Jiergong 14 | 2018 | Nûmer 3 Tresoar yn 2019, Domela, Lêsber Fryslân, Openbaarheidsdag, Google Books en Vegter Een door Makkumer vissers uitgezet net op het IJsselmeer, circa 1935. (Foto J.D. de Jong). In januari is een symposium over traditionele visserij. Lees verder op pagina 10 van deze Letterhoeke. FOAROPWURD

It Kulturele Haadstêdjier Leeuwarden-Fryslân 2018 dat besikers gastfrij ûntfongen waarden en dat der is hast foarby. Wat hat it in bysûnder jier west. Wat kofje en tee wie. In grut komplimint foar meiwurkers wiene der in soad nijsgjirrige aktiviteiten en wat in en frijwilligers fan Tresoar! minsken kamen der nei Ljouwert. Foar Tresoar wie it in slagge jier: mear besikers oer de flier, bysûndere 2019 fragen û.o. yn it Histoarysk Reisburo en in soad Fan 2019 ôf is Tresoar ferantwurdlik foar it program- positive reaksjes op ús ‘Topstikken’. Bert Looper ma yn OBE op it Aldehoustertsjerkhôf: in moaie, nije sjocht yn dizze Letterhoeke noch ien kear werom, mar kâns om mear sjen te litten fan wat Tresoar docht hy sjocht ek alfêst foarút nei takom jier. en yn ’e hûs hat. Yn april iepenet in útstalling oer keunstner Ids Willemsma. Oer dizze útstalling en Kompliminten oare aktiviteiten is fansels mear te lêzen yn dit nûmer. Alle meiwurkers fan Tresoar en in grutte groep frijwilligers hawwe, binnen Tresoar, fan LF2018 in Nije meiwurkers grut sukses makke. Se hawwe mei-inoar de skouders Tresoar hat trije nije meiwurkers. Bas van der Heijden derûnder set en derfoar soarge dat Tresoar alle dagen is de nije controller, Luciënne van Dongen is funksjo- iepen wêze koe, dat der bysûndere projekten wienen, neel applikaasjebehearder en Caspar Doeser wurket as webdeveloper. We winskje harren in protte sukses by Tresoar.

V.l.n.r.: Luciënne van Dongen, Caspar Doeser en Bas van der Heijden. (Foto’s Haye Bijlstra)

Het Culturele Hoofdstadjaar Leeuwarden-Fryslân dat er koffie en thee was. Een groot compliment voor 2018 is bijna voorbij. Wat is het een bijzonder jaar medewerkers en vrijwilligers van Tresoar! geweest. Wat waren er veel interessante activiteiten en wat kwamen er veel mensen naar Leeuwarden. 2019 Voor Tresoar was het een succesvol jaar: meer Vanaf 2019 is Tresoar verantwoordelijk voor het bezoekers, bijzondere vragen o.a. in het Historisch programma in OBE op het Oldehoofsterkerkhof: Reisbureau en veel positieve reacties op onze een mooie, nieuwe kans om meer te laten zien van ‘Topstukken’. Bert Looper kijkt in deze Letterhoeke nog wat Tresoar doet en in huis heeft. In april opent een één keer terug, maar hij kijkt ook alvast vooruit naar tentoonstelling over kunstenaar Ids Willemsma. volgend jaar. Over deze tentoonstelling en andere activiteiten is uiteraard meer te lezen in dit nummer. Complimenten Alle medewerkers van Tresoar en een grote groep Nieuwe medewerkers vrijwilligers hebben, binnen Tresoar, van LF2018 een Tresoar heeft drie nieuwe medewerkers. Bas van groot succes gemaakt. Ze hebben samen de schou- der Heijden is de nieuwe controller, Luciënne van ders eronder gezet en ervoor gezorgd dat Tresoar Dongen is functioneel applicatiebeheerder en Caspar elke dag open kon zijn, dat er bijzondere projecten Doeser werkt als webdeveloper. We wensen hun veel waren, dat bezoekers gastvrij werden ontvangen en succes bij Tresoar.

LETTERHOEKE 3 2018 | 3 YNHALD

6 Sukses

11 Domela

16 Slavernij 21 Primeur

4 | LETTERHOEKE 3 2018 YNHALD

6 Hoe sjocht it der nei 2018 by Tresoar út? Bert Looper

9 Lunchlêzingen Jikke Sikkema

10 Traditionele visserij Siem van der Woude

11 Us Ferlosser Siem van der Woude

12 Ofskiedsbrief besoarget Tresoar twadde plak Johan Steendam

14 Fryslân yn sitaten Louis Stiller

15 Skriuwersarke 26 Lysbert Bonnema 16 Van Arum tot Zurich Onderzoeker Abel Kooistra 18 ‘Om des gewetens wille’ Annemieke Nijdam

19 Portret fan Gysbert-winner Eppie Dam

20 Utwreiding en ûntsluting Martha Kist

21 Oranjekoek duikt al in 1703 op Gerard Mast

22 Google Books Tjeerd de Jong

24 Toegang tot data over Wadden Hans Laagland

26 Onderzoekers aan het woord: Jona Lendering en Jan Hendrik Beek Marijke de Boer

29 Aanwinst: Vegter 29 Marijke de Boer 30 Nijs fan de Freonen fan Tresoar

Architectuur 31 Kolofon

32 Aktiviteiten

LETTERHOEKE 3 2018 | 5 LF2018 troch Bert Looper Hoe sjocht it der nei 2018 by Tresoar út?

Wy kinne hast weromsjen op it jier 2018. By it histoarysk en letter­ Lân fan taal kundich sintrum Tresoar sizze wy wol gauris dat eat ‘histoarysk’ Yn 2018 wie Tresoar ûnderdiel fan Lân fan taal, mei OBE, Afûk wie, mar yn it gefal fan dit jier fan Kulturele Haadstêd is dat echt wier. en talepaviljoen MeM. Ek OBE Fansels jildt dat foar hiel Ljouwert en Fryslân. Wy hiene net tinke kind luts mear as 200.000 besikers. hoe’t stêd en provinsje sa yn de belangstelling komme soene fan De besikerssifers fan Tresoar komme mei elkoar dit jier út safolle minsken út binnen- en bûtenlân. op sa’n 100.000. Dêr sitte ek de reguliere besikers fan de stúdzjesealen by, mar ek dy Oant djip yn novimber stiene by. Troch LF2018 is Ljouwert hawwe de útstallingen op de hast alle oeren fan de dei de in oare stêd wurden, spilet sy stúdzjeseal sjoen en wiene part bussen mei toeristen op it op in oar nivo. De stêd is in fan it grutte barren. It oantal Aldehoustertsjerkhôf. It wie grutte stêd wurden no’t je fan spesifike besikers foar de altyd drok yn de stêd. De ‘hotspot’ nei ‘hotspot’ swalkje presintaasjes yn Tresoar komt besikerssifers fan it Fries kinne: fan Blokhúspoarte nei tusken de 30.000 en 35.000 te Museum sizze genôch; it Wilhelminaplein, troch nei lizzen. Wy hiene eins op mear allinne Escher luts al mear De Harmonie en Neushoorn rekkene troch de relaasje mei as 250.000 minsken. Oeral en fierder nei de Prinsetún, OBE, mar wy hiene as tema ‘de yn de provinsje wiene moaie it Aldehoustertsjerkhôf en ferdjipping’ en dan is de groep produksjes en útstallingen. fansels… Tresoar. minsken dy’t dêr op ôfkomt En… wat leit de stêd der moai dochs wer lytser. Mar eins is dat net sa wichtich. Dichter Arjan Hut by de ‘Nacht fan Quatrebras’. (Foto Niels Westra)

6 | LETTERHOEKE 3 2018 Hoe sjocht it der nei 2018 by Tresoar út?

