şəhərlərin yaxınlığında, 2016-cı ildə iqtisadi rayonda 15943 ha sahədə emal müəssisələrində, nəqliyyat qovşaqlarında təş- meyvə və giləmeyvə əkinləri olmuşdur. Regionda kil edilməlidir. Saxlama kameraları əhalinin və meyvə bağlarının sahəsi ildən-ilə, tədricən də olsa, emal müəssisələrinin kənd təsərrüfatı məhsullarına artmaqda davam edir. 2010-cu ildən sonra bu sahə- olan tələbatının il boyu ödənilməsinə imkan verər. lər 1538 ha (10,7%) artmışdır. Respublikada olan Eyni zamanda, becərilən məhsulların vaxtında tə- meyvə bağlarının 9,3%-i Gəncə-Qazax regionunda darük edilməsi və itkisiz yığılması üçün vacib olan yerləşir. 2010-cu ildə bu göstərici 11,3% təşkil et- amillərdən biri sayılır. mişdir. Keçən dövrdə iqtisadi rayonun payının Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu ölkənin mühüm azalması regionlarda fındıq bağlarının sahəsinin kartofçuluq regionlarından biridir. Əlverişli iqlim genişlənməsi ilə əlaqədardır (ölkə üzrə 30 min ha- şəraiti, aqroiqlim ehtiyatları, məhsuldar dağ-qəh- dan çox). Lakin bu sahədə məhsuldarlıq uzun illər- vəyi torpaqları, uzun illər ərzində toplanan əhalinin dir ki, dəyişmir, son dövrlərdə hətta xeyli azalmış- əmək vərdişləri bu sahədə daxili tələbatı ödəyən dır. Ona görə də iqtisadi rayonda meyvə toplanma- həcmdə məhsul toplanmasına imkan verir. sı son dövrlərdə 135-140 min t arasında olur. Son 2010-cu ildən sonrakı dövrdə Gəncə-Qazaxda vaxtlarda hətta azalmalar müşahidə olunur [2, 3]. 31,0-31,7 min ha sahədə kartof əkilmişdir. Bu sa- İqtisadi rayonda meyvə bağlarının əsas hissəsi hələrdən 2016-cı ildə 454,2 min ton məhsul toplan- Şəmkir (3123 ha), Gədəbəy (3671 ha) və Goranboy mışdır [3]. Aqrotexniki qaydalara düzgün əməl (2724 ha) rayonlarının payına düşür [2, s. 219]. edilməməsi, yerli toxum növlərindən istifadənin Toplanan məhsulun 60,2 min tonu Şəmkir rayonu- azalması, eyni ərazilərdə uzun illər ərzində eyni nun payına düşür. Goranboy (17581 t), Samux məhsulun əkilməsi məhsuldarlığın aşağı düşməsi- (14422 t), Tovuz (15805 t) və Qazax (14284 t) ra- nə gətirib çıxarır. Ona görə də regionda kartof yı- yonlarında da meyvə və giləmeyvə toplanması ğımı son illərdə xeyli azalmışdır. yüksək göstəriciləri ilə fərqlənir [2, s. 366]. Əkin 2012-2013-cü illərdə Gəncə-Qazax iqtisadi sahələri ilə müqayisədə Şəmkir və Gədəbəy rayon- rayonu üzrə kartofçuluqda orta məhsuldarlıq hər larında məhsulun toplanmasında olan kəskin fərq- ha-dan 182-184 s olsa da, 2016-cı ildə bu göstərici lər məhsuldarlığın ikincidə çox aşağı olması ilə əla- 146 s/ha-ya enmişdir. Ona görə keçən müddət qədardır. Belə ki, Şəmkir rayonunda hər ha meyvə ərzində iqtisadi rayon üzrə kartof yığımı 132,8 min bağından 210,3 s meyvə toplanırsa, Gədəbəydə bu t və ya 22,6% azalmışdır [3, s. 108]. göstərici 0,9 s/ha, Samuxda 125,5 s/ha, Tovuzda Kartofçuluq şəhərəmələgətirici sahələr sırasına 170 s/ha, Qazax rayonunda 131,5 s/ha-dır [2, s. daxil edilə bilməz. Ona görə ki, kartofun emalı əsa- 465].

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Toplanan məhsulların regional paylanmasını ziyan vurmuşdur. Baş verən proseslər şərabçılıq nəzərə alaraq Şəmkir, Tovuz, Goranboy rayonla- müəssisələrinin əksəriyyətinin də dayanmasına sə- rında ilkin emal və konserv zavodlarının yaradıl- bəb oldu. ması zəruridir. Bunlar rayon mərkəzi olan şəhərlə- Son vaxtlarda üzümçülüyə dövlət qayğısının rin iqtisadi bazasının inkişafına şərait yaradar. Əsas artması nəticəsində ayrı-ayrı regionlarda əkin sahə- istehsal mərkəzləri kimi Gəncə şəhəri ilə yanaşı, ləri genişlənir. Bu zaman, ilk növbədə, süfrə üzüm- Qovlar və Göygöl şəhərlərini də seçmək mümkün- lərinin əkilməsinə diqqət yetirilir. dür. 2010-cu ildən sonrakı dövrdə ölkədə üzüm Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu, ölkənin digər re- əkinlərinin sahəsi 0,6 min ha artaraq 16,0 min hek- gionlarından fərqli olaraq, bostan-tərəvəz bitkiləri- tara çatdırılmış, məhsul yığımı 136,5 min ton ol- nin geniş becərildiyi ərazilərə aid deyil. Bu məh- muşdur [2, s. 89]. Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda sullar əsasən əhalinin daxili tələbatını ödəyir, bir əkin sahələri bu dövrdə 4220 ha təşkil etmiş, məh- qismi daxili bazarlarda satış üçün istehsal edilir. sul yığımı 56,1 min t olmuşdur [3]. Son illərdə re- Onların emalı əsasında emal müəssisələri yaradıl- gionda üzüm yığımı bu səviyyədə qalmış və az də- ması çətinləşir, iri emal müəssisələrinin təşkil edil- yişmişdir. Üzümçülükdə məhsuldarlıq orta hesabla məsi zamanı xammal ilə təminatında problemlər hər ha-dan 125,5 s təşkil edir. Bu isə ölkə üzrə orta yaranır. Hazırkı vəziyyətdə istehsal edilən məhsul- göstəricidən 2 dəfə yuxarıdır. lar daxili tələbatın ödənilməsinə yönəldilir. Gəncə-Qazax ölkənin mühüm heyvandarlıq zo- Nəticə olaraq göstərmək lazımdır ki, iqtisadi nalarından biridir. Dağlıq və düzənlik ərazilərin ya- rayonda tərəvəz əkinləri 12-13 min ha arasında də- naşı yerləşməsi, Ceyrançöl kimi zəif məskunlaşmış yişir, bostan bitkiləri 1000 hektara yaxındır. 2010- ərazinin burada olması otlaq sahələrinin genişlən- cu ilə nisbətən onların əkin sahələri xeyli azalmış- məsinə şərait yaradır. Ona görə Gəncə-Qazaxda dır. Regionun bu göstəricilər üzrə ölkədə payı, mü- heyvandarlığın inkişafı üçün əlverişli şərait vardır vafiq olaraq, tərəvəz əkinlərində 16,1%, bostan və bu imkanlardan geniş istifadə edilir. İqtisadi ra- əkinlərində 4,2% təşkil edir. Bu sahələrdə məhsul- yonda 2010-cu ildən sonra İBMQ və XBMQ-nin darlıq zəif artır və orta respublika göstəricilərinə sayı az dəyişmişdir. Saxlanılan quşlar və arı ailəsi- yaxındır. Ona görə istehsal edilən məhsulların ar- nin sayı müəyyən qədər artmışdır. Ölkədə saxlanı- tımında dönüş zəifdir, 2016-cı ildə iqtisadi rayonda lan İBMQ-nin 12,1%-i, XBMQ-nin 19,9%-i, quş- 218,4 min t tərəvəz, 20,7 min t bostan məhsulları ların 9,2%-i bu iqtisadi rayonun payına düşür [3]. yığılmışdır [3]. Onların istehsalında iqtisadi rayo- Bu sahənin məhsulları daxili tələbatı ödəmir, ilk nun payı ölkə üzrə, müvafiq olaraq, 17,2% və 4,5% növbədə süd və süd məhsulları, kərə yağı daxili tə- təşkil edir. Bu sahələrin emal sənayesində rolunun ləbatdan az istehsal olunur və onların emalı üzrə artırılması üçün yeni istehsal obyektləri yaradılma- müəssisələr yaradılmasında çətinliklər vardır. Ona sı, məhsul istehsalının artırılması tələb olunur. Bu- görə iqtisadi rayonda heyvandarlıq məhsullarının nun üçün Kür çayı boyu yerləşən Goranboy, Sa- emalı üzrə müəssisələr azdır. mux, Göygöl və Tovuz kimi rayonlarda əlverişli Müstəqillik illərində ASK-ya aid olan istehsal şərait vardır. obyektlərinin sayı xeyli artmışdır. Onların böyük Üzümçülük uzun illər ərzində Gəncə-Qazax iq- əksəriyyəti şəhərlərdə yerləşir. Ona görə də Gəncə- tisadi rayonunda əsas ixtisaslaşma sahələrindən bi- Daşkəsən sənaye qovşağında təsərrüfat strukturu- ri olmuşdur. Gəncə-Qazax düzənliyi, alçaqdağlıq nun təkmilləşdirilməsi və inkişafı hazırda da da- və dağətəyi ərazilər respublikanın mühüm üzümçü- vam edir. Regionda ağır sənaye sahələrinin fəaliy- lük zonalarından birinə çevrilmişdir. Toplanan yətində ciddi problemlər vardır. Ona görə ki, Gən- məhsulların emalı üçün ilkin müəssisələrlə yanaşı, cə şəhərində yerləşən Alüminium zavodlarının fə- Gəncə, Göygöl, Şəmkir, Tovuzda şərab zavodları aliyyəti elektrik enerjisi ilə təminatda çətinliyinə fəaliyyət göstərmişdir, onlar hazırda da işləyir. Bu görə dayanmışdır. sahəyə aid müəssisələr iqtisadi rayonda yerləşən Dəmir filizinin emalı üçün nəzərdə tutulan Me- şəhər və qəsəbələrin təsərrüfat strukturunda əhə- tallurgiya zavodunun tikintisi isə ləngiyir. Belə və- miyyətli yer tutmuş, sənaye məhsulları istehsalı və ziyyət Daşkəsəndə hasil edilən xammalın emalına əhalinin məşğulluğunu təmin etmişdir. imkan vermir, iş yerləri açılmır, hasilatı genişlən- Lakin 80-ci illərin ortalarından başlayaraq dirmək çətinləşir. Nəticədə iqtisadi rayon üzrə şə- üzümçülükdə yaranan tənəzzül onun məhsullarını hər və qəsəbələrdə iqtisadi baza yüngül və yeyinti emal edən sənaye obyektlərinin fəaliyyətinə ciddi sənayesi obyektlərinin fəaliyyətinə əsaslanır.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Cədvəl 2 İqtisadi rayonda sənayenin strukturunun dəyişməsi, %

Sənaye sahələri 2000 2005 2012 2016 Hasilat sənayesi, o cümlədən 1,7 1,0 25,4 23,1 Yanacaq faydalı qazıntıları hasilatı 0,1 - - - Mineral tikinti xammalı 1,6 1,0 4,9 2,4 Metal filizləri hasilatı 20,5 20,7 Emal sənayesi 56,3 78,3 56,3 62,6 Metallurgiya 0,8 54,5 29,4 24,9 Maşınqayırma 1,4 3,1 14,7 27,4 Kimya 29,6 0,4 0,5 0,6 Tikinti materialları 0,3 2,0 1,0 0,6 Yeyinti 22,8 16,3 8,8 7,2 Yüngül 1,0 1,3 1,4 1,5 Meşə, ağac emalı, nəşriyyat 0,3 0,4 0,4 0,3 Digər sahələr 0,1 0,3 0,1 0,1 Elektrik, təbii qaz hasilatı 15,5 12,2 Su təchizatı və tullantı emalı 42,0 20,7 2,8 2,1 Cəmi 100,0 100,0 100,0 100,0 Sənaye müəssisələri 164 284 269 288 Əsas fondlar, mln. man. 344,0 567,2 918,2 1170 Sənaye işçiləri, nəfər 20181 15798 14038 13774 Cədvəl aşağıdakı mənbələr əsasında hesablanmışdır: “Azərbaycanın sənayesi - 2007”, Bakı, DSK, 2008. “Azərbaycanın sənayesi 2016”. Bakı, DSK, 2017. Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. III cild. Regional coğrafiya. Bakı, 2015, s. 20-21.

Xəritə-sxem. Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda Aqrar-sənaye Kompleksi müəssisələrinin yerləşməsi

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Cədvəl 3 İqtisadi rayonda ASK-ya daxil olan sahələrdə məhsul istehsalı İllər Sənaye sahələri 2011 2014 2016 Alkoqolsuz içkilər, min dkl 7,4 0,5 107,9 Mineral və qazlı sular, min dkl 225,0 327,9 914,8 Üzüm şərabı, min dkl 512,4 669,9 329,7 Araq, min dkl 322,2 349,6 271,6 Kolbasa məmulatı, t 96,3 71,3 22,9 Pendir və kəsmik, t - 2,3 1,0 Un, min t 67,1 51,9 58,9 Yarma, t 102,8 302,5 28,0 Brendi (konyak), min dkl 13,7 1,2 1,3 Trikotaj corab məmulatı, min cüt 1621 - - Xalça və xalça məmulatı, min m2 0,08 0,1 0,1 Hazır pambıq parça, min m2 647,1 545,9 259,0 Pambıq iplik, t 2770 - - Pambıq lifi, t Cədvəl göstərilən mənbə əsasında hesablanmışdır: “Azərbaycanın sənayesi 2016”. Bakı, DSK, 2017.

Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda 2016-cı ildə suyun qablaşdırılması əsasında işləyir. Lakin onla- 288 sənaye müəssisəsi fəaliyyət göstərmişdir (xə- rın əhalinin məşğulluğunda payı aşağıdır. ritə-sxem). Bu müəssisələrdə 615,7 mln. manat Nəticələr. Aparılan təhlillərə əsasən aşağıdakı həcmində məhsul istehsal edilmişdir (cədvəl 2). nəticələri söyləmək olar: Regionda bu sahədə 12,4 min nəfər çalışır. Əsas is- - ASK-ya daxil olan müəssisələr şəhərlərlə tehsal fondlarının dəyəri 1170 mln. manatdır [4, s. yanaşı, qəsəbələr və iri kəndlərin iqtisadi inkişafın- 170]. da əhəmiyyətli rol oynayır. Ölkənin müxtəlif regi- Hazırda Gəncə-Daşkəsən sənaye qovşağında onlarında təbii-coğrafi şərait fərqli olduğuna görə ASK-ya daxil olan sahələr üzrə təsərrüfat obyekt- kənd təsərrüfatının ixtisaslaşma istiqaməti fərqli- lərinin əsas hissəsi Gəncə şəhərində yerləşir [15, dir. Nəticədə yaşayış məntəqələrində yüngül və ye- 16]. Şəhərdə ət və ət məhsullarının emalı, kolbasa yinti sənayesinin müxtəlif sahələrinə aid obyektlər məmulatlarının istehsalı sahəsində 2 müəssisə, şəbəkəsi yaradılması imkanları genişlənir. konditer məhsullarının istehsalı üzrə 2 müəssisə fə- - Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda ASK-ya aliyyət göstərir. Bu sahələrdə ümumilikdə, müvafiq aid sahələrin sənaye məhsulları istehsalında payı olaraq, 90 nəfər və 222 nəfər çalışır. “Gəncə-Şərab hələlik aşağıdır. Ona görə yaşayış məntəqələrinin 2” ASC-də şərab, konyak və spirt istehsal olunur, iqtisadi bazasının möhkəmləndirilməsi üçün yeni burada 120 nəfər işlə təmin olunur. “İnter-Pak” obyektlər şəbəkəsinin yaradılması vacibdir. Bunun MMC və “NAA-Aqrotara” MMC şirkətlərində üçün kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırıl- cem, sok, alma cipsi istehsal edilir. Şəhərin ən bö- ması imkanları böyükdür və onlardan istifadə edilə yük istehsal sahələrindən biri olan “NEON” MMC- bilinər. Emal müəssisələrini meyvəçilik və heyvan- də taxıl məhsulları emal olunur, çörək, makaron, darlıq məhsullarının istehsalı üzrə təşkil etmək makaron məhsulları istehsal olunur. Burada 182 olar. nəfər çalışır. - Müstəqillik illərində mövcud olan müəssi- Uzun müddət ərzində iqtisadi rayon ölkənin sələrin yenidən qurulması ilə yanaşı, kənd təsərrü- mühüm üzümçülük zonalarından biri olduğuna gö- fatı məhsullarının emalı, mineral suların qablaşdı- rə burada şərab və şərab məhsulları istehsalı sahə- rılması üçün çoxsaylı istehsal obyektləri yaradıl- sində müəssisələr şəbəkəsi yaradılmışdır. Onlara mışdır. Onlar yerli tələbatı ödəməklə yanaşı, bəzi- Tovuz və Göygöl rayonlarının hər birində 2 zavod, ləri ölkə əhəiyyətlidir. Şəmkir rayonunda “Şərq Ulduzu” MMC aiddir. “Göygöl-Şərab” ASC regionun ən böyük müəssi- ƏDƏBIYYAT sələrindən biri sayılır və burada 546 nəfər çalışır. 1. Azərbaycanın statistik göstəriciləri -2016. Ba- Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu ölkənin mineral kı: DSK, 2017, 814 s. sularla zəngin olan ərazilərindən biridir. Ona görə 2. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı - 2016. Bакı: Qazaxda “Damla” ASC və Gədəbəydə “Gədəbəy ДSК, 2017, 608 с. 3. Azərbaycanın regionları - 2016. Bаkı: DSК, Mineral suları” MMC belə təbii mənbələrdən çıxan 2017. 806 s.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

4. Azərbaycanın sənayesi - 2016. Bаkı: DSК, сельского хозяйства, являющиеся основной частью 2017, 344 s. АПК, зависит от природно-географического усло- 5. Azərbaycanın demoqrafik göstəriciləri - 2016. вия, из потенциала использования водных, почвен- Bakı: DSK, 2017, 472 s. ных и агроклиматических ресурсов. Часть произво- 6. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial- димой продукции в сельском хозяйстве обеспечива- iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər). ют предприятие легкой и пищевой промышленнос- “Azərbaycan” qəz., Bakı, 2004, 13 fevral. ти сырьем и полуфабрикатами. Они являются объ- 7. Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009- ектами экономической базы большей части центров 2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı. административных районов. “Respublika” qəz., Bakı, 2009, 16 aprel. При формировании Гянджа-Дашкесанского про- 8. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı (2009- мышленного узла важное значение имеют отрасли 2013-cü illər). Bakı, DSK. Yanvar 2014, 507 с. АПК. В регионе имеются благоприятное условие 9. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı (2014- для выращивания сельхозпродуктов. Поэтому ос- 2018-ci illər). Bakı, DSK. Yanvar 2016, 594 с. новными отраслями этой сферы можно считать ви- 10. Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq ноградарство, зерневодство, плодоводство, карто- məhsulları ilə təminatına dair Dövlət Proqramı (2008- фелеводства, развивается животноводство. Перера- 2015). Bakı, 2008, 51 s. ботка продуктов этих отраслей являются экономи- 11. Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. II ческой базой городов и поселков, играют важною cild. İqtisadi, sosial və siyasi coğrafiya. Bakı, 2015, 327 роль в обеспечении продовольственной безопаснос- s. ти страны. 12. Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. III cild. Regional coğrafiya. Bakı, 2015, 400 s. THE ROLE OF AGRARIAN AND 13. Ə.T.Zeynallı. Azərbaycan kənd təsərrüfatı INDUSTRIAL COMPLEX IN FORMATION OF coğrafiyasının müasir problemləri. Bakı, 2005. 392 s. GANJA-DASHKESAN INDUSTRIAL JUNCTION 14. N.Ə.Paşayev, N.H.Əyyubov, Z.N.Eminov. F.R.Baghirova Azərbaycan Respublikasının iqtisadi, sosial və siyasi coğrafiyası. Bakı: Çıraq, 2010, 416 s. The field of Agrarian and Industrial Complex (AİC) 15. Каталог компаний. Министерство ЭР Азер- plays an economical base role of settlements, small and байджанской Республики. Баку, 2011, 143 с. medium-sized cities. Most of the population in the field 16. Агропромышленный комплекс. Каталог are engaged, the main part of their incomes is formed at компаний. Министерство ЭР Азербайджанской the expense of this field. Incomes from them allow for Республики. Баку, 2012, 128 с. the creation of infrastructure. As the important component of the AIC the specialization of the agricultural in- РОЛЬ АГРАРНО-ПРОМЫШЛЕННОГО dustry depends on the geographical location, using the КОМПЛЕКСА ПРИ ФОРМИРОВАНИИ land, water and agro-climatic resources. Products pro- ГЯНДЖА-ДАШКЕСАНСКОГО duced in this field allow the activities of light and food ПРОМЫШЛЕННОГО УЗЛА industry facilities. These fields play economical base role of the most administrative district centers. Ф.Р.Багирова There are favorable conditions for growing agricul- Отрасли Аграрно-Промышленного Комплекса tural products in the region. That is why vine-growing, (АПК) выполняют роль экономической базы посел- grain-growing, potato-growing, livestock breeding and ков, средних и малых городов. В отраслях, their processing are the major fields. These fields play входящих в состав этой сферы занимаются значи- an important role in the development of cities and villa- тельная часть населения и основной часть доходов ges, and in ensuring the food security of the country. Fi- формируется за счет этих отраслей. Полученные до- elds included in AIC play a special role in formation of ходы из этой сферы позволяют созданию инфра- Gandja-Dashkesan industrial junction. структурной сети. Направление специализации

Məqaləyə c.e.d. T.G.Həsənov rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

EKOCOĞRAFİYA

© Ə.A.Əliyev NAXÇIVAN MR-İN EKOCOĞRAFİ PROBLEMLƏRİ VƏ MÜHAFİZƏ TƏDBİRLƏRİ Ə.A.Əliyev AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143. Bakı ş., H.Cavid pr., 115 Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisinin kəskin iqlim şəraiti, enerji daşıyıcı ehtiyatlarının qıt- lığı, ölkənin əsas ərazisindən uzaqda yerləşməsi və 25 ildən artıq Ermənistan tərəfindən blokadada saxlanılması səbəbindən müxtəlif yönümlü xeyli ekoloji problemlərlə üzləşməli olmuşdur. Bunları nəzərə alaraq məqalədə Azərbaycan Respublikasının xüsusi ərazi vahidliyi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının təbii-coğrafi mühitinin müxtəlif komponentlərində movcud olan ekoloji problemlər və onların həlli yollarından bəhs edilir. Giriş. Kəskin kontinental iqlim muxtar respub- bunun da 2,9 min hektarı (5,1%) yüksək şorlaşmış likanın bəzi ərazilərində əkinçiliyin inkişafına ma- sahələrdir. Qrunt sularının qorxulu həddə çatdığı, ne olsa da, Arazboyu düzənliklərdə və dağətəyi zo- yəni dərinliyi 1 metrdən az olan ərazilər 4.7 min nada suvarma nəticəsində kənd təsərrüfatının müx- hektar sahəni əhatə edir (qrafik 1). təlif sahələri xeyli inkişaf etmişdir. Bu da, öz növ- Ərazidə suvarılan torpaqların yalnız 12,2 min bəsində, torpaqların şoranlaşması, eroziyası və s. hektarı (21,6%) qrunt sularının yatım dərinliyinə kimi problemlerə yol açmışdır. Yüksəkdağlıq sahə- və minerallaşma dərəcəsinə görə yaxşı vəziyyətdə- lərdə isə heyvandarlığın sürətlə inkişafı yay otlaq- dir. Tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdur ki, əra- larının xeyli hissəsində eroziya prosesinin inkişafı- zidə qrunt sularının yerləşmə dərinliyi və eləcə də na, yem bitkilərinin seyrəkləşməsinə gətirib çıxar- minerallaşma dərəcəsi (1,0-3,q/l və daha yüksək) mışdır. Ümumilikdə isə muxtar respublikanın ayrı- suvarılan torpaqların çox hissəsini təkrar şorlaşma ayrı landşaft ünsürlərinin özünəməxsus ekoloji təhlükəsi qarşısında qoyur. Buna görə də baş verə problemləri mövcuddur [1; 2; 3; 5; 6; 7; 8]. biləcək təhlükəni aradan qaldırmaq üçün suvarılan Torpaq örtüyünün ekoloji problemləri. MR- sahələrdə ardıcıl olaraq kompleks aqromeliorativ in ümumi torpaq fondu 532,8 min hektar olmaqla tədbirlərin həyata keçirilməsinə ehtityac vardır. respublikamızın ümumi torpaq fondunun 6,2 faizi- Həmçinin suvarma nəticəsində təkrar şorlaş- ni təşkil edir. Bunun da 49,4 %-i, yəni 264,7 min maya məruz qalmış 3,3 min hektar torpaq sahələri- hektarı əsasən düzənlik ərazilərdə yerləşdiyidən nin də zərərli duzlardan yuyulması vacibdir. Dövlət nisbətən əkinə yararlıdır. Ümumilikdə isə MR-in Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinin məlumatına dövriyyədə olan torpaq fondu 179,8 min hektardır əsasən, 9,1 min hektardan bir qədər çox suvarılan ki, bunun da az bir hissəsi, yəni 31,3%-i (56,3 min sahələrdə suvarma və kollektor-dren şəbəkələrində ha) suvarılır. Məlumdur ki, suvarılan torpaqlar əsaslı iş aparmaqla torpaqların mövcud meliorativ özünün yüksək məhsuldarlığı ilə seçilsə də, bir vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına ciddi ehtiyac var- xeyli problemləri ilə də fərqlənir [6; 9; 11; 12]. dır. Bir sıra rayonlarda isə suvarma suyunun qıtlı- Hesablamara görə, muxtar respublikada ümumi ğını aradan qaldırmaq üçün 6,1min ha sahədə su tə- suvarılan torpaqların 6,7 min hektarı (12%-ə qədər) minatının artırılması tələb olunur [9; 10; 12]. müxtəlif dərəcədə şorlaşmaya məruz qalmışdır ki,

