Marius de Geus & HET SPANNINGSVELD 1 Jaap van der Laan TUSSEN AUTO'S EN ANARCHISME Marius de Geus NAAR EEN LIBERTAIR EN AUTO-ARM BESTAAN 4 Weia Reinboud TEGEN DE AUTO 13 Rymke Wiersma OP WEG MET THEATERSTRAAT 17 DE AUTO Martin Smit DROOMFABRIEK 21 De onstuitbare opmars van het asfaltmonster Thom Holterman AUTOMOBIELEN EN DIESELMOTOREN 24 Arie Hazekamp BIJ ALLE BOMEN OP! 27 De anarchistische busondernemer Germ Dijkstra Marius de Geus SJOEMELAUTO'S, LIEGEN EN BEDRIEGEN 32 VOORBIJ

Weia Reinboud TIRADES TEGEN DE HEILIGE KOEKTROMMEL (citaten) 37 – voorbij auto De Martin Smit BOURGEOIS-AUTO'S VOOR BANDIETEN 38 Voor welke auto's koos de Bende van Bonnot? Rymke Wiersma HET MILIEU BEVRIJDINGS TEAM 43 Marius de Geus DE NOODLOTTIGE OPKOMST VAN DE 45 P.C. HOOFTTRACTOR de AS de Marius de Geus IVAN ILLICH OVER HET GROTE TIJDSVERLIES 47 DOOR AUTOGEBRUIK

Marius de Geus EEN LEEN-, DEEL- OF HUURAUTO? 48 201 Een persoonlijke noot Martin Smit REVOLUTIE IN GALOP 50 De onmisbare rol van het paard in de Mexicaanse Revolutie

Rymke Wiersma IN MEMORIAM BERT VAN WAKEREN 55 1960-2018 Igor Cornelissen CÉSAR DOMELA HAD GELD NODIG 56 Bijvangst 17 Thom Holterman ONDERDRUKKING EN ANARCHISME 59 IN EEN NIEUW LICHT? Uit het land van Proudhon 38 Willy Verhoysen BOEKBESPREKINGEN 62 Cees Bronsveld BIBLIOGRAFIE WIM VAN DOOREN: 65 ENKELE AANVULLINGEN

Prijs van dit nummer 7,50 euro DE AS 201 Bibliografie Wim van Dooren: enkele aanvullingen de AS Cees Bronsveld anarchistisch tijdschrift opgericht in 1972 door Hans Ramaer en Wim de Lobel In het nummer van de AS over Wim van Dooren (de AS 108, najaar 1994) publiceerde ik een biblio­grafie met het werk van Van Dooren. Hierbij enige aanvullingen en cor- 46ste jaargang, nummer 201, zomer 2018. recties. De AS is een uitgave van Stichting de AS en verschijnt in drie of vier afleveringen per jaar (in Van de in de bibliografie genoemde ‘te verschijnen publicaties’ verschenen bij mijn totaal minimaal 190 blz.). weten niet de nummers 1, 2, 4, 6 en 7. Als ik dat mis heb, hoor ik dat graag. Andere ISSN: 0920-3257. opmerkingen en suggesties zijn welkom via [email protected] Jaarabonnement: 19,50 euro; buiten Nederland 27,50 euro. Nieuwe abonnementen gaan in met de eerstvolgende editie, tenzij anders aangegeven bij bestelling. Abonnementen worden jaar- De aanvullingen lijks automatisch verlengd, behalve als vóór 1 december schriftelijk (bijv. per e-mail) is opge- zegd. 1969 Betalingen: (IBAN:) NL02 TRIO 0198 0821 50; (BIC:) TRIONL2U (Interview) Humanist Prof. Dr. W. van Dooren: ‘Ik hoop niet dat de kerk een aflopende t.n.v. Stichting de AS. zaak is’, in: De Stem. Dagblad voor Zuid-West Nederland (rubriek Kerk in beweging, Bestellen los nummer: www.tijdschrift-de-as.nl/losnummer tekst: Jan Hüsker) 9-1-1969, p. 11. Digitaal beschikbaar via Krantenbank Zeeland. Bestellingen en adreswijzigingen: [email protected] Druk: JUIST! Druk & Print, Schiedam. 1976 Opmaak: Atalanta, Utrecht. (Verslag) ‘Overtuigingen kan men niet op sterk water zetten’, in: NRC Handelsblad E-mail administratie: [email protected] 19.3.1976. Journalistiek verslag door Lien Heytink van een door Van Dooren gegeven E-mail redactie: [email protected] filosofiecursus op de Internationale School voor Wijsbegeerte. Bevat een aantal uitvoe- Redactie: Boudewijn Chorus, Marius de Geus, Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de rige citaten van Van Dooren. Jong, Jaap van der Laan, Martin Smit (eindred.), Rymke Wiersma (eindred.), Hanneke Willemse. 1985 Verder werkten mee: Cees Bronsveld, Igor Cornelissen, Weia Reinboud, Willy Verhoysen. (Ingezonden brief) ’Christus der geloofs’, in: NRC Handelsblad , 10-1-1985, reactie op Weblog: http://libertaireorde.wordpress.com Peter van Rooden, De schim van Jezus, in: NRC Handelsblad, 20-12-1984. Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin een redactioneel standpunt wordt weergegeven. 1988 ‘Seeing through the principium individuationis: Metaphysics and morality’, in: W. Schirmacher (Hrsg.), Schopenhauer-Studien, 1988: 1/2 (Sonderheft: Schopenhauers Aktualität: Ein Philosoph wird neu gelesen).

1991 ‘General Problems of Authenticity in the Context of Renaissance Philosophy’, in: Willem Elders (ed.), Proceedings of the International Josquin Symposium, Utrecht 1986 (Utrecht, Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis).

1995 (Bijdragen aan) Stuart Brown, Diane Collinson en Robert Wilkinson (eds), Biographical Dictionary of Twentieth-Century Philosophers (Routledge World Reference). Reprinted in 1997, paperback edition 2002. De redactie bedankt in de inleiding ‘the late Wim van Dooren’ voor advies.

1997 'Ibn Rusd’s attitude towards authority', in: Orientalia Lovaniensa Analecta (Peeters) nr. 79, pp. 623 - 634.

1999 (Vertaling) René Descartes, Meditaties over de eerste filosofie, herziening vertaling door Han van Ruler, in H. van Ruler, De uitgelezen Descartes, Tielt, (Lannoo/Boom) , 1999. Het Spanningsveld tussen Auto’s en Anarchisme Marius de Geus & Jaap van der Laan

De lezer zal er wellicht van opkijken, maar in dit AS-nummer staat de auto centraal en wordt het verband tussen auto’s en het libertaire gedachtegoed onderzocht. Anders dan wel- licht gedacht zijn er interessante verbanden tussen het verschijnsel auto en het anarchisti- sche denken. Verschillende kritische denkers zoals Ivan Illich, Ernest Callenbach (schrijver van de bekende milieu-utopie Ecotopia), en Bernard Knieriem (auteur van het boek Ohne Auto Leben: Handbuch fur den Verkehrsalltag) hebben zich in de laatste decennia be- ziggehouden met het onderwerp auto en hebben een libertair getinte visie op vervoer en transport ontwikkeld.

Wat opvalt is dat er binnen het anarchis- ten en gezondheid van anderen. me over het algemeen bijzonder kritisch wordt gedacht over de auto als ver- SOCIALE ONRECHTVAARDIGHEID voersmiddel en over ‘automobiliteit’ in In de tweede plaats nemen anarchisten het algemeen. Wanneer men deze kri- de consequenties van het autogebruik tisch-libertaire houding nader analy- scherp onder vuur. Een van de belang- seert, dan worden meerdere controver- rijkste sociale gevolgen van het toene- siële punten duidelijk. mende autogebruik is het grote aantal In de eerste plaats wordt het individua- verkeersdoden en zwaargewonden. Dit listische aspect van auto’s veroordeeld. leidt tot vele persoonlijke tragedies en De auto wordt gezien als een van de be- bijzonder hoge kosten voor de maat- langrijkste symbolen van het overmati- schappij als geheel. Maar ook de ecolo- ge individualisme en egoïsme binnen gische kosten van het autogebruik zijn het moderne kapitalisme. opvallend hoog. Die kosten bestaan Auto’s passen naadloos in een neolibe- onder meer uit: de hoeveelheid energie rale politieke en economische visie, die nodig is voor het produceren van waarin primair individuele vrijheid en benzine en diesel en voor het vervaardi- een vrije economische markt centraal gen van een automobiel, de uitstoot van staan. De neoliberale burger kan ieder vervuilende emissies zoals NOx (Stik­ moment besluiten om zijn of haar auto stof­oxiden), (ultra)fijnstof en het kli- te gebruiken om naar het werk te gaan, maatgas CO2, de onkosten van het slo- te winkelen, of voor een vakantie. De pen, verwerken en recyclen van verou- auto staat in deze neoliberale benade- derde auto’s, en die van de bouw van ring voor vergaande ‘autonomie en het een grote hoeveelheid autosnelwegen, zelfbeschikkingsrecht’, om te doen en te tunnels en viaducten. laten wat men wil. Het grote gevaar In de derde plaats is er het aspect van hiervan is echter dat deze liberale bur- ‘sociale onrechtvaardigheid’ dat wordt gers en het bedrijfsleven geen of weinig versterkt door het steeds intensievere rekening houden met de belangen, rech- autogebruik. Een vaste anarchistische

de AS 201 – De auto voorbij 1 kritiek is dat auto’s – veel meer dan bij- aanmerkelijk worden gereduceerd. beschikbaarheid van het openbaar ver- Nederlandse Fietsersbond (ENFB) het voorbeeld fietsen en het openbaar ver- In de vierde plaats leidt het moderne voer, zich toch gedwongen voelen om ooit kernachtig formuleerde: ‘Kies de voer – leiden tot een afwenteling van de autogebruik tot steeds ongelijkere mo- een auto aan te schaffen en te gebruiken. fiets, vervuil je niets’. negatieve consequenties. In beginsel ge- gelijkheden om zich te kunnen ontplooi- De samenstellers van deze AS zijn zich niet de gebruiker van een auto van en en veroorzaakt het ongelijkere toe- terdege bewust van deze andere kant ECOLOGISCH VERANTWOORD meerdere grote individuele voordelen, komstperspectieven. Het zijn vooral de van het verhaal. Ook zij maken af en toe Voor alle duidelijkheid moet aan het slot zoals het zich snel kunnen verplaatsen meer vermogende burgers die zich een gebruik van een leen-, deel- of huurau- van deze inleiding worden benadrukt in een comfortabel en verwarmd (of ge- auto kunnen veroorloven en die zich to, omdat het hedendaagse bestaan dat dat dit nummer van de AS zeker niet is koeld) voertuig, terwijl de niet-autorij- een optimaal veilige en grotere wagen soms noodzakelijk maakt. geschreven door wereldvreemde perso- ders te maken krijgen met de uitstoot kunnen permitteren. De minder vermo- Wij zijn het echter eens met de eerder nen en getergde autohaters. De helft van van (ultra)fijnstof en NOx, die ernstige gende automobilisten verplaatsen zich genoemde filosoof Ivan Illich, die stelt de auteurs heeft een rijbewijs en maakt risico’s voor de volksgezondheid inhou- doorgaans in oudere, relatief kleinere, dat bij het vervoer en transport van af en toe (of meer geregeld) gebruik van den. In die opzichten leidt een vergaand lichtere en lagere voertuigen. De rijkere mensen idealiter de voorkeur gegeven een automobiel. autogebruik tot een onrechtvaardige so- autorijders bewegen zich over het alge- dient te worden aan wandelen en aan Vanuit dat oogpunt lijkt het ons verstan- ciale verdeling van ‘goods’ and ‘bads’. meen in nieuwere, grotere, zwaardere het vervoer per fiets. Tegenover het vol- dig om nog even nadrukkelijk aan te Daarnaast heeft het individuele autobe- en hogere wagens, die bij een botsing of gens hem doorgeslagen en energiever- geven wat vanaf het allereerste begin de zit ook ingrijpende consequenties voor een ander ongeluk een aanzienlijk hoge- slindende verkeer per personenauto, centrale doelstellingen van dit nummer de stedenbouw, de opkomst en het al re kans op overleving en minder zware pleit hij voor de rust, ontspanning, een- zijn geweest. Om te beginnen leek het dan niet floreren van tuinsteden, het lichamelijke verwondingen te zien voud en milieuvriendelijkheid van de ons waardevol om te proberen het mo- verbreken van de sociale samenhang in geven. gang per voet of per fiets. De fiets is derne vraagstuk van mobiliteit en van buurten, en benadrukt het de sterke in- Onder andere het aanschaffen van zoge- naar zijn oordeel hét optimale en meest het vervoer per auto vanuit een ‘realis- dividualisering die onze huidige neoli- naamde Sport Utility Vehicles (SUV’s) ‘vrijheidslievende’ voertuig bij uitstek, tisch libertair’ perspectief te bekijken. berale maatschappij kenmerkt. Daar­ bij de bezittende klasse creëert ongelij- dat niet of nauwelijks zorgt voor de ge- Daarnaast is het onze bedoeling geweest tegenover zou je een vormgeving van kere omstandigheden. Deze wagens zijn noemde ongewenste afwenteling van om te verkennen met welke vraagstuk- onze moderne woonomgeving willen vaak minstens twee keer zo zwaar, ze negatieve (on)kosten of leidt tot vele an- ken en morele dilemma’s de moderne stellen die doelbewust uitnodigt tot ‘ge- zijn groter en hoger, waardoor zij signi- dere bezwaarlijke consequenties voor burger te maken krijgt, wanneer hij of meenschappelijkheid’ en die de aan- ficant veiliger zijn dan ‘gewone’ auto’s. de overige verkeersgebruikers. zij zich voortaan ‘op een zo ecologisch dacht voor het sociale leven en het el- In dat opzicht zijn zij een treurig voor- In dit kader kan men denken aan de al verantwoord mogelijke wijze’ wenst te kaar verlenen van wederzijdse hulp beeld van de moderne ‘status-competi- genoemde gezondheidsschade door het verplaatsen. In de laatste plaats is be- juist herstelt. tie’ – kijk mij eens rijden in mijn kolos- inademen van sterk vervuilde lucht, het oogd om de lezer attent te maken op de sale SUV – waardoor de bezitters zich toebrengen van zwaar lichamelijk letsel, denkbare alternatieven voor het huidige STATUS-COMPETITIE ‘verheven en veilig’ voelen, en superi- of erger door verkeersongelukken en de Nederlandse autogebruik, mede op De voor- en nadelen van autorijden zijn eur wanen aan alle andere weggebrui- systematische vergroting van de aange- grond van de jarenlange persoonlijke er- ongelijk verdeeld tussen gebruikers en kers. haalde sociale ongelijkheid . Fietsen zijn varingen van de schrijvers. niet-gebruikers, hetgeen bij de laatste efficiënt, goedkoop, gebruiken weinig Niet iedereen zal onze meningen en groep leidt tot het ontstaan van gevoe- VRIJHEIDSLIEVEND VOERTUIG materialen en ruimte, en stellen de mens ideeën onmiddellijk delen, maar deson- lens van onrechtvaardigheid. Dit geldt Wie vanuit een anarchistische invals- in staat om op een ontspannen en ge- danks hopen we de lezer aan te zetten bijvoorbeeld ook voor het ruimtebeslag hoek naar het toenemende autoverkeer zonde wijze te reizen en van deur tot tot kritische overdenking van het issue dat snelwegen en infrastructurele wer- en -gebruik kijkt, zal per definitie kri- deur te gaan, zonder grote afstanden te van mobiliteit en het inzetten van de ken innemen, waardoor de waarde en tisch zijn. De andere kant van de me- hoeven lopen. Of zoals de Eerste auto als vervoersmiddel. betekenis van de natuur en het land- daille is echter dat veel burgers vanwe- schap worden aangetast; en ook voor de ge de plaats waar zij wonen, hun dage- GEBRUIKTE LITERATUUR vele geparkeerde auto’s in woonwijken, lijkse werkzaamheden, hun eventuele Ernest Callenbach, Ecotopia, Banyan Tree Books, Berkeley 1975 waardoor de mogelijkheden voor kin- fysieke beperkingen (zoals door ouder- Ivan Illich, Naar een nieuwe levensstijl: voorwaarden voor een gelukkiger samenleven, A.J. Emous, Wereldvenster, Baarn 1981 deren om vrij en vooral ‘veilig’ te spelen dom en ziekte) en ook de vaak beperkte Bernard Knieriem, Ohne Auto Leben: Handbuch für den Verkehrsalltag, Promedia,Wenen 2016

2 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 3 wordt gekozen, met welke snelheid er keer wordt toegebracht aan andere bur- NAAR EEN LIBERTAIR EN AUTO-ARM BESTAAN zal worden gereden, en of er al dan niet gers: de wandelaars, fietsers en direct veel rekening zal worden gehouden met omwonenden. Marius de Geus de andere weggebruikers. De automobi- Dit is echter een benadering die geen list is het zinnebeeld van het rationeel stand kan houden. Onderzoek heeft uit- In het moderne leven lijkt het op het eerste gezicht onmogelijk om zonder auto een bevredi- calculerende individu dat optimaal pro- gewezen dat de onzekerheid over de gend en volwaardig maatschappelijk bestaan te leiden. De auto heeft een heilige plaats in de fiteert van de bestaande infrastructuur mate van technologieontwikkeling groot hedendaagse westerse samenleving gekregen en is wel het meest kenmerkende teken van mo- van wegen, bruggen en tunnels, en die is en dat technologische innovatie hoog- derne mobiliteit. Hoe vaak is mij niet gevraagd hoe ik het toch weet te redden zonder al ruim zich over het algemeen weinig zorgen stens een deel van de moderne proble- 45 jaar zelf de beschikking te hebben over een privéauto? Mijn partner en ik hebben een aan- maakt over onder andere de veroor- men in de leefomgeving kan oplossen. genaam sociaal leven en gaan vaak bij vrienden en familie op bezoek. Wij gaan regelmatig zaakte vervuiling van de lucht en de uit- Zo blijken de complexe katalysatoren en naar mooie musea en tentoonstellingen en maken ook geregeld vakantiereizen. De vraag rijst stoot van klimaatgassen. fijnstoffilters van auto’s in veel gevallen hoe een dergelijke mobiele levensstijl valt vol te houden zonder een onevenredig grote ‘eco- onvoldoende effectief om de gezond- logische voetafdruk’ te veroorzaken. Tegenover de ‘vrije automobilist’ staat heid van de burgers doelmatig te kun- het ‘openbaar vervoer’ dat hoort bij dui- nen beschermen. En verder blijken deze In dit artikel wordt onderzocht welke ken, en zal een warm pleidooi worden delijk meer collectief ingestelde denk- katalysatoren en fijnstoffilters na te zijn verklaringen er zijn voor het idee dat gehouden voor de opkomst van de li- beelden, zoals sociaaldemocratische, gebruikt, zelf weer een nieuw afvalpro- door de moderne westerse mens het be- bertair ingestelde ‘flexi-automobilist’. marxistische en anarchistische ideeën. bleem te vormen. zitten en rijden van een privéauto, als Het openbaar vervoer zal eerder wor- Bovendien wordt het effect van dit type onvermijdelijk wordt beschouwd. Ver­ DE PRIVÉAUTO ALS SCHIJNBARE den gemeden door de hedendaagse in- technologische oplossingen na verloop volgens zal worden geanalyseerd welke ONVERMIJDELIJKHEID dividualistisch ingestelde neoliberale van tijd weer teniet gedaan door de on- individuele, sociale en ecologische na- Waarom wordt door de moderne wes- consument, omdat men daar weinig of ophoudelijke, en aan het neoliberale delen er zijn verbonden aan het bezitten terse mens het bezitten en rijden van geen invloed heeft op het type van ver- economische systeem inherente ‘auto- en veelvuldig rijden in een privéauto. In een privéauto als een onvermijdelijk- voer, de route en de snelheid van de nome groei’ van de productie en con- dat verband zal ook aandacht worden heid beschouwd? De levenshouding en tram, bus of trein, en het al dan niet veel sumptie. Dit betekent dat de liberale au- besteed aan de vraag in welke mate er levensstijl van de moderne westerse rekening houden met de belangen en tomobilisten ten onrechte denken in een tegenwoordig sprake is van een grote burger is steeds meer gemodelleerd ge- rechten van andere weggebruikers. tamelijk schone auto te rijden en met ‘hindermacht’ door de grote oliebedrij- raakt naar het ideaal van de neoliberale De moderne neoliberale burgers kun- een schoon geweten steeds meer kilo- ven en autofabrikanten, waardoor zij burger, die onbeperkt van zijn vrijheden nen worden getypeerd door het hebben meters zullen gaan rijden. In de praktijk voor een groot deel het verkeersbeleid mag genieten en die aan het stuur zit van een aanmerkelijk vertrouwen in de van alledag leiden technologische ver- van de nationale overheden en de cen- van zijn eigen leven. De vrije automobi- zegeningen van technologische vooruit- beteringen in veel gevallen tot moeilijk trale internationale instituties zoals de list die heer en meester is van zijn be- gang. Het merendeel van deze burgers in te schatten gedragsveranderingen bij Europese Unie kunnen beïnvloeden. staan, is het kenmerkende symbool ge- heeft een opvallend groot ‘geloof’ in de de gebruiker of consument: het zoge- Nu er vanwege het afwenden van kli- worden van het alom dominante neoli- gedachte dat de tegenwoordig geprodu- naamde rebound effect. Wie bijvoorbeeld maatverandering en ernstige vormen beralisme. De automobilist is het voor- ceerde benzine- en dieselauto’s overwe- een schonere en meer energiezuinige van luchtvervuiling een einde wordt beeld van het vrije autonome individu gend milieuvriendelijk zijn en zorgen hybride of elektrische auto aanschaft, voorspeld van al die auto’s die gebruik- dat zelf keuzes maakt en op ieder mo- voor relatief weinig uitstoot van gevaar- voelt zich voortaan gevrijwaard van maken van fossiele brandstoffen, rijst de ment zijn of haar auto kan inzetten om lijke verontreinigingen zoals stikstof­ maatschappelijke kritiek en zal de nei- interessante vraag of de burgers snel een reis te gaan maken, zonder zich oxide (NOx), (ultra)‘fijn stof’, en klimaat­ ging vertonen die auto vaker te gebrui- dienen over te gaan tot de aanschaf van daarbij al te veel aan te trekken van de gassen zoals CO2. Op basis hiervan heb- ken en om meer kilometers dan voor- elektrische auto’s en waartoe een derge- belangen van andere burgers. ben deze liberaal denkende en individu- heen af te gaan leggen. lijke keuze zal kunnen leiden. Tot slot De automobilist is de ‘vrije consument’ alistisch ingestelde automobilisten niet Meer in het algemeen genomen blijkt van deze bijdrage zullen de meest naar pur sang die zelfstandig kiest wanneer de neiging om zich heel veel zorgen te het merendeel van de op ultieme libera- voren tredende voordelen van een flexi- hij of zij vertrekt, in welk type auto men maken over de directe en indirecte ge- le consumptievrijheid gerichte westerse bel en auto-arm bestaan worden bespro- zich zal verplaatsen, welke route er zondheidsschade die door het autover- burgers niet bereid om gedragsbeper-

4 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 5 kingen te aanvaarden op die terreinen ger, maar betere service als “klant” wil. met het gebruiken van het openbaar Ook leidt het intensieve gebruik van die echt ingrijpende consequenties heb- Hij legt niet de nadruk op zijn vrijheid vervoer (tram, bus en trein) en/ of het privéauto’s al decennia tot een opmer- ben voor milieu, natuur en klimaat. om te gaan en te staan waar hij wil en zich te voet verplaatsen of per fiets, leidt kelijk hoog aantal ongevallen en ver- Onderzoek heeft uitgewezen dat deze met mensen te praten, maar op zijn het gebruik van een privéauto tot signi- keersdoden. In het kleinschalige Neder­ burgers geen redenen zien om afscheid recht om vervoerd en door de media ge- ficant meer aantasting van de natuurlij- land vallen per jaar meer dan zeshon- te nemen van hun westerse levensstijl, ïnformeerd te worden. Hij wil liever een ke leefomgeving en tot toenemende kli- derd verkeersdoden en raken er jaarlijks zoals in het bijzonder op het gebied van beter product dan dat hij loskomt van maatverandering en opwarming van de ruim eenentwintigduizend personen automobiliteit, maar ook op het vlak de verslaafdheid eraan’.2 aarde. gewond.4 Bij deze laatste groep leidt dit van voeding (veel of geen vlees- en zui- Met name door de uitstoot van stikstof- vaak tot tijdelijke gezondheidsproble- velproducten eten), het bewonen van DE NADELEN VAN AUTORIJDEN oxide (NOx) en fijnstof wordt momen- men, maar er zijn helaas ook gevallen een groot en milieuonvriendelijk huis, Welke individuele, sociale en ecologi- teel op grote schaal schade toegebracht van zeer ernstige en blijvende invalidi- of van intercontinentale vliegvakanties. sche nadelen zijn er verbonden aan het aan de gezondheid van Nederlandse teit. Dit kan voor deze mensen weer Met name op deze gebieden wensen de bezitten en veelvuldig rijden in een pri- burgers. Volgens het Rijksinstituut voor grote gevolgen hebben voor hun vermo- burgers niet gestuurd te worden door véauto? Over dit onderwerp is al door Milieu (RIVM) leidt een groeiend aantal gen om te werken en een voldoende de overheid, aangezien het volgens hen vele denkers geschreven en ik zal de be- burgers aan gezondheidsklachten (ast­ hoog inkomen te verdienen. En indien in deze gevallen primair gaat om ‘privé- spreking dan ook naar verhouding kort ma en cardiovasculaire problemen) en personen door een zwaar ongeval lang- keuzes’ waar de overheid zich in princi- houden. Bij de belangrijkste nadelen komen in ons land ruim twaalfduizend durig worden uitgeschakeld, zullen zij pe niet mag bemoeien.1 kan er om te beginnen worden gewezen personen per jaar voortijdig te overlij- onvermijdelijk afhankelijk worden van Een volgend terugkerend uitgangspunt op het veroorzaken van geluidsoverlast den door de slechte luchtkwaliteit.3 de bestaande collectieve voorzieningen, van de moderne neoliberale maatschap- en stress bij medeburgers door het druk- Recente medische research heeft aange- die op deze wijze verder onder druk pij wordt door Ivan Illich verhelderd: ke autoverkeer. Ook is er sprake van toond dat de fijnstofproblematiek in ons zullen komen te staan. het systematisch streven naar een ver- hoge onkosten van privé-autoverkeer land leidt tot gezondheidsschade bij on- Als een dergelijk hoog aantal slachtof- hoging van de vervoerssnelheid. Deze voor de individuele bezitters. geboren baby’s, met mogelijke negatie- fers zou vallen door terroristische aan- voortdurende versnelling van het ver- Wanneer men kijkt naar de maandelijk- ve consequenties voor hun kwaliteit van slagen, zou dit ongetwijfeld tot grote voer maakt dat er onafgebroken meer se kosten, zal men ontdekken dat deze leven op de langere termijn. maatschappelijke en politieke onrust energie besteed moet worden aan de vaak verrassend hoog uitvallen, waar- leiden. In de heersende neoliberale om- vervoerssystemen en leidt er ook toe dat door de burger voor een doorsnee auto Het veelvuldig gebruik van individuele standigheden van tegenwoordig wordt mensen aanmerkelijk grotere afstanden gemiddeld een dag per week moet wer- personenauto’s leidt telkens opnieuw in de westerse wereld volstaan met het gaan afleggen dan voorheen. In zijn ken. Wie de afschrijving, de verzeke- weer tot ernstige fileproblemen en een aanbrengen van enige verbeteringen werk betoogt Illich dat er een veelom- ring, de wegenbelasting en de onder- inefficiënt gebruik van de autowegen. zoals het extra plaatsen van stoplichten vattende vervoersindustrie is ontstaan houdskosten van een gemiddelde auto Nog steeds is de bezettingsgraad van en het aanleggen van rotondes op ge- die een nieuw soort ‘mobiele mens’ bij elkaar optelt, komt al gauw uit op privéauto’s laag (gemiddeld: 1,39 per vaarlijke kruisingen. heeft gecreëerd. vierhonderd à vijfhonderd euro per auto) en ziet men veel automobilisten Tot slot leidt de toename van het auto- Volgens Illich neemt deze mobiele neoli- maand. De burger die het openbaar ver- helemaal alleen in hun dure wagen zit- gebruik tot steeds meer parkeerproble- berale mens geen genoegen meer met voer gebruikt en veel fietst zal aanmer- ten. Dit heeft dan weer negatieve conse- men in de bewoonde omgeving. Bij een de traditionele verplaatsingen te voet of kelijk lagere kosten hebben en minder quenties voor de doorstroommogelijk- groot aantal gezinnen staan er twee of per fiets, maar wenst deze bij voorkeur uren hoeven te werken om de maande- heden van trams, bussen en taxi’s, waar- meer auto’s voor de deur, waardoor er met snelle gemotoriseerde en individua- lijkse vervoerskosten op te kunnen bren- in wel meerdere personen worden ver- in de meeste woonwijken te weinig par- listische voertuigen te worden getrans- gen. voerd. Bovendien nemen al die perso- keerplaatsen beschikbaar zijn. Dit leidt porteerd. Het resultaat is dat het moder- Wie kiest voor het bezitten en rijden van nenauto’s veel ruimte in en bestaat er dan weer tot overlast, omdat burgers ne, mobiele individu is gaan geloven een privéauto zal aanmerkelijk meer een toenemende druk om het aantal hun auto’s op plekken parkeren die daar dat bewegingsvrijheid gelijk staat aan verontreiniging veroorzaken en meer snelwegen te vergroten en deze te ver- niet voor zijn bestemd, en waardoor het een menselijk recht om zichzelf op snel- schade toebrengen aan de natuur en het breden, met ongunstige consequenties voor kinderen onmogelijk wordt om op le wijze te vervoeren: ‘Het gevolg daar- klimaat, met name door het verhogen voor het ruimtegebruik en de natuurlij- een verantwoorde en veilige manier op van is dat hij niet méér vrijheid als bur- van de uitstoot van CO2. In vergelijking ke omgeving. de openbare straat te kunnen spelen.