bûtenlân op besite hân. Tige nije atmosfear en binnen it nije slagge wie it programma fan beliedsramt fan de provinsje sil grutte lêzingen, lunchlêzingen Tresoar in belangrike rol spylje. en Kofje Spesjaal-lêzingen. De fuortsetting fan Lân fan taal Hûnderten skoalbern ha yn is ien fan de prioriteiten fan de Tresoar west. Sa kinne wy noch provinsje en as histoarysk en wol in skoftsje trochgean, mar hjir letterkundich sintrum sil Tresoar moatte ek noch de útstallingen dêryn syn bydrage leverje. bûten de doar neamd wurde: yn winkelsintrum it Zaailand mei Wat alles oars en spannender Nederlânske grafisy en Fryske makket, is fansels de rol fan dichters en yn Beetstersweach OBE, it nije paviljoen foar taal en – Skjin Laai – mei ynternasjonale literatuer op it Aldehoustertsjerk- en Fryske keunstners en dichters. hôf. Dit leechdrompelige gebou Om koart te kriemen: in jier om wurdt foar Tresoar de etalaazje nea te ferjitten. Mar hoe giet it no foar Fryske literatuer. Net allinne fierder? foar literatuerskiednis, mar ek Wurk op de tentoanstelling ‘Skjin Laai’ yn as poadium foar nije produksjes. Beetstersweach. (Foto Barbara van Rijn) OBE as etalaazje foar Fryske Lykas dit jier mei de fisuele poëzy, literatuer wolle wy OBE hieltyd brûke om Tresoar hat dit jier sawol yn de Wy meie seker stelle dat stêd te wurkjen en te produsearjen op foarm fan syn presintaasjes as yn en provinsje yn 2019 op in oar it snijflak fan tekst en byld, fan de ynhâld sjen litten dat wy klear artistyk nivo en mei hegere literatuer en keunst. binne foar de programmearring ambysjes as foar 2018 fierder Dat is miskien wol de belangryk­ fan OBE yn 2019. Grut wie de wur- gean sille. It ‘legacy-programma’ ste bliuwende kulturele ûntjou- dearring fan de besikers foar de wurdt no ûntwikkele en yn de wing fan 2018, dat skriuwers, útstallingen fan de ‘Topstikken’ en fan it ‘Fryske kabinet’ wêryn’t wy de skiednis fan it Aldfrysk beljochtsje en hearre litte.

Njonken de ‘gewoane’ toeristen, ha wy dit jier in soad omtinken krigen fan de media. Der gie hast gjin dei foarby of Tresoar wie te finen op social media, yn de kranten en op telefyzje. Bysûnder wie de belangstelling út Dútslân wei fan de grutte stjoerders, dy’t benammen ynteressearre wiene yn de manier wêrop’t wy mei taal en literatuer omgeane. Ek ha wy in protte fakgenoaten út binnen- en

Yn 2019 sil Tresoar de programmearring fan OBE fersoargje. (Foto Haye Bijlstra)

LETTERHOEKE 3 2018 | 7 Besikers wurdearren de Topstikken út de kolleksje. (Foto Haye Bijlstra)

mekoar kennen leard en dat smyt allegearre nije ideeën op. Yn 2018 hat Tresoar bygelyks it wyklikse populêre diskusjeprogramma fan LF2018 IepenUp Live stipe dat online by Omrop Fryslân te sjen wie. Sa’n 50.000 minsken sjogge dernei. Yn OBE sille wy gearwurk- je mei ús fêste partners Afûk en Fryske Akademy, mar ek mei de Waddenacademie, RUG/Campus Fryslân en oaren.

Yn 2018 is de wrâld en binne Ljouwert en Fryslân oars wurden. Tresoar bliuwt de erfgoed­ byldzjende keunstners, teätermak- teksten en oer Waling Dykstra yn organisaasje fan Fryslân, bliuwt kers en musisy inoar fûn hawwe in Europeeske tradysje. Fryske histoarysk en letterkundich yn kreative gearwurking. Sy krije sintrum. Mar ek foar Tresoar der samar yn OBE in nij poadium Legacy wurdt alles oars: mei OBE, yn by om dy ûntjouwing mear krêft te De belangrykste ‘legacy’ fan nije gearwurkingsferbannen, mei jaan. Dat sil de meast sichtbere en 2018 foar Tresoar is OBE. Mar nije media, mei keunstners en strukturele feroaring foar Tresoar de risping fan 2018 is ek dat skriuwers en mei hieltyd mear wêze: de programmearring fan organisaasjes inoar no better fine minsken dy’t niget ha oan Fryske OBE om nije foarm en ynhâld te kinne yn gearwurking. Wy ha kultuer en kultuer yn Fryslân. jaan oan kultuer yn it algemien en literatuer yn it bysûnder. Kultuer en literatuer krije in poadium dat romte jout oan meartaligens en Fan byldhouwer Ids multymedialiteit. Willemsma (1948) binne op de útstalling yn OBE in protte Dat lêste is in belangryk begryp modellen fan syn bylden te yn it belied fan Tresoar foar de sjen. Dêr sit ek wurk by dat kommende jierren. Skriuwers en net yn de iepenbiere romte keunstners wurkje hieltyd mear realisearre is en no dus foar mei ferskate media en materialen. it earst toand wurdt. It wurk Literatuer sjogge wy gelokkich is te sjen yn kombinaasje noch hieltyd yn de foarm fan it mei gedichten en ferhalen boek, mar ek yn de foarm fan ‘per- fan Ids Willemsma. Oan formances’, lûd en byld, teatraal de tentoanstelling wurdt en yn de iepenbiere romte. OBE ek in edukatyf en in literêr leveret in bydrage oan dat ferskaat programma keppele. De fan ferskiningsfoarmen en wol iepening is pland yn april. artistike dissiplines mei mekoar ferbine. Yn dy sfear en omjouwing sille wy wurkje. Yn 2019 bygelyks ‘De Kooi’, in keunstwurk fan Ids mei twa belangrike útstallingen Willemsma op de Twibaksmerk yn Ljouwert, 1987. (Foto W. Walta) oer Ids Willemsma syn keunst en

8 | LETTERHOEKE 3 2018 LEZINGEN troch Jikke Sikkema

Alle tredde tongers­ deis fan de moanne is der wer in nijsgjirrige Lunchlêzingen lunchlêzing by Tresoar. (Foto Sanne Terlouw ©) (Foto Sanne Terlouw

17 jannewaris 2019 21 febrewaris 2019 21 maart 2019 Louis Stiller oer ‘Lêsbêr Maartje Roos oer har wurk Jan Terlouw oer ‘Zeg het Fryslân’ Maartje Roos is fotograaf, met poëzie’ “Maar het liefst is hem het gezicht byldmakker en keunstner. Se Jan Terlouw (1931) wie net inkeld op het water om noord en om makket gjin foto’s, mar kreëarret jierrenlang foar D66 aktyf yn zuid, de Noordzee met haar bylden. Se studearre cum laude ôf de polityk, ek skreau er tal fan gekamde golven, de Waddenzee oan de Fotoacademie. Dêrfoar die suksesfolle jeugdboeken lykas rustiger met een warmer licht,” se de keunstakademy Artez en de Oorlogswinter en Koning van Katoren. skreau Cor de Bruijn yn syn oplieding Fotonica yn Drachten. Lêsten ferskynde foar syn 87ste ferneamde roman Sil de strandjutter Se eksposearre yn New York en jierdei syn poëzydebút Gedichte (1940). Sa’n sitaat út in roman, Tokio, op fotofestivals en yn Gedachten. Syn hiele libben skriuwt ferhaal, gedicht of liet, foarmet galerys yn hiel Nederlân. Yn har er al fersen, oer natuer, libben, de yngrediïnten fan Lêsber Fryslân: lêzing fertelt se oer har manier leafde, keunst en polityk, frijheid de letterekaart fan de provinsje fan wurkjen, har fotografy, har en ferantwurdlikheid. Syn wurk en Ljouwert dy’t Tresoar gearstalt fassinaasje oer identiteit, histoar- is tagonklik en licht, hat rym en yn gearwurking mei de stichting je, Fryslân en de natuer. En oer har ritme. Leesbaar Laagland. Haadredak- geduld, sketsen en ideeën. Tiid en teur Louis Stiller fertelt oer de romte spylje gjin rol, neat is tafal literêre sitatekaart en docht mei it en alles is mooglik. publyk de Lêsbêr Fryslân-kwis.