Qrafik 1.Bölgə torpaqlarının şoranlaşma (1) və eroziyaya uğrama (2) dərəcəsinə görə bölgüsü (min ha/%-lə)

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Dövriyyədə olan torpaqların təbii münbitliyi- qısa bir dövrdə - yaz və yay aylarında bolsulu və nin, başqa sözlə desək, onun aqroistehsalat xassə- daşqınlı olur. Muxtar respublika çaylarının ekoloji lərinin dəyişməsinə güclü təsir göstərən təbii və an- vəziyyəti o qədər də qənaətbəxş deyildir. Çaylar tropogen proseslərindən biri də eroziyadır. Torpaq getdikcə artmaqda olan məişət, təsərrüfat, sənaye, ehtiyyatlarının xeyli hissəsi dağlıq və dağətəyi sa- mülki və digər sahələrin çirkab suları ilə mütəmadi hələrdə yerləşdiyindən ərazidə eroziya prosesi da- olaraq çirkləndirilir. Respublikanın ana çayısayılan ha geniş yayılmışdır. Ümumilikdə MR-də eroziya- Arazda yaranan gərgin ekoloji vəziyyət isə daha ya uğramış sahələr 392,4 min ha olmaqla, ərazinin təhlükəlidir. Respublikanın bir çox çayları kimi bu 73,7%-ni əhatə edir. Həmin sahələrdə daha geniş çayın da suları ermənilər tərəfindən məqsədli şəkil- səthi, xətti, qobu, yarğan və qismən isə külək ero- də çirkləndirilir. Təcavüzkar ölkənin Gümrü şəhə- ziyası növləri hakimdir. Hazırda bölgənin erozi- rindən başlayaraq Naxçıvan MR ilə sərhəd əraziyə yaya uğramış torpaqlarının 218,2 min hektarı və ya kimi axınboyu Ermənistanın 10-dan çox sənaye şə- 55,7%-i təkcə şiddətli eroziyadan zərər çəkən sahə- hərlərinin məişət və sənaye çirkabları bu çaya axı- lərdir (qrafik 1). Beləliklə, hər il torpağın üst-mün- dılır. Eyni zamanda, düşmən ərazisindən axıb Ara- bit qatının yuyulması nəticəsində külli miqdarda za qovuşan Oxçuçay, Həkəri, Bərgüşad çaylarının qiymətli qida maddələri daxili su mənbələri vasitə- suları da dözülməz dərəcədə çirkləndirilir. Araz ça- silə Araz çayına və oradan da Xəzər dənizinə axı- yı üzərində aparılan monitorinqlərin nəticələrinə dılır. Respublikanın digər bölgələrinə nisbətən əsasən, demək olar ki, çayın su tərkibində turşuluq Naxçıvan bölgəsi daha kontinental iqlim şəraitinə göstəricisi pH - 2,4-ə enmiş, mikroflora 180-200 malik olduğundan su və külək eroziyasının yarat- dəfə azalmış, çayın sahilləri boyu bitki örtüyünə dığı vəziyyət nəticəsində ərazinin xeyli yararlı tor- ciddi ziyan dəymişdir. Ermənistanla Naxçıvan MR paqları daha yaxşı keyfiyyət qrupundan nisbətən arasında (Sədərək qəsəbəsi) Arazın suyunda fenol- zəif qrupa keçməsi özünü aydın şəkildə göstərir. lar 220-1160 dəfə, ağır metalların duzları 36-44 də- Maraqlıdır ki, bu cür transfer halları daha çox çox- fə (mis, molibden və s.), azot-fosfor duzları 26-34 illik biçənək, örüş və otlaq sahələrində müşahidə dəfə, xloridlər 28 dəfə, neft mənşəli karbohidro- edilir. Bu istiqamətdə 2004-2008-ci illərə aid Döv- genlər 73-113 dəfə yol verilən həddən (YVH) lət Proqramında bu sahə ilə bağlı müəyyən edilmiş yüksəkdir. Araz çayının sol qolu Zəngi çayı çirk- işlərin gücləndirilməsi planlaşdırılmışdır. Özünün lənmə dərəcəsinə görə Ermənistanda birinci yeri torpaq iqlim şəraitindəki spesifik xüsusiyyətləri ilə tutur. Razdan, Çarensavan, Abovyan, İrəvan şəhər- respublikanın digər iqtisadi rayonlarından əsaslı lərinin sənaye müəssisələrinin çirkab suları və ça- şəkildə fərqlənən Naxçıvan MR-in bir sıra inzibati yın sahilində yerləşən başqa yaşayış məntəqələri- ərazilərində kanal və arxların lildən təmizlənmiş, nin məişət tullantıları bu çaya atılır. 1980-ci illərdə kollektor-drenaj şəbəkələri təmir edilmiş və 7,8 ki- Zəngi çayına axıdılan çirkab sularının ortaillik lometr məsafədə yeni kollektor-drenaj şəbəkəsi qa- miqdarı 210 milyon m3 olmuşdur. Yay aylarında, zılması üzrə işlərin icrası başa çatdırılmışdır. Res- Arazda suyun səviyyəsi aşağı düşdüyü dövrdə Raz- publikada suvarma əkinçiliyini inkişaf etdirmək danın çirkab sularının sərfi azalmır. Nəticədə məqsədilə Arpaçay və Naxçıvançayın su ehtiyatla- «Araz» su qovşağı anbarında çox təhlükəli vəziy- rından istifadə imkanlarının artırılmasına dair xü- yət yaranır. İsti hava şəraitində suyun çirklənməsi susi tədbirlər görülmüşdür. 2015-ci ildə meliorasi- nəticəsində çayda balıqların kütləvi qırılması baş ya və suvarma sistemlərinin təkmilləşdirilməsi is- verir. Araz çayını ən çox çirkləndirən qollarından tiqamətində tədbirlərin davam etdirilməsi nəticə- biri Oxçuçaydır. Mehri, Qacaran, Qafan və Dəstə- sində 6 min hektar torpaq sahəsi əkin dövriyyəsinə kert dağ-mədən kombinatlarının yüz min tonlarla daxil edilmişdir [12; 13]. Lakin görülən bu işlərlə qatı turş suları, ağır metal duzları və başqa tullantı- bərabər, bölgənin torpaq ehtiyatlarından daha sə- ları Oxçuçayı hədsiz dərəcədə çirkləndirir. Ayrı- mərəli istifadə etmək sahəsində, xüsusilə onun ayrı vaxtlarda suyun tərkibində misin miqdarı münbütlüyünün qorunması, yay otlaqları biopoten- YVH-dən 25-50 dəfə, fenolların miqdarı isə mütə- sialının artırılması, eroziyaya qarşı mübarizə apa- madi olaraq normadan 6-15 dəfə artıq olur. Alümi- rılması, suvarma və kollektor-drenaj sisteminin nium, sink, manqan, titan və bismut kimi çirklən- təkmilləşdirilməsi kimi tədbirlər istiqamətində hələ dirici elementlərə Oxçuçayda daim rast gəlinir. kifayət qədər işlərin görülməsinə ehtiyac vardır. Məlumatlara görə, artıq uzun illərdir ki, Ermənis- Daxili suların mühafizəsi. Çaylar. Muxtar res- tan Arazboyu bütün çirkab sularını borular vasitə- publika ərazisinin böyük bir hissəsi quraq iqlim şə- silə (qapalı sistem) Sədərəklə həmsərhəd olan Su- raitində olduğu üçün burada suvarmaya ciddi ehti- renavan kəndi ərazisində Araza axıdır. Yerli əhali yac olsa da, lakin çay şəbəkəsi xeyli zəifdir. Bu- isə çayın yuxarı, çirklənməmiş hissəsinin suyundan nunla bərabər, onu da qeyd edək ki, mövcud çaylar

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 istifadə edir. Ermənistan Atom Elektrik Stansiyası- nəticəsində, bölgə ilə bağlı ciddi problemlər ya- nın fəaliyyəti bilavasitə Araz çayı ilə əlaqədardır. şanmaqdadır. Belə ki, uzun illərdir Şərur düzünü Belə ki, stansiyanın bloklarının soyudulması nəti- suvaran Arpaçay su anbarını su ilə doldurmaq cəsində sutka ərzində Araz çayına 12-16 min m3 mümkün olmur. Ermənistan Respublikası bu tikin- çirkab suyu axıdılır. Bu suların düşmən ölkə tərə- tidən sonra, 1981-ci ildə Arpaçay üzərində həcmi findən bilərəkdən radioaktiv maddələrlə çirkləndi- 24 mln. m3 həcmində suyu (çayın illik axımının rilməsi necə böyük fəlakətlər törədə biləcəyini sü- 40%-i) Göycə gölünə ötürüldü. Odur ki, yerdə qa- but etməyə ehtiyac yoxdur. lan su ilə Arpaçay su anbarını doldurmaq mümkün Su anbarlarının ekoloji vəziyyətinin qiymət- olmadığı üçün əvvəllər suvarılan torpaqların belə ləndirilməsi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, muxtar xeyli hissəsi susuz qaldı. Bundan əlavə, Bərgüşad respublika ərazisinin böyük bir hissəsi quraq iqlim (Vorotan) çayı üzərində tikilmiş və həcmi 3,4 mln. şəraitində olduğu üçün burada suvarmaya, həmçi- m3 olan Anqexakot su anbarından da həmin tunellə nin çayların axımını tənzimləməyə ciddi ehtiyac Göycə gölünə su verilməyə başladı. Ilk baxışda Ar- duyulurdu. Problemlərin yaratdığı zərurət üzündən paçay və Bərgüşad çayları axımının xeyli hissəsi- son illərdə ərazinin münasib yerlərində böyüklü-kinin Göycə gölünə axıdılmasında məqsəd Razdan çikli su anbarlarının tikintisinə başlanmışdır. Nəti- kaskadında fəaliyyət göstərən və ümumi gücü 550 cədə son illər tədqiqat ərazisində xeyli su anbarı min kvt. olan su elektrik stansiyalarını, eləcə də 10 tikilb istifadəyə verildi. Onlardan ən böyükləri min hektarlarla suvarılan torpaqları su ilə təmin et- “Araz” su qovşağı (həcmi 1.350 mln. m3 ), Arpaçay mək və səviyyəsi 17 m aşağı düşmüş Göycə gölünü (həcmi 150 mln. m3) və H. Əliyev adına “Vayxır” ekoloji fəlakətdən qurtarmaq idi. Əslində isə mən- su anbarlarıdır. Məhz bu suların vasitıəsilə Arazbo- fur düşmənlərimizin əsas məqsədi muxtar respub- yu düzənliklərdə geniş suvarma əkinçiliyi inkişaf likanın xeyli məhsuldar torpaqlarını susuz qoy- etdirilmişdir (11; 12). maq, onsuz da çətin vəziyyətdə olan buradakı əha- Hidroloji qurğulardan ən böyüyü olan “Araz” linin vəziyyətini daha da çətinləşdirmək idi [6; 7]. su qovşağı muxtar respublikasının İran İslam Res- Bütün bunlarla yanaşı, onu da qeyd etməliyik publikası ilə sərhəd hissəsində 1971-ci ildə istifa- ki, yaradılmış su anbarları təsərrüfat baxımından dəyə verilmişdir. Azərbaycan və İran İslam Res- səmərəli olsalar da, mənfi təsirləri də az deyildir. publikası dövlətləri tərəfindən birgə tikilmiş su an- Bunlardan ən qorxulusu qrunt sularının səviyyə- barı energetika və suvarma məqsədilə də paritet sinin qalxmasıdır. Alçaqdağlıq qurşaqda yaradılan əsasda istismar olunur. Su anbarının ümumi sutu- su anbarları qısa müddət ərzində Arazboyu düzən- tumu 1.350 min m³, faydalı həcmi isə 1.150 min liklərdə qrunt sularının səviyyəsini xeyli qaldıraraq m³-dir. Muxtar respublikanın digər bir su anbarı, ti- ciddi ekoloji problemlər yaratmışdır. Aparılmış kintisi 2005-ci ildə başa çatdırılmış, ümumi su tu- müşahidələr göstərir ki, Sədərək rayonunun ərazi- tumu 100 mln m³ olan Vayxır su anbarıdır. Bu su sindən başlayaraq Culfa rayonu Yaycı kəndinə qə- anbarı Naxçıvan Muxtar Respublikasının Babək, dər geniş bir ərazidə qrunt sularının qalxması nəti- Şahbuz və Culfa rayonlarında 6,9 min hektar yeni cəsində bir çox torpaq sahələri şorlaşmış, çoxillik torpaqların suvarılması və 9,9 min hektar mövcud meyvə ağaclarının müəyyən hissəsi qurumuş, evlə- suvarılan torpaqların su təminatının yaxşılaşdırıl- rə və müxtəlif tikililərə xeyli ziyan dəymişdir. Dəy- ması məqsədilə inşa olunmuşdur (şəkil 1). miş ziyanın miqdarı yüz milyonlarla manata bəra- bər olmuşdur. Təklif olunur ki, bu fəsadların qarşı- sını almaq üçün, ilk növbədə, artezian quyularının qazılması və drenaj sistemlərinin yaradılması işləri sürətləndirilsin [7; 9; 10]. Kəhrizlər və mineral bulaqları. Muxtar respublikada çox böyük debitə malik kəhriz quyula- rından istifadə də vacib məsələlərdəndir. Naxçıva- nın bir sıra rayonlarında, xüsusən Ordubadda kəh- riz sularından qədim zamanlardan bəri istifadə olu- Şəkil 1. Araz su anbarı nur. Burada kəhrizlərin yerləşmə dərinlikləri 2-12 m arasındadır. Ümumilikdə 1980-ci illərin axırında Qeyd edildiyi kimi, MR-də suvarma sistemləri- muxtar respublikada kəhrizlərin sayı 200-ə çatırdı. nin artırılmasına ciddi ehtiyac olmasına baxmaya- Hazırda isə baxımsızlıq üzündən onların sayı xeyli raq, beynəlxalq qanunlara əməl etməyən Ermənis- azalmışdır. tanın respublikamıza qarşı yönəldilmiş düşmənçi- Mineral, termal, süfrə və müalicə sularının rən- lik siyasəti nəticəsində bu sahədə zidd olan əməllər garəngliyinə görə Naxçıvan Muxtar Respublikası

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 dünyanın ən unikal ərazilərindən biridir. Təsadüfi də mis, molibden yataqlarının sənaye əhəmiyyəti deyil ki, buranı həm də dünyanın “Hidroloji muze- vardır. Bölgədə həm də qeyri-filiz yataqları, o cüm- yi” adlandırırlar. Süfrə və müalicə sularının çox- lədən ehtiyatı 1 milyard tondan artıq olan Naxçıvan saylı yataqlarına əyalətin hər yerində rast gəlinir. duz mədənləri, mərmər, travertin yataqları da isti- MR ərazisinin kiçik olmasına baxmayaraq, burada fadə olunur. Yataqlar istismar edilərkən onların tə- 250-dən yuxarı mineral su yatağı qeydiyyata alın- biətə mənfi təsirlərinin qarşısı maksimum dərəcədə mışdır. Onların böyük əksəriyyəti hidrokarbonat, alınmalı, müasir texnologiyadan istifadə etməklə sulfat-hidrokarbonat, az bir hissəsi isə xlorid tər- texnogen landşaftların mühitə təsiri minimuma en- kiblidir. Təəssüf ki, son illərdə respublikanın blo- dirilməlidir. kada şəraitində olması böyük müalicə əhəmiyyəti Nəticə və təkliflər. 1. Tədqiq olunan bölgənin olan sulardan tam həcmdə istifadə edilməsinə, daha torpaq ehtiyatlarından daha səmərəli istifadə edil- doğrusu, onlardan böyük gəlir götürülməsinə ciddi məsi, xüsusilə onun münbütlüyünün qorunması, maneələr törədilir. Nəticədə onsuz da ağır iqtisadi yay otlaqlarının biopotensialının artırılması, erozi- durumda olan respublika xeyli ziyanla üzləşməli yaya qarşı mübarizə aparılması, suvarma və kollek- olur. tor-drenaj sisteminin təkmilləşdirilməsi sahəsində Bitki örtüynün mühafizəsi. Qeyd etdiyimiz ki- müəyyən irəliləyişlər olsa da, hələ bu sahədə xeyli mi, muxtar respublika ərazisinin çox hissəsi konti- işlər görülməlidir. nental, quraq iqlimə malik olduğu üçün onun bitki 2. Respublikanın yerüstü sularının istifasdə- örtüyü nisbətən zəif və kserofit tiplidir. Bu amil sinə düşmən ölkə tərəfindən xeyli maneələr yara- təkcə düzənlik və ortadağlıq hissəyə deyil, həmçi- dıldığı üçün onların mühafizəsi və ehtiyat mənbə- nin yüksəkdağlıq sahələrə də aiddir. Bununla bəra- lərindən daha səmərəli istifadə edilməsi vacibdir. bər, ərazi bitki örtüyü baxımından o qədər də kasıb 3. Muxtar Respublikanın zəngin müalicə əhə- deyildir. Belə ki, bölgənin ərazisində 2216 bitki nö- miyyətli mineral su ehtiyayına malik olmasına bax- vü qeydə alınmışdır. Həmçinin MR-in ərazisi res- mayaraq, blokoda şəraiti ondan daha effektiv isti- publikamızın ən zəif meşə örtüyünə malik olan əra- fadə etməyə ciddi maneə törədir. Nəticədə onsuz zilərindən biridir. Hazırda burada meşələrin ümü- da ağır iqtisadi durumda olan respublika xeyli zi- mi sahəsi 3016 ha-dır [1; 4]. yanla üzləşməli olur. Ərazidəki 45.513 hektar yay və qış otlaqlarının 4. Ərazinin zəngin metal və qeyri-metal fay- böyük hissəsi mal-qaranın başlıca yem bazasını dalı qazıntı yataqlarının istismarı zamanı təbiətə təşkil etdiyi üçün ( respublikada tələb olunan yaşıl mənfi təsirlərin qarşısı maksimum dərəcədə alın- yemin 60 faizini təbii otlaq sahələri verir) uzun illər malı, müasir texnologiyadan istifadə etməklə tex- sistemsiz otarma nəticəsində otlaqların xeyli his- nogen landşaftların mühitə təsiri minimuma endi- səsi öz keyfiyyətini itirmiş və demək olar ki, yarar- rilməlidir. sız hala düşmüşdür. Bəzi yerlərdə alaq otları çoxal- ƏDƏBİYYAT mış, həddindən artıq otarma nəticəsində otlaqların məhsuldarlığı xeyli aşağı düşmüşdür. Bu proble- 1. Babayev S.Y. Naxçıvan Muxtar Respublikası- min qarşısını almaq üçün otlaqlardan otarma nor- nın coğrafiyası. Bakı: Elm, 1999, 298 s. masına müvafiq istifadə etmək, növbəli otlaq siste- 2. Budaqov B.Ə. Azərbaycan təbiəti.” İşıq” nəş- riyyatı. Bakı: 1980, 128s. minə ciddi əməl etmək lazımdır. Yüksəkdağlıq yer- 3. Budaqov B.Ə. Azərbaycanın təbiət abidələri. lərdə iqlim şəraiti, relyef və otlaqların vəziyyəti Bakı: “Elm”. 1990, 180s. mütləq nəzərə alınmalıdır. Otlaqlardan sistemsiz 4. Bəktaşı E. Naxçıvanın müalicə bulaqları. Bakı: istifadə nəticəsində eroziya prosesinin intensivləş- BDU-nin nəşriyyatı, 1997, 182 s. məsi ilə bərabər, yem bitkilərinin azalması, yəni 5. Əliyev H.Ə. Həyəcan təbili. Bakı: 2002, 175 s. keyfiyyətsiz otların artması kimi mənfi hallar da ar- 6. Əliyev Ə.A. Orta Araz (Naxçıvan) vilayətinin tır. Ona görə də otlaqların botaniki tərkibini yaxşı- ekocoğrafi problemləri və təbiəti mühafizə tədbirləri. laşdırmaq üçün həmin yerləri müvəqqəti “istirahə- Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası, III cild s. 368- tə” buraxmaq lazımdır. 372. Muxtar respublikanın ərazisi həmçinin metal və 7. Xəlilov Ş.B. Azərbaycanın ekocoğrafi prob- lemləri.Bakı: “Nafta-Press” nəşriyyatı, 2006, 160 s. qeyri-metal faydalı qazıntı yataqları ilə də zəngin- 8. Göyçaylı Ş. Coğrafiya və coğrafi ekologiyanın dir. Hələ çox qədimdən bu yataqlar insanlara mə- problemləri. Bakı. 2004, 267 s. lum olmuş və istifadə edilmişdir. Bu baxımdan hə- 9. Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan torpaqlarının lə daş dövründən istehsalı məlum olan duz yataq- ekoloji qiymətləndirilməsi. Bakı. «Elm», 1998, 282 s. larını qeyd etmək olar. 1988-ci ilədək Ordubadda 10. Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. Ekologiya və Parağaçay molibden, Şərur rayonunda isə Gümüşlü ətraf mühitin mühafizəsi. Bakı. ” Elm”, 2005, 880 s. polimetal yatağı istismar edilirdi. Ordubadda həm 11. www.eco.gov.az

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

12. www.stat. gov.az EKOGEOGRAFIC PROBLEMS AND PROTECTIVE MEASURES IN NAKHCHIVAN ЭКОГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ И AR ПРИРОДООХРОННЫЕ МЕРОПРИЯТИЯ A.A.Aliyev НАХЧИВАНСКОЙ АР The article is devoted to environmental problems in А.А.Алиев various components of the natural and geographical en- Cтатья посвящена различным экологическим vironment of Nakhchivan Autonomous Republic, which проблемам природно-географической среды Нахчи- is a special territorial unit of the Republic of Azerbaijan, ванской Автономной Республики, являющейся тер- as well as to degradation of soil, vegetable cover, water риториальной единицей Азербайджанской Респуб- resources, technogenic emissions and to ways of their лики, в том числе деградации земель, растительному solving. покрову, водным ресурсам, техногенным выбросам и путям их решения.