6 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 7 DE HINDERMACHT VAN ropese parlement, de Europese Com­ DE VOOR- EN NADELEN VAN EEN zullen veroorzaken. Zo kan het feit dat AUTOFABRIKANTEN missie en het Amerikaanse Huis van ELEKTRISCHE AUTO zij zo extreem geruisloos en stil zijn tot In welke mate is er tegenwoordig spra- Afgevaardigden is absoluut noodzake- Nu er vanwege het vermijden van kli- gevaren leiden voor de andere wegge- ke van een grote ‘hindermacht’ door de lijk. Hetzelfde kan worden gezegd over maatverandering en zware vormen van bruikers, zoals wandelaars en fietsers grote oliebedrijven en autofabrikanten, de beïnvloeding door lobbyisten van de luchtverontreiniging in het komende die de wagens niet goed horen aanko- waardoor zij voor een groot deel het be- latere implementatie van het beleid door decennium een einde wordt voorspeld men. Andere nadelen zijn dat de aan- leid van de nationale overheden en de middel van wet- en regelgeving. Waarom van auto’s die gebruikmaken van fossie- schafprijs van e-auto’s vooralsnog een centrale internationale instituties zoals zouden de Europese en Amerikaanse le brandstoffen, komt de vraag op of de stuk hoger is en dat de actieradius van de Europese Unie kunnen beïnvloeden? burgers moeten aanvaarden dat dit be- burgers snel dienen over te gaan tot de e-auto’s tot op heden kleiner is dan van Er is veel onderzoek verricht waaruit leidsvormingsproces zo krachtig wordt aanschaf van elektrische auto’s en waar- conventionele auto’s. Maar aan de ener- duidelijk blijkt hoe in de Europese Unie beïnvloed door lobbyorganisaties die, toe een dergelijke keuze zal kunnen lei- gie-inhoud van de accu’s wordt mo- en in de Verenigde Staten onderne­ van het begin tot het eind van het be- den. Uit betrouwbare research kan wor- menteel hard gewerkt met behulp van mings­elites het beleid mede weten te leidsproces, geen enkele democratische den opgemaakt dat het energetisch ren- innovatieve research. bepalen. Met behulp van inventief lob- verantwoording aan de Europese en dement van elektrische auto’s ruim twee De uitstoot van fijnstof door deze e-au- byen en het weloverwogen uitdelen van ook Amerikaanse samenleving hoeven keer zo hoog is als van een benzineau- to’s wordt alleen nog veroorzaakt door negatieve en positieve prikkels (zoals af te leggen? to.7 Zelfs indien ouderwetse fossiele het slijten van de radiaalbanden en het dreigementen en forse betalingen) weten energie wordt gebruikt voor de opwek- slijpsel dat van de schijfremmen af­komt. zij de politiek te beïnvloeden. Zij slagen Wat te denken van de ‘obstructie- en king van de door een elektrische auto Dit steekt zonder twijfel gunstig af ten er in veel gevallen in om toegang te ver- chantagemacht’ van multinationals, gebruikte stroom, is nog altijd sprake opzichte van ouderwetse wagens op krijgen tot het Europese Parlement en waar­­­onder bedrijven als Koninklijke van een aanmerkelijke energiewinst in fossiele brandstoffen. Op deze wijze zal de Europese Commissie en het Huis van Shell Group, Exxon Mobil, British Pe­ vergelijking met een benzine- of diesel- de kwaliteit van leven voor de mens in Afgevaardigden.5 troleum, Chevron, maar ook de autogi- auto van gelijke grootte.8 de toekomst kunnen toenemen en zul- In het boek Corporate Europe: How Big ganten als General Motors, Toyota, Naast de genoemde energiewinst, is er len geleidelijk aan ook de gezondheids- Business sets Policies on Food, Climate and Volkswagen, Renault-Nissan en Ford. vooruitgang te melden op de volgende klachten van de burgers, zoals de ge- War wordt door de Britse onderzoeks- Deze ondernemingen kunnen het de terreinen. Het is duidelijk dat elektri- noemde long- en hartaandoeningen, journalist David Cronin onderzocht hoe overheden bijzonder lastig maken, door sche auto’s veel stiller zijn dan fossiele kun­nen afnemen. het beleid van de Europese Unie van binnenskamers in de lobby- en beleids- exemplaren. Zij hebben een veel snellere Het rijden in e-auto’s biedt echter ook buitenaf wordt beïnvloed. Hij analy- circuits van Den Haag, Brussel en acceleratie en zijn naar verhouding aan geen definitieve oplossing voor de al seert in welke mate het Europese beleid Washington (of waar dan ook…) of door de binnenkant veel ruimer, omdat er eerder genoemde fileproblematiek en bij onderwerpen als de arbeidsmarkt, openlijk in de media te dreigen met het een grote verbrandingsmotor en hoge het feit dat de autowegen bijzonder wei- gezondheidszorg, voedselveiligheid, e­­ verhuizen van de productie en het ont- cardantunnel ontbreken. Deze e-auto’s nig efficiënt worden gebruikt, doordat ner­­­­gievoorziening en vooral ook kli- slaan van grote aantallen werknemers. vergen ook aanzienlijk minder onder- in veel auto’s slechts één persoon (de maatverandering door een heel leger Deze internationaal vertakte bedrijven houd, vanwege het ontbreken van een autorijder zelf) te vinden is. Verder ne­ van goed getrainde, hoog opgeleide en weten door effectief te lobbyen en druk groot aantal bewegende delen (zuigers, men deze elektrische auto’s net zoveel zwaar betaalde lobbyisten van het be- uit te oefenen op de politieke besluitvor- kleppen, nokkenassen, enzovoort.). plaats in als de voertuigen van voor- drijfsleven wordt voorgekookt, geregis- ming ingrijpende milieu-, natuur- en Hier­­door zijn de uitgaven na aankoop heen, en versterken zij nog evengoed de seerd en aangestuurd. Op terreinen als klimaatwetgeving te verhinderen. Op evident lager, mede ook vanwege het vraag naar meer en bredere autowegen, productie, consumptie, vrijhandel, tech- dezelfde manier slagen zij erin om het feit dat elektriciteit goedkoper is dan het hetgeen uiteindelijk altijd ten koste gaat nologiebeleid en economische groei voorgenomen beleid van liberaal-demo- gebruik van benzine of diesel. Daarnaast van ruimte, natuur en landschap. func­tioneren vergelijkbare mechanis- cratische staten in een voor hen gunsti- produceren e-auto’s nauwelijks fijnstof Wel kan worden aangenomen dat over men van externe beleidsbeïnvloeding.6 ge richting om te buigen, dan wel de uit- en stoten deze lokaal geen NOx, CO2 en een jaar of vijf het aantal verkeersslacht- Een nadere bestudering van dit ondoor- voering van voorgenomen beleidsmaat- andere klimaatgassen uit. offers drastisch zal verminderen. Dit zichtige en schimmig verlopende proces regelen in hun voordeel te beïnvloeden. Deze voordelen willen echter nog niet wordt echter niet veroorzaakt door een van agendavorming, beleidsontwikke- (Lees ook het artikel in deze AS over zeggen dat elektrische auto’s volkomen ander systeem van voortbrenging, maar ling en besluitvorming binnen het Eu­ ‘Sjoemeldiesels, liegen en bedriegen’.) perfect zijn en helemaal geen problemen doordat de komende elektrische auto’s

8 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 9 voor een steeds groter deel ‘zelfrijdend’ van het structureel verminderen van de meestal betekent dat men meer tijd er bij het gebruik van diesel- en benzine- zullen zijn en worden uitgerust met in- snelheid en haast van transport en ver- nodig heeft voor de gebruikelijke dage- auto’s wordt gekozen voor een door- telligente camera’s en andere sensoren, voer. lijkse handelingen dan in het geval van dacht systeem van rekeningrijden. zoals lidars (een soort radars). Ten ge- Tegenover het doorgeslagen en energie- een meer milieuonvriendelijke levens- Dit laatste financiële instrument zal volge hiervan zal in de nabije toekomst verslindende verkeer per personenauto, wijze. zeker niet alle problemen van het fossie- het aantal verkeersongelukken sterk af- stelt Illich de rust, eenvoud en milieu- De ervaring leert dat mensen inderdaad le autoverkeer oplossen, maar zal de au- nemen. Zo heeft het Volvoconcern al vriendelijkheid van de gang per voet of over voldoende tijdsruimte en energie torijders wel stimuleren om minder vele jaren geleden beloofd dat er in het heel simpel per fiets. Illich heeft volko- dienen te beschikken om echt te kunnen gauw de auto te pakken en zal hen be- verkeer vanaf 2020-2022 nauwelijks men gelijk wanneer hij stelt dat de fiets kiezen voor een levenswijze die wordt wuster maken van de ecologische kos- meer doden en ernstig gewonden zullen hét meest milieuvriendelijke werktuig gekenmerkt door ‘minder, anders en ten die het gevolg zijn van het rijden in vallen, dankzij een spectaculaire voor- bij uitstek is. Zoals al werd vermeld in ecologisch meer verantwoord’ consu- een diesel- of benzinewagen: want het uitgang van hun auto-ontwerpen en de de inleiding van deze AS, zijn fietsen ef- meren. De verklaring is dat een ver­ rekeningrijden geldt niet voor e-auto’s. introductie van slimme (veelal elektro- ficiënt, goedkoop, gebruiken ze weinig eenvoudigde levenswijze doorgaans Een andere maatregel om het aantal die- nische) veiligheidstechnologieën. materialen en ruimte, en stellen ze de (maar niet altijd…) meer tijd en inspan- sel- en benzineauto’s op de weg dras- Daar staat tegenover dat de gestage op- mens in staat om op een efficiënte wijze ning zal vereisen. Wie voortaan besluit tisch te verminderen, is het instellen van komst van de elektrische auto’s waar- te reizen en van deur tot deur te gaan, om consequent naar het werk te gaan een verbod om ‘alleen’ in deze wagens schijnlijk niet zal leiden tot minder par- zonder onnodig grote afstanden te hoe- fietsen, zal mogelijk meer tijd kwijt zijn te rijden: voortaan mag je je enkel met keerproblemen in de bewoonde leefom- ven lopen.9 dan wie voor de auto of het openbaar minstens twee personen in deze fossiele geving. Veel gezinnen zullen net als Op een overtuigende wijze valt Illich in vervoer blijft kiezen. Er bestaan echter auto’s op de weg begeven. In een elek- voorheen zweren bij het aanhouden van zijn werk het overdreven snelle samen- uitzonderingen op deze regel, omdat trische auto is het weer wél wettelijk twee auto’s, waardoor er een tekort zal levingsritme aan, dat er in de moderne fietsers niet in de file hoeven te staan, toegestaan om in je eentje te rijden. blijven bestaan aan parkeerplaatsen in tijd voor zorgt dat veel mensen gespan- minder plaats innemen op de weg en Een ander financieel instrument dat ef- de straten van de grote steden. Het zal nen zijn en zich moeten forceren om het sneller door het verkeer kunnen ma- fectief zal zijn om in de toekomst het au- ook een lastige zaak blijven voor kleine tempo van de maatschappij bij te kun- noeuvreren dan auto’s, bussen of trams. togebruik stelselmatig te ontmoedigen, kinderen om op een verantwoorde en nen houden. Wat de kwaliteit van leven Ook scheelt een dagelijkse fietstocht van is het progressief belasten van het ge- veilige wijze op straat te kunnen spelen. in hoge mate bepaalt, is in zijn visie het voldoende lengte en intensiteit het be- wicht en verbruik van auto’s. Dit zal het Deze afweging van de voor- en nadelen bezitten van voldoende mogelijkheden zoeken van een sportschool, wat aan- aantal Sport Utility Vehicles (SUV’s) en van elektrische auto’s verheldert dat er om te herstellen van eerdere inspannin- zienlijk tijd en geld bespaart. andere zware en onzuinige voertuigen weliswaar op meerdere punten vooruit- gen, tot rust te komen, zich te ontspan- In het ‘ideale geval’ zal de flexibel inge- op de autowegen verminderen. Daar­ gang valt te verwachten, maar dat er nen en te wijden aan intellectuele en cre- stelde, libertaire burger dan ook in eer- naast moet er veel strenger dan nu wor- ook aan e-auto’s nog altijd meerdere na- atieve zelfontplooiing en gemeenschaps- ste instantie proberen om zo veel moge- den gecontroleerd of een persoon wel delen en bezwaren blijven kleven. leven. lijk gebruik te maken van een (eventueel terecht een auto rijdt met een grijs ken- In het algemeen genomen zijn libertair elektrisch ondersteunde) fiets, dan wel teken: grijze kentekens zijn alleen toege- NAAR EEN AUTO-ARM BESTAAN ingestelde burgers, die doelbewust kie- van gemoderniseerd openbaar vervoer. staan voor échte bedrijfsauto’s. Aan het eind van dit artikel zullen de zen voor een ecologisch verantwoorde Daarbij past dat voortaan consequent Wanneer al deze beleidsmaatregelen belangrijkste elementen van een flexibel levensstijl, personen die gemiddeld een beleid wordt ingevoerd dat het ge- zijn genomen en de burger er deson- en auto-arm bestaan worden besproken, min­der uren per week werken dan de bruik van de fiets en het openbaar ver- danks toe besluit om niet te kiezen voor en zal een pleidooi worden gehouden geijkte 38 of 40 uur. Het betreft indivi- voer bevordert en waardoor het ineffi- de fiets of het openbaar vervoer (want: voor de opkomst van de libertair inge- duen die minder zijn gefocust op het ciënte gebruik van op fossiele brand- te lastig of vermoeiend, kost te veel tijd, stelde ‘flexi-automobilist’. Na enige na- ontvangen van een hoog salaris, die stoffen rijdende auto’s krachtig wordt dan kan ik mijn grote spullen niet ver- dere overdenking kan ik mij uitstekend minder statusgericht zijn en ook mati- ontmoedigd. Dit betekent onder andere voeren) dan kan de anarchistische geori- vinden in de begingedachte van Ivan ger consumeren.10 In debatten over toe- dat voorzieningen zoals fietspaden en ënteerde, vooruitstrevende ecologische Illich dat er om te beginnen in een toe- komstige vormen van mobiliteit en de fietsstallingen moeten worden verbe- burger het beste besluiten om niet ge- komstige ecologisch verantwoorde auto wordt vaak over het hoofd gezien terd, dat het openbaar vervoer zowel bruik te maken van een privéauto, maar maat­schappij sprake zal moeten zijn dat een ecologisch verantwoord leven sneller als betaalbaarder wordt, en dat van een tijdelijke leen-, deel- of huurau-

10 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 11 to. Deze wagen staat in de lokale wijk ‘elektrisch’ voortgedreven leen-, deel-, geparkeerd en wordt vanzelfsprekend of huurauto’s. TEGEN DE AUTO bij voorkeur door groene en schone Deze oplossing houdt de geleidelijke zonne-, wind- en waterenergie voortbe- opkomst in van de anarchistisch inge- Weia Reinboud wogen. stelde ‘flexi-automobilist’. Deze ultiem Dit is een weloverwogen en rationele flexibele autogebruiker geeft consequent Het Griekse ‘autos’ betekent ‘zelf’, maar ‘automobiel’ betekent niet dat je zelf beweegt maar keuze waarmee de burger zijn gemid- de voorkeur aan autonomie en keuze- dat dat apparaat dat auto heet beweegt. Dat doet ie niet zelf, daar is CO2 voor nodig. Of delde ecologische voetafdruk aanmer- vrijheid in het geval van personenver- stroom, maar laden van accu’s kan slechts CO2-loos op momenten dat de zon schijnt of de kelijk zal weten te reduceren, en die voer. Ik geef onmiddellijk toe dat deze windmolens draaien. Dat vergeten de mensen nogal eens als ze elektrisch rijden propageren, aansluit bij het verlangen om in het be- oplossing niet volledig en principieel zoals mensen heel veel dingen vergeten als het over automobilisme gaat. Een paar van die staan autonome, vrijwillige en vrije be- ‘autoloos’ is, maar wel is deze strategie dingen wil ik in dit artikel onder de aandacht brengen. sluiten te kunnen nemen. Deze over- ‘auto-arm’ en worden de nadelen en ri- denkingen leiden tot de conclusie dat sico’s voor de andere burgers gemini- Eerst wil ik een getal noemen. De eerste zo enorm belangrijk dat de productie een aantrekkelijke uitweg uit de heden- maliseerd. Als zodanig verenigt deze Nederlandse autodode viel in 1901, ge- van vijfhonderd verkeersdoden er best daagse crisis van milieu, natuur en kli- benadering een optimale keuzevrijheid staag liep het aantal doden op tot een wel bij kan. maat is te vinden in de slimme, creatie- met een uitgebreide zorg voor ecologi- kleine duizend per jaar vlak voor de Per reizigigerskilometer is dat immers ve, pragmatische en betaalbare strategie sche duurzaamheid en de belangen van oorlog. In de eerste jaren van de oorlog bijna niets. Vijfhonderd doden op hon- van het structureel inzetten van voor ie- de toekomstige generaties op het gebied nam het aantal fors af. Cynisch gezegd derd miljard kilometer, dat is één dode dereen beschikbare leen-, deel- of huur- van het doorgeven van een schone, ge- waren de nazistische jaren dus verkeers- op tweehonderd miljoen kilometer. Dat auto’s, of nog beter: op groene wijze zonde en veerkrachtige aarde. veiliger dan de kapitalistische. Ook heel is te verwaarlozen – zo luidt het onuit- cynisch is de constatering dat de misda- gesproken cynisme dat aanhangers van NOTEN dige moedwillige moord op honderd­ het automobilisme hanteren. (1) Zie ook Pellikaan, H. en Van der Veen R., Environmental Dilemmas and Policy Design, Cambridge, tweeduizend joden in de oorlog over Moreel redeneren is niet zo’n heel sterk Cambridge University Press 2002. – (2) I.Illich, Energieverbruik en maatschappelijke tegenstellingen: een even groot aantal slachtoffers gaat ding van de mens, althans, het gaat niet onze verkeerde wereld, Baarn, Het Wereldvenster, 1980, p. 37. – (3) Zie Rijksinstituut voor als wat de auto in Nederland sinds 1954 altijd automatisch. Met voorbedachten Volksgezondheid en Milieu (RIVM: Velders, G. e.a., The Euro Emission Standards for Cars and Trucks in Relation to NO2 Limit Value Exceedances in the Netherlands, Bilthoven, RIVM Letter Report voor elkaar heeft gebokst. Het topjaar rade iemand om zeep helpen wordt mo- 680363001, pdf). – (4) Voor deze cijfers, zie de website van het SWOV. – (5) Zie N. Klein, The Shock was 1972 met 3264 doden. Wereld­wijd reel afgekeurd. Zonder enige rade rij- Doctrine: the Rise of Disaster Capitalism, Knopf, Toronto 2007, 298-308, en N. Klein, This Changes zijn er trouwens al zo’n dertig miljoen dend in een auto iemand anders om Everything: Capitalism versus the Climate, Allen Lane, London 2014, en D. Cronin 2013, Corporate verkeersdoden gevallen. In Nederland zeep helpen wordt niet iets gevonden Europe: How Big Business sets Policies on Food, Climate and War , Pluto Press, London 2013, pp. 106- is begin van dit jaar de honderddertig- waar moraal van toepassing is. De reden 126. – (6) D. Cronin 2013, Corporate Europe: How Big Business sets Policies on Food, Climate and War, Pluto Press, London 2013, pp. 106-126. – (7) Zie Babette Porcelijn, De verborgen impact; Think big act duizendste verkeersdode gevallen. Dat om in een auto te rijden is sowieso geen now, Amsterdam 2016, pp. 94-102. – (8) Ibid. – (9) Zie I. Illich, Naar een nieuwe levensstijl: is gelijk aan een flinke stad – dat is het moreel iets, de reden is gewoon gemak Voorwaarden voor een gelukkiger samenleven, Het wereldvenster, Baarn 1981, pp. 66-68. – (10) J. getal dat ik wilde noemen. en gemak is in de verste verte geen mo- Living with Less: Prospects for Sustainability Schreurs, , ICIS, Maastricht 2010, pp. 98-121. Cynisch redeneren is misschien duide- rele categorie. Dat is zonneklaar. lijker dan eufemistisch redeneren? Wat Maar hoe zit het met ‘per ongeluk’ denk je als je leest: ‘De overheid heeft doden? In een auto rijden is vermijd- zich als doel gesteld om het aantal baar, dus die dode is ook vermijdbaar? doden en ernstig gewonden in 2020 Toch? Net zoals de alcohol die bij ver- terug te dringen tot maximaal vijfhon- keersdoden nogal vaak in het spel is derd doden en tienduizend ernstig ge- vermijdbaar is. wonden.’ Je kunt denken: mooi, het Ik zie overeenkomsten tussen alcoholis- scheelt heel veel met het al genoemde me en automobilisme. Alcoholisme is topjaar 1972. Maar je kunt ook denken niet iets dat vanaf een bepaald promilla- dat daar staat: de productie van auto’s ge alcohol in het bloed pas aanwezig is, en de productie van autokilometers is alcoholisme is volgens mij een concept,