Om 12.00 oere is de ynrin, om 12.30 oere begjint oer de mail ([email protected]) of telefoanysk de lêzing en om 13.30 oere is it dien. De lêzing (058-7890740/058-7890792) en dêrby oanjaan is fergees, de lunch (twa broadsjes en ien kon- oft jo ite wolle. sumpsje) kostet fjouwer euro. Graach reservearje

LETTERHOEKE 3 2018 | 9 SYMPOSIUM door Siem van der Woude Traditionele visserij

Jollen, kwakken, schokkers, botters, aken en blazers Programma zijn allemaal namen van scheepstypen waarmee werd 13.00 Ontvangst met koffie/thee gevist in de voormalige Zuiderzee en de Waddenzee. 13.30 Opening Rob Leemans (voorzitter van de Bij het vissen werden verschillende technieken Werkgroep) en Peter Tolsma (dagvoorzitter) gebruikt. De visserij was een traditioneel bedrijf 13.45 Ontwikkeling van de zeilende vissersschepen, door dat werd bedreven vanuit vrijwel elke plaats aan Frits Loomeijer, freelance ontwikkelaar in zee, met eigen gebruiken en klederdrachten. Deze maritieme cultuur traditionele visserswereld is grotendeels verdwenen 14.15 Het visboek van Adriaan Coenen, door Ad door de aanleg van de Afsluitdijk. We kunnen nog Leerintveld, conservator Moderne Hand­ een deel bekijken in het Zuiderzeemuseum en op het schriften bij de Koninklijke Bibliotheek IJsselmeer varen nog tot plezierboot omgebouwde 14.45 Traditionele vistechnieken, door Rob Leemans vissersschepen waarvan sommige als varend erfgoed. en Peter Tolsma, leden van de Werkgroep Maritieme Geschiedenis met als aandachts- De werkgroep Maritieme Geschiedenis van de Fryske gebied o.a. traditionele vissersschepen en Akademy organiseert op zaterdag 19 januari 2019 vistechnieken een symposium over de geschiedenis van deze 15.15 Pauze traditionele visserij. Daarbij wordt ook aandacht 15.45 Vissersgemeenschappen, door Marloes Kraan, aan het jongste verleden en het heden geschonken. onderzoeker bij de Universiteit van Wageningen 16.15 R ampen op de vissersvloot, door Hans Zijlstra, Wat: symposium senior projectmanager bij Elsevier Science, Waar: Tresoar eigenaar Zijlvaart Advies & Actie en publicist Wanneer: zaterdag 19 januari 2019. Het sympo- op het gebied van Friese geschiedenis sium is voor iedereen toegankelijk. Aanmelden 16.45 Visserij heden ten dage, door Barbara Holierhoek, kan bij de Fryske Akademy: via internet voorzitter van de vissersvereniging in Zout- (www.fryske-akademy.nl/visserij) of telefonisch kamp, ‘Hulp in nood’ te Zoutkamp en de (058- 2131414). Opgave kan tot en met 15 januari visserijvereniging ‘Ons Belang’ te Harlingen en 2019. De toegangsprijs bedraagt € 5,- en dit bestuurslid van de Nederlandse Vissersbond bedrag kan in de zaal worden betaald. 17.15 Afsluiting door Rob Leemans 17.30 Borrel en nagesprek Drie uit Makkum afkomstige palingvissers staan op het punt 18.00 Einde van de bijeenkomst om hun netten uit het IJsselmeer binnen te halen, circa 1935. (Foto J.D. de Jong)

10 | LETTERHOEKE 3 2018 LEZINGEN door Siem van der Woude Us Ferlosser

In 2019 is het honderd jaar ge- propagandatochten. Zijn persoon- Sprekers zijn: leden dat Ferdinand Domela Nieu- lijk leven was eveneens roerig: wenhuis overleed, op 18 november drie echtgenotes stierven in het 5 maart: Jan Willem Stutje 1919. Hij was de grondlegger van kraambed, bovendien overleefde (biograaf ) vertelt over het leven het socialisme in Nederland. In hij enkele van zijn kinderen. In van Domela kringen van landarbeiders in het een drietal lezingen besteden noorden van Friesland en onder we aandacht aan deze Lutherse 12 maart: Sabine Hiebsch de veenarbeiders in Schoterland predikant uit Amsterdam, die de (hoogleraar kerkgeschiedenis) en Opsterland werd hij op handen kerk verliet, lid was van de Tweede vertelt over Domela als Luthers gedragen. Men noemde hem wel Kamer, en uiteindelijk eindigde predikant Us Ferlosser. Op vele manieren als anarchist. zette hij zich in voor de strijd 19 maart: Yme Kuiper (hoogleraar tegen maatschappelijk onrecht; historische buitenplaatsen) en hij schreef boeken, artikelen Bert Looper (directeur Tresoar) en brochures en maakte vele vertellen over de herinnerin- gen in de eigen familie aan het optreden van Domela in Wat: lezingen over Ferdinand de veenstreken Domela Nieuwenhuis

Waar: Tresoar Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Wanneer: dinsdag 5, dinsdag 12 en (Foto W. Koolstra) dinsdag 19 maart om 20.00 uur. Voor één lezing is de toegang 7,50 euro, voor alle drie lezingen is de toegang 17,50 euro. Belangstellen- den kunnen zich aanmelden via [email protected].

LETTERHOEKE 3 2018 | 11 STUK VAN HET JAAR troch Johan Steendam Ofskiedsbrief besoarget Tresoar twadde plak

By de lanlike ferkiezing ‘Stuk van het Jaar’ hat des Heiligen Geestes zij met jullie allen. Jullie moeten Tresoar it twadde plak helle. As ‘stik’ hie Tre­ maar veel Gezang 17 zingen. Ik zal deze waarheid gauw ondervinden. Dáág, Folkert.” soar it ôfskiedsbrief fan fersetsstrider Folkert Twa dagen letter waard hy fusillearre troch de Bergsma ynstjoerd. De winst gie nei it CBG Dútske besetter by Schiphol, fanwegen syn rol yn Centrum voor familiegeschiedenis. in fersetsgroep yn Seisbierrum. Nei de befrijing identifisearre syn heit him oan de hân fan stikjes fan syn klean en in grutte hierlok. In kâld oantin- ken oan in jonge studint en fersetsstrider dy’t it heechste offer brocht foar dêr’t hy yn leaude. De Om Tresoar dit jier te fertsjintwurdigjen wie famylje fan Folkert stipe de kampanje en hopet yn gearwurking mei it Fries Verzetsmuseum dat syn ferhaal net fergetten wurdt. keazen foar it oandwaanlike ôfskiedsbrief fan de 20-jierrige fersetsstrider Folkert Bergsma. Minsken en ferhalen Op 14 febrewaris 1944 fertroude Folkert syn lêste It ôfskiedsbrief, de hierlok en resten fan klean wurden ta oan it papier: “Weest sterk. De genade des fan Folkert wiene yn oktober te sjen yn de Heren Jezus Christus en de liefde Gods en de gemeenschap stúdzjeseal fan Tresoar. Op de sosjale media

Op 14 febrewaris 1944 fertroude Folkert syn lêste wurden ta oan it papier.