Məqaləyə a.e.ü.f.d. Q.Y.Xanbabayev rəy vermişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

TARİXİ COĞRAFİYA

© A.T.Haqverdiyev, M.A.Abbasova, B.B.Kərimov QƏDIM TÜRK DÜNYASININ ORTAQ DƏYƏRLƏRININ COĞRAFIYASI A.T.Haqverdiyev, M.A.Abbasova, B.B.Kərimov Azərbaycan MEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Azərbaycan, Bakı ş., H.Cavid pr. 115 Məqalədə bəşər sivilizasiyasına böyük töhfə vermiş türklərin ortaq dəyərləri araşdırılmışdır. Bil- diyimiz kimi, dünyanın dörd bir yanına yayılmış türkləri ortaq mənəvi dəyərlər birləşdirir. Bu də- yərlər bəşəriyyətin bütün tarixi inkişafı ərzində türk xalqlarının coğrafi ərazi baxımdan, etnomədəni, mənəvi dəyərlərinin inteqrasiyası nəticəsində yaranmış dəyərlərdir. Türk dünyasının ortaq dəyərlə- rinin coğrafiyası aşağıdakı mədəni istiqamətləri əhatə edir: coğrafi-tarixi vəhdət, dil vəhdəti; din vəhdəti; mədəni-mənəvi vəhdət, sosial-iqtisadi vəhdət; milli həmrəylik, adət-ənənə, və s. Bu baxım- dan məqalədə bu ortaq dəyərlərin coğrafiyası ayrı-ayrılıqda təhlil edilərək araşdırılır. İndi dünyada gedən mürəkkəb ictimai-siyasi Qədim Türk dünyasının əsas ortaq sərvətlərin- proseslər Avrasiya məkanında tamamilə yeni, sivil dən biri ənənəvi tarixi İpək Yoludur. Türkdilli dünyanın qəbul etdiyi mənəvi-mədəni və sosial-si- xalqlar əfsanəvi və bəşəri dəyəri olan İpək Yolunun yasi modeldə türk etnik arealının bütövləşməsi formalaşmasında və fəaliyyət göstərməsində əhə- üçün son dərəcə vacib şərait yaratmışdır. Qabaqcıl miyyətli rol oynayıblar. Bu günlərdə - 03.IX.2018- Qərb mütəfəkkirləri və sosioloqlarının proqnoz- ci il tarixində Qırğızızıstan Respublikasının mirva- larına görə, elmi-texniki tərəqqinin nəticəsi olaraq risi – İssıq gölü sahilindəki mədəniyyət mərkəzin- fərqli mədəniyyətlərin bir-birinə yaxınlaşması, də türkdilli dövlətlərin əməkdaşlıq şurasının VI «kontinentlərarası dialoqlar» son nəticədə tamami- sammitində qədim İpək Yolunun tarixi davamlığını lə yeni keyfiyyətli «sintez sivilizasiyası»nın yaran- gücləndirmək məqsədilə qəbul olunmuş beynəl- masına gətirib çıxarır. Etnik-milli mənliyimizin bu xalq tədbirlər layihəsi bir daha türk birliyini təcəs- sintez proseslərində məhv olunmasının qarşısını al- süm etdirdi. Üzərindən keçən tarixi ticarət karvan- maq, türk xalqlarının tarix boyu yaratdığı mədəni ları vasitəsilə İpək Yolu bu xalqların iqtisadi, ticari dəyərlərin müasir sivil dünyanın təşkilində iştira- və mədəni cəhətdən yaxınlaşmasına, mədəni birli- kına nail olmaq üçün qloballaşma prosesinə ayrı- yin yaranmasına və incəsənət nümunələrinin bir- ayrı etnik qəlpələr və hissələr kimi deyil, ortaq türk birinə tanıdılmasına və milli dəyərlərin ötürülmə- bütövü kimi daxil olmaq lazımdır. sinə, türk dünyasının mədəni irsinin zənginləşmə- Bəşəriyyət müasir sivilizasiyaya türkün tarixi- sinə dərin təsir göstərmişdir. coğrafi dəyərləri vasitəsilə gəlib çıxıbdır. Tarixən Bizim etnomədəni dəyərlərimizin, dilimizin ge- türkçülüyün əldə etdiyi bu ortaq dəyərlərin planetar niş coğrafi məkanda yayılması və inkişafında İpək mənəvi universuma daxil edilməsinin indi daha Yolunun müstəsna yeri və rolu indi də var. Bu ba- çox önəmi vardır. Son dərəcə mürəkkəb iqtisadi- xımdan, İpək Yolu bütün türk dünyasının ortaq ta- coğrafi, sosial-siyasi, dini-ideoloji və etnik-regio- rixi-mədəni legendası və mirasımızdır. Bu mirasın nal münasibətlər şəbəkəsinə malik olan müasir coğrafiyasının öyrənilməsi, yeni nəsillərə çatdırıl- dünyada etnik bir bütöv olaraq mövcud olmaq üçün ması müştərək işimiz və vəzifəmizdir. Hazırda tarixən qazanılmış etnik potensialdan istifadə et- TÜRKSOY dünyasına məxsus ictimai-siyasi qu- mək, daha çox o potensiala istinad etməyi bacar- rumlar öz fəaliyyətində İpək Yolu məsələsinə or- maq lazım olmuşdur. Etnik potensiala əsaslanma- taq dəyər kimi diqqət yetirir və potensial variantlar nın isə bir-birindən fərqli müxtəlif üsulları vardır. işləyir. Bu üsulların içərisində isə ən effektivi ortaq folk- Yalnız mədəniyyətlərarası ortaq dialoqlar milli lora müraciətdir. Təbii ki, hər bir millətin etnik dəyərlərimizi qoruyub saxlamağa imkan verir. Ey- kimliyi, tarixən əldə etdiyi mənəvi-əxlaqi resursları ni zamanda, türkdilli xalqları ortaq adət-ənənələr, heç bir milli-ictimai təsisatda olmadığı səviyyədə qəhrəmanlar, maddi və mənəvi dəyərlər birləşdirir. folklorda qorunub saxlanılmışdır. Xalqın tarixi, ge- Bununla belə, təcrübələr göstərir ki, mədəniyyət- nezisi, etnik xarakteri, fəlsəfi dünyagörüşü, etik-es- lərarası dialoq mədəni özünəməxsusluğu qorumaq tetik görüşləri, milli psixologiyası, mentaliteti və həmçinin yeni milli genetik dəyərləri formalaş- minilliklər ərzində yaranmış, nəsillərdən-nəsillərə dırmaq üçün kifayət qədər coğrafi zəmin yaradır. keçən folklorda bir mənəvi sistem olaraq mövcud- dur.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Ümumdünya coğrafiyasında böyuk yer tutan rixin muxtəlif dövrlərində etnik proseslərdə qaba- qədim Türk dünyasını landşaft məkanı olaraq Bö- ran yersiz millətci ideyalar ümummilli dəyərlərin yük çöl birləşdirir. Böyük çöl coğrafiyası dünya üfüqlərini aşdıqda daxili ziddiyyətlərə, hətta bəzi xəritəsində meşə mühiti ilə səhra strukturu arasında hallarda parçalanmaya gətirib çıxarmışdır. Bu pro- olan geniş əraziləri əhatə edir. Bəzən də yuxarı sər- sesləri tənzimləməyin ən münasib yolu, əsas vasi- hədlərini dağlar, aşağı uzantılarını dənizlər əhatə təsi mədəniyyət və ədəbiyyat amilinin üstünlüyü- edən bu çöllər şərqdən qərbə doğru, gündoğandan nün qorunub saxlanılmasından və ardıcıl olaraq or- günbatana qədər uzanıb gedir. Böyük çöllər məka- taq inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. nının bir hissəsində isə landşaftın strukturu bir qə- Cəmiyyətdə ortaq dəyərlərin və baxışların ta- dər dəyişir, çöllük əraziləri bozqır torpaqlarla əvəz razlı bir səviyyədə yaşadılmasına, mənəvi qabarma olunur. Böyük çöllərin bozqır torpaq örtüyündə və və cökmələr arasındakı mövcud geosiyasi ziddiy- hətta bitki aləmində müəyyən fərqlər olduğu kimi, yətlərin, çatların aradan qaldırılmasına əlverişli şə- türk dünyasının milli-etnik tərkibində də bir-birini rait yaradır. Həm də ortaq mədəniyyət amili müx- tamamlayan oğuzlar, qıpçaqlar, türkmənlər, qaş- təlif sivilizasiyalar arasındakı tarixi-coğrafi əlaqə- qaylar və sair kimi bənzər muxtəlifliklər vardır. Bu lərin, yaxınlaşmaların, bəzən isə hətta milli-siyasi eyniliklərin və bənzər müxtəlifliklərin sintezi, yəni harmoniyanın təmin edilməsində mühüm rol oy- Böyük çöllə Bozqır landşaftının vəhdəti geniş mə- nayır. Buna görə də tarixən qədim Türk dünyasında nada türk dünyasını özündə cəmləşdirir. At, ilxı, ortaq mədəniyyət faktoru milli-mənəvi dəyərlərlə cadır, yovşan, karvanqıran, sürü, çaylar və vadilər bəşəri dəyərlər arasında böyük körpü funksiyasını Böyük çölün və Bozqırın rəmzləri kimi türk dün- yerinə yetirir. Özlüyündə mədəniyyət coğrafiyası yasını səciyyələndirir. Eyni zamanda, türk dünyası isə geniş anlayış olub dil, ədəbiyyat, teatr, musiqi, coğrafiyasında adət-ənənə, mətbəx, məişət və or- təsviri sənət, mətbuat, adət-ənənə, milli mətbəx və taq mərasimlər də oxşar, yaxın və doğmadır. Ən sair kimi mənəvi sərvətləri əhatə edir. Mədəniyyət- əsası isə dil faktoru türk dünyasında mühüm bir- lə qoşa addımlayan ortaq ədəbi irsini, milli ruhu və ləşdirici vasitə kimi çox fəal iştirak edir. Qədim mənəviyyatı uzunmüddətli qoruyub saxlayır və türklərin tanrıçılıq inancı ilə sonrakı dövrlərin İs- coğrafi təkamül salnaməsi kimi gələcək nəsillərə lam dini dünyagörüşü arasındakı birlik də türk dün- ötürür. yasını mədəni zənginliyə və mənəvi bütövlüyə qo- Həqiqətən, həyatda elə reallıqlar var ki, hər bir vuşdurmuşdur. Qədim türk inanclar sistemi ilə İs- millətin tarixini, genetik kimliyini, tarixi məskun- lam dini dünyagörüşünün çarpazlaşması XI-XIII laşmasını bir bayraq kimi yüksəklərə qaldırır, onu əsrlərdə böyük müsəlman intibahını yaratmışdır. yaşatdıqca tarixləşdirir və yaşadır, bütün dünyanın Müsəlman intibahı bəşəriyyətə qüdrətli elm, sənət, milli dəyəri kimi tanıdır. Bu coğrafi reallıq tarixin fikir bahadırları bəxş etmişdir. Bu mənada Türk daş yaddaşına həkk olunaraq özünə əbədiyyət sə- dünyası, coğrafiya baxımından ümumdünya coğra- hifəsi açır. Mənsub olduğu millət yaşadıqca, yer fiyasının tərkib hissəsi olduğu kimi, üfüqlərdən- üzündə var olduqca, o da öz coğrafi populyasiyası- üfüqlərə qədər geniş ərazilərdəki qohum xalqların nı genişləndirir. Hazırkı Türk dünyası kimi millə- mədəniyyətləri də böyük bir toplumun zəngin tin fəxr abidəsinə, qürur məbədinə çevrilir. Gələn mənəvi mirası olmaqdan başqa, həm də bəşər sivi- türk nəsilləri bunları oxuyur, xalqının tarixini hafi- lizasiyasının ayrılmaz bir parçasıdır. Bu bənzərsiz zələrə köçürür. Onun mənəviyyatı, məişəti, mədə- müxtəlifliyə malik landştaflarda məskunlaşmış qo- niyyəti ilə o, yaddaşda qalanlar vasitəsilə tanış olur. hum xalqları tarixi tale, ortaq köklər və milli-mə- Nəticədə türkçülük millətinin tarixi kimliyi, ortaya nəvi dəyərlər birləşdirir. Həmin böyük coğrafiyada çıxışı, dili, coğrafiyası haqqında onlardan öyrənir. baş verən yeni tarixi etnik proseslər və diferensal Tarixi yaddaşlar qəlpə-qəlpə təzələnir, tarix və inteqrasiya Türk dünyasında və ümumən dünyada onunla yanaşı bütün coğrafi şərtlər ortaya çıxarılır. yenidən məkan zənginləşməni şərtləndirir, daha Klassik mənbələr göstərir ki, qədim türk xalqla- böyük inkişafa təkan verir (3, s. 15). Bu isə Türk rının 5 minillik ədəbi birlik tarixi var. Bu xalqların dünyasının, son nəticədə dünya mədəniyyətinin tarix və coğrafiyasını əksetdirən mənbələr yaddaşla milli-genetik keyfiyyətlərinin daha da inkişaf et- nəsildən-nəsilə keçir və xalqın yaradıcılığı ilə dirilməsinə xidmət edir. Buna baxmayaraq, son za- bağlanır. Türklərin əsrlərdən bəri yaratdığı bu mən- manlar Türk dünyasında baş verən bu coğrafi in- bələr indi də qorunub saxlanılır. Məsələn, hun türk- kişaf və ortaq dəyərlərə ikili standartlarla yanaşma lərinin «Oğuzxaqan», göytürklərin «Bozqurd», uy- XX əsrin əvvəllərindən etibarən siyasi-ideoloji mü- ğur türklərinin «Köç» dastanları islama qədər ya- hitdə pantürkizm, panislamizm kimi düşünülmüş yılmışdır. İslamdan sonra qaraxanlı türkləri «Satuq damğaları meydana çıxarmışdır. Eyni zamanda, ta- Buğraxan», oğuz türkləri «Kitabi-Dədə Qorqud»,

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 qırğızlar tarixi «Manas» dastanlarını yaratmışlar lik amalını şeirin ümumi ruhunda, bəzən də pafo- (2, s. 34). sunda bildirir. Bu baxımdan “Çırpınırdı, Qara də- Ümumi türk dillərinin coğrafi təkamül tarixi niz!” şeiri daha maraqlıdır. Bu gün Anadoluda və özlüyündə bir neçə dövrə bölünür. Bu dövrlərdən Azərbaycanda dillər əzbəri olan bu bəstə türk mil- X-XVI əsrləri əhatə edən Orta türk dövrü coğrafi- lətinin qəlbində sonsuz sevgi qazanmış Üzeyir bəy yası daha çox diqqəti cəlb edir. Həmin dövrləri sə- Hacıbəyliyə aiddir. Bu da göstərir ki, Ü.Hacıbəyli- ciyyələndirən bir sıra tarixi-coğrafi abidələr günü- nin türkçülük anlayışının boyutu Turançılıq imiş. müzə qədər gəlib çıxmışdır. Bununla bağlı ümumi Türkiyənin qələbəsini qürurla qələmə alan dilçilik ortaq türk mədəniyyətinin ortaya çıxmasına Ə.Cavad şeirdə həm də bütün türk xalqlarının se- çox kömək etmişdir. Bunlardan Mahmud Kaşğari- vincini ifadə edir. Türkün bayrağından və özündən nin “Divani lüğat-it-türk” əsəri, Yusif Xas Hacib ayrı qalan Qara dəniz indi ona qovuşmaq və isti nə- Balasağunlunun “Qutadqu bilik” poeması, “Kitabi- fəsini duymaq həsrəti ilə çırpınır. Bu çırpıntılar Dədə Qorqud” dastanları, “Manas” dastanı ümum- dalğa və ləpələrin sevinc səsi rəmzinə çevrilir. türk ortaq dəyərlərinin inciləri hesab olunur və V- Ə.Cavadın yaradıcılığında Azərbaycan ədəbiy- XI əsrlər arasında türkçülük populyasiyasının ortaq yatşünaslığında təbliğ olunan Türkçülük – türk körpüsü kimi də qiymətləndirilir. Tarixi Orxon- millətçiliyi, türk millətinin ideologiyası deməkdir Yenisey abidələri coğrafiyasının öyrənilməsi, qə- və millət, dil, əxlaq, etika, estetika baxımından or- dim türk xalqları, onların dialekt və şivələri haq- taq olan fərqlərin bütünü olduğu üçün türk milləti qında tarixi-coğrafi mühakimə yürütməyə imkan anlayışı dünyanın harasında yaşamasından asılı ol- verir. Həqiqətən, Türk dillərinin oğuz qrupuna mə- mayaraq, bütün dünya türklərini özündə birləşdirir. nsub olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları və bü- Nəzərə alsaq ki, türkçülük özünün türklüyünü tün Türk dillərini əhatə edən “Divani lüğat-it türk” anlamaqla türk xalqlarının bütövlüyünə çalışmaq- əsəri dil tariximizin formalaşmasında mühüm əhə- dır, onda Ə.Cavadın bütün fəaliyyətini və yaradıcı- miyyət daşıyır (1, s. 23). lığını türkçülüyə xidmət kimi dəyərləndirmək olar. Türkdilli xalqlar, eyni zamanda, dünya tarixi 1914-cü ildə yazdığı “Şeirim” mənzuməsində mədəniyyətinin coğrafiyasında əhəmiyyətli rol oy- “Adak-adak gəzmək istər könlüm Turan ellərini” namışdır. Türkdilli dövlətlər və xalqlar indi də deyən şair Kəbə qədər müqəddəs saydığı Turanın o ümumi tarixi kökləri, zəngin ortaq irsi, dili, incəsə- zamankı durumunu rəmzi şəkildə əlindəki sönük nəti, ədəbiyyatı, adət-ənənələri və milli-mənəvi də- məşələ bənzədir və özünü bu yolun yolçusu sayır- yərləri vasitəsilə bir-biri ilə zəncirvarı şəkildə bağ- dı, “Mən bir Turan yolçusuyam, əlimdə bir sönük lanır. Bu xalqlar geniş coğrafiyada yayılmaqla ək- məşəl” deyə, bu məşəlin alovlanacağına inanırdı səriyyəti İslam, bir qismi isə digər dinlərə sitayiş (7, s. 45). edirlər və bu müxtəliflik, əslində, Türk dünyasının Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında ortaq türk mənsub olduğu coğrafiyanın tarixi-mədəni zəngin- dəyərlərinin təbliğində tanınmış şairlər arasında ən liyindən xəbər verir. Bunlar onu göstərir ki, ümum- görkəmli yerlərdən birini xalq şairi Bəxtiyar Va- türk mədəniyyəti dünya mədəniyyətinə böyük habzadə tutur. Gərgin yaradıcılıq fəaliyyəti ilə töhfələr verib. O cümlədən türkdilli xalqların dahi fərqlənən ədibin zəngin və rəngarəng poetik dün- şəxsiyyətləri – mütəfəkkirləri, yazıçıları və şairləri, yasında yurdsevərlik, milli-mənəvi azadlıq, ana di- alimləri bəşəri nailiyyətlər qazanıblar. Bu baxım- linin saflığı uğrunda mübarizə, əxlaqi dəyərlərə və dan Nizami Gəncəvi, Yunus Əmrə, Nəsimi, Füzuli, adət-ənənələrə ehtiram və s. kimi xüsusiyyətlər Məhtumqulu, Abay Kunanbayev, Əhməd Cavad, diqqəti daha çox cəlb edir. Çingiz Aytmatov və Bəxtiyar Vahabzadə kimi türk Bəxtiyar Vahabzadəni düşündürən mövzular dahilərinin əsərləri dünya inciləri sırasındadır. “Ki- içərisində əcdadlarımızın bizə miras qoyub getdiyi tabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu”, “Manas” dastanla- ana dilimizin qorunub saxlanılması, gələcək nəsil- rı bütün türk dünyasının ortaq sərvətidir. lərə hədiyyə olunması xüsusi yer tutur. Şairin ana Azərbaycanın böyük şairi Əhməd Cavadın türk- dili probleminə bu qədər əhəmiyyət verməsi təsa- çülüyü, Türkiyəyə məhəbbəti ilə istiqlal arzuları və düfi deyildir. Çünki onun qənaətincə, dil hər bir onu tərənnüm etməsi bir-biri ilə sıx bağlıdır. O, millətin varlığının ilkin təzahürlərindəndir. Türk dünyasının ortaq dəyərlərinin təbliğatçısı idi. B.Vahabzadənin “Özümüzü kəsən qılınc” pyesi Onun Türkiyəyə sevgi və rəğbəti təkcə ayrı-ayrı “Dədə Qorqud” dastanlarındakı motivlər əsasında misra, beyt və dördlüklərdə ifadə olunmur, həm də yazılmışdır. Pyesin əsasında qədim türk tayfaları bütövlükdə şeirlərinin ideya, mövzu və ruhuna çev- arasındakı düşmənçilik və müharibələr mövzusu rilmişdir. Şair bəzən heç türk, Turan adı da çəkmir, durur: özümüzü kəsən qılınc məhz budur. Şair ta- amma türk xalqlarına, Türkiyəyə məhəbbətini, bir- rixi mövzu ilə xalqımızı birliyə çağırır, tayfaçılıq

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 və yerliçilik kimi eybəcər halların xalqımızın gələ- oğuz-türkmən qəbilələri Azərbaycan ərazisinə gə- cəyi üçün təhlükə olduğunu vurğulayır. lir, yerlilərlə qaynayıb qovuşur, Azərbaycan xalqı- Böyük şairin poeziyasında dastana bütün hallar- nın etnik tərkibinə daxil olurdular. X– XI əsrlərdə da milli dəyərlər aspektində müraciət etməsinin sə- böyük şəhərlərdə, kəndlərdə yaşayan oturaq əha- bəbləri onun bir məqaləsində belə izah edilmişdir: lidən fərqli olaraq köçəri həyat keçirən əhali, əsa- “Hər bir xalq üçün öz kökünü, ilkini və qaynağını sən maldarlıqla məşğul olduqları üçün sabit coğrafi bilmək vacibdən vacibdir. Ona görə ki, haradan məskənə malik deyildilər. Onlar iqlimlə bağlı fə- gəldiyini bilməyən hara gedəcəyini də bilməz. Bu sillərə uyğun olaraq tez-tez yerlərini dəyişirdilər, gün böyük xarüqələr yaradan, qəhrəmanlıqlar gös- qışlağa və yaylağa köçürdülər ki, bu da onların tərən xalqımız bu qüdrəti və bu gücü haradan almış məişət tərzinə təsir etməyə bilməzdi. Düzdür, “Ki- – deyə düşündüyümüz zaman keçmişə baxır, ilki- tabi–Dədə Qorqud” dastanlarında oturaq həyatdan mizi araşdırmalı oluruq. Bugünkü qəhrəmanlar da danışılır, üzüm bağlarından, şərabçılıqdan bəhs kökləri əsrlərin dərin qatlarına işləyən nəhəng bir edilir, lakin qeyd edək ki, ümumiyyətlə, epos daha ağacın əsrimizdəki budaqlarıdır. Bu ağacın adı çox köçəri-maldar əhali içərisində yaranmışdır. “Qorqud” ağacıdır” (6, s.16). Buna görə də köçəri həyat keçirən yerli tayfaların Onun yaradıcılığı Türkiyədə, həmçinin türkdilli ruhu, səviyyəsi, adətləri, hətta dünyagörüşü daha ölkələrin hamısında da sevilir və yüksək qiymət- qabarıq bir şəkildə eposda öz əksini tapmış və mü- ləndirilir. Təsadüfi deyil ki, Bəxtiyar Vahabzadə hafizə olunmuşdur. Əsərin dili türk dilində danışan təkcə Azərbaycan xalqının deyil, bütün türk dünya- bir sıra xalqlar üçün tam və yaxud qismən anlaşıqlı sının böyük, sevimli və əbədiyaşar şairidir. O, olsa da, lüğət tərkibi, frazeologiyası və qrammatik “Ana dili”, “Azərbaycan-Türkiyə”, “Bayraq” , “İlk quruluşu etibarilə digər türk dillərinin hamısından andım Vətənimdir” və “Mən türkəm” şeirləri ilə daha çox Azərbaycan dili ilə bağlıdır. həmişə xatırlanacaq. Şair həm Türk dünyasında, Maraqlı olan cəhət budur ki, “Dədə Qorqud” həm Türkiyədə şeirləri və fikirləri ilə sevilən bir şa- dastanları bütün dövrlər üçün aktual bir əsər kimi irdir. Ürəyində Azərbaycan sevgisini daşıyan insan dəyərləndirilir. Əsərin aktuallığı ilə bağlı ümum- qazax, qırğız, türkmən… sevdasını da daşıyır. Öz milli liderimiz H.Əliyev belə demişdi: “Ana kita- millətinə sarılan adam digər millətlərə də sarılır. bımızın hər bir azərbaycanlı, o cümlədən elm Ədəbiyatı bu sevgiylə “təmin edən” şairimiz buna adamları tərəfindən dərindən öyrənilməsi elmin və görə, sadəcə, bir coğrafya ilə, bir zaman dilimi ilə elm adamlarının milli vətəndaşlıq borcudur”. sınırlı qala bilməz. Çünkü ədəbiyyatın özü və də- Tarixi mədəniyyətimizin şah budağı olan “Ki- rinliyi ədəbdir, insanlıqdır, əxlaqdır, sevgidir… Bu tabi-Dədə Qorqud”da coğrafi hadisələr ulu baba- baxımdan, Bəxtiyar Vahabzadənin Türk dünyası larımızın yaşadığı torpaqlarda – Dəmir qapı Dər- ədəbiyyatındakı yeri və rolu çox önəmlidir. bənddən Diyarbəkir torpaqlarına və Mardinə, Xə- O, Böyük Türk dünyası anlayışını az qala ya- zərdən Qara dəniz sahillərinədək, Abxaz elinə, şam tərzinə çevirə bilmişdi. Türk sözü, türk ifadəsi Trabzona qədər geniş ərazilərdə cərəyan edirdi. Ta- onun dilində daha gözəl səslənirdi. Sirr deyil ki, rixi araşdırmalar türk etnoslarının Türkiyə və Azər- müasir türk gənclərinin çoxu Nəcib Fazil Qısa- baycan ərazisində yaşadıqlarını təsdiqləyir. Hər iki kürəklə Mehmet Akir Ərsoyu Nazim Hikmətdən ölkənin ərazisindəki coğrafi toponimlər Türk et- daha çox oxuyur və sevir, onların nəzərində türk noslarının, əsasən də Oğuzların bu ərazilərin sakin- şeri “Sakarya” və “İstiqlal”a köklənməlidir. Bəxti- ləri olduğunu sübut edir. Bu səbəbdən areal topo- yar Vahabzadənin poeziyası da “Sakarya” və “İs- nimlərinin tarixi, coğrafi, eləcə də dil baxımından tiqlal” ruhundadır. Bu ruhun ən gözəl nümayəndə- araşdırılması çox aktual məsələlərdən biridir. lərindən biri, təbii ki, Bəxtiyar Vahabzadə idi. Azərbaycan, eləcə də Türkiyə ərazisində türkdilli Bəşəri sivil baxımından Türk xalqlarının tarixi qəbilə və tayfaların məskunlaşmasının tarixi lap ən qədim dövrlərin tarixilə üst-üstə düşür. Türk qədimlərə gedib çıxır (8, s. 5). xalqlarının qədimliyini, həm də məhz bu Onu da qeyd edək ki, toponimik adların təkrar- torpaqlarda mövcudluğunu isbatlayan “Kitab-i lanması və yayılması qanunauyğunluğu müxtəlif Dədə Qorqud əla lisan-i taife-i Oğuzan” – “Oğuz antropoloji səbəblərlə bağlıdır. Çox vaxt tayfalar tayfalarının dilində Dədə Qorqudun kitabı” adlı yaşamaq üçün əlverişli əkin yerlərinin olmaması oğuz türk dastanı ən qədim yazılı nümunədir (10, səbəbindən, bəzən də savaş nəticəsində məcburi s. 12). köçürlər. Müxtəlif dövrlərdə bir ərazidə yaşayan Ümumiyyətlə, bu dastanlarda xalqın ortaq his- tayfalar başqa əraziyə köçərkən toponimlərin sləri və vətənpərvərlik, fədakarlıq, sədaqət, qəhrə- adlarını da özləri ilə aparmış, məskunlaşdıqları ye- manlıq, mətinlik kimi sifətləri təbliğ edilir. Tarixən rə qoymuşlar. Bu zaman ərazidə yaşayan yerli tay- məlumdur ki, hələ VI–VII əsrlərdən başlayaraq falar və ya tayfa birləşmələri həmin adları düzgün