12 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 13 iets dat je wel of niet aan kunt hangen. kenhuis, dat kan je onder ziekenvervoer te blijven hangen bij snel bedachte pun- mobiliteitsbehoefte mee bevredigd Zo bezien is alcoholisme de optie open scharen, een niet geheel afschafbare ca- ten en je niet te gaan gedragen zoals wordt. (Of schijnt te moeten worden.) houden om alcoholische drank te nutti- tegorie mobilisme. Een keertje heb ik velen doen, dus niet wat in deze streken De klap die iets of iemand krijgt bij een gen. Eén glas per jaar valt daar al onder. een bus gemist en een vriend die net betekent: CO2-uitstotend, consumptis- botsing met zo’n ding gaat evenredig En helaas, meer dan negentig procent langs reed zag dat. Gaan lopen was tisch, kapitalistisch verantwoord en zo met het gewicht, dus geen wonder dat van de hoger opgeleide mannen is bij beter geweest. Een keer hinkend na een meer. Er zijn ook allerlei redenen voor het aantal verkeersdoden niet erg daalt. die definitie alcoholist, bij de vrouwen is blessure bij een atletiekwedstrijd. Een het tegenoverstaande en van het serieus Bij het ontwerpen van auto’s wordt te- het ietsje minder en dat enorme aantal keertje in een regio waar geen openbaar nemen daarvan word je gelukkiger. Deel genwoordig goed gekeken naar hoeveel mensen zal er gezamenlijk wel voor zor- vervoer is, daar hebben we ons naar het van de oplossing zijn en niet van het luchtweerstand het geval op gaat leve- gen dat alcoholisme niet gauw inge- vakantiehuisje laten brengen. Na afloop probleem, dat maakt vrolijk. ren. Luchtweerstand hangt af van het damd zal gaan worden. wisten we de weg en zijn we natuurlijk Dat betekent wel dat je zelf moet naden- frontaal oppervlak en de al dan niet af- Bij automobilisme is er volgens mij ook gaan lopen. En zes jaar geleden was het ken. Gewoontes liggen klaar, maar rede- geronde vorm (vormfactor). Men maakt zo’n absolute en heldere definitie moge- voor het laatst, ik liep met krukken en neringen om gewoontes te doorbreken de vormfactor steeds beter én maakt de lijk: automobilisme is de optie open was atletiektraining gaan geven in mie- moet je zoeken. Veel kinderen worden auto tegelijk groter, want hij is toch zui- houden om de auto te nemen. Het per- zerig weer. Toen heb ik me laten verlei- met de auto naar school gebracht, naar niger. Dit heet het rebound-effect, wat centage dat automobilist is, is vermoe- den om me thuis te laten brengen, en o sport, naar oma. Dergelijke kinderen bij veel milieuzaken speelt. Eenvoudig delijk ontzaglijk hoog, ik kom althans gruwel, die collegatrainer nam de ver- zullen dat gedrag als ze opgroeien vaak voorbeeld: een led-lamp gebruikt min- ook bij niet-autorijders zeer weinig men- keerde afslag zodat we over de A27 reproduceren. Dat komt erop neer dat der stroom dan een spaarlamp, dus ver- sen tegen die de auto domweg geen langs mijn huis kwamen, waar ik in de ze precies nul gedachten aan die ge- vang je elke spaarlamp door twéé led- optie vinden. kwarteeuw dat we er wonen nooit langs woonte hebben gewijd. Spreek je men- lampen. Effect nihil of zelfs negatief. Bij mobiliteit is er net als bij elektra- of was gekomen. Dus ik heb daar nog sen aan op gewoontes die ze van hun De topsnelheid van een haas is 75 kilo- plasticgebruik een continuüm dat loopt steeds spijt van. Slap gedoe! ouders overgenomen hebben, eetge- meter per uur. Je zou denken dat men- van nul naar heel veel. Ergens op dat Even terzijde: bij problemen is het goed woonte is er ook zo een, dan zetten ze sen wel tevreden zijn als ze met techni- continuüm positioneer je jezelf. Je hebt om te kijken naar wat werkelijk de oor- vaak de hakken in het zand. Terwijl ze sche hulpmiddelen een dergelijke snel- daar praktische redenen voor en ook zaken van het probleem zijn. Wonen er echt nooit over nagedacht hebben! heid langdurig kunnen volhouden, een beetje (im)morele. Met een auto is langs een snelweg verkort je leven door Natuurkundig redeneren is ook niet maar dat is niet het geval. Ze willen veel het vrijwel onmogelijk om een ecologi- het rondvliegend fijnstof, maar die A27 zo’n heel sterk ding van de mens, al- meer. Hoe zou de wereld eruit zien als sche voetafdruk te hebben onder het is helemaal geen probleem. Het pro- thans, het gaat niet helemaal vanzelf. Bij alle voertuigen zich aan een maximum- eerlijke aarde-aandeel, wat betekent dat bleem zijn de gebruikers ervan. Hon­ politieke discussie over de maximum- snelheid van 75 moesten houden? Mooi­ je niet alleen je eigen plek op aarde in- derdtwintigduizend fijnstofslingeraars snelheid wordt er van alles bijgehaald, er! Minder doojen! Minder lawaai! neemt maar ook de plek van een ander per dag. maar meestal niet simpele natuurkun- De auto is een van de vele uitvindingen (die lekker ver weg uit het zicht woont). Mensen denken vaak dat ze een punt de. Rolweerstand neemt lineair toe met waarbij er niet aan de lange termijn ge- Daar zit duidelijk een moreel kantje aan. hebben als ze een punt kunnen vinden. de snelheid. Luchtweerstand neemt dacht is. Men maakte één auto voor het En een on-anarchistisch kantje ook, Maar het is helemaal niet moeilijk om bij kwadratisch toe met de snelheid. Ben­ leuk, als technische uitdaging. Men want de westerse levensstijl komt neer praktische zaken als mobiliteit punten zineverbruik neemt navenant toe. De maak­te er duizend voor duizend rijk- op het bezet houden van stukken aarde pro te vinden. (En punten contra.) Je klap die je kijgt bij een botsing gaat line- aards. Men maakte er miljoenen om de in Verweghistan. moet nu eenmaal van A naar B. Die auto air met de snelheid. En zo voort. klimaatvernieling op gang te houden. Ik vind het leuk om de auto geen optie rijdt toch. Het station is te ver. De bus Vroeger op school kreeg een klasgenoot, Die klimaatverandering zat er vanaf het te vinden. Het is niet moeilijk om daar- gaat te zelden. Iedereen doet het. (Ie­ die op acht kilometer van school woon- begin al in, alleen zag men dat niet. naar te handelen want juist omdat het dereen?? Neen!) De oude Griekse sofis- de, van zijn eveneens patserige ouders Zoals bij het kappen van een hellingbos geen optie is, is er in mijn denken geen ten vonden het al leuk om de ene dag een Mini. Tegenwoordig zijn er nog niet gezien wordt hoe vernietigend later enkele redenering waar ‘neem de auto’ met verve A te bepleiten en de volgende steeds Mini’s, maar die zijn langer, bre- de modderstromen zijn. uit kan rollen. In de laatste twee decen- dag niet-A. Waarbij ‘A’ in die tijd nog der en hoger dan die van vroeger, en Over uitvinden gesproken: de auto is nia heb ik dan ook maar tien keer in een niet voor ‘Auto’ kon staan. vooral: twee keer zo zwaar. Ik herhaal: een verschrikkelijk dom ding. Het weegt auto meegereden. Zes keer naar een zie- Het leuke en uitdagende is juist om niet twee keer zo zwaar – terwijl er dezelfde vijtienhonderd kilo en men gaat er een

14 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 15 brief mee posten. Of twintig kilo bood- lijk uit te laten zien. Heel conservatief. schappen mee doen, een gewicht dat Vervolgens krijg je meteen de auto, OP WEG MET THEATERSTRAAT ook op een fiets past die honderd keer waarvan ook de kleinste een flinke fau- minder weegt dan een auto. Het groot- teuil als zitplaats moet hebben en hard Rymke Wiersma ste deel van de tijd staat die auto stil, op de snelweg moeten kunnen rijden, heel efficiënt. Hij gaat lang mee, maar vinden de automobilisten. Iedereen die wel eens actievoert of demonstreert zal ze kennen: de rood met geel geschilderde niet heus. Ik zou denken dat er allang een kruising bussen, de vrachtwagens en de podia van Theaterstraat. Rustig en trefzeker werken de men- Voor de duidelijkheid: een trein weegt bestaat van ligfiets met zonne-auto, zo sen van deze organisatie, onvermoeibaar lijken ze na al die jaren. Het is bijna vanzelfspre- ook belachelijk veel per reiziger. Maar licht en gestroomlijnd mogelijk, met je kend dat ze er zijn, dat het podium er staat, dat de microfoons en de speakers het doen, dat de trein heeft veel minder rolweerstand, tweeën naast elkaar zonondersteund de bussen de activisten op tijd van A naar B rijden en weer terug. Theaterstraat is ongeloof- veel minder luchtweerstand, gaat veel voorttrappend. Maar nee. Gekker nog, lijk nuttig voor met name de buitenparlementaire linkse en anarchistische beweging. Al langer mee, rijdt op groene stroom zodra er is jaarlijks een zonne-autowedstrijd meer dan veertig jaar lang! de zon schijnt en de molenwieken draai- dwars door Australië. Die dingen rijden en. En is iets communaals, niet privé. royaal boven de 75, maar de constructie- BEREN REDDEN alleen totalement plat, maar ook totaal Hij gaat harder dan 75, dat helaas wel. regels zijn veranderd zodat de berijder In de jaren negentig organiseerden we geasfalteerd’. Je ziet dat er heel wat aspecten zitten tamelijk rechtop zit, net als in een echte met de Aspegroep Nederland, vaak in Al met al waren er genoeg redenen om aan de auto. Er zijn dus ook veel soorten auto. Met een houten kont aan het eind samenwerking met mobiele keuken keer op keer met een groep van zo’n argumenten om het autorijden te ver- van de rit. En niet mogen meetrappen. Rampenplan, verschillende actiereizen dertig activisten ten strijde te trekken. minderen, maar ook zullen mensen veel Ik vind dat wel typisch iets voor het naar de Aspevallei (ten zuiden van de Zonder een organisatie als Theaterstraat argumenten vinden om hun automobili- conservatisme van de autowereld. Van stad Pau) in de Franse Pyreneeën. Enigs­ ­ zouden die reizen onmogelijk zijn ge- teit te verdedigen. Argumenten die neer- eigenlijk elke automobilist. zins absurd was het wel om een reis te weest! De vertrouwde rode bus stond komen op doen alsof je neus bloedt. Idealistisch redeneren, is dat een sterk maken van zo’n tweeëntwintig uur, in ons op een afgesproken plek op te wach- Smoesjes dus. ding van de mens? Het gaat in elk geval een oude bus*, via immense snelwegen, ten. Er gingen meestal drie chauffeurs Helemaal stroperig wordt het als het niet bij iedereen vanzelf en zeker bij rotondes, tunnels en viaducten naar een van Theaterstraat mee, die elkaar conse- gaat om het imago, het image van de au- prak­tische zaken kan men het gemakke- nog bijna ongerept dal, om daar te pro- quent elke twee uur afwisselden. Ik ben tomobilist. Het betreft hier een kluwen lijk achterwege laten. Zoals al gezegd. testeren tegen de aanleg van een weg absoluut geen autorijdster en vroeger van nieuw- versus oudlichterij. Multa­ Eveneens al genoemd zijn de immorele van het soort waar Nederland bij wijze was ik altijd snel misselijk tijdens een tuli schreef al dat conservatieven hele- kantjes van een grote voetafdruk, van van spreken al vol mee ligt. Maar er rit, zeker in de bergen, maar tijdens deze maal niet conservatief zijn als het gaat fijnstof, van CO2. Van anderen doodrij- waren goede redenen om daar toch voor reizen had ik daar geen last van. Vooruit om nieuwe manieren van geld verdie- den. Ook veel materiaal gebruiken, ge- te kiezen. De E7 door de Pyreneeën of achteruit rijden, voorin of achterin nen. Zo ook met veel automobilisten. luidshinder en dergelijke kunnen moei- maakte deel uit van een kapitalistisch zitten, het maakte weinig uit. Het zijn Nieuw model, ha! Luxueuzer, yippie! lijk moreel geheel indifferent genoemd megaproject: met subsidie van de EU oude bussen, maar goed onderhouden. Maar intussen aartsconservatief, want worden. Hoe niet-idealisme vooral neer- moest er een snelle verbinding komen Niet alleen het rijden maar ook de tech- een auto hoort zo en zo groot te zijn, de komt op steunpilaar van het kapitalisme tussen Bordeaux en Madrid. De bedoe- niek en het onderhoud van de bussen snelheid moet zoals altijd geschikt voor zijn, dat moet ook nog genoemd wor- ling was dat er dagelijks zo’n achtender- was (en is) bij Theaterstraat in goede de snelweg zijn. En dus zit er niet zo den. De individuele vrijheid van de au- tighonderd auto’s en duizend vracht- handen. veel tussen een fiets en een auto. Ik tomobilist om te gaan waar hij/zij wil wagens (tot dan toe waren dat er slechts overdrijf niet eens heel erg. Er is de lig- zal door sommigen misschien als iets tachtig) gebruik zouden maken van de VAN STRAATTHEATER NAAR fiets, er is de overdekte versie daarvan, moois gezien worden, als iets anarchis- snelweg. Over de A27, waar ik vlakbij THEATERSTRAAT de velomobiel. Dan brommer, scooter en tisch zelfs, maar volgens mij wordt dan woon, rijdt weliswaar een veelvoud Theaterstraat werkt voor iedereen die motor, die veelal ook niet zo fris zijn. niet het anarchistische vrijheidsbegrip daarvan, maar in dit dal was nog echte zich inzet voor een duurzame recht- Vervolgens krijg je het invalidenwagen- gehanteerd, maar het daar haaks op natuur te verdedigen, waaronder toen vaardige wereld. De activiteiten moeten tje en de brommobiel, die mogen niet staande liberale vrijheidsbegrip. Ikke ik­ zelfs nog de laatste Pyrenese bruine op de buitenwereld gericht zijn en open harder dan 45, maar bij beide wordt ge- ­ke en de rest kan in de uitlaatgassen beren. ‘Les Pays Bas daarentegen’, zei voor iedereen die de doelstelling ervan probeerd om ze er zo auto-achtig moge- stikke. een van de Franse activisten, ‘zijn niet ondersteunt.

16 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 17 Vanuit Aktie Tomaat ontstond in 1972 raakte gewond, maar het was tegen de het Zomerstraattheater, dat het toneel avond, reparatie zou pas de volgende terug naar de straat wilde brengen. Met dag kunnen, en zelfs dan misschien niet, buurtbewoners werden festivals en der- want waar moest de garage zo’n oud gelijke georganiseerd, waarmee veel model ruit vandaan halen? Een aantal buurtprotest werd ondersteund. Nadat activisten in de bus werd wat zenuw- de gemeente de subsidie van het Zomer­ achtig, sommigen hadden afspraken de straattheater introk werd Stichting Thea­ volgende dag, maar de mensen van terstraat opgericht, die zich vooral richt- Theaterstraat lieten zich niet ontmoedi- te op demonstraties en acties. Zo was gen. De verbrokkelde resten werden uit Theaterstraat al actief bij de protesten de sponning gehaald. Provisorisch­ werd tegen de metro bij de Nieuwmarkt. Daar er vervolgens een soort venster gemaakt zetten ze geluidsboxen in huizen neer, van een gevonden stalen frame, beplakt via die boxen werden teksten gebruld. met stevig plastic, zodat de chauffeur Zodra agenten het huis binnenkwamen recht naar voren toch nog kon zien. werd zo’n geluidsbox snel op zijn kant gelegd, een plant erop, en een kopje kof- ’s Nachts rijden was op die manier wel fie! erg link. We zijn toen maar ergens blij- De Chilidemonstraties op 11 september, ven overnachten, in een parkje in een of Stop de Neutronenbom, vele kraakac- ander slaperig stadje. Sommigen onbe- ties, steeds stonden de mensen van kommerd slapend, anderen rondhan- Theaterstraat de activisten bij met ver- gend in en om de bus. ’s Ochtends was al het zorgvuldig verzamelde en gefa- Theaterstraat is opgebouwd door men- voer, techniek en het knutselen van er nog een laatste ontbijt, verzorgd door briceerde materiaal verloren, inclusief sen die veel tijd hadden en konden reke- (groot) actiemateriaal. Vanaf 1982 on- Rampenplan, daarna volgde een lange, het archief met foto’s van de begintijd. nen op een vast (laag) inkomen van el- dersteunden ze gemiddeld zo’n zestig spannende rit naar huis. De bus reed Een golf van solidariteit ging door de ders. Jongeren zitten meestal in een veel acties per jaar. Bij de Shellblokkade langzamer dan anders. Een van de niet- actiebeweging. Stoppen was geen optie, moeilijker situatie en kunnen vaak niet (‘Shell uit Zuid-Afrika’) in 1987 werd rijdende chauffeurs zat aan de rechter- vonden de mensen die Theaterstraat te voltijds aan een project als Theaterstraat een podiumwagen van Theaterstraat in- kant, waar de ruit heel was gebleven, en hulp kwamen. Geluk­kig gebeurde dat werken omdat ze ook nog voor inkom- gezet. Deze wagen is een Daf, model gaf instructies. De Franse politie, die in ook niet, het zou een ramp zijn geweest sten moeten zorgen. Torpedo; een vrachtwagen met een de Aspevallei­ nog moeilijk had gedaan voor de actiebeweging. Met behulp van neus. Zo nu en dan werd er door actie- over de schroefjes waarmee de num- vrijwilligers, geld van donaties en bene- AMELISWEERD voerders gemeld dat het wel handig zou merplaten vast zaten (dat moesten pop- fietfeesten bouwden de mensen van De strijd tegen de snelweg in de zijn als de Torpedo naar een bepaalde nagels zijn), kwam niet achter ons aan. Theater­straat alles gaandeweg weer op. Aspevallei lijkt in vele opzichten op de plek kwam. De scannerploeg die de po- Ook aan de Franse grens werd nergens Toch is het de vraag hoe lang ze nog jarenlange strijd tegen de snelweg (de litie afluisterde kon horen dat dit bij hen moeilijk over gedaan, die rare bus met door zullen kunnen gaan met dit fysiek A27) door Amelisweerd bij Utrecht, en tot veel paniek leidde: ‘Ze hebben een activisten waren ze liever kwijt dan rijk, best zware werk. De mensen van zoals ook die strijd nu weer oplaait torpedo!’ Met bootjes werd naarstig ge- we mochten zo doorrijden. Theaterstraat beginnen langzamerhand omdat de weg weer verbreed dreigt te zocht naar de torpedo op het IJ. wel te merken dat ze een dagje ouder worden, zo is ook de strijd in de As­ TOEKOMST worden. Dus wordt er meer aandacht pevallei nog altijd niet definitief gestre- PECH OP DE TERUGWEG In december 2013 brandde op een indu- besteed aan het tilbaar maken van den. De autoriteiten passen in beide ge- Op een van de terugreizen uit de As­ strieterrein aan de rand van Amsterdam boxen, podiumdaken en dergelijke. En vallen de salamitactiek toe: stukje voor pevallei ketste er op de snelweg ergens via een uitslaande brand bij de buren de voor het onderhoud van vrachtwagens stukje voorbereiden, bomen kappen, in het zuiden van Frankrijk een steentje loods van Theaterstraat voor een groot en bussen is er de laatste jaren zelfs een terrein egaliseren nog vóór alle beslui- tegen de voorruit, waarna de linkerhelft deel af. De bussen en de vrachtwagen brug. Dus ze hoeven er niet meer onder ten zijn genomen, zodat er op een gege- in duizenden stukjes brak. Niemand konden gered worden, verder ging bijna te kruipen. ven moment gezegd kan worden: de na-

18 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 19 tuur is hier nu toch al verdwenen en er (hopelijk nog tegen te houden) verbre- is al zoveel in geïnvesteerd, verbreed ding van de huidige weg naar veertien DROOMFABRIEK die andere stukken dan ook maar. (!) rijstroken. Triest, maar toch was die zonnige middag in september een soort De onstuitbare opmars van het asfaltmonster Op 24 september 2017 was het 35 jaar feestje, een reünie van oude activisten, geleden dat er zeshonderd bomen sneu- maar ook een opleving en hernieuwing Martin Smit velden voor de aanleg van de A27 door van protest. Er waren toespraken, er Der Arbeiter weiß nicht, was ein Automobil ist. Er weiß nicht, was ein Motor ist. Amelisweerd, en opnieuw dreigen er werd gezongen, en extra mooi was dat (Ilja Ehrenburg, Das Leben der Autos) bomen gekapt te worden. Nu zelfs acht- ook dit weer allemaal plaatsvond op en honderd. Dat zou nodig zijn voor een rond een podium van Theaterstraat. Henry Ford was een slimme man. De lopende band, zijn uitvinding om de productie in zijn autofabrieken maximaal te kunnen opvoeren, bleek een gouden greep. Het arbeidsprincipe, Noot waarbij een arbeider een werkdag lang dezelfde handeling moet uitvoeren, werd één van de *De oude bussen van Theaterstraat zijn overigens niet vervuilender zijn dan de meeste andere bussen. Omdat nieuwere bussen veel zwaarder zijn en een grotere motor hebben om sneller te grondslagen van het kapitalistische productiesysteem. Het kreeg wereldwijd navolging, ook kunnen optrekken en sneller een berg op te kunnen rijden verbruiken ze meer brandstof en heb- in fascistische en communistische regimes. Het kapitalisme wist haar positie nog meer te ben ze dus een grotere CO2-uitstoot. Daar komt nog bij dat het produceren van een bus, zeker een verankeren. In plaats van dat arbeiders bleven strijden voor een menswaardiger bestaan, nieuwe bus met veel technische foefjes, heel veel energie kost. En veel vervuiling. Hergebruik en werden zij gedegradeerd tot jagers op een burgerlijk statussymbool: de auto. En de vierwie- het blijven gebruiken van spullen levert vaak nog de meeste milieuwinst op. Wel hopen de men- ler werd ook nog eens van gebruiksartikel gepromoveerd tot symbool van de vooruitgang. sen van Theaterstraat de komende tijd een van hun oude bussen om te kunnen bouwen naar bio- gas of andere lowtech-oplossingen te kunnen toepassen. Henry Ford was niet alleen slim, hij was Motor Company een derde van alle au- Bronnen bovenal een fanatiek antisemiet, een to’s op de wereld. Gesprekken en mails met mensen van Theaterstraat aanhanger van het fascistisch gedachte- https://downtoearthmagazine.nl/help-theaterstraat-uit-de-brand/ SOCIALE ONRUST https://www.ravage-webzine.nl/2014/08/20/benefietfeest-voor-theaterstraat/ goed en overtuigd promotor van de ze- http://occii.org/torpedos-en-geluidsboxen-een-interview-met-theaterstraat/ geningen van het kapitalisme. Eén van Ford had het slim bekeken. Tijdens de die zegeningen was de gedachte dat de Eerste Wereldoorlog wierp hij zich op aanschaf van een auto nu ook voor ‘de als een grote pacifist en probeerde hij de gewone man’ mogelijk moest zijn. Door strijdende partijen te bewegen de oorlog Fords lopende band werd de arbeider te staken. In 1915 verklaarde hij nog oor- gereduceerd tot een onderdeel van de log een verspilling van tijd te vinden, machine, slechts een schakel in het pro- maar in 1917, toen Amerika zich in de ductieproces. ‘The machine is the new oorlog mengde, werd Ford een belang- Messiah’, sprak Henry Ford. rijke leverancier van trucks voor het Weliswaar was in de negentiende eeuw leger. het werk in de grote weverijen en spin- Hij verhoogde de lonen van zijn arbei- nerijen in de Verenigde Staten en Enge­ ders, verkortte de werkweek, maakte de land al een geestdodende, eentonige be- werkomstandigheden naar eigen zeg- zigheid, de lopende band verergerde gen aantrekkelijk, kortom, hij wierp zich dit. Arbeidsvreugde was vervallen tot op als een sociale werkgever. En de ar- afstomping, vakmanschap vervangen beider? De arbeider kon nu zijn geld uit- door sleur: de werkelijkheid van Chap­ geven aan iets wat tot voor kort alleen lins Modern Times. voorbehouden was aan de rijkere klas- In 1907 liep de eerste T-Ford van de lo- sen. Hij kon zich nu ook een beetje rijk pende band, ‘the car for everyman’. voelen, maar wel door geld uit te geven Tienduizenden zouden volgen. De pro- aan iets wat hij zelf had geproduceerd, ductie van één auto duurde slechts 93 waaraan hij zelf zijn werkkracht had ge- minuten. In 1932 produceerde de Ford geven. Dat was de adder onder het gras,

20 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 21 Ford verdiende nu dubbel aan iedere gaan, met de American dream als lich- gingen tegen de vlakte om plaats te Buurtvoorzieningen, woongenot en verkochte auto. Het kapitalistisch markt- tend voorbeeld. Subtiel, maar daarom maken voor parkeergarages. Omdat de stads­­schoon vielen ten prooi aan de on- principe in een notendop. niet minder gehaaid, wist het kapitalis- gemeentebesturen van tal van provin- stuitbare opmars van het asfaltmonster. Voor de kapitalistische ondernemer had tische systeem het bezit van een auto, cieplaatsen vonden dat het dorp of de Gelukkig zijn talloze heilloze plannen de lopende band nog een belangrijk naast dat van een koelkast en televisie, stad niet kon achterblijven in de vaart dankzij bewoners en actiegroepen in de voordeel. Door de arbeider in de fabriek als volmaakt geluk te presenteren en de der volkeren, de economische groei onderste la verdwenen. op de werkvloer te isoleren, niet meer mogelijkheden daartoe te bieden. Ul­ voor­op stond en de stad bereikbaar onafhankelijk te laten zijn, maar onder- tieme vrijheid bleek haalbaar! Zoevend­ moest zijn voor de heilige koe, sneuvel- De geldverslindende, vervuilende expo- deel te maken van de machine, werd de over de highways, geen vuiltje aan de de menige stadswijk onder de slopers- nent van het kapitalisme die auto heet, kans op sociale onrust verkleind. Im­ lucht, even pauzeren bij een carhop, en hamer. Het waren de littekens van een lijkt nog steeds de essentie te zijn van mers, hoe minder arbeiders met elkaar weer verder, Doris Day op de autoradio. falend beleid, in gang gezet door visie- het bestaan. Sinds de jaren zeventig lijkt in contact staan op de werkvloer, hoe Niemand hoefde zich meer ergens over loze planners met oogkleppen. Complete er weinig veranderd, alle natuurbe- minder onvrede er opborrelt. zorgen te maken, zo leek het. Een bijna stadsdoorbraken waren geen uitzonde- schermers, gezondheidsonderzoeken, vervolmaking van de inkapseling van ring om ruimte te kunnen geven aan de ac­­tiegroepen en bewonerscomités ten WAGENS VOOR HET VOLK de arbeidersklasse, vormgegeven als natte dromen van de stadsplanners, pro- spijt. Ruimtelijke ordening, natuurbe- Ford wilde de VS economisch onafhan- burgerlijk geluk. Voor sociale onrust jectontwikkelaars en de autolobby. Vier­ heer, energie, stadsplanning, milieube- kelijk maken van de rest van de wereld. was geen enkele reden meer in de ideale baanswegen door het centrum van de heer, de auto rijdt nog steeds overal Amerika werd bedreigd door ‘de inter- consumptiemaatschappij. stad: de realisatie van op zolderkamer- dwars doorheen. Heilig is de koe mis- nationale Jood’, verklaarde Ford. Ford is Het kreeg ook de jongere generatie in tjes ontsproten puberfantasieën, de erfe- schien niet meer, maar een afgod is deze de enige Amerikaan die met name ge- haar greep. Jack Kerouacs On the road nis van een achterhaald wereldbeeld. nog wel. noemd wordt in Hitlers Mein Kampf. werd voor velen de bijbel van de vrij- Hitler verklaarde zich een groot bewon- heid. Zijn verslag van de autoreizen die deraar van Ford en zei zijn best te willen hij samen met zijn maat Neal Cassady doen de theorieën en praktijk van Ford maakte in veelal gestolen auto’s, leek de in Duitsland te willen toepassen. Het blauwdruk voor een onbekommerd be- lukte Hitler ook nog. Was de Volkswagen staan. Autoreizen, pillen en drank, het immers niet ook een auto voor ieder- opgaan in jazzmuziek, belevenissen met een? En zolang er nog geen tanks over aantrekkelijke vrouwen: de auto als op- de autobahnen hoefden te rijden, kon stapje naar de geneugten van het leven. het volk er toch prima gebruik van Maar het was jaren vijftig, Jack en Neal maken? En het hield ze koest. zouden nu misschien de trein nemen. Het was niet alleen het fascistische Duitsland dat Fords productiemethode ACHTERHAALD WERELDBEELD en theorieën kopieerde. Zelfs de Oost- De gedachte dat de auto niet zaligma- Europese communistische landen pas- kend was kwam in de jaren zestig op. ten het systeem toe. De DDR maakte Terwijl zich het merkwaardige ver- met de Trabant een goedkoop geprodu- schijnsel bermtoerisme openbaarde en ceerde, voor iedereen betaalbare auto. de ANWB de grootste vereniging van De Sovjet Unie deed met de Lada het- Nederland werd, klonken de eerste pro- zelfde. testen tegen het blik in de stad. Voor kinderen waren er nauwelijks speel- WEDEROPBOUW plekken in de buurt en op straat, terwijl In de naoorlogse wederopbouw kon de ruim baan werd gegeven aan parkeer- In 1978 plakte de Friese actiegroep Swatte Jat affiches tegen de geplande uitbreiding van Rijksweg droom van iedere arbeider, werknemer, ruimte. Parkeerplekken omzoomden de 9 tussen Leeuwarden en Harlingen. ‘Der ’t lân de dyk omklammet’ (Waar het land de weg om- armt) is een omdraaiing van de eerste regel van het bekende Friese lied It Heitelân: Dêr ‘t dyk it lân van ieder gezin pas écht in vervulling stadsgrachten, historische gebouwen omklammet (Waar de zeedijk het land omarmt).