12 | LETTERHOEKE 3 2018 Ofskiedsbrief besoarget Tresoar twadde plak

De lanlike ferkiezing ‘Stuk van het Jaar’ is ûnder- diel fan de Maand van de Geschiedenis en hat as doel argiven mear bekend te meitsjen by it publyk. De haadpriis waard op 27 oktober yn de Nacht van de Geschiedenis útrikt yn it Rijksmuseum troch Sacha de Boer.

fertelde Folkert syn libbensferhaal. Dat levere in soad reaksjes fan it publyk op: ûnder oare mear troch Folkert skreaune brieven. Tresoar krige trije leafdes- brieven oerdroegen dy’t Folkert yn july-novimber 1943 skreau oan syn leafste Marieke (Rie) Westra. Tresoarmeiwurkers hiene ek petearen mei Janny van der Meulen-Bruinsma en Corrie Bakker-Kaastra dy’t mear fertelle koene oer de omstannichheden dêr’t Folkert en syn lotgenoaten ûnder arrestearre waar- den. In skiednislearares liet witte dat sy it ferhaal fan Folkert oan har learlingen fertelle soe. “Net allinnich is der gjin moaier earbetoan foar Folkert te betinken; de ferkiezing toant ek oan dat it yn argiven net giet om papier en stof, mar om minsken en ferhalen,” sei projektlieder Marre Sloots.

C verzetsstrijderFolkertBergsma De 20-jierrige fersetsstrider Folkert Bergsma.

Nei de befrijing identifisearre Folkert syn heit him oan de It grêf fan Folkert Bergsma. hân fan stikjes fan syn klean en in grutte hierlok.

LETTERHOEKE 3 2018 | 13 LESBER FRYSLAN troch Louis Stiller Fryslân yn sitaten

Tresoar sette ôfrûne simmer útein mei it literêre-sitateprojekt ‘Lêsber Fryslân’, yn gearwurking mei Leesbaar Laagland, de Culturele Onderneming en de Leeuwarder Courant. It basisidee fan Lêsber Fryslân is dat in fraaie, kleurrike letterekaart fan de provinsje en Ljouwert makke wurdt, dy’t folslein bestiet út sitaten út ferneam­ de Fryske en Nederlânske romans, ferhalen, gedichten en lieten. Sa kinst de kaart fan de provinsje Fryslân hielendal bedekke mei sitaten út it wurk fan hûnderten skriuwers, dichters en sjongers.

Earder ferskynden yn dizze rige al Leesbaar ôfkomstich wêze fan bûtenlânske skriuwers. Amsterdam, Leesbaar Bergen en Leesbaar Sitaten yn it Biltsk, Stellingwerfsk en Stedsfrysk Groningen, dy't krekt útkommen is (allegear te meie fansels ek. finen op www.leesbaarlaagland.nl). Op dizze kaarten is dúdlik te sjen dat de sitaten oer in Publyk yn Fryslân en om utens is fia websiden, geografysk plak gean moatte: in doarp, in mar kranten en telefyzjeprogramma’s frege om of in stedswyk. Teksten fan Simon Vestdijk oer sitaten oan te dragen. Noch hieltyd kin dat, Harns bygelyks, of fan Tsjêbbe Hettinga oer fia lc.nl/leesbaarfriesland. De sitaten wurde kust, see en polder. En fansels fan Vonne van der selektearre, oanfolle en redigearre troch in Meer oer Flylân of Theun de Vries oer in beam profesjonele literêre redaksje ûnder lieding yn Feanwâlden. Wa skreau oer de spoarline nei fan Tresoar en Leesbaar Laagland. Ta beslút sil Starum? Oer de eilannen en de marren? Lêsber Fryslân foarmjûn en printe wurde as in Wa dichte oer it Prinses Margrietkanaal, de prachtige poster. Ek komt der in boek fan en sels Slachte of de Iselmar? Op dy manier ûntstiet in behang yn ferskillende útfieringen en formaten, ‘lêsbere kaart’ fan Fryslân. De sitaten meie yn earne yn de hjerst fan 2019. it Nederlânsk of yn it Frysk wêze, mar kinne ek

Ek meidwaan? Gean nei lc.nl/leesbaar- friesland en draach sitaten oan. Jou dêrby altyd de boarne oan (skriuwer, boek, útjouwer en jiertal). De sitaten binne sa koart mooglik: maksimaal fiif regels, gjin hiele gedichten of alinea’s. Under de ynstjoerders fan de moaiste sitaten wurde trije kaarten (winkelpriis €24,50) ferlotte.

14 | LETTERHOEKE 3 2018 OPROP troch Lysbert Bonnema Skriuwersarke

De arke, dy’t earder taheard hat oan skriuwer Rink van der Velde (1932-2001), sil yn 2019 wer beskikber wêze foar in skriuwer of dichter dy’t yn alle rêst dwaande wêze wol mei Fryske literatuer of literatuer yn in oare streektaal fan Fryslân. De arke leit yn in petgat Belangstellenden kinne oan de Drachtster Heawei tusken De Wylgen en De Feanhoop. har oant 1 febrewaris 2019 Foar Hollânsktalich wurk wurdt troch it Nederlands Letterenfonds skriftlik oppenearje by Pieter de Groot, skriuwer fan de it Roland Holsthûs yn Bergen, Noard-Hollân beskikber steld. Stifting Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaasje­ Skriuwers of dichters dy’t noch krije om te wurkjen. It is net as sintrum, De Koarte Baan 11, net earder yn totaal seis wiken yn ‘simmerhúske’ bedoeld. Ofsjoen 8731 DX Wommels. Dêrby de arke oan it wurk west hawwe, fan de kosten foar iten, drinken moat neist de perioade ek kinne oanjaan hokker wiken (net en telefoan is it ferbliuw yn de oanjûn wurde wat de mear as seis) oft se nei de arke ta arke fergees. De skriuwer/dichter skriuwer/dichter fan doel wolle. It giet om it simmerskoft, tekenet in hierkontrakt, mar de is te dwaan. In kommisje mar oare winsken binne yn oerlis hier wurdt betelle troch de Stifting út it bestjoer fan de Stifting ek mooglik. Op dizze wize hoopje Frysk Letterkundich Museum FLMD makket de kar hokker wy safolle mooglik skriuwers en en Dokumintaasjesintrum út it skriuwers/dichters fan de arke dichters in kâns te jaan om yn de saneamde ‘Tamminga-Piebenga- gebrûk meitsje kinne. Mocht arke oan it wurk te kinnen. Fûns’, wylst it ûnderhâld fan de it yn 2019 net slagje om plak arke en de fêste lêsten dêrfoar te krijen, ek yn 2020 wurdt It doel is dat de arke brûkt bekostige wurde troch datselde de arke wer foar skriuwers en wurdt as plak dêr’t de skriuwers fûns en It Fryske Gea. dichters iepensteld. en dichters alle gelegenheid

De Skriuwersarke. (Foto Haye Bijlstra)