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 tələffüz edə bilmədiklərindən ya təhrif etmiş, ya da məhz türk torpaqları olduğunu sübut edir. Ermənis- yazılışında yanlışlığa yol vermişlər. Beləliklə, ayrı- tan ərazisində, Gorus rayonunda 2 Bayandur kəndi, ayrı tayfalar və xalqlar tərəfindən coğrafi obyektlə- Duzkənd rayonunda isə başqa bir Bayandur topo- rə verilən terminlər bir-birinə qarışır və əsl türk- nimi vardır. mənşəli terminlər deformasiyaya uğrayır. Hazırda Bütün türk dastanlarında - “Altın-Arıq”da, “Ki- bu cür milli genetik deformasiyalara erməni mil- tabi-Dədə Qorqud”da, "Ural Batıı”da, “Manas”da, lətçilərinin Azərbaycan ərazisində törətdikləri və- “Nart”da, “Koroğlu”da, "Alpamış”da, belə sosial ziyyət buna ən yaxşı misaldır. həyatın qadın başlanğıcını- matriarxizmi görmü- Ümumiyyətlə, onomastik adlar, əsasən də həqi- rük. Bir tayfada Ana üstünlüyünə, digər tayfada qi toponimlər təkcə respublikamızın deyil, digər Ata üstünlüyünə rast gəlirik Hər halda, aldığımız dövlətlərin ərazisində yaşamış bir sıra tayfa, həqiqi dastan informasiyasında bunun bariz nümunəsinə qəbilə adları ilə əlaqəli şəkildə öyrənilməlidir. rast gəlmirik. Xakasların “Altın Arığ” dastanında Prinsip etibarilə türk dünyasında ortaq və yaxud da belə epik epizodlar və səhnələr vardır (9, s. 65). əlaqəli şəkildə onomastik vahidlərin öyrənilməsi Maraqlıdır ki, Türk epik ənənəsində Ana və Ata hər hansı bir ərazidə tarixən sakin olmuş əhalinin başlanğıcı, xüsusilə bahadırlıq dastanlarında ideo- etnik tərkibini elmi faktlarla əsaslandırır. loji-siyasi üstünlük bilavasitə maddi-mənəvi güc- Dastanda rast gəldiyimiz “İç oğuz” anlayışında dən qidalanır, xeyirli əməllərdən başlayır. Kür-Araz ovalığında (Aran) yerləşən torpaqlar nə- Xakas tayfalarının folklor özəllikləri bir çox sü- zərdə tutulur. “Dış oğuz”a isə Şimali və Cənubi jet və mövzuların ümumiliyində ifadə edilsə də. hər Azərbaycan vilayətləri, habelə gündoğan Anadolu- tayfada özünə xas irili-xırdalı əsərlər şifahi palitra nun Van vilayəti və qalan ərazilər daxildir. Erkən müstəvisinə yeni rəng əlavə edir, yeni çalar qazan- orta əsrlərdən Azərbaycan kimi tanınan Oğuz döv- dırır. Bu planda “Altın - Arığ” göy qurşağının rəng ləti Urmiya, Göyçə gölü və Xəzər dənizi, Qızılüzən çalarlrı ilə, bütöv epos halında əsasən Kızıl tayfa- və Samur çayı, Dəmir qapı Dərbənd və Həmədan sının ağlında hifz edilmiş, qorunub saxlanmışdır. çevrəsi ərazilərini əhatə edirdi (8, s. 23). Və yaxud Azərbaycan-qazax ədəbi-mədəni əla- Dastanın elmi mahiyyəti tamamilə Azərbayca- qələri də olduqca zəngin və qədim tarixi keçmişə nın bütövlüyünü göstərir. Dastanda əksini tapan malikdir. Bu əlaqələr öz kökləri etibarilə oğuz-qıp- adət-ənənə, etnoqrafiya, məişət, toponimlər, qəhrə- çaq folklor mədəniyyəti və ənənələrinə bağlanır. manlıq hadisələri məhz azərbaycanlı təfəkkürünün, Bunun bariz nümunəsini qazax arealında yaranan yaşayış tərzinin bariz ədəbi-bədi nümunələridir. “Qorqud” (“Xorxut”) nəğmələrinin Azərbaycanda “Dədə Qorqud” dastanlarında adı çəkilən Bayandır “Kitabi-Dədə Qorqud” halına gəlib formalaşma- oğuzların başcısı Qamqan oğlu Bayandır xandır. sında illüstrasiya etmək olar. Eyni zamanda, bu əla- Bu ad areal toponimlərində oz işləkliyini saxla- qələrin hər iki xalq üçün əhəmiyyətli olan oğuz – maqdadır. Türkiyənin Bolu bölgəsində 6, Huda- Nizami və qıpçaq – Afaq, daha doğrusu, Nizaminin vendiyarda 5 yerdə qeydə alınmışdır. Azərbaycan- sevimli xanımı Afaqla yaxınlığı müstəvisində, da da (Laçın, Bərdə, Tərtər,) Bayandır tayfasının yaxud türk xalqlarının epos mədəniyyətində mü- adı ilə bağlı toponim, oykonim, hidronim vardır. hüm yer tutan “Koroğlu”nun timsalında da sübuta Bayandur oykonimi Tərtər rayonunun Səhlaabad yetirmək olar. i.ə.v.-də kənd. Qarabağ düzündədir. Yaşayış mən- Beləliklə, xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, qə- təqəsi Laçın rayonunun keçmiş Bayandır kəndin- dim türk dünyasının formalaşmasında, tarixdən- dən gəlmiş ailələrin məskunlaşması nəticəsində ya- tarixə inkişaf edib dünyəviləşməsində Türkiyə türk ranmışdır. Etnotoponimdir. 1933-cü ildə Bərdə ra- coğrafiyasının döyünən ürəyidirsə, Azərbaycan da yonunun Xoruzlu və Güloğlular i.ə.v.-lərində eyni- milli qardaşlıq simvolu və hərəkətverici qüvvəsi- adlı iki kənd qeydə alınmışdır. Ermənistanda, Tür- dir. kiyədə Bayandur yaşayış məntəqələri vardır. Ba- yandır adının kökü əski türk sözü olan "bay"-dır. ƏDƏBIYYAT Mənası "varlı", "zəngin" deməkdir. Bu məna indi 1. Ağaverdi Xəlil. Türk xalqlarının yaz bayramları də qalır. Faruk Sumer Anadoluda Bayandur adlı 52 və Novruz. Bakı, Elm və təhsil, 2013, 248 s. oykonimin olmasını qeyd etmişdir (4, s. 269). 2. Cavad Heyət. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir Azərbaycanın şimal rayonlarının dialektində “bay” baxış (islamdan əvvəl və islam dövrü). Bakı: Aspoliqraf, sözu – hundur/iri/böyük/canlı mənalarında qal- 2009, 210 s. maqdadır. Qərbi Azərbaycan, indiki Ermənistan 3. Erman Altun. Popüler türk kültürünün dünya ərazisində Bayandur etnotoponiminin variantları- kültürlerine etkisi ve katkısı // VI Uluslararası türk kül- nın müxtəlif areallarda yaşayan izləri də bu yerlərin türü konqresi bildirileri. IV cilt. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. Ankara: 2009, səh.15.

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

4. Əliyeva R., Məşədiyev Q., Xalıqova R. və b. на протяжении всего исторического развития чело- Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik luğəti. 2 cild- вечества. География общих ценностей тюркского də. I c. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 304 s. мира охватывает следующие культурные направле- 5. Kaşgarlı Mahmud ve Divan-i Lüğat-it Türk. İstan- ния: историко-географическое единство, языковое bul: Toker Yayınları, 1984, 435 s. единство, религиозное единство, духовно-культур- 6. Görkəmli ictimai xadim, Xalq şairi, akademik ное единство, социально-экономическое единство, Bəxtiyar Vahabzadənin anadan olmasının 90 illik yubi- национальная солидарность, обычаи, традиции и leyinə həsr olunmuş “Bəxtiyar Vahabzadə və Azərbay- т.д. С этой точки зрения в данной статье география can filologiyasının aktual problemləri” mövzusunda распространения указанных общих ценностей ана- Beynəlxalq elmi konfransın materialları. 25 oktyabr лизируется по отдельности. 2015-ci il, Bakı, 2015, 465 s. 7. Məmmədli Afina. Əhməd Cavad və Türkiyə. THE GEOGRAPHY OF COMMON VALUES Bakı: Elm və Təhsil, 2010, 167 s. OF THE ANCIENT TURKIC WORLD 8. Qiyasəddin Qeybullayev. Qədim Türklər və Er- A.T. Hagverdiyev, M.A.Abbasova, B.B.Kerimov mənistan. Bakı: 1992, 278 s. 9. Qumilyov L. N. Qədim türklər. B: Gənclik, 1993, The article explores the common values of the Turks 536 s. who have made a great contribution to human civiliza- 10. Sumər F. Oğuzlar. Bakı: Yazıcı, 1992, 432 s. tion. It is known that Turks who disperse in four direc- tions of the world, share common spiritual values. These ГЕОГРАФИЯ ОБЩИХ ЦЕННОСТЕЙ values are the product of the integration of ethnocultural ДРЕВНЕТЮРКСКОГО МИРА and spiritual concepts in the aggregate territory of the Turkic peoples throughout the historical development of А.Т.Хагвердиев, М.A.Аббасовa, Б.Б.Керимов mankind. The geography of common values of the Tur- В статье исследуются общие ценности тюрок, kic world covers the following cultural areas: historical внесших большой вклад в человеческую цивилиза- and geographical unity, linguistic unity, religious unity, цию. Известно, что тюрок, разбредшихся по четы- spiritual and cultural unity, socio-economic unity, nati- рем сторонам света, объединяют общие духовные onal solidarity, customs, traditions, etc. From this point ценности. Эти ценности являются продуктом интег- of view, in this article, the geography of the distribution рации этнокультурных и духовных понятий на сово- of these common values is analyzed separately. купной территории проживания тюркских народов

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

COĞRAFİ TƏHSİL

© S.O.Ələkbərova AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ İLLƏRİNDƏ TƏHSİL İSLAHATLARI VƏ COĞRAFİYA FƏNNİNİN TƏDRİSİNİN TƏŞKİLİ PROBLEMLƏRİ S.O.Ələkbərova Azərbaycan MEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Azərbaycan, Bakı ş., H.Cavid pr. 115 [email protected] Məqalədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti illərində ölkədə elm, mədəniyyət və təhsilin inkişaf səviyyəsinin yüksəldilməsi aspektləri təhlil olunur. Həqiqətən, cəmi 23 ay davam edən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti illərində Azərbaycan dövlətçiliyinin, Azərbaycan xalqının milli şüurunun canlanması, müxtəlif elm sahələrinin sürətli inkişafı üçün çox işlər görülmüşdür. Azərbaycan xalqının uzun illər davam edən mil- lərdə onun tədrisinə start verildi [7]. Rus bölmələ- li azadlıq mübarizəsi, nəhayət, XX əsrin əvvəllə- rində təhsil alan şagirdlərə ana dili mükəmməl təd- rində bəhrəsini verdi və ərazimiz Çar Rusiyasının ris edilməyə başlandı. Azərbaycan bölməsində təh- əsarətindən xilas edilərək 1918-ci ilin 28 mayında sil alan şagirdlərin ana dilindəki bilik səviyyəsi get- Azərbaycan Demokratik Respublikası yaradıldı. dikcə yaxşılaşdırıldı. Tədricən dini mövzularda bi- Bu hadisə Azərbaycan xalqının həyatında bütün sa- liklər şagirdlərə izah olundu. Eləcə də mövcud ki- hələrin, o cümlədən təhsil sisteminin sürətlə inki- tabların ana dilinə tərcümə edilməsi, müəlliflərin şafına təkan verdi. ana dilində məqalələr yazması, qəzet və jurnalların Daha dəqiq desək, Çar Rusiyasının tabeçiliyin- ana dilində nəşr edilməsi kimi məsələlərə diqqət ar- də olduğu dövrdə ölkədə bir çox sahələr – təhsil, tırıldı. Orta məktəblər milliləşdirildi, tətbiq olunan mədəniyyət, səhiyyə tamamilə arxa plana keçmiş, məcburi tədris sistemi ilə qısa zaman ərzində əha- dil və din mövzularında əhaliyə bilik vermək qada- linin bilik səviyyəsinin yüksəldilməsi nəzərdə tu- ğan olunmuşdu. Onların əsas məqsədi əhalinin bi- tuldu. lik səviyyəsinin aşağı salınmasına, gənc nəslin sa- Məktəblərdə tədris üçün dərsliklər məsələsi ol- vadsız böyüməsinə, azərbaycanlıların daim rus duqca aktual idi. Həmin vaxt tədris kitabları çatma- əsarətində qalmasına zəmin yaratmaq idi. dığı üçün tələbələr yazı taxtasında yazıb oxuyurdu- Ölkədə ən böyük problem isə məktəblərin kifa- lar [8]. Xalq Cümhuriyyəti dövründə ilk "Coğrafi- yət qədər olmaması idi. Rusiya rəsmiləri öz əsarət- ya" dərsliyi 1-3-cü sinif şagirdləri üçün iki hissə- ləri altında olan bütün ərazilərdə, o cümlədən Azər- dən ibarət idi. Bundan əlavə, coğrafiya üzrə tədris baycanda bir çox təhsil sahələrinin – coğrafiyanın, proqramı və dərs metodikası, ana dilində xəritə və tarixin, ana dilinin və s. inkişafına, formalaşmasına qlobuslar, müxtəlif siniflər üçün coğrafiya dərslik- mane olurdu. ləri dərc olunmağa başlandı. Lakin buna baxmayaraq, Xalq Cümhuriyyəti il- Qafur Rəşad Mirzəzadə Azərbaycan Xalq Cüm- lərində ölkənin ziyalı şəxsiyyətləri, savadlı insan- huriyyətinin tanınmış coğrafiyaçılarından idi. O, ları milli azadlıq uğrunda, müstəqillik əldə etmək Azərbaycan dilində ölkənin coğrafiyasına aid əsər- naminə milli dilin tədris sistemini, tarix və coğrafi lərdən ibarət xüsusi fond hazırlamışdı. Müəllif bilikləri əhaliyə aşılamaq, orta məktəblərdə tədris Azərbaycanın coğrafiyası, təbiəti, onun təbii və iq- etmək üçün xüsusi proqramlar hazırladılar. Bütün tisadi şəraiti barədə elmi məqalələr yazır, eləcə də bunlarla yanaşı, hələ ölkədə təhsilin səviyyəsi aşağı ümumi coğrafi anlayışları dəqiqliklə şərh edir, coğ- idi [1]. Məhz bu baxımdan müxtəlif fənlərin tədris rafiya elminin hər bir insan həyatı üçün dəyərini edilməsi, xüsusilə də ölkədə ana dilinin şagirdlərə vurğulamağa çalışırdı. O, bəzən əsərlərində yazdığı öyrədilməsinin həlli mühüm problem kimi nəzərdə coğrafi elmi bilikləri dərs dediyi məktəblərdə şa- tutulur və onun aradan qaldırılması yolları müəy- girdlərə ətraflı izah edirdi. yənləşdirilirdi. Q.R.Mirzəzadə maarifçi, alim, coğrafiyaşünas İlk dəfə olaraq Azərbaycanda 1918-ci il iyulun olmaqla yanaşı, həm də Azərbaycan dili müəllimi 27-də ölkədə dövlət dili türk dili (Azərbaycan dili) kimi çox şərəfli bir missiyanın daşıyıcısı idi. Azər- elan edildi və 28 avqust tarixindən isə orta məktəb- baycanda ilk coğrafiya dərsliklərinin müəllifi olan Q.R.Mirzəzadə həmçinin orta və ali məktəblər

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

üçün iki hissədən ibarət «Coğrafiya» dərsliyini ha- bir çox əsərlərin müəllifidir. Azərbaycanda coğra- zırlamışdı [2]. Bu dərslik coğrafi xəritələr və çox- fiya elminin inkişaf tarixində ilk dəfə etnoqrafik saylı illüstrasiyalarla təmin edilmişdi. Həmçinin ilk problemlərlə məşğul olmuşdur. milli coğrafiya terminalogiyası da Q.R.Mirzəza- 1920-1930-cu illərdə Məhəmmədhəsən bəy Və- dənin səyləri nəticəsində hazırlanmışdır. O, bu sa- liyev tərəfindən qələmə alınmış “Azərbaycanda də- hədə çoxsaylı tədqiqatlar aparmış, məqalələr, elmi mir sərvəti”, “Azərbaycanın mis sərvəti”, “Neft və əsərlər nəşr etdirmişdir. Xüsusilə “Qafqaz coğrafi- Azərbaycan təsərrüfatı”, “Azərbaycanda xırda neft yası” (1910), “Azərbaycanın coğrafiyası” (1921), sənayesinin vəziyyəti”, “Azərbaycanın elektrikləş- “Ümumi coğafiya” (1923), “İbtidai coğrafiya” dirilməsi”, “Etnoqrafik xəzinələr muzeyi” və s. el- (1922), “Coğrafiya terminləri lüğəti” (1923), mi əsərlərdə Azərbaycanın maddi və mənəvi sər- “SSRİ-nin coğrafiyası” (1941), “Xəritə üzərində vətləri, inkişaf perspektivləri haqqında elmi fikirlər əməli iş” (1943) və digər əsərləri orta və ali təhsil irəli sürülür [1; 2]. müəssisələrində tədris olunurdu. Qafur Rəşad elmi Baharlı 1920-ci ildə "Azərbaycan (coğrafi-təbii, fəaliyyətinin böyük hissəsini uşaqlara aid xarici etnoqrafik və iqtisadi mülahizat)” adlı əsərini ta- dildə olan kitabların ana dilinə tərcümə olunması- mamlamışdır [6]. “Azərbaycan” adlı əsəri ona coğ- na, ibtidai sinif şagirdləri üçün bir sıra dərsliklərin rafiyaçı, etnoqraf və iqtisadçı kimi şöhrət qazandır- və uşaqlar üçün elmi-kütləvi məqalələr toplusunun, mışdır. 1921-ci ildə bu əsər Bakıda rusca və azər- uşaq ədəbiyyatının nəşr edilməsinə – bir sözlə, mil- baycanca nəşr edilmişdir. 1993-cü ildə isə Vasif li uşaq ədəbiyyatının inkişafına həsr etmişdir. O, Quliyev Baharlının “Azərbaycan” adlı əsərini rus 1911-1920-ci illərdə “Məktəb” adlı uşaq jurnalının dilindən azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. işıq üzü görməsinin təşkilatçılarından olmuşdur. Bu əsərdə Baharlı Azərbaycanın təbiəti, etnik Qafur Rəşad Mirzəzadə tanınmış publisist, ma- qrupları, əhalinin sıxlığı, ərazinin tarixi və s. haq- arifçi alim Məmmədsadıq Axundov ilə birlikdə qında ətraflı məlumat verir, həmin dövr üçün aktu- 1910-1917-ci illərdə Azərbaycan dilinin qramati- al olan mövzuları, o cümlədən torpaq və iqlim eh- kası haqqında iki hissədən ibarət “Rəhbəri sərf” ad- tiyatları, ərazinin iqtisadiyyatı və kənd təsərrüfatı- lı əsər yazmış, digər çoxsaylı əsərləri də Azərbay- nın inkişaf istiqamətləri, torpaq mülkiyyəti, əkinçi- can dilinə tərcümə etmişdir [1]. lik, maldarlıq və sənaye sahələrinin vəziyyətini ge- Yusif Vəzir Çəmənzəminli Azərbaycan coğra- niş təhlil edir. “Azərbaycan” kitabında ictimai-si- fiyası ilə bağlı çoxsaylı əsərlərin müəllifi olmaqla, yasi məsələlər də mühüm yer tutur. Qeyd olunur ki, əsasən xəritələrin coğrafiya elmindəki rolundan da- həmin dövrdə Azərbaycan özünəməxsus təbii sər- nışır, ölkənin azadlıq uğrunda apardığı mübarizə- vətləri, ipəyi, pambığı və digər xammalları ixrac nin əsas nəticələrinin məhz xəritələrdə öz əksini edirdi. Azərbaycan Avropa ilə Asiya arasında tica- tapdığını qeyd edirdi. O, Azərbaycanın tarixini, rət mərkəzi olduğundan bütün dünya ölkələrinin coğrafi mövqeyini, iqtisadi inkişaf xüsusiyyətlərini diqqətini özünə cəlb etmişdi [6]. Burada həm quru, özündə əksetdirən iki hissədən ibarət “Tarixi, coğ- həm də su yolları ilə ticarət həyata keçirilirdi. Bü- rafi və iqtisadi Azərbaycan” (1921) adlı əsərin mü- tün xarici ticarət yolları Bakı ərazisindən keçirdi. əllifidir [2]. Müəllif bir sıra əsərlərində Xəzər də- Dağıstan, Şimali Qafqaz, Rusiya və digər ərazilər- nizinin coğrafiyası haqqında maraqlı faktlardan da dən quru yolları ilə aparılan ticarət Yalama stansi- söz açırdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaran- yası vasitəsilə həyata keçirilirdi. Avropa ölkələri dıqdan sonra, 1919-cu ildə Yusif Vəzir Çəmən- ilə ticarət yolları üçün əsas mərkəz isə Gürcüstan zəminli müstəqil Azərbaycanın səfiri vəzifəsində Cümhuriyyətinin ərazisi idi. Eyni zamanda, İrandan Türkiyəyə göndərilir. Türkiyədə də o öz elmi fəa- düyü idxal olunurdu [6]. Həyata keçirilən ticarət liyyətini davam etdirir, Azərbaycanın coğrafiya- zamanı xammalların mütləq gömrük xərcləri ödə- sını, ədəbiyyatını tanıtmaq məqsədi ilə bir sıra nilir, qanuna əsasən vergi verilirdi. Əsərin “fiziki- əsərlər yazır. coğrafi, etnoqrafik və iqtisadi oçerk (mülahizat)” Coğrafiyanın inkişafına böyük töhfələr verən bölmələrindən ibarət olması onun tədqiqat sahələ- alimlərdən biri də Məhəmmədhəsən Nəcəfqulu rinin geniş əhatəliyindən xəbər verir. oğlu Vəliyev – Baharlı olmuşdur. Görkəmli alim Çar Rusiyasının tabeçiliyində olduğu dövrdə Məhəmmədhəsən bəy Vəliyev 1896-cı ilin 26 no- Azərbaycanın dövlət siyasəti, ərazi bütövlüyü, əha- yabrında Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Baharlı li məskunlaşması kimi məsələlər Rusiya tərəfindən ali təhsilini Kiyev Universitetinin İqtisadi coğra- idarə olunurdu. Əlbəttə, bu, Azərbaycan Respubli- fiya (1915) fakültəsində almışdır [1]. Dünya şöh- kası xəritəsinin tərtib edilməsində də çətinliklər tö- rətli coğrafiyaçıların məktəbini keçib, onların ya- rədirdi. nında təhsilini tamamlayan Baharlı coğrafiyaya aid

100

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Şəkil 1. Azərbaycan Respublikasının 1920-ci ildə tərtib olunmuş xəritəsi