22 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 23 belangrijkheid achter gelakt en ver- kankerbevorderend kunnen worden be- AUTOMOBIELEN EN DIESELMOTOREN chroomd blik.’ ‘In de loop van de jaren schouwd. De resultaten van het onder- na 1960 zal het aantal auto’s op de dui- zoek hebben tot dusverre geen gehalte Thom Holterman zend inwoners gigantisch toenemen. aan schadelijk 3,4-benzopyreen boven Iedere auto loost per jaar gemiddeld de vaststelbare grens getoond, dat wil Dat er met de metingen van vuiluitstoot van dieselmotoren in de automobielindustrie ge- 2000 m3 giftige uitlaatgassen in de lucht.’ zeggen: in 500 liter uitlaatgas was min- sjoemeld werd en dat lokale overheden in binnen- en buitenland nu bezig zijn om ‘dieselver- ‘De luchtvervuiling in de steden en op der dan een miljoenste gram aanwe- boden’ (weren van oude dieselvoertuigen uit de binnenstad) uit te vaardigen, weet natuur- de wegen mag bijzonder geslaagd wor- zig.’ lijk iedereen. Maar het is al op zijn minst meer dan een halve eeuw bekend, dat dieselmoto- den genoemd.’ Maar gaat het hier niet Duivel Boss lachte: ‘Wie hebben het on- ren sterk vervuilend en giftig zijn. In de tijd dat ik in de beweging tegen militarisme en om koolmonoxide, is de vraag aan de derzoek verricht?’. atoomwapens met een ingenieur optrok, die bij het Rotterdamse drinkwaterleidingbedrijf stinkduivel? Hij geeft het toe en is trots ‘De door mij aangestelde stinkdeskun- werkzaam was, wees hij me op een toen net verschenen Nederlandse vertaling van een Duits op die vorm van (langzame) vergifti- digen van het Ruhrkolensyndicaat’, ant- boek. Daarin werd een aantal problemen aangekaart die met milieuactivisme en kernenergie ging. woordde de stinkduivel met een grijns. samenhingen. Ik heb het hier over het boek Bij de duivel te gast. Gaat de mensheid aan De vervuiling levert ook kanker op, ‘Prachtig. Maar de toename van het aan- haar eigen civilisatie te gronde? (Zeist 1960; uit het Duits van 1958). De auteur was de vooral longkanker. Motorisering en toe- tal gevallen van longkanker is natuur- Tsjechische natuurliefhebber en milieubeschermer Günther Schwab (1904-2006). name van het aantal gevallen van long- lijk ook voor een aanzienlijk deel aan kanker lopen evenwijdig. ‘En zeker’, er- het roken te danken…’ BIJ DE DUIVEL TE GAST kader komen in hoofdstuk III, getiteld kent de stinkduivel, ‘longkanker wordt ‘Met alle inhalatie-kwetsuren tezamen Het boek is opgezet als een roman (meer ‘Pas op, gifgas!’ ook dieselmotoren in ook door fijnstof bevorderd, wat door hopen wij tegen 1990 een toename van een kapstok). Een groepje mensen, jour- auto’s ter sprake op pagina 21-31; ik rijden op wegen wordt geproduceerd. longkanker met het zesvoudige van nalisten en academici, is op bezoek bij haal hier enkele citaten uit. In uitlaatgassen vinden we ook het che- thans te bereiken. Dat betekent dat dan de duivel. Die heeft zich voorgenomen mische product benzopyreen, een kan- meer mensen aan longkanker zullen de mensheid te laten verdwijnen. Hij sti- UITLAATGASSEN kerverwekkende stof die voorkomt als sterven dan thans aan alle soorten kan- muleert de mensheid het milieu te ver- De duivel, Boss genaamd, werkt met de verbranding in de motor niet volle- ker bij elkaar. In elk geval ben ik van zieken en zichzelf te vernietigen door een aantal subduivels en in hoofdstuk dig is.’ Een scheikundige uit het gezel- plan het aantal dieselstinkwagens met verkeerd en ziekmakend te eten, vooral III, laat hij de stinkduivel binnenkomen schap roert zich dan: ‘Maar voor zover het doorslaande argument van de grote- kankerverwekkende dingen. Schwab om te vertellen wat hij voor lopende ik weet komt het alleen in uitlaatgassen re zuinigheid sterk op te voeren.’ Tot heeft het boek zo geschreven, dat de zaken heeft en wat zijn verdere plannen van dieselmotoren voor.’ De duivel er- zover de fictieve duivel. Het leert ons tekst als een spiegel werkt: hoe kun je zo zijn. Hij blijkt pas honderdtwintig jaar kent dat volmondig: ‘Daarin vooral. Een dat de giftigheid van de dieselmotor al stom zijn om (veel) suiker te nuttigen als in dienst te zijn en onderwijl heeft hij dieselmotor kan in een uur twee milli- in de jaren vijftig bekend was. je weet dat het destructief in je lijf werkt, door het aanmoedigen van industriali- gram benzopyreen aanmaken’. ‘Er blij- of hoe kun je zo stom zijn om te denken satie het aantal rokende schoorstenen ken nog geen voldoende cijfers te zijn PROEVEN dat kerncentrales de oplossing zijn om sterk laten uitbreiden. Het gaat hem om daar meer over te zeggen, omdat De discussie over diesel verstomde tot de CO2-uitstoot terug te dringen. Je echter niet snel genoeg, vandaar dat hij dieselmotoren pas tien jaar op grote die twintig jaar later weer oplaaide. Zo haalt met kernenergie een nog groter bezig is het verkeer en daarmee het ge- schaal worden gebruikt. De incubatie- trof ik in mijn exemplaar van het boek probleem in huis – en ondertussen wrijft bruik van verkeersmiddelen, te laten tijd voor kanker ten gevolge van lucht- van Schwab een door mij bewaard de duivel zich in zijn handen vanwege toenemen (let op: we schrijven 1958). vergiftiging is lang. En het zal nog wel ­krantenknipsel aan met als titel ‘Diesel al die stommiteiten van mensen. Schwab ‘Ik heb het waandenkbeeld aangemoe- een tijdje duren voor dat alles echt door- niet gezonder’ (Algemeen Dagblad, 21 ja- heeft dan onderwijl over suiker en kern- digd’, zegt de stinkduivel, ‘dat de mens dringt. Ik zal u voorlezen uit een rap- nuari 1981). Het was van de hand van energie met scheikundige en technische eerst bij de auto begint. Een mens zon- port van de regering in Bonn uit 1957’, Aart Gisolf, huisarts, columnist en pre- details de onderliggende problematiek der auto wordt in de tegenwoordige zegt de stinkduivel: sentator en in die jaren ook wel bekend verduidelijkt (stand van zaken jaren sys­tematiek bij de dierenwereld inge- ‘Uit een grondig onderzoek van de uit- als ‘televisiedokter’. Gisolf wees erop ­vijftig). De duivel zit op onze onder- deeld. Vervolgens heb ik mensen ervan laatgassen van dieselmotoren is geble- dat dieselmotoren in vergelijking met gang als mensheid te wachten en doordrongen, dat rijden voornamer is ken dat de hoeveelheid ringkoolwater- benzinemotoren schoner lijken. Diesels Schwab waarschuwt daartegen. In dat dan lopen. Men verbergt de eigen on­ stoffen welke daarin voorkomen niet als produceren evenwel veel stikstofoxy-

24 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 25 den, stankstoffen en roet. ‘Tot nu toe vermoedelijk één ding, dat mij pas en- dacht men dat vooral het koolmonoxide kele jaren geleden bekend werd: Schwab BIJ ALLE BOMEN OP! uit benzinemotoren gevaar voor de ge- was ‘fout’. Hij was lid van de nazipartij zondheid opleverde. Vandaar een voor- en heeft in de Tweede Wereldoorlog in De anarchistische busondernemer Germ Dijkstra stel om de wegenbelasting voor perso- het Duitse leger gediend. In 1945 is hij nenauto’s die op diesel rijden, te verla- naar Oostenrijk teruggekeerd en, ido- Arie Hazekamp gen.’ Dat voorstel werd verworpen laat van ‘de natuur’, is hij zich met mi- omdat de uitworp van roet en stankstof- lieubescherming gaan bezighouden. Wie in het schone Friese land de bus neemt, vertoeft soms in een voer­tuig van Arriva. Aan fen als schadelijker voor de gezondheid Van­af 1951 ging hij zich geheel op schrij- de wieg van deze streekver­voer­der stond ooit de Bildtsche Auto Bus Onderneming (BABO). werden erkend dan eerder aangeno- ven toeleggen. Oprichter en eigenaar van dit vooroorlogs bedrijf dat destijds een van de eerste en het groot­ men. Hoe schadelijk is moeilijk aan te Ik ontleen deze informatie aan de ste was in Friesland, bleek een eigenzinnig anar­chist. De voorma­lig landarbeider Germ tonen. Dierproeven laten zien, zo vult Franstalige Wikipedia (lemma: Günther Dijkstra­ (1875-1969), bijgenaamd ‘klaine Germ’, beschreef in een vier­tal schriftjes onder- Gisolf aan, dat dieselroet in staat is om Schwab), waarop ook te vinden is dat hij meer de avonturen van zijn busonderneming BABO, waarvan de afkorting in de volksmond erfelijke eigenschappen van cellen te zijn hele leven in de hoek van het soci- een geheel andere beteke­nis kreeg, namelijk ‘Bij Alle Bomen Op’. veranderen. Verder kan je niet gaan aaldarwinisme zat en eugenetische the- omdat er geen gerichte proeven met orieën huldigde. Dit is niet in zijn Bij de ‘Ik had een onderstel van een Ford ge- standige socia­lisme. De lagere school mensen te doen zijn, sluit hij af. Nu, een duivel te gast te vinden, maar wat gepu- kocht, dat kostte me f 900. Voor mijn boeide Germ niet. Hij spijbelde omdat kleine veertig jaar later weten we wel bliceerd is, betreft slechts een derde van huis stond een zware ieperen boom. Die hij liever in de vrije natuur vertoefde en beter: enkele Duitse automobielfabri- de oorspronkelijke omvang van het hele liet ik rooien en stuurde hem met een ook viel hij in slaap tijdens de les. Straf­ kanten blijken niet zo lang geleden proe- manuscript (duizend pagina’s; op ver- schipper naar Berlikum. Daar was toen maatregelen kregen Germ niet op het ven op apen en mensen te hebben geno- zoek van de Duitse uitgever bracht nog een houtzagerij. Zo kreeg ik de rechte pad, waarop beslo­ten werd dat men om de uitwerking van uitlaatgas- Schwab het terug tot vijfhonderd pagi- boom weer in planken thuis. Een tim- hij maar bij de boer moest gaan werken. sen te bestuderen… na’s, waarbij de Franse vertaler het weer merman maakte hiervan een vierkant Dat was hard werken en weinig verdie- bekortte tot driehonderd pagina’s; de wagentje met voorin aan iedere kant een nen. De opkomende socialistische be- NAZI Nederlandse vertaling telt 267 bladzij- deur, de zijkanten werden voorzien van weging beroerde ook de landarbeiders Wat ik mij destijds al afvroeg, is waarom den). Als men bedenkt dat het boek de een paar glazen ruitjes. Toen hij klaar in de Noordwest­hoek van Friesland.­ een boek als dat van Günther Schwab situatie bestrijkt van 1954 tot 1958, dan was ging ik er mee naar de Lang­huis­ter­ Broedertrouw, de eerste socialistische weinig bekendheid heeft gekregen. Een is het werk zeker visionair en je kunt het weg om het sturen te leren. Ik liet de land­arbeidersbond, ont­stond in deze aantal zaken die erin te vinden zijn, zien als een voorloper van de politieke timmerman ook nog een paar tuinbank- streek en voerde vanaf 1890 heroïsche houdt ons een halve eeuw later bezig ecologie, aldus de Franstalige Wikipedia. jes maken. Dan kon ik met mijn familie stakingsacties. alsof we er onlangs mee zijn geconfron- Wat Schwab aangaat, concludeer ik zelf: nog eens uit rijden.’ Daarmee verkreeg teerd. Het overkwam mij dan ook regel- een foute man met een vroegtijdige ver- Germ in 1923 op bijna vijftigjarige leef- HANDELSGEEST matig, dat ik dacht: dit heb ik allang ge- wijzing naar de problematiek van de tijd zijn eerste bus. Toen bleek dat de Germ raakte als jongere danig beïnvloed leden gelezen bij Schwab. Maar er is giftige dieselmotor… buurvrouwen wel een dubbeltje wilden door deze heftige gebeurtenissen. Hij betalen voor een rondrit door het dorp, werd lid van de Socialistische Jongelie­ was het idee van een busonderneming denbond die in Sint Annaparochie een snel geboren. Ook de slagers uit zijn bloeiende afdeling met veertig leden woonplaats Sint Annaparochie­ verzoch- had. Daarnaast raakte hij betrokken bij ten hem om vervoer naar Leeuwarden. de Nederlandse Bond van Landarbei­ Want Germ Dijkstra was een onderne- ders die vanaf 1897 de boerenar­beiders mend type, zoals er wel meer rondlie- in een revolutionaire vakbond trachtte pen in de vrij socialistische arbeidersbe- te organiseren. Ondanks de beroerde weging. Afkomstig uit een gezagsge- economische omstandigheden die dui- trouw gereformeerd gezin raakte hij in zenden Friezen naar andere oorden zijn puberteit onder invloed van het op- deed verhuizen, verging het Germ niet

26 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 27 slecht. Hij was brutaal en schroomde LIJNDIENSTEN niet de boeren bij wie hij werkte onder Door zijn zakelijk inzicht en onderne- druk te zetten, wanneer de omstandig­ mersgeest verging het de hardwerkende heden daartoe gunstig waren, zoals in Germ en zijn gezin niet slecht. De bus- oogsttijd. onderneming bracht in de jaren twintig Zoals vele vrij socialistische arbeiders verdere verlichting in de harde strijd om rond de eeuwwisseling probeerde hij het bestaan. Het busvervoer stond des- voor zichzelf iets op te zetten. In 1901 tijds nog in de kinderschoenen. Pas na werd hij broodventer, in dienst van de de Eerste Wereldoorlog zette het bus- socialistische coöperatie in Leeuwarden. vervoer zich door. De auto-industrie Met zijn hondenkar trok hij er meerdere boorde na de oorlogs­productie nieuwe dagen per week op uit om geestverwan- markten aan en leverde de onderstellen ten in de Noordwesthoek van Fries­land van de bussen. Wettelijk was er nauwe- van brood en aanverwante levensmid- lijks iets geregeld voor deze nieuwe delen te voorzien. Dankzij zijn handels- vorm van openbaar vervoer. geest en ondernemingslust floreerde Deze situatie was blijven voortbestaan zijn handel dusdanig dat hij in 1906 in toen Germ Dijkstra op 24 maart 1924 of- Sint Annaparochie een kruidenierszaak ficieel met zijn busonderneming BABO kon openen. Door zijn actieve rol in de van start ging. Het materieel bleef gro- landarbeidersbeweging kende iedereen tendeels onbetrouwbaar en kwets­baar. hem en dat dwong respect en vertrou- Men reed op massieve banden, terwijl wen af. de vering van het voertuig toch al ge- ring was. Verwar­ming in de bus ont- genomen welvaart en vrije tijd nam de dernemer strak in het pak bij te lopen. Als winkelier ontwikkelde Germ een brak. De chauffeur moest genoegen reislust toe. Hij droeg nooit een stropdas, want dat creatieve handelsgeest om het hoofd nemen met een onoverdekte zitplaats. Ieder dorp kende inmiddels een eigen was iets voor mijnheren. Ook bleef hij boven water te houden. Temeer daar hij Hoewel de bussen reeds een snelheid vervoers­bedrijf, die elkaar vaak het le­ op blote voeten in zijn sandalen lopen. nooit te beroerd was om de talloze arm- van tachtig kilometer per uur konden ven zuur maakten. De overheid trachtte Eens werd hij vanwege zijn sjofele kle- lastigen op de pof te voorzien van de bereiken, reed men bewust langzaam het busver­voer te reguleren door de ding uit een hotel geweerd waar hij een noodzakelijkste levensmiddelen, met om de passagiers niet af te schrikken. Zo provin­cies vanaf 1926 vergunningen te af­spraak had met een vertegenwoordi- als gevolg dat lang niet alle openstaan- won men het vertrouwen van het pu- laten afgeven. De ondernemers die geen ger om over de aanschaf van een nieu- de rekeningen uiteindelijk betaald wer- bliek voor het busvervoer. Om dezelfde concessie­ los wisten te peuteren, omzeil- we bus te praten. Germ trof op de stoep den. Zo verzon hij reeds vroeg spaarac- reden werd door de chauffeurs van de den de nieuwe wetgeving door reis­ver­ de vertegen­woordi­ger, die daarop woe- ties voor huishoudelijke artikelen om BABO tijdens het rijden niet ge­rookt! enigin­gen op te richten waarmee ze toch dend naar binnen ging: ‘Weet u wel wie klanten aan zijn winkel te binden. Ook als busondernemer ontpopte Germ verkapte lijn­diensten konden uitvoeren. u er uit hebt gestuurd? De grootste bus- Tijdens de Eerste Wereldoorlog maakte Dijkstra zich als een pionier. Binnen en- Ook Germ Dijkstra richtte een dergelij- ondernemer van Friesland!’ Germ had hij succesvol reclame voor voedselpak- kele jaren floreerde de onderneming ke ver­eniging op, ‘Friso’ genaamd, om het niet zo op notabelen. Boeren die nor- ketten met levensmiddelen die niet op door handig in te spelen op de vervoers- zijn gezel­schapsreizen naar Amsterdam maal gesproken hun eigen auto gebruik- de bon waren. Tevens pachtte hij stuk- behoeften in de Noordwesthoek van voort te kunnen zetten. Pas in 1937 zou- ten maar bij slecht weer gebruik wens- ken grond waarop hij groen­ten ver- Friesland. Hij zette verschillende lijn- den dergelij­ke praktij­ken verboden wor- ten te maken van de BABO liet hij rustig bouwde die ook weer verkocht werden. diensten op waarbij hij ook maand­ den. staan. Een keurige notaris die vroeg of Niet alleen in de winkel, maar ook door abonnemen­ten introduceerde. Daarnaast hij mee kon rijden kreeg te verstaan: drie dagen per week te venten in de om- vervoerde hij schoolkinderen waarbij hij NOTABELEN ‘Wel ja, d’r kin nog wel meer rommel geving. De winkel werd dan draaiende ook inspeelde op het nieuwe fenomeen Als busondernemer verloochende Germ met.’ De zaken liepen er niet minder gehouden door zijn vrouw Trijntje Jans schoolreisjes. Ook het rijden met gezel- zijn vrij socialistische­ achtergrond niet. voorspoedig om. Schouwerwou. schappen nam hij ter hand. Door de toe- Hij weigerde er als een geslaagde on- Al snel kon hij het werk niet meer alleen

28 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 29 aan. Naast zijn zoons Jan en Siemon tra- te veel passagiers aan boord waren. goedkoop leveringscontract aan de zijn zoons traden daarop in dienst van den ook een tweetal andere chauffeurs Passeerde men in zo’n geval een contro- BABO trachtte af te komen. De rechts- de LABO. toe tot de BABO. Voor hen trachtte Germ lepost dan doken er gewoon een aantal zaak die dit tot gevolg had, werd door Op latere leeftijd begon hij weer een een goede werkgever te zijn door zorg mensen op de grond. ‘Zo beleefden we Germ verloren. Enigszins verbitterd winkeltje om wat omhanden te hebben. te dragen voor uitstekende arbeids­om­ ook nog eens wat en was er ook wat concludeer­de hij: ‘’t Had me wel weer Eenmaal in het bejaardenhuis ergerde standighe­den. De lonen bij de BABO spanning in het dagelijkse leven.’ wat extra centen gekost, maar ik was hij zich aan de directrice die een aantal lagen een paar gulden per week hoger Ook de Concessiewet uit 1926 leverde ook weer zoveel wijzer gewor­den en de mannen aansprak met ‘mijnheer’. Dat dan in die jaren voor arbeiders gebrui- problemen op voor de BABO. Per lijn- overtuiging dat alle gemene streken die hijzelf niet als zodanig werd aangespro- kelijk was. Bovendien werd er op zater- dienst moest een vergunning verkregen door het kapitalisti­sche systeem worden ken deerde hem niet. Hij wenste geen dag niet gewerkt. Dan zat men gezellig worden waar een aardig bedrag voor uitgehaald in de ogen der geldwereld mijnheer te zijn, maar dat er verschil in het kamertje achter de winkel ‘s och- betaald diende te worden. Zeker wan- wettig zijn.’ werd gemaakt, beviel hem allerminst. tends koffie te drinken, terwijl dochter neer een dienst slechts een keer per Toen in de loop van de jaren dertig dui- Op 84-jarige leeftijd haalde hij nog een Pietsje de bussen schoonmaakte. Jaar­ week gereden werd, wogen de kosten delijk werd dat schaalvergroting voor huzarenstukje uit door lopend naar lijks huurde Germ in september op niet tegen de baten op. Door een betrok- het busbedrijf nood­zakelijk werd om te Leeuwarden te vertrekken terwijl hij Ameland een zomerhuisje waar ook de ken ambtenaar werd Germ gewezen op overleven, ver­kocht Germ in 1938 zijn zich reeds met een stok voortbewoog. chauffeurs ieder een week met hun de mogelijkheid de bus zogenaamd te bedrijf aan de Leeuwarder Autobuson­ Hij wilde gewoon weten of hij deze af- gezin doorbrachten met behoud van verhuren. In dat geval was geen conces- derneming (LABO). Hij was toen 63 jaar. stand, die hij in zijn jeugd zo vaak had loon. Van vakanties was in die tijd nog sie vereist. Desondanks werd hij op de Dit bedrijf nam ook zijn wagenpark, moeten lopen, nog kon volbrengen.­ Het geen sprake. Ook in de crisisjaren wei- bon geslingerd tijdens de wekelijkse bestaan­de uit zes bussen, drie personen- lukte! De volgende ochtend reed hij gerde Germ te tornen aan de hoogte van tocht naar Sneek toen de politie naar een auto’s en de begrafenisauto over. Ook terug met de bus. de lonen van zijn chauffeurs. Zijn part- vergunning vroeg voor deze dienst. ners, de gebroeders De Jong, met wie ­­hij Tweemaal kwam het tot een rechtszaak, Bron een aantal lijndiensten exploiteerde, zowel tegen de BABO als tegen de zoge- Willem Winters, Klaine Germ, landarbeider, winkelier, busondernemer, Uitgeverij Perio, Leeuwarden drongen hierop tevergeefs aan: ‘Aan ‘t naamde huurder. In beide geval­len volg- 1991 (Uitverkocht). Illustraties afkomstig uit boek. loon knagen is kapitalistisch en daar de vrij­spraak. doe ik niet aan mee! Dat arbeiders die voor zichzelf een zaak opbouwen dit CRISISJAREN willen doen met het loon van de arbei­ Met de belastingdienst lag Germ jaar- ders keur ik af.’ lijks overhoop. De aanslagen die hij diende te voldoen waren telkens veel AUTORITEITEN hoger dan hijzelf berekende. Hij zocht Met de autoriteiten lag Germ regelmatig contact met een accountant die hem de overhoop. Wanneer in de begintijd van fijne kneepjes van het boekhouden bij- de onderneming zijn Fordbus een keer bracht. Zo bleken aardig wat meer on- door een hapering van de stuurinrich- kosten gedeclareerd te kunnen wor­den ting in de sloot belandt, slingert de ­dan hijzelf voor mogelijk had gehou- dienstdoende agent hem op de bon, den. Vanaf die tijd bleven verdere pro- hoewel op dat moment de toedracht blemen met belastingambtenaren uit. van het ongeluk ondui­delijk is. Hoezeer Hoewel de busonderneming ook tijdens Germ ook zijn best deed om een boete de crisisjaren goed rendeerde, was de van zestig gulden te voorkomen, hield aardigheid voor Germ er inmiddels af. de agent voet bij stuk: ‘Dou meenst dat Hij had het allemaal wel gezien. Onder­ je het altyd met die grote bek redde kist. tussen was hij ook in conflict gekomen Maar dou bist er nou bij.’ De politie met de benzi­ne­maatschappij Parfine, werd ook regelmatig gefopt wanneer er die door middel van fraude onder een