LETTERHOEKE 3 2018 | 15 SLAVERNIJVERLEDEN door Abel Kooistra Van Arum tot Zurich

In het kader van het project ‘Sporen van het Friese slavernijverleden’ de desbetreffende ambtenaar. wordt er ruim aandacht gegeven aan de totstandkoming van bepaal­ Bij het verstrekken van een familienaam golden een aantal de familienamen van tot slaaf gemaakten in Suriname. Wat opvalt wettelijke bepalingen. Zo binnen dit onderzoek is dat een tal van Friese dorpen zoals Arum, mocht de familienaam geen Damwâld, Piaam en Zurich kunnen worden gekoppeld aan dit onder­ directe verwantschap met de eigenaar aantonen en tevens deel van het onderzoek. Hoe is dat mogelijk? mocht er geen bestaande en bekende Nederlandse achter- naam worden overgenomen. Van 1832 tot 1863 (het jaar hadden, kregen de personen in Deze regelgevingen leidden tot van de formele afschaffing kwestie nog geen zeggenschap een aantal varianten binnen de van de slavernij) werden er in over hun nieuwe familienaam, keuze voor een familienaam. Suriname een kleine zeven- want de verstrekking van de Een familienaam kon een duizend tot slaaf gemaakten familienaam bleef in handen omgekeerde of verdraaide vrijgemaakt. Bij deze manu- van de voormalige eigenaar en Nederlandse achternaam zijn, missies (vrijmakingen) was het wettelijk bepaald dat de ‘Gesigt van de Jooden Savane, in de Colonie van Surinamen,’ tekening door vrijgemaakte slaven naast hun E. van Drecht. De Jodensavanne was een dorp aan de Surinamerivier, waar de eigenaar (Salomon de la Parra) van Leentje Wijnaldum woonde. Diezelfde bestaande slavenvoornaam Leentje woonde hier ook nadat ze was vrijgemaakt, ze ligt er zelfs begraven. In een familienaam verkregen. dit dorp woonden nog meer eigenaren die een slaaf hadden vrijgemaakt met Hoewel ze hun vrije status een Friese plaatsnaam als achternaam.

16 | LETTERHOEKE 3 2018 Van Arum tot Zurich

bijvoorbeeld Negreb, Remark de vrijmaking van de tot slaaf of Vriesde (de Vries). Het gemaakte Leentje Wijnaldum. Dit project maakt deel uit van kon ook een verwijzing zijn Uit verder onderzoek blijkt dat het landelijk initiatief ‘Mapping naar het leven op de plantage zij de voorouder is van de hui- Slavery’ dat laat zien hoezeer lokaal (Cederhout, Goudmijn of dige profvoetballer Georginio en regionaal erfgoed verbonden Notenveld), een typering van Wijnaldum. Daarnaast hebben kan worden aan het Nederlandse negatieve of positieve karakters met name de kleinere dorpen slavernijverleden. Eerder deden (Goedhart en Vlijtig), of een de overhand bij de naamgevin- Margriet Fokken als Fellow van verwijzing naar Nederlandse en gen, terwijl de elf Friese steden Tresoar, evenals Nynke Smit en dus ook Friese plaatsnamen. meer voor de hand zouden Iris van der Veen als studenten van liggen. De steden waren in die de RuG onderzoek naar sporen van Bij dit laatste aspect komt de tijd bekender dan de kleinere het slavernijverleden in Friesland. Friese connectie naar voren. Friese dorpen en dus leek het De resultaten daarvan zullen door Op bijgevoegde kaart staan logischer om een Friese stad Barbara Henkes verwerkt worden in 35 gevallen van vrijverklaarde als achternaam te kiezen. Het een boek met wandel- en fietsroutes slavenfamilies die vernoemd is nog gissen naar de directe die geïnteresseerden kunnen zijn naar Friese plaatsnamen. redenen voor de totstandko- volgen langs geschiedenissen over Het meest bekende voorbeeld ming van deze opmerkelijke plantage-eigenaren, handelaren in hiervan is waarschijnlijk de familienamen, maar het toont koloniale waar en de aanwezigheid familienaam Wijnaldum. aan dat er wel een Friese invloed van Afro-Friese burgers in de steden Op 18 april 1843 kwam deze bestond binnen het algehele en op het land. achternaam tot stand door slavernijverleden.

1. Akkrum 19. Kimswerd 2. Arum 20. Kûbaard 3. Balk 21. Makkum 4. Blije 22. Marsum 5. Burgum 23. Mirns 6. Cornwerd 24. Nijega 7. Bolsward 25. Oudega 8. Damwâld 26. Aldtsjerk 9. Friens 27. Piaam 10. Gaast 28. Raerd 11. Gorredijk 29. Ryptsjerk 12. Heeg 30. Rijs 13. Heerenveen 31. Schettens 14. Hilaard 32. Tersoal 15. Hijum 33. Warns 16. Hollum 34. Weidum 17. Holwerd 35. Wjelsryp 18. Idaerd

LETTERHOEKE 3 2018 | 17

OPENBAARHEIDSDAG door Annemieke Nijdam ‘Om des gewetens wille’

Het begon als een gewone rechtszaak over een diefstal van 1500 gulden. Op 16 december 1942 werd de verdachte door de recht­ Kamp Erika in Ommen waren bank van Leeuwarder veroordeeld tot een gevangenisstraf van zorgwekkend: gevangenen werden slecht behandeld, en velen negen maanden. Veroordeelde en officier van justitie gingen beide overleden door dwangarbeid, in hoger beroep. honger en ziekten. Kort voor de rechtszaak had het Openbaar De raadsheren van het gerechts- Ze legden ook uit waarom. Ze Ministerie in een rapport beschre- hof in Leeuwarden concludeerden wilden namelijk rekening houden ven hoe ernstig de situatie in het in 1943 dat de verdachte inderdaad “met de omstandigheid dat sedert strafkamp was. De Leeuwarder schuldig was aan de diefstal. Maar enige tijd (...) gevangenisstraf- rechters waren hiervan op de ze veroordeelden hem tot een fen, in strijd met de wettelijke hoogte, en stelden in het vonnis lagere straf dan de rechtbank had voorschriften en met de bedoeling dat ze ‘om des gewetens wille’ gedaan: in plaats van negen maan- van Wetgever en Rechter, zijn de veroordeelde een lagere straf den, legden zij hem vier maanden of worden ten uitvoergelegd in gaven om te voorkomen dat hij gevangenisstraf op, met aftrek van gevangeniskampen (...).” zijn straf in Kamp Erika zou voorarrest. moeten uitzitten. In de Tweede Wereldoorlog waren Het vonnis bleef niet onop- Het vonnis dat bekend is geworden als strafkampen gebouwd voor ge- gemerkt. Het Parool schreef: ‘Om des gewetens wille’. vangenen voor wie in de gewone “Verademing! Uit de kringen van gevangenissen de rechterlijke macht eindelijk geen ruimte één arrest, dat als een licht aan was. De de donkere hemel flonkert. Eere omstan- aan het Leeuwarder Hof!” Voor digheden de rechters bleef het vonnis niet in het zonder gevolgen: twee rechters Neder- werden ontslagen en moesten landse onderduiken. Korte tijd na de uitspraak werd Kamp Erika gesloten als strafkamp.

Op woensdag 2 januari 2019 is het weer Openbaarheidsdag. Tresoar en andere archieven vragen dan aandacht voor dossiers en documenten waarvan de open- baarheidsbeperkingen op 1 januari zijn vervallen. Op de website komt een overzicht van alle stukken die openbaar zijn geworden, zoals het beroemde vonnis uit 1943, bekend geworden onder de naam ‘Om des gewetens wille’.

18 | LETTERHOEKE 3 2018

​GYSBERT-WINNER (Foto Haye Bijlstra)

Portret fan Eppie Dam makke troch Gerrit Terpstra (1953). Op de ynteraktive webside http://gjportretten.tresoar.nl Eppie Dam (1953) krige yn 2017 de belangrykste provinsjale binne alle portretten fan Gysbert Japicxwinners te sjen, mei literatuer­priis, de Gysbert Japicxpriis, foar syn bondel Fallend ynformaasje oer de skriuwer, it wurk, it portret en de makker ljocht út 2014. Neffens de tradysje krije Gysbert-winners in dêrfan. portret dat yn de Gysbert Japicx-seal yn Tresoar komt te hingjen by alle eardere Gysbert-winners.