Xalq Cümhuriyyəti illərində (1920-ci ildə) Xa- tədqiqat işlərinin, perspektivli elmi kadrlar yetiş- rici İşlər Nazirliyinin İnformasiya şöbəsində Azər- dirdiyinin bariz nümunəsidir. baycan Respublikasının ünvan-təqdimi üçün xüsu- Belə ki, müasir coğrafiya elmi yalnız xəritənin si xəritə tərtib olundu (şək. 1). Bütün bunlar bir hazırlanması ilə kifayətlənmir. Yer haqqında elm- daha sübut edir ki, düşünülmüş siyasət, səbir və də- lərin əsas tədqiqat üsullarından biri elmi araşdırma- rin məntiqlə atılmış müstəqil addımlar ölkəni ağır lardan irəli gələn nəticələrin aerokosmik şəkillərin böhranlı vəziyyətdən azadlığa doğru aparan yolun deşifrlənməsi, relyefin rəqəmsal modelinin yara- əsasını təşkil edirdi. dılması və s. kimi müasir kompüter texnologiyaları 1918-1920-ci illərdə Xalq Cümhuriyyəti döv- tətbiq edilməklə hazırlanmasıdır. Bu baxımdan Xə- ründə baş vermiş daxili mübahisələr, anlaşılmaz- zər dənizinin hidrometeoroloji atlası elmi mənbə lıqlar, siyasi narazılıqlar Azərbaycan xalqının tari- kimi çox əhəmiyyətlidir. xinə yazılaraq əbədi yaşarlıq haqqı qazanmışdır. AMEA akademik H.Ə. Əliyev adına Coğrafiya Bu dövr Azərbaycan xalqının azadlıq uğrunda İnstitutunun alimləri tərəfindən aparılan elmi tədqi- apardığı mübarizənin müsbət nəticələnməsində, qatların nəticəsində “Azərbaycan Respublikasının uğur qazanmasında bir ibrət məktəbi olmalıdır. coğrafiyası” adlı üçcildlik monoqrafiya nəşr olun- Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmi muşdur. Uzun illərin gərgin əməyinin nəticəsində 23 ay davam etsə də, Azərbaycan dövlətçiliyini, ərsəyə gələn "Azərbaycan Respublikasının coğra- Azərbaycan xalqının milli şüurunun canlanmasını fiyası" adlı üçcildlik monoqrafiyanın Dövlət mü- bərpa etmək üçün bir çox işlər görülmüşdür. Azər- kafatına layiq görülməsi sübut edir ki, bu əsər coğ- baycanda iqtisadiyyatın inkişaf sürətinin daha da rafiya elminin bütün sahələrini əhatə edən dəyərli artması, mədəniyyətin, elm və təhsilin səviyyəsinin biliklər toplusudur. Belə ki, “Azərbaycan Respub- yüksəldilməsi, ölkə suverenliyinin təmin edilməsi, likasının coğrafiyası” adlı üçcildliyin birinci cildi ərazi bütövlüyünün qorunması üçün hər cür səy “Azərbaycan Respublikasının fiziki coğrafiyası”, göstərilmişdir. ikinci cildi “Azərbaycan Respublikasının iqtisadi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 70 il- sosial və siyasi coğrafiyası”, üçüncü cildi isə dən çox fəaliyyət göstərən akademik H.Ə. Əliyev “Azərbaycan Respublikasının regional coğrafiya- adına Coğrafiya İnstitutunda coğrafiya elminin sı” mövzusuna həsr olunmuşdur. müxtəlif sahələri inkişaf etmiş, uzun illər ərzində Bu gün Azərbaycan Respublikasında ictimai elmi kadrlar tərəfindən yüzlərlə monoqrafiya, dərs- təhsil sistemini inkişaf etdirmək üçün böyük işlər lik, atlas və xəritələr çap edilmişdir. Məhz bunlar görülür – yeni məktəblər tikilir, bəzi məktəblər da Coğrafiya İnstitutunun son illərdəki sürətli inki- əsaslı təmir olunur, yeni dərsliklər yazılır. Şagird- şafının, əldə etdiyi elmi nailiyyətlərin, uğurlu elmi lərə hər il dövlət tərəfindən ödənişsiz dərsliklər

101

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 paylanılır. Sinif otaqları hər fənnin təlabatına uy- qında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərənca- ğun olaraq müasir avadanlıqlarla, kompüterlərlə tə- mı, http://www.president.az/, Azərbaycan Respublikası- min olunur. Ölkəmizin təhsil sahəsinin inkişaf et- nın Prezidenti İlham Əliyev, Bakı şəhəri, 10 yanvar dirilməsi gələcəyə atılan parlaq addımların göstəri- 2018-ci il. cisidir. Azərbaycanın gələcəyi gənc nəslin aldığı təhsilin səviyyəsindən asılıdır. ПРЕОБРАЗОВАНИЯ В СИCТЕМЕ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranma- ОБРАЗОВАНИЯ И ПРОБЛЕМЫ sından artıq 100 il ötməsinə baxmayaraq, xalqımız ПРЕПОДАВАНИЯ ПРЕДМЕТА ГЕОГРАФИЯ В bu önəmli hadisəni, tarixi azadlıq duyğularını, milli ГОДЫ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ dövlətçilik hisslərini hələ də qəlbində yaşadır və ДЕМОКРАТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ yaşadacaqdır. S.O.Алекперова

ƏDƏBIYYAT В статье отмечается, что в годы независимости Азербайджанской Демократической Республики на- 1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopedi- иболее важной проблемой было решение вопроса yası. I cild, Bakı 2004, 466 s. дальнейшго увеличения скорости экономического 2. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopedi- развития, повышение уровня культуры, науки и об- yası. II cild, Bakı 2005, 476 s. разования. Однако, несмотря на то, что независи- 3. Əliyev R. Azərbaycan Demokratik Respubli- мость Азербайджанской Демократической Респуб- kasının yaranması, fəaliyyəti və süqutu / Dərs vəsaiti, лики просуществовала всего 23 месяца, было мно- Bakı 2006, 130 s. гое сделано для восстановления азербайджанской 4. İskəndərov A. Heydər Əliyev və Azərbaycan государственности и возрождения национального Xalq Cümhuriyyəti, “Xalq qəzeti”, Bakı 2017, 9 may, самосознания азербайджанского народа. № 98, 9 s. 5. Qəhrəmanova A. Azərbaycan Demokratik TRANSFORMATIONS IN THE EDUCATION Respublikasında xalq maarifinin təşkili yolları. Bakı SYSTEM AND THE PROBLEMS OF TEACHING 2005, 156 s. THE SUBJECT OF GEOGRAPHY IN THE 6. Məhəmmədhəsən V. Azərbaycan – coğrafi-tə- YEARS OF AZERBAIJAN DEMOCRATIC bii, etnoqrafik və iqtisadi mülahizat. Bakı 1993, 205 s. REPUBLIC 7. Müstəqil Azərbaycan 80 il tarix səhnəsində (Sənədlər, məqalələr toplusu), Tərtib edən: Q.Q. S.O.Alakbarova İbrahimoğlu, Bakı 1998, 215 s. The article notes that, the most important problem 8. Mərdanov M., Quliyev Ə. Azərbaycan təhsili during the years of independence of the Azerbaijan Xalq Cümhuriyyəti illərində (1918-1920), Bakı 2003, Democratic Republic was the resolution of the issue of 240 s. further increasing the speed of economic development, 9. Süleymanov M. “Azərbaycanda ilk Milli Hər- raising the level of culture, science and education. How- biyyə Məktəbi (1918)”, Bakı 2000, 175 s. ever, despite the fact that the independence of the Azer- 10. Vəliyeva S. Milli dövlətçilik hərəkatının yük- baijan Democratic Republic lasted only 23 months, səlişi və Xalq Cümhuriyyəti dövründə azərbaycançılıq much was done to restore the Azerbaijani statehood and ideyası, Bakı 2003. 128 s. revive the national self-consciousness of the Azerbaijan 11. 2018-ci ilin Azərbaycan Respublikasında people. “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İli” elan edilməsi haq-

102

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

EURASIAN GIS 2018 CONGRESS 04-07 SEPTEMBER 2018 - Baku/AZERBAIJAN © C.Yagci, F.İscan INVESTIGATION OF THE TEMPORAL CHANGE OF LAND USE BY CORINE AND LANDSAT SATELLITE IMAGES; A CASE OF KONYA C.Yagchi, F.İsjan Seljuk University, Engineering Faculty, Department of Geomatic Engineering, 42075 Konya, Turkey [email protected] Satellite images are the most basic data used in remote sensing. Today, the spectral and spatial resolutions of these data have increased and parallel to this, they have gained the ability to scan very large areas. Therefore the process of change in land classes can be monitored and managed more easily, faster and more economically. In this study Konya province was chosen as the application area. In the application, Satellite images and Corine data for 1990, 2000, 2006 and 2010 were used. The maximum likelihood method is the preferred method of classification for satellite images. The land classes derived in the Landsat were obtained with accuracy of 72%, 80%, 85% and 90% for the years respectively 1990, 2000, 2006 and 2012. Land use changes in industry, agriculture, settlement and other areas obtained in the Corine and classification process, are calculated as area and evaluated as a percentage. As a result, the values obtained by Corine and classification gave consistent results. In addition, it was observed that urbanization was towards the north of the city and industrialists advanced towards the northeast of the city for the Konya province. Introduction. The rapid development of tech- et. al., 2015; Wulder et. al., 2016]. Haack indicated nology, parallel to this, the increase of industri- that Landsat images are used to solve problems of alization and production fields has significantly having inadequate information on the quality and increased the employment of the cities. This has ac- quantity of resources, especially in developing co- celerated migration from rural areas to urban areas, untries (Haack,1982), Furthermore, studies which and planned urbanization has begun to be of great cover larger areas can be more costly if commercial importance to local governments. Nowadays, much satellite images are used. However, the free access more attention has been paid to urban land use/land to Landsat images offers opportunities to resear- cover change because ecosystems in urban areas chers who cannot afford commercial satellite ima- are strongly affected by human activities and have ges because of the higher prices [Woodcock et. al., close relations with the life of almost half of the 2008; Mayes et. al., 2015; Ernsta et. al., 2010) This world's population (Stow and Chen, 2002.)For ur- solves the problem of many resource constrained ban planning and sustainable management of land researchers as these images can be accessed free of resources, we need accurate and regular mapping charge( Phiri and Morgenroth, 2017). of the changes in landcover (Hu and Ban, 2008; In 1985 the Corine programme was initiated in Khalil et al., 2018). Information regarding landco- the European Union. Corine means 'coordination ver and landuse is an important element in forming of information on the environment' and it was a policies regarding economic, demographic, and en- prototype project working on many different envi- vironmental issues at national, regional, and global ronmental issues. The Corine databases and several levels (Ban et al. 2010).Recently, remote sensing of its programmes have been taken over by the has been used in combination with Geographical EEA. One of these is an inventory of land cover in Information Systems (GIS) .It has already proved 44 classes, and presented as a cartographic product, useful in mapping urban areas, and as data source at a scale of 1:100 000. This database is operatio- for the analysis and modeling of urban growth and nally available for most areas of Europe. The land use/land cover change (e.g., Grey et al., 2003, CORINE Land Cover (CLC) inventory was initia- Herold et al., 2003, Wilson et al., 2003,Boori et al., ted in 1985 (reference year 1990). Updates have 2015). Many studies have previously used Landsat been produced in 2000, 2006, and 2012 (URL1). for the classification of the urban landcover and In this study, we have chosen Konya Province landuse with different techniques. The long archive in Turkey. Konya is located geographically bet- period of Landsat images offers researchers a chan- ween 36 041 and 39 016 north latitude and 31 014 ce to gain insights into past trends which are impor- and 34 026 east longitude. Area is 38 873 km2 (ex- tant when monitoring land cover changes [Turner cluding the lakes). This area is the province with

103

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 the largest surface area. Average altitude is 1016 Table 1 m. Administrative direction is surrounded by the Classes of Land Use in the Study Area provinces from the north of Ankara, west of Ispar- Landuse codes Landuse class ta, Afyon, Eskisehir, south Icel, Karaman, Antalya, 1 settlement areas from the east, Nigde, Aksaray. Konya Municipali- 2 agricultural areas ty, which was established in 1875, has reached the 3 industrial areas status of "metropolitan" in accordance with the 4 the other areas Law No. 3399 issued in 1987. Since 1989, munici- pal services have been carried out according to this Table 2 status. By Law No. 6360 in 2014, the borders of the Study Follow Chart metropolitan municipality were provincial boundaries (Figure1).

Figure 1. Study Area Landsat Data Sets and Processing. The image Konya has experienced rapid development over was acquired on 08.06.1990, 13.07.2000, the last three decades. Together with economic de- 11.05.2006, 30.07.2012 (Figure 2). Radiometric velopment, the landscape has changed significant- calibration is used to convert pixel values to reflec- ly. tance values. After radiometric calibration, gap fi- In this study, we used Landsat land use data and ling was applied on data Landsat 7 satellite images Corine land use data in 1990, 2000, 2006, 2012 ye- of 2006 and 2012 using in the ENVI software. Be- ars and compared. Land use changes in industry, cause there are gaps in the Landsat 7 satellite ima- agriculture, settlement and other areas obtained in ges of 2006 and 2012 used in the study. On 31 May the Corine and classification process, are calcula- 2003 the Landsat 7 Enhanced Thematic Mapper ted as area and evaluated as a percentage. As a re- (ETM) sensor had a failure of the Scan Line Cor- sult, the values obtained by Corine and classifica- rector (SLC). Since that time all Landsat ETM ima- tion gave consistent results. In addition, it was ob- ges have had wedge-shaped gaps on both sides of served that urbanization was towards the north of each scene, resulting in approximately 22% data the city and industrialists advanced towards the loss. These images are available for free download northeast of the city for the Konya province. from the USGS GloVis website and are found in Methodology. Envi 5.0 software was used to the L7 SLC-off collection. Scaramuzza, et al process data for 1990, 2000, 2006 and 2010, and (2004) developed a technique which can be used to ARC-GIS 10.3 program for Geographical Informa- fill gaps in one scene with data from another Land- tion Systems (GIS) analysis. Obtained satellite sat scene. A linear transform is applied to the “fil- images were subjected into image enhancement ling” image to adjust it based on the standard devi- process and divided into 4 classes (Table 1). After ation and mean values of each band, of each scene. the classification process, accuracy analysis was performed and land use maps for years were created. Classes from the Corine database were divided into 4 groups and land use maps of the same years were obtained. Land use maps obtained from satellite images and from Corine were compared using the GIS program (Table 2). Figure 2. Konya Satellite Images for the Years 1990, 2000, 2006, 2012

104

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

The study area is divided into four main classes: vector format is utilized in this study in an effort to Settlement, agriculture, industry and the other are- link more effectively land cover and surface emis- as (Figure 3). Training samples were collected for sivity. For this purpose, the original 44 classes of these defined classes from the imagery with the Corine were grouped into only 4 ones: ‘‘urban, ‘ag- support of information available in Google Earth. riculture, ‘‘industry areas’’and ‘‘the other areas’’; After taking the training samples, the Maximum thus, a new land cover polygon map for each years likelihood (ML) classifier algorithm was applied was produced according the years (Figure. 3, 4, 5, for land cover classes on each image. 6). As our interest focuses mainly on settlement ML classification is a supervised statistical clas- areas, the agricultural areas and industry and the ot- sification approach in which class signatures are her areas of the CLC. assumed to have normal distributions. The ML pixel based method works on the basis of multivariate probability density function of classes (Lillesand et al., 2015). Pixels are assigned to the class which has maximum likelihood, so it is important to select training samples in such a manner that each training class follows a Gaussian distribution (Mishra et al., 2017). After classification, accuracy assessment was also performed. For accuracy assessment of landcover classified image of both datasets, 5 validation sample sets for every landcover class were taken from different locations in the image, with supporting information from Google Earth. The land classes derived in the Landsat were obta- Figure 3. 1990 Corine Landuse Map ined with accuracy of 72%, 80%, 85% and 90% for the years respectively 1990, 2000, 2006 and 2012 (Table 3). Table 3 Accuracy Rate According To Years Years Accuracy Rate 1990 %72 2000 %80 2006 %85 2012 %90 The thematic maps formed as a result of the classification are ordered according to the years. As can be understood from the classified images, Figure 4. 2000 Corine Landuse Map settlement, industrial and agricultural areas increased, while other areas decreased gradually. Poly- gon digitization is performed by giving a different code number (1,2,3,4) to each terrain class to obtain the spatial values of satellite images and terrain classes selected for years. The area values of each land class created in the database are calculated in hectare and percent (%). It is thus possible to compare land classes on the Corine database. Corine Land Cover Data. Corine land cover (CLC) is a geographic land cover/ land use database for a pan-European region. It is produced by the European Environment Agency and provides consistent information on land cover across Europe using a nomenclature of 44 standard classes which Figure 5. 2006 Corine Landuse Map are organized in 4 levels of detail, as shown in Fi- gure. 3,4,5,6. The CLC90 database for Greece in

105

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Figure 6. 2012 Corine Landuse Map The settlement area increased by an area of 20% in 1990, by 21% in 2000, 22% in 2006 and 23% in 2012. Looking at Figure 7, urban sprawl has increased in the north and west of the city in recent ye- Figure 8. Change of Industrial Areas By Years ars.

Figure 7. Change of Settlement Areas By Years Figure 9. Change of Agricultural Areas By Years The industrialization area increased by an area Results and discussion. Landsat and Corine of 20% in 1990, by 21% in 2000, 22% in 2006 and were compared in terms of percent area and near 23% in 2012. Looking at the increase in industria- values were observed (Table 4). lization, it seems that an increase in industrializa- Tablo 4 tion has appeared in 22 years. With the increase of Landsat and Corine were compared in industrialization, settlement area will increase na- terms of percent area turally and other areas will be decreased. As you can see, it is seen that the industrial areas are spreading to the northeast. (Figure 8). The agricultural area increased by an area of 17% in 1990, by 17% in 2000, 16% in 2006 and 18% in 2012.As seen in the above figure, there is a decrease in the northwestern part of the agricultural spread and an increase in the northeast part (Figure 9).

The settlement area increased by an area of 20% in Corine and by an area of 23% in Landsat in 1990,

106

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 by 21% in Corine and 25%in Landsat in 2000, Boori M. S., Netzband M. , Choudhary K. and 22%in Corine and %26 in Landsat in 2006 , 23% Voženílek V., 2015. Monitoring and modeling of urban in Corine and %23 in Landsat 2012. sprawl through remote sensing and GIS in Kuala Looking at the increase in urbanization, it seems Lumpur, Malaysia., Ecological Processes (2015) 4:15 that a very rapid urbanization emerged within 22 pp.2-15. Ernsta, C., Verhegghena, A., Bodartb, C., Mayauxb, years. Taking the city into the scope of the Metro- P., de Wasseigec, C., Bararwandikad, A., Begotoe, G., politan Municipality as of 1989 and rapid industri- Mbaf, F.E., Ibarag, M. and Shokoh, A.K., 2010. Congo alization in the city have been the biggest factors in basin forest cover change estimate for 1990, 2000 and the acceleration of urbanization. The fact that the 2005 by Landsat interpretation using an automated city is built on the plains has affected the rapid con- object-based processing chain. Int. Arch. Photogramm. struction in a positive way. The fact that the city is Remote Sens. Spat. Inf. Sci 38, pp.6. located at the South-east gate of the western part of Grey WMF, Luckman AJ, Holland D , 2003. the city is another influence on the rapid urbaniza- Mapping urban change in the UK using satellite radar tion. Established in 1975 but with the establish- interferometry. Remote Sens. Environ. 87 pp.16–22. ment of various faculties in 1982, Selçuk Univer- Haack, B.N., 1982. Landsat: A tool for development. World Dev. 10, pp.899–909. sity made a major contribution to the city in every Herold M, Goldstein N, Clarke KC , 2003. The way. spatio-temporal form of urban growth: measurement, The industrialization area increased by an area analysis and modeling. Remote Sens. Environ. 86 of 17% in Corine and by an area of 18% in Landsat pp.286–302. in 1990, by 17% in Corine and 18%in Landsat in Hu H. and Ban Y. ,2008, Urban land-cover mapping 2000, 17%in Corine and %19 in Landsat in 2006, and change detection with radarsat sar data using neural 18% in Corine and %19 in Landsat 2012.İt seems network and rule-based classifiers,Int. Arch. that industrialization is increased within 22 years. Photogram. Rem. Sens. Spatial Info Sci.pp. 37. The agricultural area is by an area of 17% in Khalil R.Z. and ul-Haque S.,2018. InSAR cohe- Corine and by an area of 15% in Landsat in 1990, rence-based land cover classification of Okara, Pa- kistan,Egypt. J. Rem. Sens. Space Sci., 21 ,pp. 23-28. by 17% in Corine and 16%in Landsat in 2000, 17% Lillesand, T.M., Kiefer, R.W. and Chipman, J.W. , in Corine and %16 in Landsat in 2006, 18% in Co- 2015. Remote sensing and image interpretation. 7th ed. rine and %17 in Landsat 2012. New York, NY: John Wiley & Sons. Conclusion. Konya is the one of the cities with Mayes, M.T., Mustard, J.F. and Melillo, J.M., 2015. fertile agricultural lands with high growth rates. In Forest cover change in Miombo Woodlands: Modeling the last 50 years, the population has experienced a land cover of African dry tropical forests with linear great increase and it has been growing as a settle- spectral mixture analysis. Remote Sens. Environ. 165, ment area. In the field survey conducted in Konya, pp.203–215. it has been seen that the natural areas around the Mishra, R., Drogen, F. V., Dechant, R., Oh, S., Jeon, area during this growth process were greatly affec- N. L., Lee, S.S. and Peter, M., 2017. Protein kinase C and calcineurin cooperatively mediate cell survival ted by urbanization. under compressive mechanical stress. PNAS 114 (51) Today, remote sensing methods have gained pp.13471-13476. importance in many different disciplines, and they Phiri D. and Morgenroth J.,2017. Developments in have provided great convenience, low cost and Landsat Land Cover Classification Methods: A Review, speed to research fields of these disciplines. The Remote Sensing 9 pp.2-25. land use maps obtained from the satellite images Scaramuzza, P., Micijevic, E. and Chander, G., give similar results when compared with the data 2004. SLC Gap-Filled Products Phase One Metho- obtained from Corine. Instead of creating terrain dology. Landsat Technical Notes. classes in satellite imagery for terrestrial applicati- Stow DA and Chen DM, 2002. Sensitivity of multi ons for the years 1990, 2000, 2006 and 2012, re- temporal NOAA AVHRR data of an urbanizing region to land-use/land cover changes and misregistration. ady-made classes in high-resolution Corine data Remote Sens. Environ. 80 pp.297–307. can be used. Turner, W., Rondinini, C., Pettorelli, N., Mora, B., Leidner, A.K., Szantoi, Z., Buchanan, G.,Dech, S., REFERENCES Dwyer, J., Herold, M., 2015, Free and open-access satellite data are key to biodiversity conservation. Biol. Ban Y. , Hu H. and Rangel I.M., 2010. Fusion of Conserv., 182, pp.173–176. Quickbird MS and RADARSAT SAR data for urban Wilson E.H., Hurd J.D., Civco D.L., Prisloe M.P., land-cover mapping: Object-based and knowledge- Arnold C., 2003. Development of a geospatial model to based approach,Int. J. Rem. Sens., 31 (6) (2010), pp. quantify, describe and map urban growth. Remote Sens 1391-1410. Environ 86 pp.275–285.

107

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Woodcock, C.E., Allen, R., Anderson, M., Belward, ИССЛЕДОВАНИЕ ВРЕМЕННОГО A., Bindschadler, R., Cohen, W., Gao, F., Goward, S.N., ИЗМЕНЕНИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЗЕМЕЛЬ Helder, D. and Helmer, E., 2008. Free access to Landsat СПУТНИКОВЫМИ ИЗОБРАЖЕНИЯМИ imagery, Science 2008,320, pp10-11. CORINE AND LANDSAT; СЛУЧАЙ KONYA Wulder, M.A, White, J.C., Loveland, T.R., C.Yagci, F.İscan Woodcock, C.E., Belward, A.S., Cohen, W.B., Fosnight, E.A.; Shaw, J., Masek, J.G. and Roy, D.P., Спутниковые изображения - это самые основные 2016. The global Landsat archive: Status, consolidation, данные, используемые при дистанционном зондиро- and direction. Remote Sens. Environ.185, pp.271–283. вании. Сегодня спектральные и пространственные URL1: разрешения этих данных увеличились, и параллель- https://www.eea.europa.eu/publications/COR0- но с этим они получили возможность сканировать landcover, Data of access:18.03.2018 очень большие области. Поэтому процесс измене-

ния классов земли можно контролировать и управ- лять легче, быстрее и экономичнее. CORINE VƏ LANDSAT PEYK В этом исследовании провинция Конья была TƏSVİRLƏRİNİN KÖMƏYİ İLƏ TORPAQ выбрана в качестве области исследования. В работе SAHƏLƏRİNİN MÜVƏQQƏTİ DƏYİŞMƏSİNİN использовались спутниковые изображения и данные TƏDQİQİ Corine за 1990, 2000, 2006 и 2010 годы. Метод макси- C.Yağçı, F.İscan мального правдоподобия является предпочтитель- ным методом классификации спутниковых изобра- Məsafədən öyrənmədə ən çox istifadə olunan əsas жений. Земельные классы, выделенные по Landsat, məlumat mənbəyi peykdən alınan təsvirlərdir. Hazırda были получены с точностью 72%, 80%, 85% и 90%, belə məlumatların spektral və fəza həlləri artmışdır və соответственно, за 1990, 2000, 2006 и 2012 годы. bu, daha geniş sahələrin skan edilməsinə imkan verir. Изменения в землепользовании в промышленности, Odur ki, torpaq sahələri siniflərinin dəyişmə prosesinin сельском хозяйстве, расселении и других областях в monitorinq və idarə edilməsini daha asan, tez və qəna- Корине, а также процесс классификации, были рас- ətlə həyata keçirmək mümkündür. Bu tədqiqat işində считаны по площадям и оценены по процентам. В Konya vilayəti tədqiqat sahəsi kimi seçilmişdir.1990, результате значения, полученные Корином и по 2000, 2006 və 2010-cu illərdə peyk təsvirlərindən və классификации дали согласованные результаты. Corine məlumatlarından istifadə edilmişdir. Peyk Кроме того, было отмечено, что урбанизация идет к təsvirlərinin emalında təsnifat metoduna üstünlük северу от города, а промышленники продвигаются к verilmişdir. 1990, 2000, 2006 və 2010-cu illər üzrə tor- северо-востоку от города для провинции Конья paq sahələri siniflərinin Landsatla alınmış təsvirlərinin dəqiqliyi, müvafiq olaraq, 72%, 80%, 85% və 90% təş- kil edir. Corine və təsnifat prosesində sənaye, kənd tə- sərrüfatı, məskunlaşma və başqa sahələrlə bağlı alınmış torpaqdan istifadə dəyişkənliyi sahə kimi hesablanır və faizlə qiymətləndirilir. Tədqiqatın nəticələri göstərir ki,

Konya vilayətində urbanizasiya prosesi şəhərin şimal, sənayeləşmə isə şimal-şərq istiqamətlərində baş verir.