30 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 31 men. Het Volkswagenconcern heeft in media zelfs al gespeculeerd dat nu echt SJOEMELAUTO’S, LIEGEN EN BEDRIEGEN de afgelopen drie jaar in de Verenigde het definitieve einde van het dieseltijd- Staten vele miljarden moeten betalen perk nabij is, omdat de nabehandeling Marius de Geus om klanten te compenseren en de hoge van de uitlaatgassen van deze auto’s boetes te betalen aan de Amerikaanse technisch gezien veel te complex en ook Wat is precies de rol geweest van de grote autoproducenten bij het’liegen en bedriegen’ over federale staten. In zowel Amerika als in veel te kostbaar gaat worden. Een ande- de vervuilende emissies van de door hen vervaardigde dieselvoertuigen? En wat is in dit Duitsland lopen er momenteel nog re consequentie is geweest dat het moe- kader de betekenis van het tot op heden onbekende en heimelijk verzwegen schandaal met be- meerdere processen die zijn gestart door derconcern van Volkswagen van het ene trekking tot de sterk verhoogde uitstoot van zogenaamd ‘ultrafijnstof’ door de meest geavan- gedupeerde klanten die de waarde van op het andere moment de eigen ver- ceerde benzinemotoren? hun ‘vermeend schone’ dieselauto van koopstrategie zeer kritisch onder de het ene op het andere moment drastisch loep heeft genomen en vanaf 2016 tien- De lezer zal zich waarschijnlijk nog her- vallen van Volkswagen, Seat, Skoda, zagen afnemen. Daar komt nog bij dat tallen miljarden euro’s heeft geïnves- inneren dat in september 2015 in de Audi en Porsche) vanaf dat moment Volkswagen in zowel Duitsland als teerd in de ontwikkeling van betere au- Duitse media voor het eerst bekend eindelijk prioriteit zou gaan geven aan Amerika grootschalig heeft geadver- tobatterijen en een sterk versnelde om- werd gemaakt dat er bij het testen van de ontwikkeling van schone, elektrische teerd met kranten- en televisiereclames schakeling naar het produceren van dieselauto’s van Volkswagen in het ge- auto’s. die gingen over hun ‘perfect schone’ en elektrische auto’s. heim gebruik is gemaakt van ‘sjoemel ultrazuinige TDI-dieselauto’s. Volkwagen zal – overigens net als de ge- software’. De software in de door de GEVAARLIJKE GASSEN De Duitse rechter heeft naast het geven noemde merken Audi, Porsche, Skoda controlerende officiële instanties geteste De lezer zal voor een deel op de hoogte van boetes in maart 2018 besloten dat en Seat – vanaf 2019 de eerste elektri- dieselauto’s van dit grote concern, kon- zijn van wat er sinds september 2015 is Volkswagen op hun kosten nieuwe spe- sche modellen gaan uitbrengen. Het zal den opmerken of de testauto zich op de gebeurd. In Europa en in de Verenigde ciale katalysatoren en software in de hier niet alleen gaan om modellen uit de gewone weg bevond, of op een roller- Staten is blootgelegd dat meerdere auto- door hen verkochte dieselwagens moet duurste en meest luxueuze klassen, bank. Indien door de software werd be- fabrikanten, waaronder de merken die installeren. Dit zal het automobielbe- maar ook om meer betaalbare auto’s, merkt dat er sprake was van een roller- onder het moederconcern van Volks­ drijf nogmaals vele miljarden euro’s zoals een geheel elektrische wagen met banktest van het verbruik en de uitstoot wagen vallen, op ongehoorde schaal de gaan kosten, maar gezien de nog altijd de grootte van een VW Golf. Dit model van voor de mens uiterst schadelijke onderzoeksgegevens met betrekking tot extreem hoge winstcijfers van het be- zal ons dan eindelijk een (relatief scho- stikstofoxiden (NOx), werd automatisch de uitstoot van gevaarlijke gassen van drijf zal dit niet echt financiële proble- ne) elektrische auto brengen met een ac- de katalysator ingeschakeld. Wanneer hun dieselwagens hebben gemanipu- men opleveren. Een ander gevolg van tieradius van ruim vierhonderd kilome- de wagen zich echter op de gewone rij- leerd. In Europa en de Verenigde Staten rechterlijke uitspraken is dat verouder- ter tegen een aanschaffingsprijs van on- weg begaf, werd de zuivering en nabe- zijn tientallen managers en technici van de dieselauto’s voortaan uit de Duit­­se geveer achtentwintigduizend euro. Hoe handeling van de uitlaatgassen door ka- deze automerken opgepakt, juridisch steden geweerd mogen worden, op men dit ook bekijkt, dit is in ieder geval talysatoren uitgeschakeld, waardoor de vervolgd en gevangen gezet. In zowel straffe van bijzonder hoge straffen en een meer positieve uitwerking van het uitlaatgassen vele malen meer veront- Europa als in de Verenigde Staten zijn boetes. Alleen de dieselwagens die vol- eerdere stelselmatige liegen en bedrie- reinigd waren dan wettelijk is toege- de autofabrikanten verantwoordelijk doen aan de zogenaamde ‘Euro 6c norm’ gen van dit concern.4 staan.1 ge­­steld vanwege ‘onrechtmatig hande- die in september 2018 officieel zal in- Ik kan mij nog prima herinneren dat ik len en opzettelijk bedrog’ en zijn er fi- gaan, worden vanaf dat moment in de MANIPULATIE op een vrijdagavond in september 2015 nanciële boetes van vele miljarden eu- Duitse binnensteden toegestaan.3 Het bovengenoemde sjoemel-diesel- bij toeval op het internet de eerste be- ro’s uitgedeeld.2 schandaal van de laatste drie jaren be- richten over deze affaire tegenkwam en Dit heeft gezorgd voor een van de groot- positieve uitwerking perkt zich – anders dan de meeste bur- dat ik tegelijkertijd verontrust en boos ste schandalen van opzettelijk ‘liegen­ ­­en Het ontdekken van de sjoemelfraude gers vermoeden – niet alleen tot Volks­ was, maar ook dat ik direct dacht: nu is bedriegen’ binnen de auto-industrie heeft geleid tot meerdere spectaculaire wagen, Audi, Porsche, Skoda en Seat, dan toch zeer waarschijnlijk het einde ooit. Ten gevolge hiervan is een groot gevolgen voor de automarkt. In Amerika maar blijkt zich eveneens uit te strekken van dieselauto’s nabij. En mijn tweede aantal van de leidende managers van de en in Europa is het percentage van ver- tot de meeste andere automobielfabri- gedachte was dat het moederbedrijf van betrokken automerken ontslagen en zijn kochte dieselauto’s met meer dan veer- kanten die dieselmotoren vervaardigen. Volkswagen (waaronder de automerken er vele nieuwe bestuurders aangeno- tig procent gedaald. Er wordt in de Zo is bekend geworden dat ook de die-

32 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 33 selauto’s van onder meer Volvo, Opel, bruik en de CO2-uitstoot van diesel- en geïnformeerd over het gesjoemel met de maken van turbo-injectie, de verbran- Renault, BMW en Mercedes een ver- benzineauto’s. Omdat deze verbruiks- software van hun als ‘schoon’ verkochte dingstemperatuur van het benzine- hoogde uitstoot van NOx, fijnstof en testen altijd hebben plaatsgevonden op dieselauto’s, maar het is bevreem­dend mengsel in de cilinderkoppen van de CO2 vertonen, die verdenkingen op- een rollerbank, was het tot voor kort bij- dat diezelfde burgers weinig of niets motor een stuk hoger werd, waardoor roept van ernstige misleiding. zonder eenvoudig om bij deze testen we­­ten van de uitstootproblemen van de uitstoot van de allerkleinste vormen Het meest verbazingwekkend aan de mensen om de tuin te leiden. De fabri- mo­­derne, geavanceerde benzinemoto- van (ultra)fijnstof sterk werd ver- sjoemel-dieselaffaire is wel dat op ver- kanten blijken onder andere de banden ren. Door de steeds strengere wetgeving hoogd.6 schillende niveaus al veel eerder bekend van de testauto’s extra hard te heb­ben op het gebied van CO2-uitstoot is er Zo kon het gebeuren dat tijdens de laat- was dat er met de officiële testresultaten opgepompt (minder rijweerstand), zij vooral bij de Europese autofabrikanten ste tien jaar, ondanks scherpere wette­ werd gemanipuleerd. De manipulatie heb­ben de zijspiegels tijdens de roller- een beweging geweest om de benzine- lijke maatregelen, de nieuwste benzine- van de auto-emissies was een welbe- testen verwijderd en de naden van de motoren van hun wagens te verkleinen auto’s een zwaar verhoogde concentra- kend onderwerp bij de betreffende mon- deuren zorgvuldig afgeplakt met brede en te voorzien van ‘turbo-injectie’. Dit tie van de allerkleinste en gevaarlijkste teurs, garagehouders en autodealers, tape (minder luchtweerstand). Op deze wil zeggen dat er een turbo (ook wel een vormen van (ultra)fijnstof zijn gaan uit- die daar tegenwoordig bij voorkeur manier kon bij het koperspubliek de il- compressor genoemd) wordt gebruikt stoten. Juist van dit ultrafijnstof is al maar liever over wensen te zwijgen. Het lusie worden gewekt dat de geteste au- en er een directe inspuiting van het ben- vele jaren bekend dat dit via de longen leeuwendeel van de personen die goed to’s relatief weinig brandstof verbruik- zinemengsel plaatsvindt. (Ter uitleg: een van mensen (en ook dieren) in de bloed- zijn ingevoerd in motortechniek was al ten en gemiddeld veel minder CO2 pro- turbo is een schoepenwiel waardoor de baan kan doordringen en kan zorgen veel langer op de hoogte van het feit dat duceerden dan in de praktijk feitelijk druk van de lucht voor een verbran- voor ernstige long- en hartaandoenin- de uitstootwaarden van hun diesels tij- het geval was.5 dingsmotor wordt verhoogd.) gen (waaronder astma, longkanker en dens de officiële typekeuringen funda- Zo werden tijdens de afgelopen jaren hartaanvallen) en kan leiden tot ontste- menteel onbetrouwbaar waren en abso- TURBO-INJECTIE bijvoorbeeld veel viercilinderwagens kingsreacties elders in het menselijk li- luut niet voldeden aan de Europese nor- Een van de positieve uitkomsten van de met een motorinhoud van 1,6 liter ver- chaam.7 men. diesel-sjoemelaffaire is geweest dat zo­ vangen door driecilinderauto’s met een De autofabrikanten waar de deugdza- Men wist al ruim voor het jaar 2000 dat wel in Europa als in de Verenigde Staten motorinhoud van 1,0 liter. Om te voor- me burger zijn ‘vermeend schone auto’ wie met een dieselauto op de snelweg de testmethodes van nieuwe auto’s met komen dat de prestaties van deze auto’s aanschaft, hebben deze ernstige medi- rijdt aanzienlijk meer verontreiniging ingang van eind 2017 ingrijpend zijn te sterk zouden teruglopen door de klei- sche consequenties al meer dan tien jaar (van roetdeeltjes, stikstofoxiden tot aan veranderd. In plaats van op een roller- nere motoren, werden vervolgens bij dit stil weten te houden. Met ingang van (ultra)fijnstof) uitstoot dan wanneer die- bank worden er nu gewoon op de regu- type auto’s turbo-injectiesystemen aan- september 2018 zijn deze fabrikanten nu zelfde auto op een rollerbank werd ge- liere autoweg tests gehouden met sterk gebracht. Hierdoor kon onder een hoge- door strengere Europese maatregelen test. De verdenking is ook dat de motor­ verkleinde apparatuur die aan de ach- re druk het brandstofmengsel op een wettelijk verplicht gesteld om voortaan ingenieurs van de grote automerken terkant van de geteste auto’s kan wor- duidelijk efficiëntere wijze worden inge- hun benzineauto’s te voorzien van spe- hiervan op de hoogte moeten zijn ge- den bevestigd: de zogenaamde WLTP- spoten. ciale ‘partikelfilters’ waardoor de uit- weest, terwijl er sterke aanwijzingen verbruikstest. Deze ‘Worldwide Har­mo­ stoot van deze bijzonder riskante kleine zijn dat ook de topmanagers van deze nized Light Vehicles Test Procedure’ ULTRAFIJNSTOF deeltjes met om en nabij de negentig bedrijven over deze onwettelijke prak- geeft in de praktijk een veel betrouw- Al met al zorgde deze verandering er- procent wordt gereduceerd.8 tijken door hun werknemers moeten baarder beeld van het werkelijke brand- voor dat de auto’s met een kleinere ci- Daarbij moet de lezer nog weten dat die zijn geïnformeerd. Het zal noodzakelijk stofgebruik onder normale weg- en linderinhoud gemiddeld vijftien à twin- speciale ‘ultrafijnstof-filters’ voor benzi- zijn om de diverse betrokkenen langdu- weersomstandigheden. Volgens de re- tig procent zuiniger werden wat betreft neauto’s al veel eerder bij de bekende rig en nauwkeurig te verhoren en op sultaten van deze WLTP-tests blijken hun verbruik en de uitstoot van CO2. toeleveranciers beschikbaar waren en zoek te gaan naar keiharde bewijzen benzine- en dieselauto’s gemiddeld on- Omdat de voor de Europese Unie be- tussen de tachtig en honderd euro per voor het klaarblijkelijk criminele gedrag geveer vijftien à twintig procent meer stemde auto’s wettelijk geleidelijk min- individuele auto zouden kosten, maar van garagehouders, dealers, motortech- CO2 uit te stoten en brandstof te gebrui- der CO2 mogen uitwerpen, kwam dit dat de fabrikanten dit onverantwoord nici en topmanagers. ken dan voorheen door de fabrikanten de autofabrikanten uitstekend uit. Wat duur vonden. Zij zijn zich pas recente- Hetzelfde geldt overigens voor het tes- werd aangegeven. door de autoproducenten echter geheim lijk daadwerkelijk zorgen gaan maken ten van het gemiddelde brandstofver- Inmiddels zijn de meeste burgers wel werd gehouden, is dat door het gebruik- over de gezondheidsrisico’s naar aanlei-

34 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 35 ding van ultrafijnstof. Namelijk pas men dat voor het bedrijf ongunstige of nadat de Europese Unie op basis van relatief dure aanpassingen aan hun au- Tirades tegen De Heilige koektrommel zeer verontrustende medische onder- to’s worden ingevoerd. Diezelfde lobby- Wat vind je hiervan: in de buurt van wegen moeten vogels harder zingen en/of ze nemen met zoeken doelgericht nieuwe wetgeving isten – dit is overigens ook van toepas- een kleiner gebied genoegen. In een kleiner gebied moet er harder naar voer gezocht worden, 9 had aangenomen. sing op de andere autoconcerns – heb- wat weer tot gevolg heeft dat de beesten en/of hun jongen verzwakken. Dat heeft uiteindelijk ben zich zowel bij de dieselaffaire als bij tot gevolg dat er minder vogels (of minder soorten vogels) komen. LOBBYISTEN recentere zaak rond het bestrijden van Aan de vliegen- en vlinderlijkjes op de voorkanten van auto’s kan je zien dat een auto zich be- Men kan zich opnieuw afvragen wat de ultrafijnstof bij benzinemotoren, keihard weegt met een snelheid die niet bij de natuur past. Hetzelfde zie je aan de enorme hoeveelheid rol van de autofabrikanten en hun lob- ingespannen om onrechtmatige activi- dooie egels, dassen en andere dieren langs de wegen – per jaar zijn het in dit land een miljoen byisten in Brussel al die jaren is geweest. teiten toe te dekken en om het beleid vogels en zoogdieren. (Strikt genomen geldt tegen de trein en ander openbaar vervoer hetzelf- Alleen al het automobielconcern Volks­ van de Europese Commissie zo veel mo- de bezwaar, maar een groot verschil is dat de personenauto een heel groot botsoppervlak per wagen heeft in en rond Brussel voortdu- gelijk te vertragen en in een voor hen reiziger heeft.) rend meer dan zestig lobbyisten aan het gunstige richting ‘bij te sturen’. Het Ietwat wrang is dat het in de randstad niet meer mogelijk is om snachts de melkweg te zien. werk, die proberen om stelselmatig wordt dan ook de hoogste tijd de activi- Dat vind ik verarming. De lichtvervuiling wordt veroorzaakt door een apparaat dat als teken Europese politici en ambtenaren zoda- teiten van lobbyisten aan banden te leg- van rijkdom gezien wordt. nig te beïnvloeden dat wordt voorko- gen. In dit verband moet ook genoemd worden hoe verblindend autolichten kunnen zijn. Wanneer er spatjes op je bril zitten en je fietst bijvoorbeeld op een onverlichte weg, dan zie je gelijk niets NOTEN meer zodra een tegenliggende auto opdoemt. Of als je lekker in het bos wandelt en de scheme- (1) Zie de website van Autobild: http://www.autobild.de/artikel/eu-norm-auch-neue-benziner- ring valt, je kunt het pad nog goed zien en je spant je ogen in om een uil te ontwaren, en dan mit-russpartikelfilter-5775519.html). – (2) Zie wederom de website van het tijdschrift Autobild blijkt je pad ook een weg naar weet ik veel waar te zijn. In elk geval hoor en zie je een auto (http://www.autobild.de/artikel/eu-norm-auch-neue-benziner-mit-russpartikelfilter-5775519. komen, je bent direkt verblind en als het loeder voorbij is moeten je ogen weer helemaal aan html), voor uitgebreidere informatie over de sjoemelaffaire met diesel- en benzineauto’s. Ook is het duister wennen – geen uil meer te zien natuurlijk. veel informatie over deze zaak te vinden op de websites van de Duitse bladen Focus, Auto Motor und Sport, Der Stern, Der Spiegel en de dagbladen de Frankfurter Allgemeine Zeitung en de Over zien gesproken: ze staan daar maar te parkeren zonder zich om de ogen van voorbijgan- Süddeutsche Zeitung. Van deze algemene en historische informatie is voor dit artikel ook gebruik gers te bekommeren. Auto’s zijn in de natuur niet op hun plaats maar ook in de stad niet. Kijk gemaakt. – (3) Zie noot 1 bij dit artikel. – (4) Ibid. – (5) Zie de website van Autobild: http://www. om je heen, overal, overal, overal staan ze, met hun schreeuwende kleuren. autobild.de/artikel/eu-norm-auch-neue-benziner-mit-russpartikelfilter-5775519.html). – (6) Ibid. – (7) Zie de website van het RIVM: ttps://www.rivm.nl/Onderwerpen/F/Fijn_stof/Ultrafijn_ De auto’s zelf zijn niet het enige. Want die ook al zo in het oog springende verkeersborden waar stof. – (8) Zie de website van Autobild: http://www.autobild.de/artikel/eu-norm-auch-neue-ben- de stad vol mee staat, die waren toch overbodig als de auto niet zou bestaan? En vergeet de ziner-mit-russpartikelfilter-5775519.html). – (9) Zie de website van het RIVM: ttps://www.rivm. parkeerpaaltjes niet, en andere parkeervoorzieningen, tot en met de parkeergarages aan toe. nl/Onderwerpen/F/Fijn_stof/Ultrafijn_stof. Wat ontzaglijk lelijk allemaal, en wat een boel materiaal.

En dan nog de stoplichten – energieverspilling van de eerste orde. Alleen maar nodig omdat er automobilisten bestaan, want voor fietsersters en voetgangersters zouden ze er niet hoeven zijn.

Ik weet trouwens een goeie oplossing voor het autoprobleem: schakel de stoplichten definitief uit en binnen tien minuten is heel nederland een grote muurvast zittende file. Als ze dan de moter maar uitzetten, want dat vergeten ze zo gemakkelijk.

Enkele fragmenten, in de oorspronkelijke spelling overgenomen uit het boekje Honderd-en-een redenen tegen het automobilisme. Enige fatsoenlijke en onfatsoenlijke tirades om – bijvoorbeeld in de trein – voor te lezen, geschreven door Weia Reinboud; Atalanta, Utrecht 1991

36 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 37 der en latere medeovervaller André buiten de wet had geplaatst. Vanwege BOURGEOIS-AUTO’S VOOR BANDIETEN Soudy waren afkomstig uit kringen het feit dat hun acties niet alleen de rond het tijdschrift l’anarchie en woon- bourgeoisie troffen, maar er ook on- Voor welke auto’s koos de Bende van Bonnot? den in een anarchistische, veganistische schuldige slachtoffers bij vielen, had de leefgemeenschap in Romainville, een groep al gauw veel sympathie verloren. Martin Smit landelijk gelegen dorpje ten noordoos- Voor zowel de sensatiepers als de seri- ten van Parijs.3 De groepsleden meen- euze kranten was de groep maanden- De geschiedenis van de groep anarchisten van de daad die als de Autobandieten of ‘de bende den dat de strijd tegen het kapitalisti- lang voorpaginanieuws. van Bonnot’ bekend is geworden, werd uitgebreid beschreven in de AS 181/182.1 In 1911 sche systeem en tegen de uitbuiting van Jules Bonnot was afkomstig uit Lyon en 1912 zaaiden de Autobandieten paniek in Parijs en omstreken, met een aantal spectacu- arbeiders, het beste gevoerd kon wor- waar hij als mecanicien en chauffeur laire, gewelddadige overvallen waarbij ze gebruik maakten van auto’s. In een tijd dat de on- den door het plegen van individuele en had gewerkt. Volgens enkele bronnen gewapende Franse politie zich nog per fiets verplaatste, was dat op z’n minst baanbrekend gemeenschappelijke, indien nodig ge- heeft hij in 1910 als chauffeur gewerkt ­­ te noemen. De keuze van de Autobandieten voor de te benutten auto’s was zeker niet wille- welddadige, verzetsdaden tegen de in Engeland, in dienst van Arthur Co­ keurig. Met zorg werden de snelste en meest betrouwbare autotypes voor inbraken en over- heer­sende maatschappelijke orde. Dit il- nan Doyle, de auteur van de Sherlock vallen geselecteerd. legalisme, waarbij inbraken en overval- Holmes verhalen, maar dit lijkt een on- len gepleegd werden met als doel het waarschijnlijk verhaal.4 De Rue Ordener in Parijs is een brede, schieten de overvallers op enkele moe- ondermijnen van de maatschappelijke nogal saaie middenstandsstraat in het dige omstanders die per voet de achter- orde, zorgde ook voor financiële arm- Het gebruik van een auto moet de da- 18e Arrondissement, in het noorden van volging hebben ingezet. Vijf minuten slag voor de anarchistische beweging. ders niet alleen de verzekering hebben Montmartre. Op nummer 148, op de later snelt de auto Parijs uit door de Directe, onverholen aanvallen op ban- gegeven dat zij na een actie snel konden hoek van het doodlopende straatje Cité Porte de Clichy. ken en vermogende burgers maakten vluchten, maar vooral dat ze moeilijk op Nollez, is nu de kapsalon Air Coiffure Zelfs voor iemand zonder ervaring als deel uit van de werkwijze. Dit ‘anarchis- te sporen waren. De mannen lieten de gevestigd. In 1911 bevond zich hier een automobilist, is duidelijk dat voor het me van de daad’ werd destijds in brede auto die avond achter op het strand in filiaal van de bank Société Générale. Op nemen van de bocht naar de Rue des anarchistische kring veelal veroordeeld. de buurt van Dieppe en namen de trein 21 december 1911 om 08.45 uur merkt Cloys, de nodige stuurmanskunst ver- De bendeleden vormden een geïsoleer- terug naar Parijs. Dat zij de allereerste een slager vanaf de overkant op dat een eist moet zijn geweest. In ruim honderd de groep outlaws die zichzelf bewust bankoverval in de geschiedenis pleeg- luxe auto met vier inzittenden, al gerui- jaar is aan de situatie ter plekke nauwe- me tijd met draaiende motor geparkeerd lijks iets veranderd. Ook nu nog zou een staat ter hoogte van nummer 142. Op automobilist bij het nemen van deze het moment dat bij de bank geldloper bocht beticht zijn van onverantwoorde- Ernest Caby arriveert met zijn geldtas, lijk rijgedrag. zet de auto zich langzaam in beweging langs de stoeprand. Uit de auto sprin- Illegalisme gen twee mannen die de geldloper van De chauffeur van de auto was Jules dichtbij koelbloedig in de borst schieten, Bonnot, naar wie de groep daders later zijn tas grijpen en weer in de auto dui- door pers en publiek werd vernoemd. ken. De chauffeur geeft gas, maakt met Eigenlijk ten onrechte want de groep de auto een korte halve cirkel naar links had geen leider – al had Octave Garnier en draait met piepende remmen de duidelijk overwicht op de anderen – en scherpe bocht met de Rue des Cloys in.2 Bonnot had zich pas kort daarvoor bij In volle vaart neemt hij de eerste bocht de anderen aangesloten. Garnier en naar rechts, de Rue Montcalm in, weet Raymond Callemin losten de schoten op een bus en een taxi te ontwijken, en de geldloper. Wie de vierde man in de draait dan weer scherp naar rechts, de auto was, is altijd onduidelijk gebleven. Rue Ordener, Parijs, ca. 1911. Bonnot draaide van de Rue Ordener (links) Rue Vauvenargues in. Vanuit de auto Garnier en Callemin, en ook medestan- rechts de Rue des Cloys in. (Coll. MS)