LETTERHOEKE 3 2018 | 19 DENKSPORTCOLLECTIECENTRUM troch Martha Kist

Utwreiding FSB. De oanfolling befettet doku- minten dy’t benammen te krijen hawwe mei ferskate aktiviteiten en ûntsluting oangeande it jeugdskaken binnen de FSB. De ynventarisaasje is nei alle gedachten dit jier klear. Tresoar is al omtrint in jier skonken út de neilittenskip fan dwaande mei it ûntwikkelen fan Peter J. Monté, dy’t yn april 2018 Kursus Go ferstoarn is. Hy is de auteur fan Gerben Dijkstra en Andries van it Denksportcollectiecentrum. it standertwurk The Classical era of Weperen spylje al tritich jier go en De ambysje is om de grutste Modern Chess (2014), in prachtich binne tige aktyf yn de ôfdieling lanlike kolleksje op it mêd fan oersjochwurk op it mêd fan de Ljouwert fan de Nederlandse Go skaakhistoarje. Bond. Se ha in begjinnerskursus tinksporten te ûntsluten en dy Oant no ta hie Tresoar sa goed go yn Tresoar organisearre. Seis maatskiplik relevant te meitsjen as gjin boeken op it mêd fan go. kursisten kamen yn ’e kunde mei Wat is yn it ôfrûne jier bard en Fan ús stjoergroeplid T.C. van Ees dit fassinearjende, fan oarsprong wat binne de plannen? út Leiden krige Tresoar in moaie Aziatyske, boerdspul. Sawol de kolleksje boeken mei byhearrende kursuslieders as de spilers wienen ynventaris. Sa gau’t de ynfier fan entûsjast. Alle lêste moandeis Kolleksjes de brigeskinking Fuchs en Van de fan de moanne is foar elk in De ôfrûne moannen is hurd wurke Velde dien is, sille de kolleksjes mooglikheid om go te spyljen mei oan it útwreidzjen en it fierder Monté en Van Ees foar it publyk Gerben Dijkstra en Andries van ûntsluten fan de kolleksjes fan it ûntsletten wurde. Weperen en har klupleden yn De Denksportcollectiecentrum. Friesche Club oan it Ruterskertier It ynfieren fan de grutte bridge- Untsluting argyf FSB yn Ljouwert, fan 19.30 oere ôf. kolleksje, sammele troch bridge- Mei Eddie Scholl en Dik Kruithof kenners Jac Fuchs en Bob van de hat Tresoar twa entûsjaste en I Chess Velde, dy’t Tresoar ein 2017 krigen saakkundige frijwilligers krigen. De gemeente Skiermûntseach hat, giet troch en hat al laat ta in Beide binne lid fan de Friese hat de besteande aktiviteiten by soad nasjonale en ynternasjonale Schaakbond (FSB), ûnderdiel fan it (jeugd)skaken dit jier fierder oanfragen fia it ynterbibliotekêre de oerkoepeljende KNSB en sy útwreide. Op de Internationale lienferkear. hâlde har dwaande mei it ynventa- Wereldschaakdag (13 oktober) Dêrnjonken is in moaie kol- risearjen fan in oanfolling op de al waard it Fryske Waadeilân offisjeel leksje skaakboeken oan Tresoar besteande argyfynventaris fan de útroppen ta it earste skaakeilân op ’e wrâld. Boargemaster Ineke van Gent die de iepeningsset tsjin Marleen van Amerongen, foarsitter fan de KNSB. Sy spilen op ien fan de twa nije iepenbiere skaaktafels dy’t yn it sintrum fan it doarp Skiermûntseach pleatst bin- ne. Tresoar wie by de presintaasje en siket fierdere oansluting by dit projekt. Mear hjiroer is te lêzen op www.lytjewillem.nl/schaakeiland.

Boargemaster Ineke van Gent docht de iepeningsset op de skaakdei op Skiermûntseach. (Foto Martha Kist)

20 | LETTERHOEKE 3 2018 ARCHIEF door Gerard Mast

Oranjekoek duikt al in 1703 op

De oranjekoek of ‘oranjekoeke’ is een feestelijk Fries gebak. Tegenwoordig bieden bakkers dit product vaak in vierkante stukjes aan, maar oorspronkelijk is de oranjekoek een platte ronde koek van roggemeel, opgemaakt met suiker en geurig door ‘oranjesnipels’ (snippers gekonfijte sinaasappelschillen) Oranjekoek van bakkerij Friso uit of anijs. Bitgummole. (Foto Tryntsje Nauta)

In de geschiedenis over de Confiturier volmaakte onderrigtinge Tjalling en Cecilia waren in oranjekoek is het jaar 1830 ten dienste van koek-bakkers, of 1681 getrouwd en verhuisden als oudste Friese vermelding hunne leerlingen. Dit boek is in in 1683 van Wirdum naar bekend. In het boek Oranjekoek Amsterdam gepubliceerd. Raerd. Hij overleed in 1690 en (2014) met foto’s van Tryntsje zij in 1700. Na haar overlijden Nauta van verschillende Tijdens mijn onderzoek naar werden voor hun kinderen oranjekoeken van bakkers in eendenkooien kwam ik bij kosten gemaakt. Bij deze deze provincie beschrijft Ytje toeval een oudere vermelding uitgaven staat op 3 februari Hoekstra in een hoofdstuk de over oranjekoek in Friesland 1703 een post tot laste van geschiedenis van de lekkernij. tegen: in het familiearchief van hun dochtertje ‘Juffr. Tiallinga Daarin staan vermeldingen uit Van Eysinga-Vegelin van Claer­ Edonia van Eysinga’ genoteerd. 1830 van dit gebak te Leeuwar- bergen (inventarisnummer Ze is op 2 april 1690 geboren den en Heerenveen. 5244) met als titel: ‘Rekenin- en is ten tijde van deze uitgaaf De oudste vermelding van het gen wegens het beheer van de bijna dertien jaar. recept van een oranjekoek is al nalatenschap van Tjalling AEdo De bijbehorende tekst luidt: ouder en staat in een boek voor Johan Heringa van Eysinga ‘Op versoeck gesonden banketbakkers uit 1753: Het en Cecilia van Humalda uit de een Orange Koeck van 1 Tweede Deel der ’t Zaamenspraaken periode 1701-1711’. 18/32 ££ daarvoor betaalt tusschen een Mevrouw en een 0-15-8[car.g.]’. Het gaat dus om een oranjekoek van ruim anderhalf pond.

Oranjekoek was dus al ruim een eeuw eerder bekend in Friesland. Mogelijk wilde de jonge juffer op haar verjaardag op oranjekoek trakteren?

Rekening uit het familiearchief van Van Eysinga-Vegelin van Claerbergen met de tekst: ‘Op versoeck gesonden een Orange Koeck van 1 18/32 ££ daarvoor betaalt 0-15-8[car.g.]’.

LETTERHOEKE 3 2018 | 21 DIGITALISERING door Tjeerd de Jong Google Books

De Koninklijke Bibliotheek in Den Haag en Google werken sinds De Koninklijke Bibliotheek 2010 samen aan de digitalisering van ons cultureel erfgoed van (KB) en Google onderschrijven een gezamenlijk doel, namelijk Nederlandse boeken tot 1900. Zo’n 14.000 titels uit de collectie om door middel van digitali- van Tresoar zijn op deze wijze gedigitaliseerd. sering zoveel mogelijk boeken ter wereld doorzoekbaar en toegankelijk te maken via het Voor het project zijn 14.000 titels gedigitaliseerd. (Foto Tjeerd de Jong) internet en zo te helpen alle kennis beschikbaar te maken. Na de digitalisering van boeken uit de KB-collectie werd het contract met Google verlengd en zijn er ook boeken uit de collecties van de universiteits- bibliotheken van de Universi- teit van Amsterdam, Utrecht en Leiden gedigitaliseerd. Het project is daarna nog éénmaal verlengd tot januari 2019, in die laatste periode zijn boeken gedigitaliseerd uit verschillen- de bibliotheken in Nederland, waaronder die van Tresoar.