108

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© T.Kavzoglu, H.Tonbul SEGMENTATION QUALITY ASSESSMENT FOR VARYING SPATIAL RESOLUTIONS OF VERY HIGH RESOLUTION SATELLITE IMAGERY T.Kavzoglu, H.Tonbul Gebze Technical University, Engineering Faculty, Department of Geomatics Engineering, 41400, Kocaeli, Turkey [email protected] Due to the complex nature of remotely sensed imagery, it is difficult to construct meaningful image objects by segmenting a landscape features in an image. Because many factors including parameter selection, band weights, spectral resolution, spatial resolution and textural information affect the quality of the segments to be produced, a comprehensive analysis is required to assure high quality image objects. In this study, the influence of the spatial resolution on segmentation quality was analysed using Worldview-2 satellite image at five different spatial resolutions (0.5, 2, 4, 8, 16 meters). The multiresolution segmentation algorithm, the most widely used method and available in eCognition software, was utilized for the segmentation processes in this study. The effect of spatial resolution on the segmentation quality was investigated on three specific land use/cover types namely, building, pasture and road by using quality measures of shape index, area fit index and quality rate. It has been observed that resampling the image from 0.5 to 2, 4, 8, 16 meters remarkably reduced the quality of the segmentation results. For instance, when increasing the spatial resolution from 8 to 16 meters, the quality rate decreased by about 77% for road class. The results of this study revealed that the use of 4 meters or higher resolutions (i.e. 0.5 and 2 meters) would produce acceptable results in terms of segmentation quality metrics. When the lower resolution is preferred, the quality of the segments decreases considerably, thus the created image objects become too coarse, indicating an increase in under-segmentation. Introduction. High spatial resolution remote In remote sensing images, the image segmenta- sensing images provide more detailed spatial infor- tion quality varies greatly depending on the diffe- mation than medium and coarse spatial resolution rent land use/cover classes and the image segmen- images in deriving information about the earth tation algorithm to be applied. In addition, the se- (Cheng et al., 2014). The widespread use of high- lection of segmentation parameters may also cause resolution images in remote sensing has greatly fa- different image objects to be created (Johnson and cilitated the creation and updating of land co- Xie, 2011). There are many ways to evaluate the ver/use maps. Traditional pixel-based image analy- accuracy of image segmentation quality and they sis approaches, only use spectral information (pixel can generally be divided into two approaches: su- values) as a basis to analyse and classify remote- pervised (or empirical discrepancy methods) sensing images while disregarding spatial, textu- and unsupervised (or empirical goodness methods) ral, and contextual information (Cheng et al., approaches (Zhang 1996; Zhang et al., 2008). Su- 2014; Kavzoglu, 2017). Alternatively, object-ba- pervised methods evaluate the segmentation result sed image analysis (OBIA) has recently become a with quantitative or numerical analysis depending more important trend in remote sensing. OBIA on the ground or reference objects. Unsupervised consists of two steps: image segmentation and clas- methods evaluate the image based on human per- sification. Segmentation, the first stage of OBIA, ceptions and utilize certain quality criteria for mat- has a direct influence on the quality of final clas- ching the segmentation (Zhang 1996; Zhang et al., sification accuracy (Kavzoglu and Tonbul, 2018). 2008). According to Zhang (1996), supervised Ideally, constructed segment boundaries should methods can be objective and quantitative to eva- overlap perfectly with the real earth surface ob- luate segmentation results as long as reference objects. The rate of mis-overlap indicates the segmen- jects can be obtained. Therefore, the authors prefer- tation quality, which considerably influences follo- red the supervised method to evaluate segmenta- wing image classification accuracy (Kim et al., tion results. 2009; Clinton et al., 2010). Therefore, quantitative While there are many studies in the literature in- methods should be applied to evaluate the segmen- vestigating the effect of various factors on the seg- tation results and efforts should be conducted to mentation quality, a limited number of studies exist obtain the best results. about the effect of spatial resolution on the constructed segments (Mesner and Oštir, 2014; Le-

109

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 narčič et al., 2015). The aim of this study is to eva- Scale parameter is the most effective parameter luate the satellite image segmentation quality using that determines the average image object size. It different spatial resolutions, as well as different designates the maximum allowed heterogeneity for segmentation algorithm parameter settings. In this creating segments (Kim et al., 2011). As the scale context, three specific land use/cover types na- parameter gets higher value, larger objects are cre- mely, building, pasture and road were utilized to ated. Shape parameter determines the spatial ho- determine impact of spatial resolution on the seg- mogeneity and helps to discriminate classes and mentation quality. compactness has a direct effect on quality of the Study area and imagery. In this study, a mul- boundaries of image objects (Kavzoglu et al., tispectral WorldView-2 high resolution satellite 2017). The multi-resolution segmentation is embe- image with eight spectral bands at 2 m spatial re- dded in the eCognition Developer software for solution obtained on March 21, 2012 was used. The OBIA operations. eight bands include blue (450-510 nm), green Evaluation of Segmentation Quality. Seg- (510–580 nm), red (630–690 nm), near infrared-1 mentation is the first and intrinsic step of image (770–900 nm, coastal blue (400–450 nm), yellow analysis workflow. In the ideal case, over-segmen- (590–630 nm), red edge (710–750 nm), near infra- tation and under- segmentation should be mini- red-2 (860–1040 nm). The satellite also offers a mum level and the real Earth objects overlap with panchromatic band (460–800 nm) having 0.5 m the constructed image objects (Kavzoglu et al., spatial resolution. The image has been acquired 2017). Therefore, it is important to conduct a cog- from the DigitalGlobe Inc. online data product nitive assessment of segmentation quality for crea- sample. The study area is located in San Clemente, ted segments (Kavzoglu and Tonbul, 2018). California, USA (3000 x 3000 pixels) is selected In this study, three segmentation evaluation because it contains different land use/cover classes metrics (i.e. shape index (SI), area fit index (AFI) (Figure 1). and quality rate (Qr)) were used for evaluating the segmentation quality of constructed image objects. Formulations of the metrics are presented in Table 1. Where Ar (i ) specifies total area of reference objects and As ( j ) shows the e total area of corresponding created segments. Furthermore, shows the object perimeter and indicates the object area. Table 1 Description of segmentation quality metrics

Figure 1. Location of the study area. San Clemente, USA Methodology. Multi-resolution Segmentati- The SI depicts the border smoothness and com- on. The multi-resolution segmentation algorithm is plexity of an object. The bigger SI addresses the a bottom-up approach based on local homogeneity object is more complex (Zhang et al., 2014). AFI criteria. This approach starts at the pixel level and estimates the degree of overlap between a reference collects pixels of different shapes, sizes, and pro- polygon and its corresponded segments. Qr pre- perties in image objects until they reach a homo- sents overlap between reference objects and cor- geneous threshold specified by the user (Baatz and responding segments. In the ideal case of perfect Schäpe, 2000). Thus, the maximum allowed hete- spatial match between reference polygons and cre- rogeneity for the generated image objects is de- ated image objects, AFI would be zero and Qr termined. Multi-resolution segmentation consists would be 1. of three parameters: scale, shape and compactness.

110

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Results. First of all, each of the eight World and 7 polygons for roads) were selected. Three View-2 bands was resampled from fine spatial re- sample sites for each LULC type showing the seg- solution to coarse spatial resolution gradually. The ments generated by the different spatial resolutions resampling process for all Worldview-2 bands per- and related reference polygons were extracted and formed in five different levels, ranging from 0.5 shown as zoomed in Figure 3. meters to 16 meters. The nearest neighbour resam- Table 2 pling technique was used for resampling the data. Summary of parameter settings Figure 2 shows the sub images of resampled World Spatial View-2 true colour composite. Scal Shap Compactne In order to scrutinize the effect of the spatial re- Resolution(m) solution on the segmentation quality, a series of 0.5 35 0.3 0.7 segmentation processes were implemented. Due to 2 24 0.3 0.7 the different spatial resolutions, optimal parameter 4 25 0.3 0.7 8 16 0.3 0.7 values for segmentation have been reestimated for 16 13 0.3 0.7 each image separately. In searching optimal scale value, Estimation of Scale Parameter (ESP-2) tool It should be stated that the analyses were per- developed by Drăguţ et al. (2014) was used. formed on the extent of the whole image, but sam- The shape and compactness were taken as cons- ple sites showed the efficiency of implemented tant values of 0.1 and 0.7, respectively. The para- segmentation algorithms in the creation of seg- meter analysis of the multi- resolution algorithm ments. As can be seen from the figure 3a, 0,5, 2 and consists of 5 segmentations with a varying para- 4 m resolutions segmented the boundaries of roads meter scale, shape and compactness (Table 2). better than the 8 and 16 m resolutions. For the pas- In the process setting, all eight bands of World- ture, reference polygons and constructed segments view-2 imagery were utilized and weights of the overlay perfectly only 0.5 and 2 m resolutions, spectral bands were set equally. At the end of seg- however other resolutions (i.e. 4, 8, 16 m) exposed mentation processes, totally 55,681, 9,520, 2,331, to under-segmentation (Figure 3b). When the seg- 1,984 and 1,004 image objects were created for 0.5, ments for building were analysed, it was observed 2, 4, 8, 16 meters spatial resolutions, respectively. that the segmentation quality similar to pasture All segmentation analyses were performed using classes and 0.5 and 2 m resolutions segmentation eCognition software (Definiens Imaging, Mun- results were successful (Figure 3c). In general, it chen, Germany, version 9.2) and ArcGIS (version can be stated that that the and 0.5 and 2 m resoluti- 10.0) software. ons produced the most reasonable image objects The segmentations results were estimated by compared to the others. comparing the geometries of created image objects In order to compare the goodness of segments with reference polygons. In order to conduct inclu- generated by the five different resolutions, three sive analyses on the resulting segmentation images, quality measures (i.e. SI, AFI and Qr) were calcu- specific portions of the imagery including three lated for the segmentation results produced for specific land use/cover types namely, building, three LULC separately. pasture and road were subtracted, and detailed qu- It should be noted that, with a minimum percent ality assessments were conducted on the segments overlap of 50%, were utilized to evaluate segmen- of these classes separately. The referenced poly- tation results. If the overlap of the segment and the gons were manually digitized by using ArcGIS reference object is <50%, this object is not selected software package. Totally 30 reference polygons in analysis. (13 polygons for building, 10 polygons for pasture

Figure 2. Comparison of varying spatial resolution: a) 0.5 m, b) 2m, c) 4m, d) 8m, e) 16m

111

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Figure 3. Comparison of selected reference areas with corresponding segments generated by five different spatial resolutions. The red polygons display the reference areas while the blue polygons illustrate the corresponding segments.

Table 3 pan-sharpened image (i.e. 0.5 m spatial resolution) Segmentation quality assessment of reference generated better segments in terms of all quality objects for road, pasture and building classes metrics. using 0.5, 2, 4, 8, 16 m spatial resolutions Table 4 Spatial Segmentation evaluation according to Qr Reference Resolution AFI Qr SI value difference Object (m) Spatial Road 0.017 0.842 30.249 Reference Difference Difference Object Resolution Pasture 0.084 0.905 25.926 (m) in Qr in Qr (%) 0,5 Building 0.013 0.888 23.251 0.5 – 2 0.102 13.78

Road 0.028 0.740 11.199 2 – 4 0.111 17.64 Pasture 0.083 0.899 13.145 Road 4 – 8 0.114 22.13 2 Building 0.075 0.761 10.559 8 - 16 0.224 76.97 Road 0.089 0.629 7.998 0.5 – 2 0.006 0.66

Pasture 0.388 0.659 6.024 2 – 4 0.240 36.41 4 Building 0.145 0.505 6.600 Pasture 4 – 8 0.144 27.96 Road 0.508 0.418 7.256 8 - 16 0.168 48.41 Pasture 0.477 0.515 5.350 0.5 – 2 0.127 16.68 8 Building 0.481 0.385 4.260 2 – 4 0.256 50.69 Road 0.567 0.291 4.900 Building 4 – 8 0.120 31.16 Pasture 0.782 0.347 4.595 8 - 16 0.138 55.87 16 Building 2.681 0.247 4.012 According to the estimated quality values, the 16 m resolution generated the worst accuracy re- Table 3 illustrates the summary of the quality sults in terms of shape index, AFI, and Qr. When evaluation for each spatial resolution. It can be ob- increasing the spatial resolution, it was seen that all served that higher spatial resolution produces more segmentation quality results dramatically decrea- segments than lower one. It is worth noting that the

112

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 sed. For instance, when increasing the spatial reso- Drăgut, L., Csillik, O., Eisank, C., Tiede, D., 2014. lution from 8 to 16 meters, the quality rate decre- Automated Parameterisation for Multi- Scale Image ased by about 77% for road class. For other classes Segmentation on Multiple Layers ISPRS Journal of (i.e. pasture and building), the decrease in quality Photogrammetry and Remote Sensing, 88 (100), 119– ratio was observed as nearly 48% and 56%, respec- 127. Johnson, B., Xie, Z., 2011. Unsupervised image seg- tively. mentation evaluation and refinement using a multi-scale Segmentation quality comparisons between approach. ISPRS Journal of Photogrammetry and Re- classes according to Qr value differences were il- mote Sensing 66, 473-483. lustrated in Table 4. When the pixel size was redu- Kavzoglu, T. 2017. Object-Oriented Random Forest ced to 2 meters for pasture class, almost no change for High Resolution Land Cover Mapping Using Qu- (less than 1%) was estimated. This definitely indi- ickbird-2 Imagery, Handbook of Neural Computation, cates the change in segmentation quality depending pp. 607-619, pg. 658, ISBN: 9780128113196, Amster- on the specific class features. This finding can be dam: Elsevier. also validated from the results of other classes Kavzoglu, T., Yildiz Erdemir, M., Tonbul, H., 2017. (changes in Qr values are not linear nor uniform). Classification of semiurban landscapes from very high resolution satellite images using a regionalized multi- Conclusions. In this study, the effect of seg- scale segmentation approach. Journal of Applied Re- mentation quality on different land use/cover clas- mote Sensing, 11 (3), 035016. ses (building, pasture and road) was investigated Kavzoglu, T., Tonbul, H., 2018, An Experimental based on the varying spatial resolution. The opti- Comparison of Multi-Resolution Segmentation, SLIC mal parameters of multi-resolution segmentation and K- Means Clustering for Object-Based Classifica- have been determined based on unsupervised esti- tion of VHR Imagery. International Journal of Remote mation tool (ESP-2 tool) and trial-and-error met- Sensing, (published online), hod for each spatial resolution. Overall, this study doi.org/10.1080/01431161.2018.1506592. aims to optimize the spatial resolution of World Kim, M., Madden, M., Warner., T. A., 2009. Forest View-2 imagery for discriminating pasture, road Type Mapping Using Object-specific Texture Measures from Multispectral IKONOS Imagery: Segmentation and building classes. The spatial analysis of seg- Quality and Image Classification Issues. Photogram- mentation shows that the use of high-spatial reso- metric Engineering & Remote Sensing, 75 (7), 819–829. lution data offers a higher quality of segmentation. Kim, M., Warner, T.A., Madden, M., Atkinson, The best segmentation results were achieved in all D.S., 2011. Multi-scale GEOBIA with very high spatial metrics for the original image (i.e. 0.5 m), the worst resolution digital aerial imagery: scale, texture and results were estimated for the 16 m image. The image objects. International Journal of Remote Sensing down- sampling the spatial resolution extremely 32 (10), 2825–2850. diminished the segmentation quality and the ob- Lenarčič, Š.A., Ritlop, K., Duric, N., Cotar, K., Oš- jects are not recognized. The result is important in tir, K., 2015. Impact of spatial resolution on correlation understanding the effect of optimizing spatial reso- between segmentation evaluation metrics and forest classification accuracy, Proceedings of SPIE - The lution for remote sensing applications. International Society for Optical Engineering, pp. Acknowledgements. The authors thank to the 9643,96430T. DigitalGlobe® (online product sample) for provi- Lucieer, A., Stein, A., 2002. Existential Uncertainty ding the WorldView-2 image data used in this re- of Spatial Objects Segmented from Satellite Sensor Ima- search. gery. IEEE Transactions on Geoscience and Remote Sensing 40, 2518–2521. REFERENCES Mesner, N., Oštir,K., 2014. Investigating the impact of spatial and spectral resolution of satellite images on Baatz, M., Schape, A., 2000, Multiresolution Seg- segmentation quality. Journal of Applied Remote mentation: An Optimization Approach for High Qu- Sensing 8, 083696–083696. ality MultiScale Image Segmentation. Strobl, J., Bla- Neubert, M., Herold, H., Meinel, G., 2006. Evalua- schke, T. and Griesbner, G. (Ed.), Angewandte Geo- tion of remote sensing image segmentation quality–fur- graphische Informations- Verarbeitung, XII, Wichmann ther results and concepts. The International Archives of Verlag, Karlsruhe, Germany, 12-23. the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Infor- Cheng, J., Bo, Y., Zhu, Y., Ji, X., 2014. A novel met- mation Sciences, vol. XXXVI, no. 4/C42, pp. 6-11, hod for assessing the segmentation quality of high-spa- 2006. tial resolution remote-sensing images. International Jo- Winter, S., 2000. Location Similarity of Regions. urnal of Remote Sensing 35 (10), 3816–3839. ISPRS Journal of Photogrammetry and Remote Sensing Clinton, N., Holt, A., Scarborough, J., Yan, L., 55 (3), 189–200. Gong, P., 2010. Accuracy Assessment Measures for Ob- ject-based Image Segmentation Goodness. Photogram- metric Engineering & Remote Sensing 76 (3), 289–299.

113

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

Zhang, Y. J., 1996. A Survey on Evaluation Methods ОЦЕНКА КАЧЕСТВА СЕГМЕНТАЦИИ for Image Segmentation. Pattern Recognition 29 (8), ДЛЯ РАЗРАБОТКИ ПРОСТРАНСТВЕННЫХ 1335–1346. РЕЗОЛЮЦИЙ ОЧЕНЬ ВЫСОКОГО Zhang, H., J., Fritts, E., Goldman, S. A., 2008. Ima- РАЗРЕШЕНИЯ СПУТНИКОВОГО ge Segmentation Evaluation: A Survey of Unsupervised ИЗОБРАЖЕНИЯ Methods. Computer Vision and Image Understanding Т.Кавзоглу, Х.Тонбул 110, 260–280. Zhang, L., Li, X., Yuan, Q., Liu, Y. 2014. Object- Из-за сложной природы отдаленных изображе- based approach to national land cover mapping using HJ ний трудно построить осмысленные объекты изоб- satellite imagery. Journal of Applied Remote Sensing 8, ражения, сегментируя ландшафтные объекты в 083686 изображении. Поскольку многие факторы, в том числе выбор параметров, плотность полос, спек- YÜKSƏK AYIRDETMƏLİ PEYK тральное разрешение, пространственное разреше- ŞƏKİLLƏRİNIN MƏKAN HƏLLİNİN İNKİŞAFI ние и текстурная информация влияют на качество ÜÇÜN SEGMENTASİYANIN KEYFİYƏT сегментов, которые должны быть созданы, необхо- XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN дим всеобъемлющий анализ для обеспечения высо- QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ кокачественных объектов изображения. В этом ис- следовании влияние пространственного разрешения T.Kavazoğlu, H.Tonbul на качество сегментации было проанализировано с Uzaqdan görünüşlərin mürəkkəb xarakterinə görə, использованием спутникового изображения World- mənzərə obyektlərini seqmentləşdirməklə onların dəqiq view-2 при пяти различных пространственных раз- təsvirini qurmaq çox çətindir. Parametrlərin seçilməsi, решениях (0,5, 2, 4, 8, 16 метров). Алгоритм сегмен- xətlərin sıxlığı, spektral imkanları, məkan və quruluş тирования мультирезоляции, наиболее широко ис- məlumatları daxil olmaqla bir çox faktor yaradılacaq пользуемый метод и доступный в программном seqmentlərin keyfiyyətinə təsir göstərdiyindən, yüksək обеспечении eCognition, был использован для про- keyfiyyətli görüntü obyektlərinin təmin olunması üçün цессов сегментации в этом исследовании. Влияние hərtərəfli analizin aparılması tələb olunur. Bu tədqiqatda пространственного разрешения на качество сегмен- Worldview-2 peyk modelindən istifadə etməklə beş тации было исследовано по трем конкретным типам müxtəlif (0.5, 2, 4, 8, 16 metr) məkan imkanlarının землепользования / покрытия, а именно: строитель- segmentasiyanın keyfiyətinə təsiri təhlil edilmişdir. Bu ству, пастбищным угодьям и дорогам, используя ка- işdə segmentasiya prosesləri üçün çoxhəlli seqmentləş- чественные показатели показателя формы, индекс dirmə alqoritmi ən geniş istifadə edilən metod və eCog- пригодности области и показатель качества. Было nition proqramında mövcud olmuşdur. Məkan imkanla- замечено, что повторная выборка изображения с 0,5 rının seqmentasiya keyfiyyətinə təsiri 3 fərqli torpaq is- до 2, 4, 8, 16 метров заметно снижает качество ре- tifadəsi / örtü sahəsi, əhatə dairəsi, sahənin indeks key- зультатов сегментации. Например, при увеличении fiyyət göstəricilərindən istifadə edərək tikinti, otlaq tor- пространственного разрешения от 8 до 16 метров paqları və yollar üçün tədqiq edilmişdir. Müşahidə olun- показатель качества снизился примерно на 77% для muşdur ki, 0,5 ilə 2, 4, 8, 16 metrdən təkrar istifadəsi класса дороги. Результаты этого исследования по- seqmentləşdirmə nəticələrinin keyfiyyətini əhəmiyyətli казали, что использование разрешений на 4 или бо- dərəcədə azaldır. Məsələn, yol bölmələri üçün məkana лее (т. Е. 0,5 и 2 метра) даст приемлемые результаты görə həledilmə 8-dən 16 metrəyə gədər məsafənin art- с точки зрения показателей сегментации. Когда бо- ması keyfiyyət göstəricilərini təxminən 77% azaldır. Bu лее низкое разрешение является предпочтительным, tədqiqarların nəticələrinə görə, həlletmə icazəsi 4 və ya качество сегментов значительно уменьшается, поэ- daha çox olanda (yəni 0,5 və 2 metr) seqment göstərici- тому созданные объекты изображения становятся ləri baxımından onların istifadə edilməsi məqbul nəticə- слишком грубыми, что указывает на увеличение не- lər verəcəkdir. Aşağı həll edilməyə üstünlük verildikdə, досегментации. seqmentlərin keyfiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə azalır, buna görə yaradılmış görüntü obyektləri çoxmiqyaslı olur və bu da deseqmentləşdirmənin artımını göstərir.