38 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 39 den waarbij gebruik gemaakt werd van kere klasse te boek stonden. Tsaar 1908. Daar­mee op weg naar een inbraak verdedigen, werd hij doodgeschoten. een auto, zal hen echter niet bezig heb- Nicolaas II, de Griekse koning George verloren ze echter veel tijd. Besloten De passagier raakte gewond. Na een rit ben gehouden.5 en koning Alphonso XIII van Spanje werd halverwege om te keren en de door de oostelijke voorsteden van Parijs waren bezitters van een model uit 1906. auto door Parijs te loodsen naar een bereikte men Chantilly, waar opnieuw Chique auto Van het model HB4 werden in 1911 en voorlopige schuilplaats. In de haast en een filiaal van de Société Générale het Voor de overval was de keuze van 1912 slechts honderd vervaardigd. De wellicht enigszins overmoedig joeg doelwit was. Zonder pardon werden in Garnier en chauffeur/mecanicien Bon­ carrosserie was uitgevoerd in zoge- Bonnot de auto op topsnelheid dwars de bank drie klerken doodgeschoten. De not gevallen op een Delaunay-Belleville naamde Roi des Belges-stijl met een door het centrum van Parijs. En passant koelbloedige, brute overval leverde de HB4, bouwjaar 1911. Garnier wilde de overdekte achterbank. De bestuurders- reed hij een marktkraampje omver in de daders vijftigduizend franc op. beste auto van dat moment hebben, het plaats was niet overdekt. Met de krach- Rue de Rivoli, maar hij matigde zijn De gekaapte auto was een blauwe, vier- zou de aanval van de groep op het sys­ tige vier cilinder, 23 PK motor kon een snelheid niet. Voor het Gare St. Lazare cilinder De Dion Bouton Limousine, teem immers nog meer onderstrepen, topsnelheid van 70 km/u behaald wor- kon hij net de bus van St. Germain naar kenteken 179-W-1, bouwjaar 1912, met betoogde hij. Enig speurwerk leidde hen den. Voor de bestuurder was de auto Montmartre ontwijken. Voetgangers overdekte voor- en achterbank. De 9 PK naar een exemplaar in Boulogne-sur- soepel hanteerbaar. Kenners vergeleken zoch­­ten een goed heenkomen toen de motor kon een topsnelheid halen van 50 Seine – kenteken 783-X-3, motornum- de sierlijke beweegbaarheid en solide auto het trottoir opschoot en tot stil- km/u. De auto’s van dit merk stonden mer 2679V, eigendom van M. Normand, wegligging van de HB4 met die van een stand kwam. Een verkeersagent die de bekend als betrouwbaar en duurzaam. 12 Rue de Chalet, Boulogne. Op 14 de- Rolls Royce Silver Ghost. onbesuisde automobilist wilde bekeu- Dit exemplaar was eigendom van ene cember 1911 werd de wagen door Bon­ ren sprong op de treeplank, juist toen kolonel De Rouge, die de nieuwe auto not, Garnier en Callemin uit de garage Dollemansrit Bonnot weer gas gaf. Voor het station, bij de fabriek had besteld en deze wilde van de eigenaar ontvreemd. Twee maanden later, op 27 februari op de Place du Havre, werd de agent laten afleveren op zijn vakantieadres in Delaunay-Belleville was een kleine au- 1912, stalen Garnier, Bonnot en Calle­ door Garnier met drie schoten uit een Cap Ferrat. tofabriek in St. Denis bij Parijs en maak- min opnieuw een wagen van hetzelfde Browning van de treeplank afgeschoten. Na de bankroof werd de wagen achter- te auto’s met een chique, aristocratische merk, nu een Labourdette Delaunay- Hij overleed later in het ziekenhuis. Via gelaten in de Parijse voorstad Asnières, uitstraling, die als exclusief voor de rij- Belleville Double Phaeton, bouwjaar de Rue Royale en de Place de la Concor­ waarna de mannen naar de westelijke de werd de dollemansrit vervolgd waar- wijk Levallois-Perret in Parijs wandel- na de auto via de Porte Maillot de stad den. Zonder problemen passeerden ze verliet. Twee dagen later werd de auto daar een grote groep agenten, die in de gebruikt bij een nachtelijke inbraak bij wijk stond te posten in verband met een een gefortuneerde advocaat in Pontoise. taxistaking. Na gedane arbeid werd de wagen ver- volgens in een achterafstraatje in St. Tragische bandieten Ouen door Garnier in brand gestoken. Op geen enkel moment hebben de Autobandieten geprobeerd hun identi- Brute overval teit te verbergen, hun sporen uit te wis- De meest gewelddadige actie van de sen of zich te ontrekken aan de verant- groep vond plaats op 25 maart 1912 in woordelijkheid voor hun acties. Zij ston- Chantilly, een rustige provincieplaats den volledig achter hun daden maar ten noorden van Parijs. Voorafgaande rea­liseerden zich tegelijkertijd dat hun daaraan overvielen Bonnot, Garnier, strijd gedoemd was te mislukken, zo Callemin, André Soudy, René Valet en bleek later tijdens het proces tegen de Elie Monier in het ten zuidoosten van overlevende groepsleden. In Frankrijk Parijs gelegen Bois Sénart, een passeren- bestempelde men de groep daarom als de auto – een De Dion Bouton – met de ‘tragische bandieten’. Octave Garnier chauffeur en een passagier. Toen de had zelfs toen hij nog gezocht werd, een In de Rue Ordener werd een Delaunay-Belleville HB4 uit 1911 gebruikt. chauffeur zich tegen de aanvallers wilde ondertekende brief naar justitie ge-

40 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 41 HET MILIEU BEVRIJDINGS TEAM Rymke Wiersma

Vooral de laatste decennia van de vorige eeuw zijn er heel wat acties geweest tegen de auto, met name de productie van personenauto’s en het gebruik ervan, en natuurlijk tegen de aan- leg van (nog meer, nog bredere) snelwegen. In 1982, terwijl hier de strijd om het behoud van Amelisweerd werd gevoerd, werd in Engeland het Earth Liberation Front (ELF) opgericht, een naam waaronder milieuactivisten anoniem ondergrondse acties kunnen opeisen. In de Verenigde Staten richtte het ELF zich op bouwprojecten en terreinwagens (SUV’s). In 1985 werd in Nederland de actiegroep Auw Auw Auto opgericht. In de brochure Hé vieze auto, de aarde sterft (1993) staat daarover: ‘Het begon met het schilderen van AUWto op de weg als ergens een ongeluk had plaatsgevonden waar een auto bij betrokken was. (…) Maar onze belangrijkste activiteit is toch wel het beschilderen van auto-reklameborden. Dit gebeurt zo’n paar keer per maand. Meestal schilderen we “GA TOCH FIETSEN”.’ De bij de overval in Chantilly gebruikte De Dion Bouton in een loods van de politie. Hoe onschuldig dat ook klinkt, voor zo- drijfswagens beklad. ‘Ga toch fietsen!’ iets kun je in de cel belanden. ‘Alles gaat ‘Milieuterreur!’ stuurd waarin hij de verantwoording op prima ten eigen bate, en die van de be- prima. Maar dan, o jee, stopt er een ver- Begin februari 1995 is het nogmaals zich nam en details over de overvallen weging, worden benut. Dat de geselec- dacht uitziende auto. “Zo, wat zijn we raak. Ditmaal op een bedrijventerrein in verstrekte. teerde snelle, degelijke auto’s ook nog aan het doen?” “Nou, van jullie weten Leusden. Daar worden vierentwintig- Callemin, Soudy en Monier werden ver- eens zeer kostbare modellen waren, we het niet, maar wij zijn druk en gaan honderd (!) witte kruizen op nieuwe au- oordeeld tot de guillotine. Bonnot, voorbehouden aan een bourgeois ko- verder.” – Dat wordt dus een enkele reis to’s geverfd. Deze kruizen staan sym- Garnier en Valet waren toen al om het perspubliek, was een reden te meer om politieburo.’ bool voor evenzoveel dodelijke slachtof- leven gekomen bij een tweetal belege- juist daarvoor te kiezen. Het paste lo- Dit zijn nog lieve acties vergeleken met fers van het Nederlandse autoverkeer ringen van hun schuilplaatsen. gisch in hun denkwijze alleen genoegen die in de jaren negentig. In de nacht van tussen 1993 en 1994. Ook vormt de actie De Autobandieten wilden het kapitalis- te nemen met de betere automerken en 27 op 28 september 1993 worden in een protest tegen de tweejaarlijkse Auto tische systeem in het hart treffen door hun kennis daarvan optimaal te laten Amersfoort zo’n honderd banden van Rai in Amsterdam. Later dat jaar wor- symbolen van dat systeem aan te vallen. gelden. Hun koelbloedigheid moet ech- vijftig gloednieuwe auto’s lek gestoken. den er weer banden lek gestoken en leu- Ze schroomden niet om daarbij gebruik ter gepaard zijn gegaan met een flinke ‘Omdat het milieu zich niet kan verde- zen geklad. te maken van een van de statussymbo- dosis overmoed, die wellicht hun on- digen’ meldt het Milieu Bevrijdings len van dat systeem, de auto. Deze ex- voorzichtigheid bevorderde en uitein- Team (MBT) in een brief aan het toen- Het MBT krijgt veel aandacht van de ponent van de vooruitgang kon immers delijk tot hun ondergang zou leiden. malige actieblad NN (later Ravage). Een pers, maar in een uitzending van de andere keer worden vernielingen aan- VPRO gaat er iets mis met het onher- NOTEN gericht bij een aantal wegenbouwma- kenbaar maken (wat een voorwaarde (1) Voor een geschiedenis van de Autobandieten zie ook Dick Gevers, De Bende van Bonnot, in chines, ‘omdat elke extra meter auto- was om mee te werken) van de stem van Anton Constandse, De Autobandieten, Kelderuitgeverij/De Vooruitgang 2010 en Richard Parry, The baan, laat staan kilometers, er één teveel de woordvoerster. Nog eenmaal doet Bonnot Gang , London 1987. Alle Franse perspublicaties uit 1911-1913 over de Autobandieten zijn is, hebben wij de daar aanwezige we- te vinden in: Fréderic Lavignette, La Bande à Bonnot à travers la presse de l’époque, Lyon 2008. – (2) het MBT van zich horen: in de nacht van Op nummer 5 in de Rue des Cloys was rond 1886 het schooltje gevestigd waar Commune-legende genbouwapparatuur een beetje aange- 31 maart op 1 april 1996 worden van 39 Louise Michel arme kinderen les gaf. – (3) Voor een beschrijving van de leefgemeenschap in pakt’. militaire voertuigen vijftig banden lek Romainville: Martin Smit, De bananeneter van Romainville, in de AS 196. – (4) Een vriend van Conan In juni 1995 slaat het team opnieuw toe, gestoken. Boven­dien worden enkele Doyle, de schrijver Ashton Wolfe, bezocht in 1925 het Musée du Crime in Lyon. Bij het zien van nu op vliegveld Eelde, waar honderd- brandblusinstallaties van legertanks in een foto van Bonnot herkende hij deze als Doyle’s vroegere chauffeur. In een tweetal biografieën van Doyle wordt Bonnot echter niet genoemd. (5) Een soortgelijke overval vond pas negen maan- vijftig halogeenlampen worden verwij- werking gezet. den later in de VS plaats op 23 september 1912. derd. In één moeite door worden be- Maandagochtend 23 juni 1997 wordt bij

42 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 43 DE NOODLOTTIGE OPKOMST VAN DE P.C. HOOFTTRACTOR Marius de Geus

In de meeste straten in Nederland en elders in de westerse wereld heeft zich in ruim twin- tig jaar een revolutionaire ontwikkeling voltrokken. In plaats van met gewone personenau- to’s – zoals een Opel Astra, VW Golf of Ford Focus – worden de schaarse parkeerplaatsen in onze straten tegenwoordig ingenomen door zogenaamde Sport Utitily Vehicles, in de volksmond ook wel SUV’s genoemd. In plaats van betrekkelijk bescheiden lage personen au- to’s die gemiddeld ongeveer 1250 kilo wegen en waarin vier à vijf personen plaats kunnen nemen, zien we tegenwoordig steeds vaker de extreem grote en hoge Sport Utility Vehicles. Deze zijn geschikt om er mee door bergachtig en wild terrein te rijden, de auto’s wegen over het algemeen ergens tussen de 2000 en 2500 kilo, en er kunnen tussen de vijf en zeven per- Gonnus Doeven uit Deventer aange- daar in 1999/2000 ruim zeven maanden sonen comfortabel in plaatsnemen. Waar het benzineverbruik van een gewone personenauto beld. Huiszoeking. Haar dagboeken en van uitgezeten. momenteel rond de één op achttien bedraagt, verbruiken deze SUV’s ongeveer één op acht. nog zo wat dingen worden meegeno- Eind jaren negentig wordt opnieuw een men. Ze mag nog even douchen, maar radicale milieu-actiegroep opgericht: Het is opvallend dat dat dit type auto, menteert de Amerikaanse wetenschap- dan moet ze zelf ook mee. Niet dat ze Groen Front! GroenFront! is opgericht voorzien van ‘ruige namen’, zoals Out­ per Josh Lauer dat deze trend naar het daar nu zo van schrikt. Gonnus (actief door vijf milieuactivisten die volgens de lander, Defender, Raider en Com­man­ aanschaffen van dit type veel te grote bij zowel antiauto- als antimilitaristi- website ‘de gezapige doe-vooral-posi- der, vooral ook te zien is in luxe winkel- auto’s ‘de Amerikaanse houdingen ten sche acties) is dan al tientallen keren ge- tief-milieubeweging van de jaren negen- straten, zoals de P.C. Hooftstraat in opzichte van misdaad en geweld weer- arresteerd geweest en veroordeeld voor tig zat waren en op een klimaattop in Amsterdam. Dit is dan ook de reden dat spiegelen, een bewondering voor ruig bekladdingen enzovoort. Ze schrijft een Berlijn geïnspireerd raakten door Britse dit type auto wordt aangeduid met de individualisme en het belang om zich- bezwaarschrift waarin ze stelt dat ze Earth­ First!-activisten die met veel lef en veelzeggende bijnaam P.C. Hoofttractor. zelf terug te trekken van het contact met enorm teleurgesteld is dat zó veel men- humor de strijd aanbonden tegen de In het prachtige boek The Spirit Level: anderen – gebaseerd op wantrouw­en.’2 sen ongestraft meewerken aan het ver- aanleg van nieuwe snelwegen. Zij bezet- Why Equality is Better for Everyone van Lauer benadrukt dat dit geen grote wa- oorzaken van milieuellende, terwijl het ten bedreigde bossen met boomhutten, Richard Wilkinson en Kate Pickett uit gens zijn die voortkomen uit een verlan- verzet tegen die ellende hard wordt af- kregen erg veel steun van buurtbewo- 2009, wordt feilloos uitgelegd wat de gen om samen te werken en om bepaal- gestraft. Ze weigert te spreken zolang ners en wisten met blokkades en bosbe- oorzaak van de opkomst van deze veel de gezamenlijke- en publieke belangen de daders (de echte milieuterroristen!) zettingen de aanleg van nieuwe snelwe- te grote personen- en terreinwagens is.1 te beschermen. Volgens antropologen niet ook ter verantwoording geroepen gen onmogelijk te maken.’ Die inspiratie Alleen al de ‘woeste’ namen van deze ‘proberen mensen een schild op te bou- worden. Na een paar dagen wordt ze heeft geresulteerd in heel wat acties op auto’s geven aan dat het vooral gaat om wen tegenover een harde en wantrou- weer vrijgelaten, maar een tijd later vele ‘fronten’. GroenFront! bestaat nog statuswagens die bedoeld zijn om in- wende samenleving. Het aanschaffen wordt ze alsnog veroordeeld tot vijftien steeds en zal zeker rond de aanleg en druk te maken op de andere weggebrui- van dit type auto reflecteert eerder dat maanden gevangenisstraf, waarvan vijf verbreding van snelwegen van nog van kers. mensen zich willen afsluiten van de be- voorwaardelijk. Uiteinde­lijk heeft ze zich laten horen. Volgens Wilkinson en Pickett represen- dreigingen en het wantrouwen van de teren deze ’opgeblazen’ automobielen maatschappij door in SUV’s te rijden die BRONNEN gevoelens van wantrouwen en de be- er gepantserd uitzien, door te trachten De brochure Hé vieze auto, de aarde sterft! Een aanzet tot vele acties tegen auto’s, Auw Auw Auwto, hoefte om zich veilig beschermd te voe- om er zo intimiderend mogelijk uit te Deventer/Utrecht, mei 1993. len tegen de mogelijke inbreuken op de zien ten opzichte van mogelijke aanval- Ravage, nr. 282, 16 april 1999, ravagedigitaal.org 3 Aanvullingen van Gonnus Doeven. individuele vrijheid door anderen. In lers. Website GroenFront!, groenfront.nl zijn paper Driven to Extremes beargu- In samenhang met deze onverwacht

44 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 45 krachtige opkomst van SUV’s zijn er in de hoge zitpositie en de veel zwaardere bezwaren tegen het autogebruik wegge- wind- of waterenergie. Alleen op deze de contemporaine Amerikaanse maat- constructie van de carrosserie en de sta- nomen worden. specifieke wijze wordt geen onherstel- schappij ook andere tekens en voorbeel- biele ‘veiligheidskooi’ van deze wa- Een belangrijke voorwaarde is en blijft bare schade aan de natuur en het milieu den van het bestaan van een toenemend gens. echter dan nog wel dat de elektriciteit toegebracht en kan in de toekomst een ongemak en een angst voor elkaar. Zo is In dat opzicht getuigt de uitbreiding die door deze e-wagens wordt gebruikt dreigende en mogelijk catastrofale kli- er ook een gestage toename van het aan- van het aantal SUV’s van de opkomst afkomstig moet zijn uit hernieuwbare maatverandering en opwarming van de tal strikt afgezonderde en zwaar bevei- van een meer individualistische en ego- bronnen, zoals onder andere zonne-, aarde worden voorkomen. ligde buurten (gated communities) voor centrische levenshouding, en betekent de meer welgestelde burgers. Bovendien dit het zich steeds minder aantrekken NOTEN is er sprake van een opmerkelijk sterke van de belangen en rechten van de me- (1) Zie R. Wilkinson en K. Pickett, The Spirit Level: Why Equality is Better for Everyone, Penguin Books, London 2010, pp. 57-58. – (2) Het zeer lezenswaardige artikel van Josh Lauer, Driven to groei van het aantal elektronische bevei- deburgers. Deze medeburgers lopen een Extremes 4 , staat in het geheel op het internet, en is eenvoudig te vinden en door te nemen. – (3) R. ligingssystemen in vrijstaande huizen. toenemend risico om bij een botsing Wilkinson en K. Pickett, The Spirit Level: Why Equality is Better for Everyone, Penguin Books, London Bovendien is de toename van het aantal ernstig gewond te raken of zelfs te over- 2010, p. 58. – (4) Ibid. SUV’s een duidelijk voorbeeld van wat lijden, door de groeiende ongelijkheid ‘statuscompetitie’ wordt genoemd. Dit tussen gewone auto’s en SUV’s. Dit ver- betekent het elkaar als consument be- laagt het sociale vertrouwen tussen de IVAN ILLICH OVER HET GROTE TIJDSVERLIES concurreren om te laten zien dat men burgers en leidt op den duur tot een uit van mening is hoger in de maatschappe- de hand lopende ‘wapenwedloop’. Wie DOOR AUTOGEBRUIK lijke hiërarchie te staan. Wie als consu- het meeste geld heeft, koopt heel simpel Marius de Geus ment een enorme SUV aanschaft, wil de grootste en zwaarste SUV en kan vooral ook aan de buitenwereld tonen zich voortaan in het verkeer volkomen De bekende sociaal en politiek denker Ivan Illich (1926-2002) besteedt in zijn werk op verschil- dat men rijk, succesvol en onkwetsbaar veilig en oppermachtig voelen, terwijl lende plaatsen aandacht aan het verschijnsel vervoer en transport in de kapitalistische maat- is. De kolossale terreinauto’s zijn een de minder bevoordeelde andere auto- schappij. Hij constateert dat het streven naar steeds hogere snelheden van vervoer en transport met behulp van auto’s ten koste gaat van sociale rechtvaardigheid, vrije tijd en individuele au- teken of een symbool om zich te onder- mobilisten moeten uitwijken en op de tonomie. In zijn analyse zullen op den duur alleen de zeer welgestelde burgers zich de steeds scheiden van de anderen: de berijders weg plaats moeten maken in hun meer snellere verplaatsingen per gemotoriseerd voertuig kunnen veroorloven. De aanhoudende toe- van een SUV zitten een stuk hoger dan kwetsbare middenklassers. name van het energieverbruik door deze groep rijkere medeburgers leidt volgens hem onver- 1 de andere weggebruikers en kijken let- In een ideale libertaire maatschappij mijdelijk tot een vermindering van gevoelens van rechtvaardigheid binnen de maatschappij. Daarnaast legt Ivan Illich op een creatieve en verhelderende wijze uit dat het voortdurend op- terlijk en figuurlijk op de andere wegge- zouden dit soort wagens niet toegelaten voeren van de snelheid, de burger een groot deel van zijn kostbare vrije tijd kost. Onthullend bruikers neer. mogen worden, omdat ze extreem ver- zijn de berekeningen van Illich die uitwijzen dat de doorsnee Amerikaanse burger per jaar in Omdat de SUV’s zoals gezegd door- vuilend zijn, veel te veel ruimte inne- totaal zestienhonderd uur kwijt is aan het verrichten van werk om een auto te kunnen kopen, gaans twee keer zoveel wegen als gewo- men, veel meer energie en hulpbronnen in die auto te rijden, in de file te staan, de garage te bezoeken, en dan jaarlijks tienduizend ki- ne auto’s, hebben de inzittenden van vereisen om te worden geproduceerd, lometer kan afleggen. Dit houdt in dat diezelfde burger over het afleggen van zes kilometer fei- telijk ongeveer één uur doet (namelijk tienduizend kilometer gedeeld door de genoemde zes- een dergelijke auto duidelijk meer kans en omdat zij het kapitalistische symbool tienhonderd uur ‘werken’). om een botsing met een normale auto te zijn van een onaanvaardbaar grote Deze lage snelheid van rond de zes kilometer per uur is nauwelijks hoger dan de gemiddelde overleven. In dat opzicht creëren deze maatschappelijke en economische onge- snelheid die kan worden gehaald door een ontspannen wandelende voetganger.2 Zo worden wagens een toenemende maatschappe- lijkheid. Wie kiest voor gelijke vrijheid mensen in feite gedwongen een groot deel van hun leven te werken om zich hun ‘zogenaamd snelle’ verplaatsingen in hun individueel aangeschafte personenauto te kunnen veroorloven. lijke ongelijkheid tussen personen en en gelijke veiligheid op de weg, zal eer- Dit gaat naar het inzicht van Illich na verloop van tijd onvermijdelijk ten koste van hun indivi- klassen, aangezien dit type auto voor de der uitkomen bij het introduceren van duele vrijheid en autonomie, oftewel van hun zelfstandige keuzeruimte om de kostbare eigen eigen inzittenden aanzienlijk meer be- hoogst-efficiënte en gestroomlijnde, eco- tijd en het persoonlijke bestaan op een verstandige wijze in te delen en vorm te geven.3 scherming en veiligheid biedt. Dit heeft logisch duurzame, en heel gemakkelijk tot gevolg dat de vaak vermogende be- te repareren elektrische auto’s, die geen NOTEN zitters zich superieur kunnen voelen en lokale uitstoot veroorzaken en die onge- (1) Deze korte bijdrage is voor een deel gebaseerd op het hoofdstuk 8 over Ivan Illich uit mijn gevaarlijker zullen gaan rijden. De berij- veer een vergelijkbaar gewicht hebben. boek Filosofie van de Eenvoud: Vereenvoudiging­ en matiging als een verrijking van het bestaan, Jan ders weten zich toch wel effectief be- Hiermee zouden dan – althans een deel van Arkel, Utrecht 2016, pp. 209-232. – (2) I. Illich, Energieverbruik en maatschappelijke tegenstel- lingen: onze verkeerde wereld, Wereld­venster, Baarn 1980, pp. 31-32. – (3) I. Illich, Energieverbruik schermd door maar liefst acht airbags, van – de al eerder genoemde principiële en maatschappelijke tegenstellingen: onze verkeerde wereld, Wereldvenster, Baarn 1980, pp. 31-32.

46 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 47 lijkheid moet wel worden toegegeven autofabrikanten (onder andere BMW, EEN LEEN-, DEEL- OF HUURAUTO? dat het niet-bezitten van een auto een Vol­vo, Mercedes) uitgebreide proefne- haalbare zaak is, zolang je als burger mingen met autonome voertuigen ge- Een persoonlijke noot uitstekend ter been bent en over ruim daan. Binnen een jaar of vijf à zes zal de voldoende vitaliteit beschikt. Wanneer verkeerswetgeving ingrijpend worden Marius de Geus je ouder bent, kan het lastiger worden veranderd en zal er ruim baan worden om grote afstanden met de fiets of met gemaakt voor zelfrijdende busjes, bus- Niet iedere libertair ingestelde en vrij denkende persoon is radicaal anti-auto. De ene anar- het openbaar vervoer af te leggen. sen en taxi’s. Deze zullen met behulp chist is duidelijk kritischer dan de andere, zoals de lezer ook kan opmaken uit het artikel van Dit zal echter steeds minder een hinder- van snelle 5G-telefoonnetwerken en Weia Reinboud in deze AS. Zelf heb ik op jonge leeftijd mijn rijbewijs gehaald en sindsdien nis van betekenis vormen, aangezien er computers, verbeterde camera’s, radar, heb ik zeker plezier aan autorijden beleefd tijdens vakanties naar prachtige steden en natuur- vanaf hoogstwaarschijnlijk 2025 ook in en andere gevoelige sensoren, grote aan- gebieden, zoals in Oostenrijk, Schotland, Finland en Noorwegen. Vanwege milieu- en kli- Nederland steeds meer ‘zelfrijdende’ en tallen burgers (van jong tot oud) op een maatredenen en door het op zich uitgebreide en vlotte openbare vervoer in de regio waar ik betaalbare busjes, bussen en taxi’s be- betaalbare en eveneens ecologisch ver- woonachtig ben, heb ik echter zelf heel doelbewust nooit een eigen auto willen aanschaffen. schikbaar zullen komen. In meerdere antwoorde wijze vervoeren. Amerikaanse steden wordt er momen- Zoals ik heb beschreven in de AS over bruiken, zoals via MyWheels, een peer- teel al uitgebreid geëxperimenteerd met Hopelijk leidt dit uiteindelijk ook tot deeleconomie (nr. 193, 2015), ben ik een 2-peer-platform dat overigens nadruk- dit soort autonoom rijdende elektrische een meer collectief en moreel verant- voorstander van de ‘sharing economy’. kelijk geen winstoogmerk heeft. voertuigen en worden nu reeds vele woord gebruik van dergelijke autonome Door het aan elkaar uitlenen en onder- passagiers snel, veilig en betrouwbaar voertuigen. Elektrische auto’s kunnen ling delen en ruilen van goederen en KOSTENBESPARING naar hun bestemming gebracht. Dit lijkt weliswaar het uitstootprobleem bedui- diensten, wordt ervoor gezorgd dat er Zelf heb ik al ruim 45 jaar geleden ge- misschien momenteel nog een typisch dend verminderen, maar als iedereen minder spullen geproduceerd hoeven te merkt dat het een heel geschikt alterna- ‘utopisch idee’ dat ver in de toekomst zijn diesel- of benzineauto vervangt worden en worden de natuurlijke hulp- tief is om af en toe een auto te huren in ligt, maar is dat absoluut niet. door een elektrische wagen, blijven de bronnen onbetwistbaar minder belast. het geval van vakanties in het buiten- zwaarwegende bezwaren bestaan van Dit is een effectieve manier om de indi- land, of wanneer je in het eigen land in AUTONOME VOERTUIGEN vervuilende productie en sloop, het viduele en collectieve ecologische voet- het weekend een korte reis wil maken Ook in Japan, China en in Europa wor- grote ruimtebeslag in de steden, de ver- afdruk (een maat voor de belasting van naar een streek waar het openbaar ver- den op dit moment door verschillende nietiging van het landschap, et cetera. het milieu, de natuur en het klimaat) te voer zeer gebrekkig is, of zelfs volko- verlagen. Dit idee kan worden toege- men ontbreekt. Een uitgesproken voor- past door bijvoorbeeld de eigen auto de deel is dat je altijd in een moderne auto deur uit te doen en voortaan alleen nog rijdt, die veilig, goed onderhouden en maar slim gebruik te maken van een relatief zuinig is. Verder is huren betaal- leen-, deel- of huurauto. baarder dan vaak wordt gedacht. Een In het laatste geval kan je in Nederland ander groot voordeel is dat je het type terecht bij onder meer mobiliteitplat- wagen moeiteloos kan aanpassen aan forms als Greenwheels, ConnectCar, de behoeften van dat moment. My­Wheels, Snappcar, StudentCar en Door doelgericht niet elk jaar tijdens de Dri­ve Carsharing. Via deze platforms zomervakantie voor langere tijd een kan je onder meer van een buurtgenoot auto te huren en niet al te lange afstan- of vriend een auto lenen, of een deelau- den te rijden, kom ik die laatste 45 jaar to huren die op een vaste plaats in de uit op een verbruik van minder dan buurt staat, zoals bij het commerciële honderd liter benzine per jaar, en zijn er bedrijf Greenwheels. Of je kan redelijk geen zorgen over kostbare reparaties, betaalbaar voor enige tijd een particulie- verzekeringen, belastingen en een snel re deelauto van iemand uit de buurt ge- waardeverlies van de auto. In alle eer-