De KB, die het project coördi- neert, heeft in samenwerking met Tresoar in 2017 circa 14.000 titels geselecteerd die voor digitalisering in aanmer- king kwamen. De selectiecri- teria waren dat de titels niet aanwezig zijn in de collecties van andere Nederlandse biblio- theken en dat de titels geheel rechtenvrij zijn, dus zich in het publieke domein bevinden.

22 | LETTERHOEKE 3 2018 gehele doorlooptijd van dit project De gedigitaliseerde boeken komen in de regel ongeveer drie huurde Tresoar tijdelijk een maanden voor het publiek vrij beschikbaar via Google Books projectmedewerker in die, na een (https://books.google.nl) en Delpher (www.delpher.nl).Bij de inwerkperiode, alle geselecteerde bibliografische gegevens, bij het kopje ‘Oorspronkelijk uit’ is te titels van in totaal bijna 400 achterhalen waar het origineel van het digitale boek wordt bewaard. strekkende meter, heeft opge- zocht en na retournering heeft teruggeplaatst in het magazijn of Na deze selectie ontving Tresoar zelfs een derde selectie. Hierbij het Kolleksjesintrum Fryslân. 14.000 aanvraagbonnen en is er in was het de wens van Tresoar november 2017 gestart met het fy- om de volledige boekerij van de siek selecteren van de boeken. Alle Franeker Universiteitsbibliotheek titels zijn voor de verzending stuk te laten digitaliseren. Dat hono- Het project is mede mogelijk voor stuk gecontroleerd op een reerde de Koninklijke Bibliotheek gemaakt door een financiële aantal extra criteria zoals formaat positief. En daarmee is zelfs bijdrage van de Stichting PICA. (te groot, te dik) en andere onvol- afgeweken van één van de criteria, Deze stichting bevordert en komenheden (deel van de rug los namelijk het niet aanwezig in stimuleert wetenschappelijke en en niet opengesneden pagina’s). andere collecties. openbare informatieverzorging Als dat het geval was, werd het in Nederland. Ze doet dit door boek uit de selectie gehaald. Daar Vanaf november 2017 is er projecten en activiteiten te kwamen geen andere titels voor maandelijks 26 meter boeken subsidiëren die de belangen in de plaats. Vanwege de strakke opgehaald en in februari 2018 van individuele bibliotheken planning was het onmogelijk om kwam de eerste 26 meter gedigita- overstijgen en de samenwerking tussentijds nieuwe selecties te liseerde boeken weer retour. Deze tussen bibliotheken bevorderen. maken. routine van halen en brengen is Die projecten moeten de rol van onlangs in november afgerond, de bibliotheek in de informatie- Na de eerste ronde bij Tresoar was daarna zijn er alleen nog boeken keten versterken. er nog ruimte voor een tweede en teruggebracht. Gedurende de

Schermafdruk van een boek uit de collectie van Tresoar dat is gedigitaliseerd door Google Books. (Foto Tjeerd de Jong)

LETTERHOEKE 3 2018 | 23 WADDEN door Hans Laagland Toegang tot data over Wadden

Tresoar gaat actief bijdragen aan een nieuw op te Om dat te bereiken zijn er plannen gemaakt, richten Datahuis Wadden. Toegang tot data over gesprekken geweest met partners, leveranciers, onderzoekspartijen en aanleveraars van data. Wadden is wat het Datahuis Wadden beoogt. Het Op internationale congressen is het initiatief en Datahuis Wadden is een onderdeel van het mo­ de stand van zaken rond de waddenbibliotheek nitoringsprogramma voor de waddeninformatie: toegelicht.

Basismonitoring Wadden. Basismonitoring Wadden De realisatie van de waddenbibliotheek raakte begin dit jaar in een stroomversnelling. Want Tresoar en de Waddenacademie lanceerden in naast de plannen voor een waddenbibliotheek het najaar van 2015 het initiatief voor de oprich- is er een programma op het gebied van moni- ting van een internationale waddenbibliotheek: toring van waddeninformatie. De zogenoemde een kennisknooppunt voor waddeninformatie. Basismonitoring Wadden “houdt de ontwikke- Intussen zijn we drie jaar verder. Wat is de stand lingen in het waddengebied in de gaten. Doordat van zaken rond de internationale waddenbiblio- beheerders van het waddengebied verzamelde theek? En hoe verhoudt de waddenbibliotheek gegevens en kennis met elkaar delen, kan er zicht tot het Datahuis Wadden? effectiever en efficiënter worden gemonitord”. Al bij de presentatie was duidelijk dat de Zie het kader voor de partners in de Basismonito- internationale waddenbibliotheek niet een nieuw ring Wadden. gebouw met boekenkasten vol boeken en rappor- Onderdeel van de Basismonitoring Wadden was ten zou behelzen. Maar wat dan wel? Vertrekpun- het oprichten van een waddenbibliotheek voor ten was de volgende drieslag: digitaliseren van het toegankelijk maken van onderzoeksrappor- bibliotheek- en informatiebestanden en tekst, ten. Al gauw was de verbinding tussen beide tabellen en andere data digitaal herbruikbaar initiatieven gelegd: de internationale wadden- maken, als tweede collecties verbinden en tot bibliotheek maakt deel uit van het monitorings- slot datasets met Wadden gerelateerde informa- programma Basismonitoring Wadden. tie ontsluiten. De Waddenzee. (Foto Basismonitoring Wadden) De Waddenzee.

24 | LETTERHOEKE 3 2018 Afgelopen jaar zijn er gesprekken geweest over toe- treding van Tresoar tot de samenwerkende partners in de Basismonitoring (Waddenacademie was al partner). Dit resulteert binnenkort in medeonderte- kening door Tresoar van de samenwerkingsovereen- komst tussen alle partijen: “de waddenprovincies, Rijksoverheid, maatschappelijke organisaties en Deelname aan de Basismonitoring Wadden door bedrijven werken samen aan een basismonitoring Tresoar betekent dat Tresoar deel uitmaakt van het die inzicht moet geven in de ontwikkelingen in het netwerk en infrastructuur van de Wadden, precies waddengebied.” Focus van de Basismonitoring zoals beoogd was tijdens de lancering van het Wadden is drievoudig: people, planet en profit. initiatief in 2015. Daarnaast is Tresoar inmiddels lid van kerngroep Basismonitoring om te zorgen voor Datahuis Wadden een goede monitoring van het waddengebied. Wat gaat de waddenbibliotheek doen binnen de Basismonitoring Wadden? Onderdeel van de Hoe nu verder? Basismonitoring Wadden wordt het Datahuis Binnen Datahuis Wadden is een klein team aan- Wadden, een online toegang tot waddeninformatie, gesteld dat verkenningen uitvoert ten behoeve van dat toegang biedt tot door de partners verzamelde nadere uitwerking van Datahuis Wadden inclusief de data over de Wadden, o.a. via een kaartviewer waarin waddenbibliotheek. Tresoar heeft hier een voortrek- de brongegevens gekoppeld zijn aan locaties in het kende rol vanwege de expertise, kennis en ervaringen waddengebied en via de waddenbibliotheek. Zie op het gebied van duurzaam toegankelijk maken van de waddenbibliotheek als informatie- en kennis- informatie, zowel fysiek als digitaal. Insteek is om in knooppunt voor toegang tot waddeninformatie. De kleine projecten de waddenbibliotheek op te zetten waddenbibliotheek behelst toegang tot interne en en uit te bouwen binnen het kader van Basismonito- externe kennissystemen van digitale infrastructuren, ring Wadden en Datahuis Wadden, in een meerjarig waaronder bibliotheek- en informatiebestanden traject. (fysiek en digitaal) en data. De activiteiten van Kortom, als onderdeel van de Basismonitoring Tresoar ten behoeve van het Datahuis Wadden vinden Wadden verwezenlijken Tresoar en Waddenacademie o.a. plaats op het gebied van digitalisering en het een toegang tot data over Wadden binnen een context digitaal herbruikbaar maken van bibliotheek- en van samenwerkende partijen op het gebied van de informatiebestanden, het verbinden van interne en Wadden. externe collecties, webarchivering, en het ontsluiten van datasets, en niet te vergeten, het leveren van Voor dit artikel is gebruik gemaakt van teksten die eerder expertise en kennis. Daarnaast levert Tresoar input zijn gepubliceerd op de website Basismonitoring Wadden op verdere uitwerking van het dossier people (uit de www.basismonitoring.nl. drieslag people, planet en profit).