114

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

© E.V.Melikhova, A.F.Rogachev, F.D.Mikailsoy GEOINFORMATION TECHNOLOGIES FOR THE MANAGEMENT OF WATER REGIME OF AGRICULTURAL CROPS IN IRRIGATED AGRICULTURE E.V.Melikhova1, A.F.Rogachev1, F.D.Mikailsoy2 1Volgograd State Agrarian University, Department of Mathematical Modeling and Informatics, 400002, Volgograd, Russian Federation [email protected], [email protected] 2Igdir University, Faculty of Agriculture, Department of Department of Soil Science and Plant Nutrition, 76000, Igdir, Turkey, [email protected] In the article the algorithm of control of water regime of agricultural crops during irrigation is put, which consists in the fact that. The analysis of well-known and developed by the authors GIS- systems for monitoring and control of water regime of irrigated fields, mainly for acute arid conditions. The analysis of Russian and foreign developments showed that computerized systems based on GIS-technologies for monitoring irrigated agricultural land should receive and record data on humidity, soil temperature and wind speed on the irrigated area in real time. For the operational regulation of the water regime of plants in arid natural conditions requires a preliminary analysis based on adequate mathematical models of heat, salt and moisture exchange. This requires the creation of GIS-systems with blocks of mathematical processing, analysis and decision support, as well as forecasting the development of agrocenoses using the described mathematical models and the structure of the database. Introduction. Modern resource-saving techno- 2. Monitoring of agricultural land (site bounda- logies of agricultural production, called "Precision ries, agrochemical and moisture availability of fi- Farming", actively developing all over the world elds, mapping of productivity, analysis of agro- since the end of the last century, are recognized by landscapes); agrarian science as effective technologies that 3. Monitoring of equipment (automated data transfer agribusiness to a higher level. The use of collection, based on GPS navigation, visualization modern IT-technologies allows solving a number of location and movement of equipment, operati- of basic tasks that determine success in the con- onal accounting of agricultural work, operational ditions of the modern market: availability of up-to- management of irrigation equipment); date information, adoption of relevant management 4. Planning and management (technical and decisions and their implementation in practice. The economic planning, operational planning, operati- solution of these three interrelated tasks is possible onal accounting of agricultural products). due to the use of specialized technical means and The analysis of information technologies and software (software). software to support decision-making in the field of Precise farming is the optimal management of land reclamation has revealed the following direc- crop production per square meter of field in order tions for its improvement. to maximize profits while saving economic and na- Improving the quality and scientific validity of tural resources (Borodychev et al, 2018; Carvalho the management of the creation and operation of et al, 2006). To do this, it is necessary to use IT on land reclamation systems, preventing the degrada- the basis of agricultural machines controlled by on- tion of irrigated soils is impossible without the use board computers, precision positioning devices, of modern software and information tools designed systems for detecting local heterogeneities in soil to analyze data on natural and technogenic indica- massifs. In addition, subsystems are required for tors of the state of reclamation lands and sampling forecasting and recording yields, applying fertili- based on this analysis of ecologically and econo- zers and plant protection products using databases mically sound solutions for cultivation agricultural (DB) of remote sensing and automated mapping. crops. For efficient and rational use of natural re- All this requires the use of GIS-technologies, in- sources, support is needed for making decisions on cluding a set of modules of specialized software. the distribution of irrigated water to the fields. Materials and methods. The maximum effici- Prevention of degradation of meliorative agro- ency is achieved as a result of building a software landscapes, ensuring their stable ecological and package that includes the following subsystems: meliorative state by improving the quality of ma- 1. Means of accurate farming (parallel driving nagement decisions in the field of irrigated land systems, soil analysis, differential fertilizer appli- use, is possible due to the account of the individual cation systems, crop sensors); characteristics of each irrigated area. To ensure

115

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 these approaches, the use of automated fertility ma- Results and discussion. The recommended nagement technologies in each field or irrigated flowchart for selecting the irrigation method is area is required to improve the quality of technolo- shown in Figure 1. gical and management solutions. Automated control technologies, including de- Выбор способа cision support systems (DSS), according to their орошения functional purpose, are divided into information- reference, information-consulting and information- Нет control (Borodychev et al, 2018; Xia et al, 2011; Необходимость увлажнения почвы

Mikailsoy et al, 2010; Gagarin et al, 2017; Kuznet- Да sov et al, 2014). Да Information and reference systems - provide in- Гранулометрический состав formation about the managed process, while the >0.001 evaluation of the information presented, as well as the acceptance of the managerial decision of the de- Нет cision maker. Information and advisory systems Регулирование Нет Да фитоклимата Уровень грунтовых вод (ISS) - are characterized by a higher level of con- Менее 3 м trol automation. They ensure the receipt and eva- Да luation of information on the management object Нет and generate acceptable alternatives to manage- Нет Уклон участка ment decisions that can be taken as the basis for the Более 0,03 decision maker (Rogachev, 2009). Information ma- Да nagement systems (IMS) provide the next stage of Капельное automation of management, implementing the de- или Комбинир малообъем МДД Внутрипочвенное Дождевание velopment of executable management decisions ованное ное (Gagarin et al, 2010). A variety of parameters des- Figure 1. Flowchart for selecting the irrigation cribing the state of irrigated fields and factors de- method termining the choice of types and parameters of To implement the DSS in the field of irrigated technological operations, the existence of manage- agricultural production on the basis of GIS tech- ment stages with changing objectives and methods nologies, a specialized database was developed, in- of impact, taking into account various technologi- cluding the following relational tables, which form cal, ecological and technical and economic cons- the following blocks: soil, meteorological, biologi- traints, determine the need to develop automated cal, technological, and calculation (Fig. 2). technologies for crop cultivation using ASC. Various approaches are known to form the irri- Individual automated systems use satellite re- gation regime in land reclamation (Mikailsoy et al, mote sensing data and GIS technologies (Pronko et 2010; Pronko et al, 2010; Rogachev, 2009). al, 2010; Gagarin et al, 2010). The authors of (Borodychev et al, 2018; Gaga- The task of automating the management of the rin et al, 2017) consider the use of modern solutions irrigation regime of agricultural crops includes the in monitoring the water regime of the soil within choice of the irrigation method and calculation of the irrigated area and propose a calculation method the irrigation regime. The choice of the method of using agrometeorological information, as well as irrigation depends on the following main factors: increasing the accuracy of predictive and retro- the need for moistening the soil, its granulometric spective calculations through the use of multipara- composition, the need for regulation of plant metric models for determining the total water con- phytoclimate, the level of groundwater occurrence sumption of agricultural crops. and the slopes of the field surface. The information and advisory system for mana- (Gagarin et al, 2017) proposed an algorithm for ging the fertility of irrigated soils (Pronko et al, controlling the water regime of the soil in irrigation 2010) can be used both as part of an integrated sys- of crops, which allows: to plan the irrigation regi- tem for designing technologies for growing crops me, to formulate and adjust the irrigation demand and for managing them, and independently - for the with an estimate of the likelihood of forecasting, to design and management of operations for the ap- compile operational-current plans, and to analyze plication of organic and mineral fertilizers. In its the need for irrigation using the accumulated infor- development, relational databases (DB) were used, mation. which made it possible to unify various directories and sets of procedural rules for assessing the soil-

116

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

meliorative state of the irrigated area, rules and al- of 2 m; U2 - wind speed at a height of 2 m, m / s; es gorithms for determining species, doses and terms - saturation vapor pressure, kPa; ea - is the actual of fertilization. The system is focused on preser- vapor pressure, kPa; Δ is the slope of the vapor ving and improving the fertility of irrigated plots pressure curve, kPa/0C; γ - psychrometric constant, and efficient use of resources. This is achieved by kPa/0С. optimizing the composition and parameters of the The solution system includes models for opti- technological process of applying organic and mi- mizing and searching for an effective option for neral fertilizers. They are able to ensure the receipt specified criteria based on information about the of planned crops, to prevent dehumification of the need for financing, material and technical resour- soil. ces, etc., necessary for evaluating the options for a repair plan. A distinctive feature of this subsystem should be the implementation of a "measure of comparison" of alternatives based on GIS technologies, in particular, the solution of the stochastic task of technical and economic optimization of parameters of complex technical objects, for exam- ple, irrigation systems. Consider the formulation of the general problem of optimizing a design object based on linear programming: Find a plan x such that F(x) = cx → max max under the following conditions: Ax  b, x  0 Where х = (xi) – is the vector of the unknown variables, A - matrix of technical and economic coefficients of production costs, b = (bj) is the vector of free constraint mem- bers; c = (cj) is the vector of the coefficients of the objective function. In stochastic problems, A, b and c can be random. Stochastic programming allows you to Figure 2. Structure of the relational database of choose a plan that would be best, taking into ac- agro-meliorative and technological parameters count all possible realizations of the random para-

According to the authors of (Gagarin et al, meters of the problem and their probabilities. In 2017), for the management of the water regime of most cases, as a criterion of optimality is the ma- agricultural crops, it is necessary to carry out an ximum (minimum) of the mathematical expec- imitation modeling of the development of plants tation of the objective function M [F (x)] or the mi- taking into account the type of crop, the method of nimum of its variance D[F(x)]. In stochastic prog- irrigation, agroclimatic conditions, including the ramming, the described general approach, depen- characteristics of the soil, the phases of plant deve- ding on the nature of the problem being solved, can lopment associated with the sum of accumulated be realized by applying one of the following opti- temperatures and FAR, mality criteria: The basis of the calculation in the model used is F(x) = M (cx) → max (2) the modified dependence for the total water con- A) The maximum of the mathematical expecta- sumption of the Penman-Monteith formula: tion of the effect. In this case, the variance of the 900 effect is not taken into account. This optimality cri- 0,408(Rn − G) + U2 ( e s − e a ) terion is used in most known applied problems of t + 273 ET0 = (1) stochastic programming. It corresponds to the plan-  + 1 + 0,34U ( 2 ) ning and economic tasks for which the criterion of where ET0 is the reference evapotranspiration, mm optimality is the maximum of profit or other maxi- / day; Rn - net radiation on the plant surface, mJ / mized indicators. m2 per day; G - heat flux density of soil, mJ / m2 B) The maximum probability of exceeding a per day; t - average daily air temperature at a height certain fixed value of the effect.

117

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

PФ(х, )  Ф0 → max, (3) In the first case, the data is provided in the form where Φ0 - is a given threshold sign of the effect, of an electronic report. Information on the agroche- the decrease of which is undesirable. One-stage mical state of soils should be conducted at least on- problems are such stochastic problems in which the ce every 5 years. optimality criteria are: variance of the effect; pro- In the second case, it is possible to reveal the bability of exceeding the specified threshold value local features of each section of the field, according of the effect; linear combination of the mathemati- to the distributed data. However, for a number of cal expectation of the effect and its variance. Two- calculations, it is necessary to operate with uniform stage tasks are characterized by the fact that the indicators of nutrient levels in the soil within the process of making a planned decision involves two site. The program allows you to calculate a single stages: the adoption of a priori solution X and then, value by a different method using different met- after the concrete r-th realization of the random hods. The second method of agrochemical monito- conditions becomes known, the a posteriori solute- ring is more promising, since it prepares data for on yr (r = 1,2, ..., n). differential fertilization. Functional capabilities of the field monitoring The meliorative state of the irrigated area de- subsystem: creating custom vector maps in vector pends on many natural and climatic conditions format, updating current field maps (Fig. 3) with (moisture availability of the year, air temperature, specification of their boundaries, splitting or soil during the growing season of crops, wind merging; input of GPS data with quality control by speed, terrain, etc.). To conduct timely irrigation, it the number of satellites used in operation and the is necessary to monitor, preferably daily, these in- geometry of their position, affecting the accuracy dicators promptly. For this, appropriate sensors and of positioning; display on the map in real time of measuring and recording equipment are required. data received from GPS; the measurement of dis- Currently, there are many programs using GIS- tances and areas on a map; definition by simplified technologies: QGIS, GEOGRAF, MapINFO, Map technology of a part of the field, processed by ag- 2005, etc., allowing to implement and computer ricultural machinery; correction of the accompa- monitoring, which is an effective method for deter- nying information for each field. mining and visualizing changes in humidity and productivity on the fields of the economy. Taking into account the data on which area of the field will bring a greater yield, proceeding from optimization of costs and extraction of maximum profit, a decision is taken on differentiated field processing. It is possible to set the opposite task - to reduce costs in accordance with the potential of the harvest on poor lands. If desired, at any time, the system of computer yield monitoring can easily be turned in- to a yield mapping system. Based on topographic data on the location of the working areas of fields and field passports, the system makes it possible to determine the following Figure 3. Creating custom vector maps in indicators: vector format - slopes of terrain (averaged, longitudinal and transverse); For each irrigated area, information on the coor- - exposure (direction) of the slopes (to the north, dinates, area, cultivated crop rotations (precursors), to the south, to the east, to the west); mechanical and agrochemical composition, soil - the degree of erosion; degradation, terrain features (slopes), etc. are re- - mechanical composition of soils. corded. By combining these data with agrochemical da- Data of agrochemical analysis of soils for each ta, yield maps, precipitation levels, surface runoff, working area of the field can be obtained: etc., it is possible to determine local areas charac- - agrochemical surveys conducted by speciali- terized by some assessment: leaching or fertilizer zed laboratories; application and NWP, swamping or lack of mois- - own research. ture, up to yield forecasting. Data analysis technology is provided by means of spatial analysis of GIS Map 2005. The user is

118

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 presented with a wide range of powerful functions Kuznetsov, Yu.V., Rogachev, A.F., Kuznetsova, of spatial modeling and analysis. The analysis is N.V. and etal, 2014, Patent RU No. 2525610 "Method based on the functions of constructing and trans- of cultivating vegetable crops during drip irrigation" . forming vector data into matrix (raster) and vice Pronko, N.A., Falkovich, A.S., and Korsak, V.V., versa. Spatial analysis includes: 2010, Application of geoinformation technologies for spatial modeling of water-salt regime of irrigated lands - Conversion of vector data into matrix data. of the dry steppe Volga region. Agrarian Scientific Jo- - Creating buffer zones by the distance and pro- urnal. 9, pp. 13-16. ximity of objects. Rogachev, A.F., 2009, Mathematical support of de- - Creation of density maps of objects. cision support system based on GIS-technologies. News - Creation of continuous surfaces by points. of the Nizhnevolzhsk Agro-University Complex: Sci- - Construction of isolines (interpolation), calcu- ence and Higher Vocational Education. 2, pp. 144 – 151. lation of tilt angles, exposure of slopes, washing of Gagarin, A.G., and Rogachev, A.F. 2010 г. Optimi- relief. zation of the choice of irrigated sites with interactive - Analysis of the matrix map. cartographic visualization .Certificate of official regis- - Performing algebraic operations and logical tration of the computer program № 2010612479 queries to a series of maps and matrices. SUVARMA ƏKİNÇİLİYİNDƏ KƏND - Execution of overlay operations (entry, inter- TƏSƏRRÜFATI BİTKİLƏRİNİN SU REJİMİNİN section, proximity). İDARƏ OLUNMASININ GEOİNFORMASİYA Conclusions. Thus, the conducted analysis of TEXNOLOGİYALARI Russian and foreign developments showed that the E.A.Məlikova, A.F.Roqaçev, F.D.Mikailsoy software for monitoring irrigated agricultural land based on GIS technologies should take into account Məqalədə suvarma dövründə kənd təsərrüfatı bitki- data on soil moisture, temperature and wind speed lərinin su rejiminin tənzimlənməsi alqoritmi araşdırılır. in the irrigated area, for the operative regulation of Suvarılan sahələrdə, əsasən də kəskin quraqlıq şəraitin- the water regime of plants in arid conditions. For də su rejiminin monitorinqi və tənzimlənməsi üçün ge- niş yayılmış və müəlliflər tərəfindən daha da təkmilləş- this, it is necessary to create GIS-systems with dirilmiş GİS sistemlərinin analizindən istifadə edilmiş- blocks for mathematical processing, analysis and dir. Həm Rusiyada, həm də xaricdə aparılmış tədqiqat- decision support, as well as forecasting the deve- ların nəticələri göstərir ki, GİS texnologiyasına əsasla- lopment of agrocenoses using the described mat- nan kompüterləşdirilmiş sistemlərdə real vaxt daxilində hematical models and the structure of the database. suvarılan sahələrdə torpaqların rütubətliliyi, temperaturu və küləyin sürəti ilə bağlı məlumat əldə etmək müm- REFERENCES kündür. Quraqlıq şəraitində bitkilərin su rejmini tənzim- ləmək üçün istiliyin, duzluluğun və rütubət mübadiləsi- Borodychev, V.V., and Lytov, M .N., 2018, System nin müvafiq riyazi modellərinə əsaslanan ilkin analizi- «Analysis – Data Visualization – Decision-Making» nin aparılmasına ehtiyac vardır. Bu isə, öz növbəsində, Consisting of Irrigation Management Geographic Infor- GİS sistemlərinin riyazi emal, analiz və təminat seçimi mation System. Proceedings of Nizhncvolzhskiy agrou- bloklarının yaradılmasını, həm də göstərilən riyazi mo- niversity complex: science and higher vocational edu- dellərdən və məlumat bazası strukturundan istifadə et- cation. 2 (50), pp 37-44. məklə aqrosenozların inkişafetmə proqnozunun veril- Carvalho, F. P., and Carvalho, F. P., 2006, Agricul- məsini tələb edir. ture, pesticides, food security and food safety. Environ- mental science & policy. 9 (7 – 8), pp. 685-692. ГЕОИНФОРМАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ Xia, J. and Tang, Z.X., 2011, An environment mo- ДЛЯ УПРАВЛЕНИЯ ВОДНОГО РЕЖИМА nitoring system for precise agriculture based on wireless СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ КУЛЬТУР В sensor networks. Mobile Ad-hoc and Sensor Networks ИРРИГАЦИОННОМ СЕЛЬСКОМ (MSN), Seventh International Conference on. – IEEE, ХОЗЯЙСТВЕ pp. 28-35. Mikailsoy, F. D., and Pachepsky, Y.A., 2010, Ave- Е.В.Мелихова, А.Ф.Рогачев, Ф.Д.Микайсой rage concentration of soluble salts in leached soils infer- В статье определен алгоритм управления вод- red from the convective-dispersive equation. Irrigation ным режимом сельскохозяйственных культур при Science, 28 (5), pp. 431–434. орошении, на основе анализа хорошо известных и Gagarin, A.G., Rogachev, A.F and Melikhova, E.V. разработанных авторами ГИС-систем для монито- 2017, Parameters for calculating the irrigation regimes ринга и контроля водного режима орошаемых по- of agricultural crops, taking into account the heat and лей, главным образом для острых аридных состоя- moisture availability of the region. Certificate of state. ний. Анализ российских и зарубежных разработок register. computer software No. 2017620719. показал, что компьютеризированные системы на ос- нове ГИС-технологий для мониторинга орошаемых

119

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

сельскохозяйственных земель должны получать и систем с блоками математической обработки, ана- регистрировать данные о влажности, температуре лиза и поддержки принятия решений, а также прог- почвы и скорости ветра на орошаемой площади в ре- нозирования развития агроценозов с использовани- альном времени. Для оперативного регулирования ем описанных математических моделей и структуры водного режима растений в засушливых природных базы данных. условиях необходим предварительный анализ, осно- ванный на адекватных математических моделях об- мена тепла, соли и влаги. Это требует создания ГИС-

120

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

DİSKUSSİYA

© N.G.Məmmədov, Ş.A.Həmzəyev, N.Ü.Çəndirli DIN VƏ MÖVHUMATLA BAĞLI YARANMIŞ COĞRAFI ADLAR (Din və toponomik əlaqələr, bağlılıqlar) N.G.Məmmədov1, Ş.A.Həmzəyev2, N.Ü.Çəndirli1 1Bakı Dövlət Universiteti 2AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu Hər bir dinin özünəməxsus tarixi, yazılı və coğ- Deməli, rəsmlərə sitayiş (bütlərə) öz başlanğıcı- rafi məkanı vardır. Dinlərin toponomik əlamətləri- nı Azərbaycandan götürmüş, şəcərə kimi dünyanın ni araşdırmaq elmi baxımdan xüsusi aktuallıq tələb 17 ölkəsinə yayılmışdır. edir. İlk din və onun məkanını, toponomik əlamət- Rəsmlərə sitayiş təkcə adi insanlara bağlı deyil, lərini önə çəksək, təbii ki, tarixi-coğrafi baxımdan hətta dünyanın, xüsusilə qədim dünyamızın ali rüt- dəyərli elementləri üzə çıxarmaq heç də çətin ol- bəli insanları ilə də əlaqəli olmuşdur. maz. Elə elementlər ki, bizə məlum olmayan yeni E.ə. XII legionun Qobustan qayalarında yazdığı baxışları bəxş edə bilər. xatirə yazısı və çəkdikləri “xaç” işarəsi dedikləri- Dinlərə nəzər yetirdikdə buddizm, xristianlıq və mizi təsdiq edir. Xaç işarəsinin mifoloji mənası do- islam dünyəvi dinlər kimi önə çıxır və onların coğ- ğulma əlamətinin təsdiqini verir (Ma, Atəş, Xaki, rafi məkanları bəlli olur. Bunlarla yanaşı, dinlərlə Bad – Su, Od, Torpaq, Külək). Bu da mifoloji mə- bağlı yazılmayan, işıqlandırılmayan cəhətlər də az nası ilə Mövlanəni bizə bəxş edir. deyildir. Bunlardan biri də məhz dinlə bağlı yara- 1) Mövla – sahib, yiyə, cənab, ağa, hami, hava- nan toponimlərdir. Bəşəriyyətin ilk dini buddizm- dar deməkdir. dir. Bu dinin tarixi, məkanları əsasən ölkəmizdən 2) Mövlid – doğulma, doğulma yeri, doğulma kənar coğrafi məkanlarla bağlıdır. Yazılı mənbə- zamanı (2, səh 392). lərdə bütpərəstlik, təkallahlığın əksi olan bu dinin Zamanında qayaüstü rəsmlərin göstəricilərinə Azərbaycanla bağlılığı tarixi-fəlsəfi baxımdan ne- görə, XII legion və Pompey bura döyüşə deyil, cə görünür və bu görüntülərə münasibətlər hansı məhz yazılara, bütlərə, sitayişə görə gəlmişlər (16- həddədir? Məsələyə bu baxımdan yanaşdıqda mə- cı daş). Xaçın məntiqi nəticəsi ilə bəşəriyyətin əzəli lum olmayan tarixi, coğrafi məqamlar üzə çıxır. əcdadının bura olmasını göstərir. N.Gəncəvinin Buddizmin ana qayəsi olan bütpərəstlik və onun “İsgəndərnamə” əsərində qeyd edildiyi kimi: toponimik mahiyyətlərinə yeni prizmadan yanaş- Çindən Zəndə qədər dıqda, toponimika tarixinə yeni səhifələr açılar de- Nildən Gərdə qədər (5) sək, heç də yanılmarıq. Belə halda “Büt, bütpə- rəstlik nədir və haradan doğuldu?” Burada zənd od mənasında işlənir, bu da oda si- 1) Büt – bütpərəstlərin ibadət etdikləri rəsm tayiş məntiqinə, zamanına və məkanına bağlanır. və ya heykəl, sənəm; Büti Çin – çin bütü; 2) məc- Təbii ki, bu qeydlərə əsasən demək olar ki, bu mə- mui çox gözəl qız və ya oğlan. kan Azərbaycan olmuşdur. 2) Bütpərəst – bütlərə sitayiş edən. 2-ci bir tərəfdən, VIII-XIII əsrlərdə ərəb məlik- 3) Bütxanə - bütpərəstlərin ibadətgahı, məbə- ləri başda olmaqla islam aristokratiyası özləri Qo- di (2, səh.82). bustana gəlmiş, onlar da qayaüstü rəsmlərə xatirə Bu sözlərdən açar kimi istifadə etsək, ilkin dini yazıları yazıb getmişlər. 91№ li daşda qeyd edilir: toponimik baxımdan tarixi coğrafiyaya yeni töhfə- Məlik Şaci və ya “Dua koftə rəft”. Yəni dua etdim lər bəxş oluna bilər. getdim. Belə ki, ilk bəşəri ibadətlər, yuxarıda qeyd etdi- Dua ilə koftə rəft arasında iri bir qövs şəkili çək- yimiz kimi, rəsmlərlə, yazılarla olmuşdur ki, bu da mişlər (6,səh113) bütpərəstliyin əsasını təşkil edir. Məntiqi nəticəyə Mifoloji mənbələrə görə, iki qövsün ağız-ağıza görə, tarixi baxımdan ilk yazılar, rəsmlər (bunlar olması linqvistikada, dilçilikdə cövza adlanır. adi rəsmlər olmayıb, dini-mifoloji görüntülərdir) Cövza – qədim astronomiyada əkiz adam surə- dini mahiyyət daşımaqla ibadətgah yeri olmuşdur. tində təsəvvür olunan bir bürcdür (2; səh765). Dünya şöhrətli alim T.Heyerdal dünyada yeganə Ərəblərin çəkdiyi bu rəsm işarəsi onların bizim- insandır ki, 17 ölkədə olan qayaüstü rəsmləri təd- lə (Qobustan ərazisində çəkilən rəsm) zamanında qiq etmiş və Qobustan qayaüstü rəsmlərinin baş- din qardaşlığına işarə verir. Tarixi mənbələrə əsa- lanğıc olması fikrini irəli sürmüşdür (3,səh. 4).