48 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 49 kleine landeigenaren en onafhankelijke steun bij lokale leiders. In de noordelijke REVOLUTIE IN GALOP boeren stonden volgens Díaz de voor- staat Chihuahua vond hij de plaatselijke uitgang van Mexico in de weg. Zapata bandiet Doroteo Arango, beter bekend De onmisbare rol van het paard wierp zich op als hun vertegenwoordi- als Pancho Villa, aan zijn zijde. Zapata in de Mexicaanse Revolutie ger en protesteerde voortdurend bij de steunde weliswaar de plannen van lokale autoriteiten tegen de handelswij- Madero, maar vanwege diens achter- Martin Smit ze van de hacendados. Dit had geen grond als grootgrondbezitter, bleef hij enkel resultaat. Zij zagen Zapata als een hem wantrouwen. Eenmaal president, De Mexicaanse kunstenaar Diego Rivera maakte in 1932 een litho van de legendarische boe- vervelend obstakel voor hun belangen. kwam van de landhervormingen van renleider Emiliano Zapata (1879-1919). Niet zonder reden beeldde hij deze af staand naast Om hem uit de streek weg te krijgen, Madero niets terecht. Zapata keerde zijn witte paard. Zapata was niet alleen een groot paardenliefhebber, maar Rivera symboli- wist men hem over te halen dienst te zich tegen Madero en kwam met een seerde hiermee de rol van het paard in de zapatistische revolutie. Hij realiseerde zich dat nemen in het leger. Daar viel hij op door eigen plan voor landhervorming, het Zapata en zijn boerenlegers onmogelijk zonder paarden hun revolutionaire strijd hadden zijn vakmanschap in de omgang met Plan de Ayala. kunnen voeren. Dat gold eveneens voor Zapata’s evenknie tijdens de Mexicaanse Revolutie, paarden. Na een half jaar hield hij het Zapata wilde de landerijen van de groot- Pancho Villa (1878-1923). De tactische strijdmethodes die door beide legerleiders werden leger voor gezien en keerde hij terug grondbezitters onteigenen en terugge- toegepast waren alleen mogelijk dankzij een grootschalige inzet van paarden. naar zijn dorp waar hij als burgemeester ven aan de kleine boeren en aan de pue- werd gekozen. Al voor 1910 begon hij blos. Zapata heeft zich nooit anarchist Wie wel eens een speelfilm over de een diversiteit van landbouw- en vee- met medestanders stukken land die genoemd maar was in belangrijke mate Mexicaanse Revolutie (1910-1920) heeft teeltgebieden, woestijn, plattelandsdor- door de hacendados waren ingepikt, beïnvloed door de anarchistische ideeën gezien, kent de beelden: in opstuivend pen en bergen. Zonder gebruik te maken terug te veroveren. van de broers Enrique en Ricardo Flores zand stormen legers te paard een stad van het paard als vervoermiddel en Magon en door de geschriften van Kro­ binnen en mannen met sombrero’s, be- strijdmiddel, zou deze revolutie in de LANDHERVORMINGEN potkin. In 1915 wist hij na verovering hangen met kogelgordels, schieten ontstane vorm nooit hebben plaatsge- In 1911 moest Díaz onder druk van pre- van grote delen van Morelos het gebied schijn­baar doelloos alle kanten op. In de vonden. De vanzelfsprekende, onmis- sidentskandidaat Francisco Madero het te herverdelen zoals hij in zijn plan had meeste gevallen geven deze films een bare rol van het paard in het dagelijks land verlaten.3 Madero had plannen tot voorgesteld en tegelijk de levensstan- nogal geromantiseerd beeld van de re- leven van de meeste Mexicanen – als landhervorming en zocht daarvoor daard voor de boerenbevolking aan- volutie en van de leiders Zapata en vervoermiddel en op boerenbedrijven – Villa.1 Authentieke filmbeelden van Za­ ontwikkelde zich bijna vanzelfsprekend pata en Villa uit de revolutie hebben naar die van essentieel hulpmiddel in echter wel degelijk de basis gelegd voor de strijd om een beter bestaan. de uit Hollywood afkomstige cliché- beelden. HACENDADOS Over de Mexicaanse Revolutie zijn hon- Emiliano Zapata, geboren in de zuidelij- derden boeken geschreven.2 Daarin ke Mexicaanse staat Morelos, behoorde wordt uitgebreid aandacht besteed aan niet tot de armste klasse in Mexico. Zijn de door Zapata en Villa toegepaste guer- familie had een klein boerenbedrijf. In rillatechnieken. Morelos leden de kleine boeren voort- In tegenstelling tot de Franse Revolutie durend onder de misdaden van de grote van 1789 en de revoluties in de negen- landeigenaren, de hacendados. Deze ei- tiende eeuw (1848 en de Commune van genden zich land, waterbronnen en Parijs in 1871) die plaatsvonden in een soms hele dorpen (pueblos) toe om hun stedelijk decor, was de Mexicaanse suikerplantages te kunnen uitbreiden. Revolutie de eerste grootschalige revo- De hacendados voelden zich gesteund lutie waarbij steden niet het strijdtoneel door de Mexicaanse dictator Porfirio vormden. De revolutie speelde zich af in Díaz, die regeerde van 1876 tot 1911. De

50 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 51 zienlijk te verbeteren. rerend in groepen variërend van tiental- Madero benoemde de meedogenloze len tot enkele honderden mannen. Een generaal Victoriano Huerta tot legerlei- belangrijke voorwaarde om snel tot actie der, om zo Zapata te kunnen bestrijden. te kunnen overgaan, was al vervuld: Huerta liet Madero vervolgens uit de vrijwel alle soldaten hadden voor hun weg ruimen en benoemde zichzelf tot dagelijks werk al de beschikking over president. Het jaar 1914 werd geken- een paard. Wel was het voor Zapata merkt door een felle strijd tussen het fe- aanvankelijk lastig om aan voldoende derale leger en de opstandelingen. Het wapens te komen. Door haciendas van boerenleger van Zapata in Morelos, ge- landeigenaren te overvallen werd het zamenlijk met dat van Villa in het noor- wapenbezit aangevuld. Het doel van den en andere rebellerende groepen, be- Zapata’s guerrillatactiek was door tel- stookten voortdurend het Mexicaanse kens verrassingsaanvallen uit te voeren, leger. Villa steunde weliswaar in het de vijand te verzwakken. Daarbij was begin Huerta, maar keerde zich al snel het zaak de eigen verliezen zo laag mo- van hem af. Villa was geen anarchist, gelijk te houden. Bij voorkeur vielen de maar wilde wel de macht van de groot- zapatistas te paard aan op voor hen be- grondbezitters doorbreken. kend terrein, ongeschikt voor de inzet van grote vijandige legers of infanterie- PAARDEN troepen. Doorslaggevend voor de suc- Zapata en Villa waakten ervoor geen cessen van de zapatistas was dat de sol- grootschalige confrontaties met het fe- daten geworteld waren in de lokale be- derale leger aan te gaan. Vaak werd een volking en er deel van uitmaakten. hinderlaag opgezet of werden snelle Zowel met voedselvoorziening als lo- Pancho Villa (voorgrond) met zijn leger. verrassingsovervallen uitgevoerd op gistiek met de toelevering van paarden, kleine legereenheden in het veld of dor- werden de zapatistas door de lokale be- pen en kleine steden die in handen volking ondersteund. TREINEN stald, de mannen namen plaats op de waren van het leger. Omsingelde leger- Het federale leger bestond uit vijfen- Door eveneens guerrilla-aanvallen uit te daken van de wagons. Met een tweede eenheden werden tot overgave gedwon- twintigduizend man, veelal gelegerd in voeren kon Pancho Villa met zijn leger – trein volgden de vrouwen van de solda- gen of men ging de strijd aan. Soldaten garnizoensplaatsen. Van daaruit beperk- variërend van vijfduizend tot zestien- ten. Villa hechtte er aan dat de echtgeno- die zich aan Zapata overgaven werd de te het zich vooral tot het controleren van duizend man – in de staat Chihuahua tes en vriendinnen van de soldaten ge- keuze gegeven zich bij hem aan te slui- de omgeving. Met weliswaar de be- een groot gebied bestrijken. Villa paste durende een veldtocht altijd in de nabij- ten of de wapens in te leveren en naar schikking over kanonnen, was het voor- graag een overrompelingstactiek toe op heid waren. Zo werd de desertie van vil- huis te gaan. Officieren werden in de al gericht op een negentiende-eeuwse zijn tegenstanders, door massaal met listas beperkt en de kans op verkrachtin- meeste gevallen geëxecuteerd. Na de in- Europese wijze van oorlog voeren, zoals zijn manschappen, in volle galop al gen in veroverde pueblos verkleind. name van een stad of dorp werd het tijdens de Napoleontische oorlogen en schietend de vijand tegemoet te treden. Vrouwen zorgden meestal voor de maal- stadhuis in brand gestoken waarna men de Frans-Duitse oorlog van 1870: een Dezelfde aanvalstactiek werd al eerder tijden en verzorgden de gewonden. weer verdween. Expedities van het leger massale inzet van infanterietroepen die door de Noord-Amerikaanse Coman­ Som­mige vrouwen, de soldaderas, reden op zoek naar de zapatistas bleven meest- slag konden leveren met een soortgelij- che- en Apache-indianen toegepast. en vochten in de voorste linies mee.4 In al zonder resultaat. Na een snelle terug- ke tegenstander. Het Mexicaanse leger Villa vergrootte zijn mobiliteit aanzien- het leger van Zapata was het zeker niet tocht naar eigen gronden, verdwenen kon daarom niet effectief reageren op te- lijk door gebruik te maken van gekaapte ongewoon wanneer een vrouw een offi- de zapatistas geruisloos in de anonimi- genstanders die van guerrillatactieken treinen. Zo kon binnen enkele dagen ciersrang vervulde.5 teit van het dagelijkse boerenleven. gebruik maakten. Met name in woestijn- honderden kilometers verderop een Van Villa wordt beweerd dat hij zo nu Het leger van Zapata bestond uit zo’n gebieden en de bergen bleek het leger aanval worden uitgevoerd. De paarden en dan een trein kaapte achter de vijan- drie- tot vijfduizend man, meestal ope- niet doeltreffend te kunnen opereren. van de soldaten werden in de trein ge- delijke linies, deze volstopte met explo-

52 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 53 sieven en vervolgens op de vijand liet macht. Enkele punten uit het al eerder In memoriam Bert van Wakeren inrijden. Bekend is dat Villa meerdere genoemde Plan de Ayala werden welis- 1960-2018 malen verslagen tegenstanders zonder waar gerealiseerd, maar de landhervor- pardon liet executeren. mingen werden niet doorgevoerd op de In oktober 1988 kregen Weia Reinboud en ik een uitnodiging om muziek te komen maken en een lezing te geven tijdens een anarchistisch treffen in Café du Commerce in Tilburg. Binnen De door Zapata en Villa gevoerde guer- wijze zoals Zapata ze zich had voorge- maakten we algauw kennis met een energieke en enthousiaste jongen, dat was Bert. ‘Het on- rillaoorlog is vergelijkbaar met de strijd steld. Nog steeds is de Partido Revo­ deruithalen van alle vormen van macht is waar bij anarchisme om gaat en vergeet daarbij niet zoals die door de troepen van Nestor lucionario Institucional de toonaange- de macht der gewoonte,’ dat was een van de ideeën waarop we elkaar vonden. Hij was razend Hoe komen kringen in het water Machno in de Oekraïne tussen 1917 en vende partij in Mexico, maar deze is nieuwsgierig, onder andere naar , een van onze boeken die in de maak waren en waarover wij die middag vertelden. Toen een jaar later dat boek uitkwam, was 1921 werd gevoerd tegen de Witten en vervallen tot een brede sociaaldemocra- Bert jarenlang een van de verspreiders ervan. het Rode Leger van Trotski. Zijn troepen tische beweging zonder revolutionair bestonden eveneens uit lokale boeren. elan. In 1991 lanceerden we het plan om een anarchistisch ecodorp te beginnen (Akigoloké). Bert Ook hij maakte gebruik van treinen om Zapata heeft in Mexico nog steeds een was meteen van de partij, maar al voor die tijd was hij begonnen bij de mobiele keuken van Rampenplan (toen in Sittard), waar hij zijn ideeën over voedsel direct en praktisch vorm kon zijn leger te kunnen verplaatsen. legendarische status. In 1919 werd hij geven, en uiteindelijk koos hij ervoor zich volop voor dit project in te zetten. Naast de keuken door een ingewikkeld complot in een TRIOMF EN DOOD (waarmee vele acties en demonstraties in Nederland en ver daarbuiten werden ondersteund) val gelokt. Bij het oprijden van het verzette hij veel werk voor de bijbehorende uitgeverij Baal, waar hij heel wat boeken het licht Zapata en Villa hadden geen presiden­ dorpsplein van Chinameca, werd hij deed zien, zoals de reeks ‘De kunst van het afhaken’ met boeken van Siebe Thissen, Freek Reis in Droomland tiële ambities. Hun grootste symboli- door veronderstelde medestanders Kallenberg en Bob Black, en het boek van Nicolaas Steelink. Bert was jarenlang een van de trekkers van het LAO (Landelijk Overleg Anarchisten, later werd sche triomf was het moment waarop doodgeschoten.­­­ Pancho Villa trof in dat het LAS, Landelijk Anarchistisch Samenwerkingsverband), en samen met Arie Hazekamp beide mannen in 1914 onder het gejuich 1923 hetzelfde lot. Nadat hij bij de plaat- nam hij jarenlang de organisatie van de Pinksterlanddagen voor zijn rekening. In 1997 maakte van tienduizenden, gezamenlijk Mexico selijke bank goud had opgenomen, werd hij nog korte tijd deel uit van de redactieraad van de AS, maar veel langer en intensiever was Buiten de Orde City binnenreden, nadat ze tegenstan- hij in de hoofdstraat van het plaatsje zijn inzet voor dat hij wist uit te bouwen tot een veelzijdig blad met oog voor zowel de praktische en activistische kanten van het anarchisme als voor theoretische verdie- ders Carranza en Obregón hadden ver- Parral door tegenstanders onder vuur ping. slagen. In de jaren twintig kwam de genomen. Op­mer­kelijk detail: Villa was Partido Revolucionario Institucional, niet te paard, maar reed op dat moment Ook in de baanlozenstrijd was hij voor velen een inspirerend voorbeeld. In de tweede helft van voortgekomen uit de revolutie, aan de in zijn auto, een Dodge.6 de jaren negentig, toen het nog leek dat die strijd te winnen viel, kwamen we regelmatig bij el- kaar met andere (hardwerkende) ‘bewust baanvrijen’ om uit te wisselen hoe we ons konden opstellen tegenover de sociale dienst, om te zorgen dat we konden blijven doen wat we wilden NOTEN doen, en om te ageren tegen de algemeen gangbare mentaliteit, die neerkwam op (in Berts (1) De bekendste film is Viva Zapata! (1952) van regisseur Elia Kazan, naar een scenario van John woorden): ‘het maakt niet uit wat je doet, als het maar betaald is’. In 1996 kwam bij ons Steinbeck, met Marlon Brando als Zapata, helaas een wat minder goede film van Kazan. Pancho (Atalanta) een brochure uit: Vrij baan. Negen mensen aan het woord over baanloosheid. ‘Liever strij- Villa is in veel Hollywood­producties vervallen tot een karikatuur, zoals in Villa Rides (1968) met dend ten onder’ luidt de titel van het hoofdstuk met Berts verhaal. Die titel is tekenend voor Yul Brynner als Villa, of in Pancho Villa (1972) met Telly Savalas in de hoofdrol. Villa was een ijde- zijn intensieve en strijdbare levenshouding. le man en niet wars van publiciteit. Een aantal malen werden zijn acties vastgelegd door Amerikaanse filmploegen en in drie films speelde Villa zichzelf. Een uitstekende documentaire In 2004 vertrok Bert bij Rampenplan en ging hij samenwonen met zijn geliefde, Edith, in over de Mexi­caanse Revolutie en haar betekenis, The Storm that Swept Mexico (2011), is te vinden Deventer. Zijn idealen bleef hij trouw, maar hij liet zich minder zien in de anarchistische bewe- op Youtube en bevat veel authentieke filmopnames uit de revolutiejaren. – (2) Op het verloop van ging. Naast de kinderen van Edith kwamen ook twee kinderen van wie hij de bio­logische vader de revolutie kan in het bestek van dit artikel slechts kort worden ingegaan. Enkele titels over de was in zijn leven. Hij wijdde zich met hart en ziel aan zijn familie, als vader en later ook (zeer Mexicaanse Revolutie: Ronald Atkin, Revolution! Mexico 1910-1920 (1969); Adolfo Gilly, The geliefde) opa. Mexican Revolution (1983), Robert E. Quirk, The Mexican Revolution 1914-1915 (1960). Over Zapata In 2009 interviewde ik hem voor het themanummer Voedsel van de AS (nr. 168). Hij werkte in zijn o.a. verschenen: Peter E. Newell, Zapata of Mexico (1979); Robert P. Millon, Zapata (1969); John de Koehoorn, een natuurvoedingswinkel in Zutphen. Voedsel bleef voor Bert een belangrijk Womack Jr., Zapata and The Mexican Revolution (1969). De Amerikaanse auteur John Reed (de late- thema, maar, zei hij in dat gesprek: ‘Het is één groot geheel. We kunnen onze kop niet langer re schrijver van Ten Days that Shook the World) reisde enige tijd mee met de troepen van Pancho in het zand steken. Als we de neerwaartse spiraal willen keren, zal iedereen zich actief moeten Villa en deed daarvan verslag in zijn boek Insurgent Mexico (1914). – (3) Porfirio Díaz (1830-1915) bezighouden met de wereld.’ Zelf bleef hij dat doen met hart en ziel. Zo ging hij bijvoorbeeld sleet zijn laatste jaren in Parijs. Hij ligt begraven op Cimetière du Montparnasse (15e Division) in meermaals de strijd aan door te weigeren biologische sperciebonen uit Egypte te bestellen. Parijs. – (4) Tijdens de revolutie ontstond het volksliedje La Adelita. Het lied is een eerbetoon aan de soldaderas en wordt in Mexico nog steeds gespeeld. – (5) Zo werd de onderwijzeres Dolores Soms streed hij met zoveel inzet dat hij even een stap terug moest doen. In de natuur tot rust Jiménes y Muro (1848-1925) in 1914 brigadegeneraal in het leger van Zapata. Ze werkte mee aan komen, wandelen, lezen, goede gesprekken voeren met geliefden, familie en de vele vriend(inn) het opstellen van het Plan de Ayala en was redactrice van de krant La Voz de Juárez. – (6) De auto en die hij had. Velen zullen zijn warme persoonlijkheid missen. Het is intens verdrietig dat Bert waarin Villa werd gedood is te bezichtigen in het Francisco Villa Museum in Chihuahua, Mexico. zo jong en zo abrupt heeft moeten sterven, maar geleefd heeft hij zeker. (RW) Zie: https://en.wikipedia.org/wiki/Francisco_Villa_Museum

54 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 55 genover kunst. Alles goed en wel… maar wij zijn kunst kon leven. Moskou had vooral be- César Domela had geld nodig moesten de arbeiders eerst brood geven. langstelling voor de internationale briefwis- ‘Kunst was een ander chapiter bij ons thuis.’ seling van Domela Nieuw­enhuis die onder Igor Cornelissen Overigens was César weinig positief over de anderen met Karl Marx en Friedrich Engels arbeiders. Het waren allemaal petit bour- had gecorrespondeerd. Bijvangst geois geworden. Het proletariaat van nu, dat Het Marx En­gels Instituut had in de jaren waren de buitenlandse arbeiders die het vuile twintig nog een goede naam. Het was opge- Waarom worden in archieven documenten heerd zoals hij of zij wenste. werk moesten opknappen in Amsterdam, richt door David Rjazanof (1870-1938), een bewaard die niet toegankelijk zijn? Wat heeft Dat moet het geval zijn geweest met een deel Parijs en overal. revolutionair die zijn sporen in de arbeiders- het bewaren dan voor zin? Archivarissen en van het omvangrijke archief van Domela beweging had verdiend, meerdere malen tij- Marx Engels Instituut onderzoekers vergaderen over die vragen, Nieuwenhuis dat in de jaren twintig aan het dens het tsarisme tot gevangenschap was maar komen zelden tot een eensluidend ant- Marx Engels Instituut in Moskou werd ver- Betty van Garrel sprak met hem vooral over veroordeeld en tijdens een gedwongen exil al woord. Er is sprake van tegengestelde belan- kocht door de jongste zoon van Domela kunst. Bijna een miljoen betalen voor een naspeuringen had gedaan naar onbekende gen, waarbij privacy het sleutelwoord is dat Nieuwenhuis, die geld nodig had. In 1914 Mondriaan vond hij ridicuul. ‘Dat is het niet geschriften van Marx. Hij was de redacteur niet door iedereen op dezelfde manier wordt was er door vrienden van Domela Nieuw­ waard. ’t Is allemaal speculatie van de kunst- van de eerste uitgave van het verzameld geïnterpreteerd. enhuis een Fonds opgericht om hem te steu- handel.’ Dat in 1997 Mondriaans Victory werk van Marx en Engels en correspondeer- Ik kreeg ermee te maken toen ik de biografie nen. De bejaarde voorvechter van de arbei- Boogie Woogie voor 82 miljoen gulden werd de met wetenschappers en verzamelaars over van de kunstcritica Mathilde Visser (1900- ders verkeerde in behoeftige omstandighe- aangekocht en nu in het Haags Gemeen­te­ de hele wereld. Een van hen was de 1985) schreef. Ze kwam uit een rijk, liberaal den. Hij was er beroerd aan toe. Na zijn dood museum hangt, heeft César Domela niet Oostenrijker Max Nettlau die een kolossale milieu en werd, zoals ik in een eerdere in 1919 was het resterende geld bestemd voor meer meegemaakt. verzameling anarchistica bezat. Uiteindelijk Bijvangst schreef, in de jaren dertig commu- zijn weduwe en de studie van zijn jongste In het vraaggesprek voor NRC Handelsblad kwam de Nettlau verzameling niet in Mos­ niste en bleef dat tot aan haar dood. De BVD zoon César. Er was bepaald dat de uitkering kwam het aan Moskou verkochte archief niet kou, maar in Amsterdam op het IISG te- volgde haar en met veel moeite kreeg ik van aan César zou stoppen op diens vijfentwin- ter sprake. César moet het na 1925 hebben recht. de AIVD, die het archief van de BVD beheert, tigste verjaardag. Daarna zou hij voor zich- verkocht toen hij in geldnood zat en niet van Op datzelfde IISG kwam ik in het Wijnkoop- daar wat voorbeelden van. Maar wat ontbrak zelf moeten kunnen zorgen. waren de stukken waaruit zou moeten blij- César werd uiteindelijk beeldend kunstenaar ken dat ze begin jaren vijftig, tijdens het en was een van de eerste medewerkers van hoogtepunt van de Koude Oorlog, verdacht de Stijl-groep. Hij woonde in de jaren dertig werd van spionage voor Moskou en daarom in Berlijn maar vertrok na het aan de macht gevolgd en afgeluisterd werd. Dat werd me komen van Hitler naar Parijs, waar hij tot aan na zijn pensionering verteld door Piet Ger­ zijn dood op 31 december 1992 zou wonen. brands, vele jaren hoofd van de afdeling con- Pas in zijn laatste jaren kreeg hij enige erken- traspionage van de BVD. Sporen daarvan ning en werden tentoonstellingen van zijn moeten te vinden zijn in de archieven, maar werk georganiseerd. In 1980 bezocht Betty de AIVD volhardde op dit punt in stilzwij- van Garrel hem en dat resulteerde in een le- gen. vendig interview in NRC Handelsblad. Hij had een grote bewondering voor zijn vader gehad Zoon van het standbeeld en diens dood was een grote schok voor hem Soms heb ik er begrip voor dat bepaalde geweest, maar er was geen sprake van dat hij stukken in archieven voor langere tijd geslo- zijn vader zou ‘opvolgen’ zoals anarchisti- ten blijven. Dan kan het gaan om voogdij- sche arbeiders hem hadden gevraagd. Hij schap over kinderen of andere uiterst per- had diens gave van welsprekendheid niet en soonlijke zaken. Ook komt het voor dat een bovendien waren de anarchisten toch zelf archief dat eerst open was om politieke rede- tegen erfopvolging? Maar als ze hem in nen gesloten wordt. Soms tijdelijk. Iemand Amsterdam vroegen of hij ‘de zoon van het die stukken schenkt of verkoopt aan een ar- standbeeld’ was, antwoordde hij bevestigend chief kan er nooit zeker van zijn of het afge- en hij was, net als zijn vader, vegetariër. De stane materiaal in de toekomst wordt be- vader had een wat afstandelijke houding te-