121

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018 sən, Azərbaycan dünyanın oda sitayiş məkanı ol- Haradadır doğruluq, uğurlu düşüncə, davranış, muşdur. Hansıdır bu od ocağı? Biz bunu söz açar- hökmdarlıq? Belə isə, ey insanlar, yüksək muğ di- ları ilə elmə bəxş edə bilərik. Azərbaycan adı Azər nini tanıtdırmaq üçün məni qəbul edin, ey məaz adına və ya sözünə bağlanır. (Məzda). Məaz – müqəddəs sığınacaq yeri (1;səh Azər – 1) Od; 2) Atəşgədə, atəşgah; 3) Oda qul- 42) (2; səh 332). luqedən mələk (dini); 4) İranda (zamanında hər iki Yəsna – 31.Hadi – 3. Azərbaycanda) günəş ilinin 9-cu ayı (22 noyabr - Budur, ey divlər, siz hamınız uğursuz irqdənsi- 21 dekabr). niz. Eləcə də sizə bir çox sitayiş edənlər yalan və 2) Azəri – oda sitayiş edən atəşpərəst; 3-cü mə- lovğalıq tərəfdarıdırlar. Siz yaramaz işlərinizlə na azərbaycanlıların bir adı (2; səh 15, 16). yeddi ölkədə tanınmışsınız (1; səh47). Bütün bunlar təsdiq edir ki, dünya bütpərəstlə- Yəsna 43 Hadi – 9. rinin ibadət yeri zaman çərçivəsində (onlar bura Səni pak tanıdım, ey Məaz (yəni müqəddəs sı- yay aylarında gəlib) məhz Qobustan qayalarındakı ğınacaq yeri, Allah mənasında), o zaman ki, Bəh- rəsmlər və üç od məkanı olmuşdur. mən mənim yanıma gəlib soruşdu: özünü nə ilə ta- Klassik üslubda fikirlərini irəli sürən şair Bilal nıtdırmaq istəyirsən? Cavabında dedim: “Sənin Şirvaninin yazdığı “Leyli və Məcnun” əsəri yaz- odun qarşısında dua edib bacardıqca doğruluq haq- dıqlarımızı özünəməxsus təsdiq edir (10; səh 76, qında düşünməklə”. “Avesta”dan misal çəkdiyimiz 77). bu üç qatdakı toponimik açarlar elmə məlum olma- Zülmət bir gecədə yanan “Şəm”imsən, yan sirlərin açılmasına təkan verir. Zikr içrə təbimsən, qədrin gecəsi. 1-ci ilkin ulu muğ dini dedikdə, muğ sözünün Mülkün Şaməxidir, yurdum Qabıssan, və ya adının mənasını təhlil edək. Muğ sözü, adı Bunu dünya bilir, yurdum Kəbəsi. müxtəlif mənbələrdə müxtəlif mənalar daşımaqla, Gəl xəta-bəladan qoru Şirvani, toponimik cəhətdən yeni ideyalarla nəticələr verir. Bəşər aləminin sən öz qibləsi. İlk variant qədim Alban tayfalarının (26 tayfa) ən Məhz bu baxımdan Qobustan adını Qabıssan böyük tayfalarından olan udinlərə görə, muğ adı adı ilə əvəzlənməsi toponimik baxımdan daha düz- belə hallanır. gün olar. Azı ona görə ki, F.A.Deminskin 1901-ci 1) Muğ (Muq) – səkkizlik, səkkizgünlük ildə çap olunmuş kitabında Qobustan ifadəsini iş- 2) Muğin – dini ayin, mərasim (8; səh 175). lətmiş və 1947-ci ilə kimi heç bir mənbədə adın bu Ərəb və fars sözləri lüğətində isə belə hallanır: deyilişinə rast gəlinmir. Məhz onun fikirlərinə əsa- 1) Mağ – Muğ – Müğ – atəşpərəst, məcmusu sən, Qabıssan adı təhrif olunub Qobustanla əvəz- mağ; zərdüşt dininə mənsub olan; 2) yol göstərən. lənmişdir. Belə ki, tarixi mənbələrdən 1947-ci ilə 2) Müğanə - atəşpərəstcəsinə, atəşpərəst ki- kimi Qobustan - Kabrıstan, Kabıstan, yəni qədim mi; 2) atəşpərəstlərin mərasim və ayini (2; səh Qabıssan adı və ziyarətgah məkanı, qabili-ehtiram, 406). ehtiram, təzim olunan yer kimi hallanmışdır. Hər iki mənbədə olan adların təhlilinə istiqa- Azərbaycan toponimik baxımdan bəşəriyyətin mətlənək. səcdəgah qibləgahı olmuşdur. Bütün bunların da- Udinlərə görə, Muğı sözü səkkiz və ya səkkiz vamını ideoloji təhlillərlə dünyanın ən qədim kitabı gün mənasında açıqlanır. olan “Avesta”nın ayinlərində də aydın görmək Bəli, İncilə və digər mənbələrə görə, Nuh tufanı olar. Avestaya daxil olmamışdan öncə isə Quran səkkiz gün olub, qayığın içərisində isə səkkiz adam ayələrinə istinad edək. 142-ci ayə Bəqərədən mi- olub (Nuh, arvadı, üç oğulu və üç gəlini) (Nuh, sal: Yafəs, Sami, Hami). Demək, bəşəriyyətin ilkin Tezliklə səfeh insanlar deyəcəklər: “Onları qövmü (nəsli) muğlar olmuşdur. (müsəlmanları öz tutduqları qiblədən (Beytül mü- 2-ci mənbə: Mağ – Muğ – Müğ – atəşpərəstlər qəddəsdən Kəbəyə tərəf) nə döndərdi”? və ya zərdüştlər. Avestada göstərilən ulu muğ dini- De: “Şərq və Qərb Allahındır istədiyi şəxsi (bə- nin məkanı da Azərbaycan olub. Azərbaycanda, şər cəmiyyətinin xeyrinə olan ) doğru yola hidayət xüsusən Şirvan ərazisində Muğan, Muğal, Mil – edir. Bir Qüdsə üz tutmaq məsləhət idi. Ondan son- Muğan toponimləri, mədəniyyət nümunəsi olan ra isə Kəbəyə üz tutmaq məsləhətdir.” Sumağ, musiqidə Muğam adları da muğların azəri Ayədən aydın olur ki, ilkin ibadət ocağı Şərq türklərinə məxsusluğunu bir daha təsdiq edir. deyil, Şərqin arxası Qərb tərəf olmuşdur. Təsdiq “Avesta”da qeyd edilən yanar oda sitayiş də Azər- üçün “Avesta”ya bağlanaq. baycana bağlanır. Yəsna – 29. Hadi – 11. Yeddi dövlətə gəldikdə, e.ə. ilkin yeddi dövlət olmuşdur. O dövlətlər ki, onlara divlər rəhbərlik etmişdir (yəni fironlar, şahlar).

122

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

1. Kəyan (İran) (Şahənşah məkanı) işarələrinə nəzər yetirək). Bu üç təbii od aşağıda- 2. Misir –böyük şəhər, ölkə mənasında (2; kılardır: səh 389) 1 Pirallahı odu (1991-ci ildə neftə görə sön- 3. Rum (Vizantiya, Anadolu) (2; səh 527) dürülüb) 4. Məqdaniyə (Makedoniya) məğrur yer mə- 2 Yanar dağ (Məhəmmədli kəndi) nasında (2; səh 336) 3 Atəşgah 5. Hindistan Buna görə də əsərin adı “Avesta” deyil, “Zənd 6. Çin Əvəsta”dır. Şərq ədəbiyyatlarında bu ad “Zənd- 7. Zənd, Gərdman (Gərd) Əvəsta” kimi qeyd edilir. Yəni ilkin od, bu odların Ümumi nəticə ondan ibarətdir ki, ilk bəşəri di- da beşiyi məhz Azərbaycan olub. nin məkanı məhz Azərbaycan olmuşdur. N.Gəncə- Haqqında danışdığımız yeddi dövlət və yetmiş vi də İsgəndərin Kəyanda (İranda) toy mərasimini iki xalqın ibadət yeri (hindistanlıların burada ziya- təsvir edərkən məhz bu toponimlərə işarə verir. rət köşkləri olmuşdur). Həm ziyarət, həm ticarət Çindən Zəndə qədər anlayışı ilkin dinlə bağlı olmuşdur. Nildən Gərdə qədər 2-ci sübutu isə xanəgahlara bağlı ziyarət yolları Elçilər axışdı gəlməyə olmuşdur. Taxtına-tacına alqışlar deyə. Xanəgah – bir şeyx və ya mürşüdün rəyasəti al- Gərd dedikdə, - şair Girdman dövləti adlandır- tında olan dərvişlərin yaşadıqları və ibadət etdikləri dığımız Gərdmanı nəzərdə tutur. yer; təkyə (2; səh 685). Zənd od evi, Gərdman (Girdman) isə fələk, din E.ə. ziyarətçilər bu xanəgahların marşurutu ilə evi kimi başa düşülür. Romalıların, yunanların, Qəbələ və Şəkiyə qədər ziyarətgahlara baş çəkərdi- hindlilərin, ərəblərin Qobustan qayalarındakı xati- lər. Məhz buna görə də Ə.Cami özünün yazdığı rə yazıları bunları qeydsiz-şərtsiz təsdiq edir. Gərd- “Yusif və Züleyxa” əsərində qeyd etdiyi kimi: man toponimi ilə Qəbələ toponimini vəhdətdə gö- “Kim Şamda (Azərbaycanın ilk adlarından biri) bir türdükdə, qədim dinlə bağlı yeni bir toponimə qapı ay qalardısa, bir il ona baş əyərdilər”. Xaç işarə- açılır. Belə ki, Qəbələ sözü heç bir lüğəti mənaya lərinə gəldikdə, bu işarə doğulma və ölmə mifoloji bağlanmır. Sadəcə olaraq qədim tarixçilər, coğrafi- mahiyyətlərini daşımaqla xristianlıqdan çox-çox yaşünaslar - Ptolomey, Strabon Xabala yazır, ruslar əvvəllərin dini nişanı olub, muğların tarixinə bağlı isə davamlı olaraq buna Kabala, bizlər isə Qəbələ bir nişanədir. Bütün bunlar C.Rüstəmovun “Qo- deyirik. bustan petroqlifləri” əsərində geniş və aydın şəkil- Əslində, bu ad belə ifadə olunmalıdır: Qəblə - də işıqlandırılmışdır və beləliklə, yazdıqlarımız bir yəni miladdan qabaqkı Qiblə mənasını bildirir. daha öz təsdiqini tapır (9; səh 38-41). Qiblə (Qəbələ) Gərdmanla vəhdətdə din evi kimi ana mahiyyətini tapır. Sözlər hərflərlə vəhdətdə ƏDƏBİYYAT düz yazılmadıqda ana mənadan, mahiyyətdən da- 1. “Avesta”. Bakı: Azərnəşr, 1995. nışmağa dəyməz. Ona görə də N.Gəncəvi dahiyanə 2. Ərəb və fars sözləri lüğəti. Bakı: EA nəş- şəkildə İsgəndərin dinlə bağlı Azərbaycana gəlişini riyyatı, 1995. önə çəkir. 3. Tur Heyerdal. Şəki, 2000. And olsun İbrahim Sufiyə, 4. Afət Sadıqoğlu. “Tur Heyerdal Azərbay- İman gətirdiyin haman sufiyə. canda”. Bakı: Azadlıq-3, 2005. İbrahim dinini doğru yol bildi, 5. N.Gəncəvi. “İsgəndərnamə”.: Bakı:Yazıçı, Atəş sözlərini dillərdən sildi. 1982. Aqillər məsləhət gördülər ona, 6. Cəfərqulu Rüstəmov. “Qobustan dünyası” Oradan tərpənsin Azərbaycana. (5) Bakı: Azərnəşr, 1994. 7. Qurani-Kərim. Bakı: Nurlar Nəşriyyat Po- Deməli, İsgəndər özü Azərbaycana səcdə etmə- liqrafiya Mərkəzi, 2008. yə gəlmişdir. Quran ayələrində də bu fikir öz təsdi- 8. Udincə-azərbaycanca-rusca lüğət. Bakı: qini tapır. Bütün bu bəşəri ziddiyyətlər iki səcdə- Elm, 1974. gahda öz əksini tapır. 9. C.Rüstəmov. Qobustan petroqlifləri. Bakı: 1-li ”Avesta”da yazıldığı kimi : “İlk yaranışda “Kooperasiya”, 2003. od yarandı və üç hissəyə bölündü (1; səh 9). Bu od- 10. B.Şirvani. “Leyli və Məcnun”. Bakı, lar Gəzənə düşdü (Gülgəz, “Abbas və Gülgəz” ad Azərnəşr, 2003.

123

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

TƏDBİRLƏR

TORPAQ IDARƏÇİLİYİNƏ DAİR KİTABIN TƏQDİMATI Dekabrın 13-də AMEA ak. H.Ə.Əliyev adına qarşıda duran əsas vəzifə olduğunu diqqətə çatdı- Coğrafiya İnstitutunda “Bazar iqtisadiyyatı şərai- rıb. tində torpaq idarəçiliyi: nailiyyətlər və müasir ça- ƏMDK yanında Daşınmaz Əmlakın Kadastrı ğırışlar” adlı kitabın təqdimatı ilə bağlı tədbir keçi- və Ünvan Reyestri Xidmətinin rəisi Ramiz Quliyev rilib. Kitabın baş redaktorları AR ƏMDK-nın sədri isə çıxış edərək bildirib ki, ümummilli lider Hey- K.Ə.Həsənov və AMEA-nın prezidenti, akademik dər Əliyevin rəhbərliyi ilə torpaqların effektiv ida- A.A.Əlizadə, elmi redaktoru Cİ-nin direktoru, aka- rə edilməsi prinsipinə keçid öz müsbət həllini demik R.M.Məmmədov, buraxılışına məsul Cİ- tapdı. Torpaq istifadəçiliyi bazar şəraitinə uyğun- nin əməkdaşları - istiqamət rəhbəri c.ü.e.d. laşdırıldı, bu sahədə mükəmməl mexanizm forma- Z.N.Eminov və direktor müavini, dosent M.S.Hə- laşdı. Bu gün ölkə başçısının rəhbərliyi ilə torpaq sənovdur. sahələrinin səmərəli idarə edilməsi ilə bağlı sistem- ləşdirilmiş məlumat bankının yaradılması istiqa- mətində işlər görülməkdədir. Coğrafiya İnstitutu HİK-nın sədri, coğrafiya üz- rə fəlsəfə doktoru Habil Haqverdiyev çıxışında ümummilli lider Heydər Əliyevlə bağlı xatirələrini iclas iştirakçıları ilə bölüşərək, onun elmə, alimlə- rə, xüsusilə gənc tədqiqatçılara olan münasibətin- dən və xidmətlərindən söz açdı.

Əvvəlcə ümummilli Heydər Əliyevin xatirəsi 1 dəqiqəlik sükutla yad edilib. Tədbiri giriş sözü ilə açan institutun direktoru, akademik Ramiz Məmmədov bildirib ki, kitabda cari ilin may ayında AR Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsi və Azərbaycan Milli Elmlər Akademi- yasının, o cümlədən Coğrafiya İnstitutu alimlərinin birgə iştirakı ilə keçirilmiş Azərbaycan xalqının ümummilli lideri H.Ə.Əliyevin anadan olmasının Sonra Heydər Əliyevin anadan olmasının 95 95 illik yubileyinə həsr olunmuş konfransın mate- illik yubileyinə həsr olunmuş “Bazar iqtisadiyyatı rialları toplanıb. Topluda torpaqlardan daha səmə- şəraitində torpaq idarəçiliyi: nailiyyətlər və müasir rəli istifadə edilməsinin yolları, torpaq münasibət- çağırışlar” adlı elmi-praktiki konfransda ən yaxşı lərinin yeni çağırışlar əsasında tənzimlənməsi me- elmi tədqiqat işləri üzrə müsabiqənin qalibləri mü- xanizmi öz əksini tapıb. Müasir şəraitdə torpaq ida- kafatlandırıldı. Onlara pul mükafatı və fəxri dip- rəçiliyinin elmi əsaslarla təşkilinin vacibliyini vur- lomlar təqdim olundu. ğulayan akademik R.Məmmədov qeyd edib ki, ulu Birinci yerin qalibi, Cİ Demoqrafiya və əhali öndər Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu torpaq is- coğrafiyası şöbəsinin baş elmi işçisi, c.ü.f.d. Etibar lahatlarının ən mühüm xüsusiyyəti onun ciddi elmi Bədəlov, ikinci yerin qalibi ƏMDK-nın əməkdaşı bazaya əsaslanması və bu sahədə ən son elmi nai- Sahib Ömərov və üçüncü yerin qalibi, Cİ Tibbi liyyətlərin, yeniliklərin geniş tətbiqidir. O, institut coğrafiya şöbəsinin kiçik elmi işçisi Turanə Hüsey- alimlərinin əldə etdikləri elmi nailiyyətlərin torpaq nova çıxış edərək əməklərinin qiymətləndirilməsi- idarəçiliyi sahəsində uğurla həyata keçirilməsinin nə və elmə verilən dəyərə görə təşkilatçılara min- nətdarlıqlarını bildiriblər. Xanım Rzazadə, ACC-nin mətbuat katibi.

124

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

ALİMLƏRIMIZ EKSPEDISIYA ZAMANI DRON ÇƏKİLİŞLƏRİNİ SINAQDAN ÇIXARIBLAR

2018-ci il iyun ayının 23-24-də AMEA akad. dəyişikliklər baş vermişdir. Eyni zamanda, çayın H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun bir qrup yaratdığı adalarda təbii landşaft antropogen dəyi- əməkdaşı − direktor, akademik R.Məmmədovun şikliklərə daha az məruz qalmışdır. rəhbərliyi ilə Neftçala və Salyan rayonlarında eza- miyyətdə olmuşlar. İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini, dosent M.Həsənov. aparıcı elmi işçi- lər, coğrafiya üzrə fəlsəfə doktorları - Mirnuh İs- mayılov, Müseyib Yunusov və Elxan Məmmədbə- yov, böyük elmi işçi, c.ü.f.d. Mətləb Rəhimov, elmi işçi Emil Cəbrayılov ekspedisiyada iştirak et- mişlər. Alimlərimiz ekspedisiya zamanı dron çəkilişlə- rini sınaqdan çıxarmaq məqsədilə özləri ilə AMEA-nın Yüksək Texnologiyalar Parkından pi- lotsuz uçan aparat götürmüşlər. Elmi tədqiqat işin- Mütəxəssislər, eyni zamanda, Bankə qəsəbəsin- də əsas məqsəd dron müşahidələrindən istifadə et- dən Kürün Xəzərə töküldüyü yerə qədər 20 km-lik məklə Kür çayının Neftçala rayonu ərazisindən ke- məsafəni qayıqla keçmiş, orada da drondan istifadə çən hissəsində, habelə Xəzərin sahil zonasında təd- etməklə təqribən 500-ə qədər şəkil çəkmişlər. Bu qiqat işləri aparmaq, mövcud vəziyyətin məsafə- faktik müşahidələrlə Kürün yatağında baş vermiş dən zondlama üsulu ilə fotoşəkillərini çəkmək, gə- dəyişikliklər də alimlərin diqqətini cəlb etmişdir. ləcəkdə kameral şəraitdə həmin şəkilləri əvvəlki Burada ilkin nəticə olaraq, qeyd etmək lazımdır ki, fotoşəkillər və irimiqyaslı xəritələrlə müqayisə Kürün mənsəbində çay yatağının təmizlənməsi edib sahil zonasında və Kürün deltasında baş ver- (dərinləşdirilməsi) işi davam etdirilməlidir ki, gə- miş dəyişikliklərin əsas tendensiyasını aşkar etmək ləcəkdə çay daşqınlarının zəiflədilməsinə şərait ya- olub. radılsın.

Dron uçuşları quruda, Kürün sahili ilə uzanan bəndin üzərində aparılmış, eyni zamanda, həmin İnstitutun mütəxəssisləri AMEA YTP-nin im- ərazidə ilkin landşaft tədqiqatları həyata keçirərək kanlarından daha çox istifadə etməklə gələcəkdə xeyli faktik material toplanılmışdır. İlkin olaraq be- də belə tədqiqatların aparılmasını planlaşdırırlar. lə bir nəticə əldə edilmişdir ki, son bir neçə il ər- zində Kürün sahillərində, çayın mənsəbindəki del- tada, çay vasitəsilə ərazidən ayrılmış adalarda xeyli

Xanım Rzazadə, ACC-nin mətbuat katibi.

125

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

MÜNDƏRİCAT Fiziki coğrafiya Tağıyeva Y.N., Cavadzadə Z.N., Abdullayev E.Ə. - Məhsuldar qatda (Suraxanı lay dəstəsi) gil mineralları və onların paleoiqlimdə əhəmiyyəti...... 3 Səfərov S.H., Dadaşova F.S. - Abşeron yarımadasında havanın maksimal və minimal temperaturlarının dəyişmə tendensiyasının qiymətləndirilməsi...... 8 Xəlilov H.A., Alməmmədli M.G. - Talış dağlıq bölgəsinin ekogeomorfoloji şəraitinə relyef amilinin təsiri...... 13 Tarixazər S.Ə. - Böyük Qafqaz vilayətinin CİS əsasında kompleks morfometrik analizi...... 18 Rəhimov M.K., Hadıyev Y.S., Talıbova F.Z. - Naxçıvan MR-də atmosfer yağıntılarının mövsümi kəmiyyətlərinin çoxillik dəyişmələri...... 29 Rüstəmov Q.İ., İsayev A.N. - Şirvan düzü təsərrüfat sistemlərinin təşkili və idarəolunmasına ekogeokimyəvi şəraitin təsiri...... 33 Abdullayev R.S., Abuşova S.N. - Acınohur-Ceyrançöl alçaqdağlığı relyefinin morfometrik təhlili...... 40 Mehbaliyev M.M. - Dağ geomorfosistemləri rekreasiya potensialının morfometrik qiymətləndirilməsi (Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin timsalında)...... 44 İsmayılov R.A., Abdullayev Ş.N., Nəsirov E.H., Əliyeva X.Ə., Xıdırova P.İ., Qəribli Q.N. - Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında yerləşən bulaqlar və onların hidroekoloji təhlükəsizliyinin qiymətləndirilməsi...... 50 Süleymanov M.F. - Gəncə-Qazax regionunda külək rejiminin çoxillik dəyişmə xüsusiyyətləri və onun aviasiya uçuşlarına təsirinin qiymətləndirilməsi...... 57 İmanova G.Ə. - Ləngəbiz silsiləsi və ətraf ərazi torpaqlarının morfogenetik xüsusiyyətləri və torpaq örtüyünün tərkibi...... 61 Qəribova İ.Ə. - Atmosfer yağıntılarının fiziki-kimyəvi göstəricilərinin xəritələşdirmə xüsusiyyətləri...... 67 İnsan coğrafiyası İmrani Z.T., Rəhimov Y.R. - Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonunun davamlı inkişafında yeni ekoturizm obyektlərinin rolu...... 75 Bağırova F.R.– Gəncə-Daşkəsən sənaye qovşağının formalaşmasında aqrar-sənaye kompleksinin rolu...... 81 Ekocoğrafiya Əliyev Ə.A. - Naxçıvan MR-in ekocoğrafi problemləri və mühafizə tədbirləri...... 88 Tarixi coğrafiya Haqverdiyev A.T., Abbasova M.A., Kərimov B.B. - Qədim türk dünyasının ortaq dəyərlərinin coğrafiyası...... 93 Coğrafi təhsil Ələkbərova S.O. - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti illərində təhsil islahatları və coğrafiya fənninin tədrisinin təşkili problemləri...... 99 Avrasiya CİS konfransı 2018 Yağçı C., İscan F. - Corine və Landsat peyk təsvirlərinin köməyi ilə torpaq sahələrinin müvəqqəti dəyişməsinin tədqiqi...... 103 Kavazoğlu T., Tonbul H. - Yüksək ayırdetməli peyk şəkillərinin məkan həllinin inkişafi üçün segmentasiyanın keyfiyət xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsi...... 109 Məlikova E.A., Roqaçev A.F., Mikailsoy F.D. - Suvarma əkinçiliyində kənd təsərrüfatı bitkilərinin su rejiminin idarə olunması üçün geoinformasiya texnologiyaları...... 115 Diskussiya Məmmədov N.G., Həmzəyev Ş.A., Çəndirli N.Ü. - Din və mövhumatla bağlı yaranmış coğrafi adlar (Din və toponomik əlaqələr, bağlılıqlar)...... 121 Tədbirlər Torpaq idarəçiliyinə dair kitabın təqdimatı...... 124 Alimlərimiz ekspedisiya zamanı dron çəkilişlərini sınaqdan çıxarıblar...... 125

126

Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (8), 2018

CONTENTS Physical geography Taghiyeva Y.N., Javadzade Z.N., Abdullayev E.A. - Clay minerals of the productive series (Surakhany suite) and its palaeoclimatic significance...... 3 Safarov S.O., Dadashova F.S. - The assessment of the tendency of the change of maximal and minimal air temperatures over the Absheron peninsula...... 8 Khalilov H.A., Almammadli M.G. - Influence of the relief factor on the ecogeomorphological conditions of the Talysh mountain region...... 13 Tarikhazer S.A. - Complex morphometric analysis of the Greater Caucasian territory based on GIS...... 18 Rahimov M.K., Hadıyev Y.S., Talıbova F.Z. - Long-term guantitave changes of seasonal atmospheric precipitation in Naxhichevan Autonomous Republic...... 29 Rustamov G.I., Isayev A.N. - Impact of ecogeochemical conditions on organization and management of agricultural systems of Shirvan lowland...... 33 Abdullaev R.S., Abushova S.N. - Morphometric analisis of the relief of Ajinour-Jeyranchol lowlands...... 40 Mehbaliyev M.M. - Morphometric investigation of recreation potential of mountain geomorphosystems in Greater Caucasus...... 44 Ismayilov R.A., Abdullayev Sh.N., Nasirov E.H., Aliyeva H.A., Khidirova P.I., Garibli G.N. - Springs in the north-east slope of Great Caucasus and evaluation their hydroecology security...... 50 Suleymanov M.F. - Evaluation the properties of long-term changes of the wind regime in Ganja-Gazakh region and its influence on aircraft flights...... 57 Imanova G.A. - The physical and chemical characteristics of the soil cover of the Langabiz ridge and surrounding areas...... 61 Garibova İ.A. - Mappping characteristics of physical-chemical indicators of athmospheric precipitations...... 67 Human geography Imrani Z.T., Rahimov Y.R. - The role of ecotourism in sustainable development of Sheki-Zagatala economic-geographical region...... 75 Baghirova F.R. - The role of agrarian and industrial complex in formation of Ganja-Dashkesan industrial junction.....81 Ecogeography Aliyev A.A. - Ecogeografic problems and protective measures in Nakhchivan AR...... 88 Historical geography Hagverdiyev A.T., Abbasova M.A., Kerimov B.B. - The geography of common values of the ancient turkic world...93 Geographical education Alakbarova S.O. - Transformations in the education system and the problems of teaching the subject of geography in the years of Azerbaijan Democratic Republic...... 99 Eurasian GIS 2018 Congress Yagchi C., İsjan F. - Investigation of the temporal change of land use by corine and landsat satellite images; a case of Konya...... 103 Kavzoglu T., Tonbul H. - Segmentation quality assessment for varying spatial resolutions of very high resolution satellite imagery...... 109 Melikhova E.V., Rogachev A.F., Mikailsoy F.D. - Geoinformation technologies for the management of water regime of agricultural crops in irrigated agriculture...... 115 Discussion Mammadov N.G., Hamzayev Sh.A. Chandirli N.U. - Geographical names associated with religion and superstition (Religious and toponimical relationships, commitments)...... 121 Events Presentation of the book on land administration...... 124 Our scientists conducted phototests from a drone during the expedition...... 125

127