56 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 57 archief een curieus briefje tegen van César bekend. Van een onafhankelijk Instituut werd Domela, dat ik hier in zijn geheel laat volgen. het Marx Engels Instituut onder Stalin na ONDERDRUKKING EN ANARCHISME Het is uit februari 1926: 1930 al snel een alles behalve neutrale, onaf- hankelijke instelling. Er werd alleen nog ge- IN EEN NIEUW LICHT? ‘Geachte Heer Wijnkoop, publiceerd wat ter meerdere glorie van de Daar mijn moeder voor de brievenkwestie dictator en zijn vazallen kon dienen. Zelfs Thom Holterman met verschillende menschen over eventueele Marx’ kritische brieven over het oude Rus­ verkoop van brieven gecorrespondeerd heeft land en de Russen werden gecensureerd. Uit het land van Proudhon en deze haar alle ten zeerste hebben afgera- Rjazanov werd begin 1938 tijdens een van ­de den om authentieke stukken uit handen te schijnprocessen als lid van een (niet be- Een dergelijke titel lijkt er een voor een uni- bijvoorbeeld naar de wijze waarop bepaalde geven zoo moet ik voorlopig althans u een staand) ‘rechts opportunistisch trotskistisch versitair persoon, die verlegen zit om een on- inzichten over macht, ontrafeld door iemand negatief antwoord geven. Of het zin heeft blok’ ter dood veroordeeld en dezelfde dag derwerp. In Frankrijk lopen er daar wel wat die zich niet op het anarchisme beroept, de haar nog eens op te zoeken in Hilversum ik geëxecuteerd. Dat alles heeft César Domela van rond heb ik het idee (elders misschien Franse filosoof Michel Foucault (1926-1984), zou u het niet kunnen zeggen. niet kunnen voorzien. Rjazanov werd na de ook). Want wat zal het een moeite kosten het in het anarchisme zijn opgenomen. Het spijt me alleen dat nu uwe moeite tever- dood van Stalin gerehabiliteerd en kopieën nieuwe van dat licht te duiden. Kijk, bij de geefsch geweest is en dat ze u tot mij ge- van de door César aan Moskou verkochte aanvang van ons bestaan kon met goddelijke De discussie over deze problematiek kwam stuurd heeft om over deze questie te spreken brieven zijn al weer jaren op het Internatio­ autoriteit gezegd worden: ‘Er zij licht; en er ik in dit geval tegen in een aantal teksten in terwijl ze mij in uiterste instantie dan toch naal Instituut voor Sociale Geschiedenis in te was licht’ (Genesis 1, vers 3 en 4). Pas daarna, het nummer van het Franse anarchistische geen zeggingsrecht over deze brieven geeft. zien. zo gaat het bijbelse verhaal verder, kreeg je studieuze tijdschrift Réfractions (nr. 39, herfst Met beste groet, uw César Domela.’ licht van de zon, de maan, de sterren. Dat zijn 2017). Het thema van dit nummer luidt ‘Op­ Met dank aan Rudolf de Jong voor gegevens variaties van licht; licht in verschillende con- nieuw vormen van onderdrukking overden- Ik vermoed dat David Wijnkoop, een van de over César en het Domela Nieuwenhuis texten. Een ding evenwel blijft constant: er zij ken?’. Een aantal auteurs heeft ernaar ge- Fonds. voormannen van de communistische partij, licht. Nieuw licht? Een variatie van wat we al streefd met iets nieuws te komen over dat on- kenden. Wat geldt dus als het nieuwe? Het is derwerp. Zij hebben jammerlijk gefaald. Ik de brieven probeerde te verwerven op ver- De biografie van Mathilde Visser door Igor die problematiek die mij bezighoudt als ik ben niets nieuws tegen gekomen. Wat ernsti- zoek van Rjazanov. Waarom (alleen geld- Cornelissen is getiteld Tussen Lenin en Lucebert nood?), wanneer en voor hoeveel geld César en verschijnt op 29 mei. Arbeiderspers, € 22,50, anderen over ‘nieuw’ hoor spreken. Zoals in ger is: een aantal auteurs ziet kans onbegrij- de wens van zijn moeder negeerde, is mij ­niet ISBN 9789029523974. onderdrukking en anarchisme in een nieuw pelijk te zijn. Dit uitleggen zou te veel ruimte licht. in beslag nemen. Ik verwijs dan ook naar de lange bespreking van dit nummer op Hoe je het ook wendt of keert, onderdruk- Libertaire orde (zie link hieronder) die ik ein- STEUNFONDS DE AS king wordt getekend door een verticaal rela- digde met: ‘Hoe help je een serieus en ge- Sinds jaar en dag kent de AS een Steunfonds. Abonnees en andere lezers vragen wij om bij be- tiepatroon, waarbij de bovenliggende mens waardeerd anarchistisch tijdschrift naar de talingen voor abonnement of nabestellingen zo mogelijk iets extra’s over te maken. Zonder dit (laag, klasse, kaste) de gang van zaken be- bliksem? Zo dus!’. Steunfonds zou de exploitatie van het tijdschrift tegen de huidige tarieven (die al jaren onge- paalt voor de onderliggende mens (laag, wijzigd zijn gebleven) niet mogelijk zijn. Dit betekent tevens, dat lezers die bijdragen geven aan klasse). En anarchisme keert zich tegen dat Een van de redactieleden van Réfractions en het Steunfonds abonnementen mogelijk maken voor hen die wat minder goed bij kas zitten. Dit betreft niet alleen zij, die het standaard abonnementsgeld voldoen, maar ook abonnees die op relatiepatroon. Het ijvert voor opheffing er­ medeauteur van het zojuist genoemde num- verzoek korting op hun abonnementsgeld krijgen en een klein aantal abonnees, bijvoorbeeld van en streeft naar horizontale relatiepatro- mer, de Franse filosoof Daniel Colson, heeft vertoevend in een justitiële instelling, dat een gratis abonnement heeft. Daarnaast kon dankzij nen. Kunnen er in bepaalde (actuele) contex- zich ook met een boek over Proudhon ge- het Steunfonds de website van de AS, met een digitaal archief van eerder verschenen edities, ten verticale relatiepatronen worden gevon- waagd aan het overdenken van het anarchis- worden opgezet en op het net blijven. Sinds kort is daar bovendien het nog in een pril stadium den, die voordien over het hoofd zijn gezien? me. Hem ging het daarbij niet om het moder- verkerende Anarchief bijgekomen, een initiatief dat samen met Anarchief in Gent ter hand wordt genomen en dat als doel heeft zoveel mogelijk oorspronkelijk Nederlandstalig werk van Zeker wel, maar het blijft onderdrukking. niseren noch om het ‘post-moderniseren’ van anarchisten gratis digitaal beschikbaar te stellen via de websites anarchief.nl en anarchief.be. Nieuw is dat we iets ‘nu’ pas opmerken. En het anarchisme. Het ging hem precies om het Het afgelopen jaar is in totaal aan giften voor het Steunfonds 1.352,50 euro ontvangen. De re- zeker, daarmee kunnen we het anarchisme tegendeel: terugkeren naar de theoretische dactie is de gulle gevers zeer erkentelijk voor hun steun. Overigens zijn wij momenteel aan het meer breedte of diepte geven. Levert dat ver- bronnen en de praktijken van de meest oor- onderzoeken of het zin heeft de zogeheten (culturele) ANBI-status aan te vragen voor de nieuwing op van het anarchisme? Neen. spronkelijken, terugkeren naar de eigen voor- Stichting de AS. Giften aan organisaties met een dergelijke status zijn fiscaal aftrekbaar. Anarchisten moeten in zo’n geval gewoon er- lopers. Zijn doel was tevens de vele manieren kennen iets over het hoofd gezien te hebben. van radicaliteit en revolutionaire kracht van Dat doen zij dan ook zonder schroom. Kijk het idee te herontdekken en waarvoor Proud­

58 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 59 ­­hon zonder enige twijfel een van de belang- is voor hen die zich met (arbeiders)zelfbe- aan de universiteit van Buenos Aires. De Arbeid en zelfbestuur rijkste vertolkers is geweest. Ik erken dit stuur (of ‘zelfbeheer’) bezighouden. Het ver- Argentijnse militaire coup van 1966 leverde graag en kan hem bijvallen in zijn streven. De neomarxist Anselm Jappe voer ik hier niet schaft een historisch overzicht van de her- zijn ontslag op en maakte dat hij enkele jaren Een ieder moet zelf maar zien of hij met zijn op als anarchist. Maar hij heeft anarchisten komst en de verschillende praktijken van later moest vluchten. In Parijs zocht en vond boek Proudhon et l’anarchie (Lyon, 2017) ge- wel iets te melden – marxisten trouwens ook. ‘autogestion’. Het verstrekt verschillende uit- hij in 1970 asiel met zijn levensgezellin. Daar slaagd is zijn doel te bereiken. Ik houd het Tot de laatsten richt hij zich nadrukkelijk. gewerkte discussies erover, zowel in de diep- aarzelde hij niet om zich, ondanks de moei- erop dat Colson is uitgegleden over de mona- Naast allerlei bekende zaken springt er één te als de breedte (van pedagogie tot coöpera- lijkheden van professionele en sociale ver- dologie (de leer van de zeventiende eeuwse ding uit en dat houdt hij hen onder de neus: ties en openbare diensten). Ook worden er huizingen, onmiddellijk in te zetten voor de Duitse filosoof Leibniz). Het verweer van besteed eens bijzondere aandacht aan het actuele onderwerpen in relatie tot zelfbeheer activiteiten van de anarchistische beweging hem zal zijn te wijzen op wat hij aangaf: ‘Men verschijnsel arbeid. Wij, marxisten, hebben behandeld (zoals Zapatisten, ZAD, Rojava). in Frankrijk en tegelijkertijd zijn banden aan kan zonder twijfel niets begrijpen van zijn veel te lang naar arbeid gekeken in een voor Zelfbeheer als syndicale actievorm is als on- te halen met de anti-Franco beweging van de (Leibniz’) verschillende soorten associaties kapitalisten gunstige zin. Arbeid is hun fetisj: derdeel van een breder scala van actievor- libertaire ballingen. en van het verschijnsel ontwikkeling – door het is hun winstfactor. Jappe betoogt dat je men op te vatten. Iemand van het eerste uur, subversiviteit, selectie, herhaling, destructie dit al bij Marx kan achterhalen, maar tot nu na de Tweede Wereloorlog, is de Duitse filo- Zijn talrijke boeken en artikelen droegen bij en herinrichting – zonder de zin te doorgron- toe deed praktisch niemand dat. Té moeilijk, soof Günther Anders (1902-1992). Hij werd aan permanente uitnodigingen voor confe- den van ‘foyer’ (Proudhon) of de ‘problema- die teksten (hij spreekt in dit geval over Marx bekend in de sfeer van de antimilitaristische, renties, vooral in Italië, Griekenland, Spanje, tische horizon’ (Libéria), die het laten bestaan ‘ésotérique’; marxisten hebben zich te lang anti-oorlogs- en antikernbeweging. Hij zoom- Argentinië en diverse andere Latijns-Ame­ en die het betekenis geven’. Wel, ik heb er met Marx ‘exotérique’ beziggehouden; zij de daarbij in op de technologische mogelijk- rikaanse landen. In 1997 was hij een van de dus niets van begrepen. Het vervelende voor heb­­ben van arbeid een cult gemaakt). Het is in heden in een ontmenselijkte wereld. Een bon- oprichters van het anarchistische tijdschrift Colson is, dat ik vermoedelijk niet de enige die zin dat Jappe pretendeert, dat zijn opvat- dig overzicht van zijn leven, handelen en Réfractions en twee decennia lang een van de ben. ting nieuw is (omdat ik in dit veld niet com- denken vindt men in het door de Franse filo- belangrijke animatoren ervan. Het moet zo’n petent ben, geef ik hem het voordeel van de soof Eduard Jolly geschreven Günther Anders, vijfendertig jaar geleden zijn dat ik Eduardo Anarchistisch woordenboek twijfel). Une politique de la technique (Paris, 2017) Colombo en zijn vrouw een van de eerste Een anarchistische uitgave waar een mens Het opmerkelijke is evenwel dat anarchisten keren ontmoette, in een dorpje in de Zwitserse Adieu Eduardo Colombo een beetje vrolijk van wordt, is het speels op- – vaak zonder dat ze zich dat realiseren – in Jura, waar een internationale bijeenkomst gezette anarchistische woordenboek getiteld hetzelfde schuitje zitten. En laten we wel zijn, Op 13 maart jongstleden overleed de van een beperkte groep anarchisten plaats- Abécédaire anarchiste d’urgence (Marseille, ook arbeid verrichten in een productieassoci- Argentijns-Franse anarchist en activist vond. Verspreid in de tijd kwamen we elkaar 2017). Het is samengesteld door twee Zuid- atie/coöperatie van gelijken blijft werken Eduardo Colombo (1929-2018). Aan het In bij diverse gelegenheden tegen, vorig jaar Amerikaanse libertairen, de een, Ivan Dario binnen een kapitalistische omgeving (met de memoriam van Tomás Ibánez ontleen ik het voor het laatst in Parijs tijdens de ‘anarchisti- Alvarez, poppenspeler en auteur van theater- dwang daarvan van dien), terwijl we juist volgende over Colombo. Het was in de jaren sche boekenbeurs’. Het afscheid dat we toen stukken voor poppentheater. De ander, Juan van werken af moeten. Dat sluit weer aan bij veertig dat Colombo ging deelnemen in de van elkaar namen, blijkt er nu een voor altijd Manuel Roca, is dichter, journalist en essay- wat in de antropologie aan de orde wordt ge- Argentijnse anarchistische beweging en deel- te zijn. ist. Annick Stevens, een van de redacteuren steld, als men prekapitalistische samenlevin- nam aan de strijd van de anarcho-syndicalis- van Réfractions, tekende voor de vertaling gen onderzoekt. Het hoofdstuk ‘Le fétichis- tische FORA (Argentijnse arbeidersfedera- De genoemde titels zijn uitgebreid besproken op van de tekst in het Frans. me et l’anthropologie’ in Jappe’s boek Les tie). Hij studeerde psychiatrie, werd psycho- het blog van de AS: https://libertaireorde.word- aventures de la marchandise (Paris, 2017) gaat analyticus en doceerde sociale psychologie press.com De uitgave is in twee delen opgebouwd. Het daar nadrukkelijk over. En in zijn boek La so- eerste deel, ‘Het anarchisme van A tot Z’, ciété autophage, capitalisme, démesure et autodes- geeft kort de betekenis van termen in en rond truction (Paris, 2017) doet hij dit alles nog ILLUSTRATIES het anarchisme. Het tweede deel, ‘Anar­chis­ eens dunnetjes over, maar nu met de nadruk De afbeelding op het omslag is een deel van een affiche uit 1978, uit het boek Met emmer en tische biografieën’, beschrijft kort mensen die op het destructieve van het kapitalisme. kwast. Veertig jaar Nederlandse actieaffiches 1965-2005, samengesteld door Eric Duivenvoorden in en rond het anarchisme niet onbekend (of Dit ‘vernieuwde’ inzicht omtrent arbeid is (uitgegeven door Het Fort van Sjakoo, Amsterdam). Uit datzelfde boek komt de poster op pa- soms juist wel) zijn. De alfabetisering is af- ideologisch nog niet doorgedrongen, althans gina 2. Op pagina 12 staan twee stickers van Atalanta. Pag. 19: de tijdelijk gerepareerde voor- wijkend van de gebruikelijke. Simone Weil niet verwerkt, bij de Franse revolutionaire ruit van de bus van Theaterstraat, en op pag. 20 de rode bus tijdens een actie op de Dam in Amsterdam (beide foto’s uit het archief van Theaterstraat). Pagina 26: demonstratie Fietspower, zoekt men tevergeefs onder de W, maar men syndicalisten (CNT-RP) in de door hen uitge- Leeuwarden 1973. De afbeeldingen op pagina 37 komen uit het boekje De egeltjes (Atalanta de l’Autogestion, théories et pra- vindt haar wel onder de S (de eerste letter geven bundel 1983/1994). De foto van Cesar Domela op pag. 57 komt van Wikipedia. van de voornamen is richtingbepalend bij het tiques (Paris, 2017). Dit neemt niet weg dat de zoeken). bestudering van de bundel de moeite waard

60 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 61 BOEKBESPREKINGEN alle stakers. Het NAS zag in de nauwe band vakorganisatie profileren, maar verloor gelei- van het NVV met de SDAP een belemmering delijk aan steeds meer bonden en leden. Dat HET RADICAALSYNDICALISME VAN nieuwe sociaaldemocratische partij SDAP om alle arbeiders te overtuigen terwijl de het NAS, ondanks een sterk geslonken leden- NEDERLANDS EERSTE VAKCENTRALE naar de uitgang verwezen. Het NAS wilde meerderheid daarvan geen sociaaldemocraat aantal toch bleef bestaan had in sterke mate Op het Brussels congres van de Tweede zich tot ergernis van enkele sociaaldemocra- was. te maken met de revolutionaire rol die de Internationale in 1891, werd aangedrongen tische leiders zoals Troelstra en Polak uitslui- Het NAS stond voor de directe actie als tac- vakcentrale bleef spelen. De overblijvende op de oprichting van landelijke vakcentrales. tend op de economische strijd richten. Vooral tiek, voor het zelf doen van de arbeiders. leden misten de revolutionaire gedrevenheid Naar aanleiding daarvan werd in 1893 in Polak, de leider van de algemene bond van Alleen door eigen machtsontwikkeling kon- bij de andere (grote) vakcentrales. Het NVV Nederland het Nationaal Arbeids-Secreta­ diamantbewerkers toonde zich een felle te- den de arbeiders volgens het NAS de eigen werd beschouwd als een onderafdeling van riaat opgericht.1 Het Nationaal Arbeids-Se­ genstander van het NAS. Zo verweet Polak positie verbeteren. Dit moest het werk van de de SDAP. Bovendien hadden de meeste leden cre­ta­riaat (NAS) moest plaats bieden aan alle het NAS onder meer dat het geen weer- arbeiders zelf zijn. Het NVV volgde daaren- van het NAS een afkeer van het sterke centra- Nederlandse arbeidsorganisaties, zowel so­ standskas had, iets wat na 1897 wel het geval tegen de parlementaire tactiek. Daarmee lie- lisme van de sociaaldemocratische vakbond. cia­listische als niet-socialistische. Het was de was. Polak wenste vooral een centralistische ten de arbeiders hun belangenbehartiging De Duitse bezetting van Nederland in 1940 eerste overkoepelende vakcentrale die in organisatiestructuur met hoge contributies over aan anderen. nekte het NAS definitief. Het werd door de Nederland, aan het einde van de negentiende en goed betaalde bestuurders, zoals dat het Het NAS wees weerstandskassen niet af, nazi’s verboden. Na de Tweede Wereldoorlog eeuw, het licht zag en deze bleef bestaan tot geval was bij zijn ‘eigen’ bond. maar maande tegelijk aan tot terughoudend- zou het NAS niet meer op het Nederlandse 3 de inval van de Duitse legers in 1940. heid tegenover goed gespijsde kassen. In vakbondstoneel verschijnen. Centralisme versus federalisme Lange tijd achtte men het schrijven van de geval van een staking was volgens het NAS Identiteit geschiedenis van het NAS een onmogelijke Het NAS verenigde naast enkele grote bon- solidariteit onontbeerlijk. Die solidariteit kon opdracht. In zoverre informatie over het NAS den echter ook verschillende kleinere vakor- juist tijdens een staking versterkt worden als Hoekman en Houkes wijzen er op dat het de verscheen was dat vooral in boeken en/ of ganisaties die vaak minder financieel draag- de arbeiders bereid waren voor elkaar finan- opkomende welvaartsstaat was die het NAS memoires van sociaaldemocratische voor- krachtige leden rekruteerden en een federa- cieel in de bres te springen. steeds meer parten speelde. De institutionali- mannen die doorgaans felle tegenstanders tief organisatiemodel voorstonden. De tegen- De Russische Revolutie van 1917 was een sering en de afname van de arbeidersbewe- waren van de eerste Nederlandse vakcentra- stellingen tussen de sociaaldemocraten en de splijtzwam voor het NAS. Onder invloed van ging ondermijnden de basis van het Secre­ le. Voor onderzoekers was het NAS een moei- revolutionairen kwamen duidelijk aan de op- de communisten in het NAS had het Se­ tariaat. Door die ontwikkeling te negeren lijk te grijpen organisatie. Piet Hoekman en pervlakte bij de spoorwegstaking van 1903. cretariaat zich aangesloten bij de Roode kon het NAS moeilijk zijn positie als vakcen- Jannes Houkes besloten de geschiedenis van De sociaaldemocratische leider Troelstra riep Vakbonds Internationale (RVI), in feite een trale behouden. Door onverkort aan de revo- het NAS op een andere manier te benaderen. toen openlijk op tot het stichten van een nieu- Sovjet-organisatie. De revolutionaire vleugel lutionaire opvattingen vast te houden plaats- Beide historici ploegden zich met engelenge- we vakcentrale wat in 1905 leidde tot de op- en vooral de anarchistische leden van het te het NAS zich buitenspel. Maar als het duld door de ledentallen van het NAS om richting van het Nederlands Verbond van NAS verlieten in 1923 het Secretariaat en Secretariaat de revolutionaire uitgangspun- vervolgens het verhaal van deze vakcentrale Vakverenigingen (NVV). De nieuwe vakcen- stichtten het Nederlands Syndicalistische ten had opgegeven, maakte het zichzelf als op papier te zetten. Het resultaat is een vuist- trale overvleugelde getalsmatig dat van het Vakverbond (NSV). vakcentrale ook overbodig. dikke publicatie van meer dan 851 pagina’s NAS. Het Secretariaat zat qua ledenaantallen Het Secretariaat richtte zich nu kortstondig De auteurs voeren aan dat het NAS een dub- die nog lang als het standaardwerk zal gel- aan het begin van de twintigste eeuw zelfs op het communisme, iets wat nog werd ver- bele identiteit had. Aan de ene kant was het den voor de geschiedenis van het NAS. bijna aan de grond, totdat Harm Kolthek aan sterkt toen Henk Sneevliet in 1924 voorzitter een vakcentrale ter behartiging van de belan- 2 De sociaaldemocratische tegenstanders van het roer kwam te staan en de vakcentrale een werd. Toch werd in 1927 de relatie met de gen van de arbeiders, maar tegelijk gaf het het NAS, zoals Troelstra en Vliegen, betitel- nieuw elan gaf. Kolthek stond een vakbond RVI verbroken omdat de Komintern steeds ook een gezicht aan het sociaal protest tegen­ den de vakcentrale als een anarchistische or- voor die arbeiders ongeacht hun politieke of meer instructies oplegde over hoe het Se­ maatschappelijke ontwikkelingen. ganisatie. Ook de voorstanders onderstreep- godsdienstige opvattingen moest verenigen cretariaat zich moest gedragen. De breuk met Telkens als één kant van die dubbele identi- ten het revolutionaire karakter van de bond, in een onafhankelijke en strijdbare organisa- de RVI betekende wel een financiële aderla- teit de overhand kreeg, leidde dat steevast tot waardoor ze evenals de tegenstanders wei- tie. ting voor het NAS omdat de Sovjets de aan- interne onenigheid over de grondslag van nig aandacht schonken aan de praktische be- Het NAS beschouwde zich als een organisa- gesloten organisaties ruimhartig ondersteun- het Secretariaat. Op zich is zo’n dubbele langenbehartiging van de aangesloten vakor- tie die deel uitmaakte van een brede klassen- den. Bovendien werd het Secretariaat door identiteit niet uniek, zo betogen de auteurs, ganisaties. Bovendien was het NAS geen ho- beweging en steunde iedereen die de econo- de repressie van de Nederlandse overheid in maar bij andere organisaties lagen de tegen- mogene organisatie. Bij de oprichting in 1893 mische strijd aanging. Daarom stelde het de hoek geduwd nadat de regering in 1933 stellingen minder ver uit elkaar. werden zowel vakbonden als politieke orga- NAS zich, in tegenstelling tot het NVV, bij een verbod uitvaardigde aan ambtenaren om Een belangrijk aspect in de geschiedenis van nisaties toegelaten totdat in 1896 de politieke stakingen niet alleen op als een belangenbe- lid te zijn van deze vakbond. het NAS is dat op een enkele uitzondering partijen werden uitgesloten. Zo werd ook de hartiger van de eigen leden maar steunde het Het NAS bleef zich wel als een revolutionaire na, geen intellectuelen aan het hoofd van de

62 de AS 201 – De auto voorbij de AS 201 – De auto voorbij 63 vakcentrale stonden. Het NAS wilde expli- leving van de arbeidersleden te weinig uit de ciet een arbeidersorganisatie zijn. In die zin verf komt. (WV) hield het Secretariaat ook vast aan een onge- deelde vakbeweging die onafhankelijk van NOTEN (1) Het initiatief tot de oprichting ging uit van politiek en geloofsovertuiging zijn doelen na- de Sociaal-Democratische Bond (SDB) die streefde. Vanuit vrijwel alle richtingen van de onder de bezielende leiding stond van Fer­ socialistische beweging werd gepoogd in- dinand Domela Nieuwenhuis. – (2) Henk Snee­ vloed uit te oefenen op het NAS, maar de on- vliet was lid van de Communistische Partij afhankelijkheid bleef de boventoon voeren Holland. Hij verliet de partij in 1927 toen Stalin bij de vakcentrale. Onverkort hield het NAS in de Sovjet-Unie het laken naar zich trok. – (3) Kortstondig bestond na de Tweede Wereld­ ook vast aan de taken die het zich stelde: be- oorlog in Nederland de Eenheids VakCentrale langenbehartiging van de arbeiders verbin- (EVC) die teerde op het grote prestige dat de den aan de strijd tegen het kapitalisme. communisten in het verzet hadden verworven. Alleen al die verbinding maakt de geschiede- De toenemende invloed van de communisti- nis van het NAS uniek, mede omdat ze de sche partij op de EVC leidde in 1948 tot een af- splitsing en de oprichting van het Onafhankelijk enige vakcentrale in Nederland was die dat Verbond van Bedrijfsorganisaties (OVB). Het gedurende zo’n lange periode gepoogd heeft OVB kan in bepaalde opzichten beschouwd te realiseren. worden als een erfgenaam van het NAS. Deze Hoekman en Houkes hebben met hun studie (kleine) radicale vakcentrale wil zich evenmin een titanenwerk verricht in de toekomst als binden aan een bepaalde politieke stroming. richtsnoer zal gelden voor verder onderzoek naar het NAS. Want dat blijkt ook na deze be- Piet Hoekman en Jannes Houkes, Het Nationaal langwekkende studie nodig omdat enkele Arbeids-Secretariaat 1893-1940. De geschiedenis belangrijke vragen onderbelicht blijven. De van de eerste vakcentrale in Nederland. Am­ auteurs hebben vooral een organisatiege- sterdam, Amsterdam University Press, 2016. 851 schiedenis geschreven waarbij helaas de be- pp. ISBN 978 90 8555 102 7 € 79,95.

Mei 68: De Auto De auto als thema kent uiteenlopende facetten, zo blijkt uit dit nummer van de AS. Het voor- gaande nummer handelde over het thema ‘Mei 68’. Is er een relatie tussen het vorige en het voorliggende nummer? Jawel! De auto als barricademiddel en middel van stakingsactiviteit… het stoppen van de lopende band voor de productie van auto’s…in dat opzicht, zo merkt het Franse dagblad Le Monde van 4 mei 2018 terecht op, is de auto een onontkoombaar object van mei 68 (zie paginagroot onder de titel ‘Sous les pavés, le garage’ (Onder het plaveisel, de gara- ge)). (TH)

64 de AS 201 – De auto voorbij