Basismonitoring Wadden is een samenwerking van deze partijen: Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (Rijkswaterstaat), Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, provincie Noord-Holland, provincie Fryslân, provincie Groningen, Vereniging It Fryske Gea, Stichting het Groninger Landschap, Stichting Land- schap Noord-Holland, Vereniging Natuurmonumenten, Vogelbescherming Nederland, Staatsbosbeheer, Wad- denacademie, N.V. Nederlandse Aardolie Maatschappij, Groningen Seaports en Tresoar.

LETTERHOEKE 3 2018 | 25 ONDERZOEKERS AAN HET WOORD: JONA LENDERING EN JAN HENDRIK BEEK door Marijke de Boer Cadeau aan de wereld

Duizenden foto’s heeft Jona Lendering in de laatste een goede gids. We zijn er weleens een paar uur vijftien jaar gemaakt op zijn reizen naar het Midden- met de auto tussenuit geknepen, van de terp in Foudgum naar de expositie ‘Land van taal’ in Oosten. Afgelopen zomer herbeleefde hij die reizen. Franeker. Ik weet nu verhalen over Friesland, Met vrijwilliger Jan Hendrik Beek werkte hij op die ik in mijn woonplaats Amsterdam echt niet Tresoar aan de beschrijving van zijn collectie. mee krijg, zoals wat Kneppelfreed is en het Oera Linda-boek. Ik heb genoten van de zomer, alleen Drie maanden sloten ze zich op om een deel van jammer dat er geen Elfstedentocht is geweest.’ de 63.000 foto’s van de Klassieke Oudheid, Romeins en Grieks erfgoed, voor het publieke De historicus heeft altijd gereisd en sinds de opkomst van de digitale camera in 2003 is hij domein te ontsluiten. Opdrachtgever was het aan zijn collectie begonnen. ‘Het is iets wat Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden, dat ik heb opgelopen in de loop der jaren, je was daarvoor de samenwerking met Tresoar zocht. ergens en je ging fotograferen.’ Een achtergrond als fotograaf heeft hij niet. ‘Jona fotografeert hij omdat hij het object wil hebben, het gaat hem niet zozeer om de compositie,’ verduidelijkt Jan ‘Er zijn foto’s bij van Palmyra in Syrië, met Hendrik Beek. erfgoed dat door IS opgeblazen is, maar ook Het beeldmateriaal maakt de journalist enerzijds Romeinse altaren in Groot-Brittannië,’ legt uit belangstelling, anderzijds gebruikt hij het historicus en journalist Jona Lendering (Bene- voor zijn artikelen op de website Livius.org. ‘Ze den-Leeuwen, 1964) uit. ‘Ik heb spul uit Pakistan fotograferen alles, als ze thuiskomen zien ze en inscripties die nooit wetenschappelijk zijn pas waar ze met vakantie zijn geweest,’ grapt beschreven. Deze informatie wil je niet verloren Jan Hendrik Beek. ‘Iran heeft hij volgens mij laten gaan.’ Hij is mede-oprichter van Livius, helemaal niet gezien, alleen maar door het oog dat onder andere cursussen en reizen over de van de camera.’ ‘Dat klopt, je beleeft alles drie oudheid organiseert. Sinds 1996 beheert hij de keer,’ reageert Jona Lendering. Al jaren stelde hij website Livius.org over de oude geschiedenis. de foto’s gratis beschikbaar aan uitgeverijen voor ‘Door weer met de foto’s bezig te zijn, zie ik al wetenschappelijke publicaties. ‘Aan commerciële mijn vakanties terug. Het is een soort geestelijk uitgeverijen verkocht ik ze wel, zodat ik eens in leeg maken.’ Hij kreeg hulp van Jan Hendrik de twee jaar een nieuw fototoestel kon kopen. Beek (Leeuwarden, 1949), die als advocaat heeft Op een gegeven moment dacht ik, ik geef de gewerkt. Via het Nederlands Klassiek Verbond foto’s weg. Ze lagen er maar te liggen. De foto’s hadden ze elkaar al eens ontmoet. Luc de Vries moeten het publieke domein in.’ van Tresoar koppelde beide mannen en het klikte meteen. ‘Ik heb het gymnasium gevolgd Bij Tresoar werkte het duo aan het beschrijven en er is best veel blijven hangen. En ik heb een van het materiaal. Aan de foto’s kenden ze brede belangstelling voor de oudheid,’ vertelt Jan volgens een internationale codering metadata Hendrik Beek. toe, trefwoorden, waarmee het materiaal online te vinden is. ‘In een spreadsheet voegen we bij Tournee een foto van een altaar bijvoorbeeld informatie Voor de duur van het project woonde Jona toe over locatie, inscriptie en godheid. Zo kun je Lendering in Harlingen, zijn collega Jan Hendrik de foto’s makkelijk vinden. Ook voegen we codes Beek nam hem mee op tournee door de pro- toe om verbindingen te maken met de weten- vincie. ‘Hij is een geweldige hulp en bovendien schappelijke databases,’ legt Jona Lendering uit.

26 | LETTERHOEKE 3 2018 Jan Hendrik Beek (vooraan) en Jona Lendering beschrijven de metadata. (Foto Haye Bijlstra)

De foto’s zijn per land gerubriceerd. ‘Ik ben zo zijn te zien. Of de tempel uit de Romeinse tijd in op reis geweest naar Oezbekistan,’ vertelt Jan het Iraakse Hatra, beeldschoon, maar gesloopt Hendrik Beek. ‘Bij foto’s van Syrië kreeg ik een door IS. Zo gaaf dat je er stil van bent,’ licht Jan aha-erlebnis, ik ben er vroeger zelf geweest. Het Hendrik Beek toe. Een foto kan ook mooi zijn is leuk om het land weer terug te zien.’ vanwege het verhaal dat erbij hoort. ‘Ik was een keer in Iran,’ vertelt Jona Lendering. ‘Bij Shiraz Kijk eens wat een mooie foto is een slagveld waar Alexander de Grote zich Soms stootten de mannen elkaar even aan, om een weg Perzië binnen baande. Dat is lange tijd de ander te wijzen op de mooie foto van bedreigd gezocht op een bepaalde plek, maar een Ameri- erfgoed. ‘De fresco’s uit Janzur in Libië, zo kaanse onderzoeker stelde in de jaren zeventig adembenemend prachtig, waarop de kleuren nog vast dat dat niet klopte en meldde ook waar het dan wel moest zijn. Toen hij daarheen wilde, brak de revolutie uit en is hij doorgefietst naar Jona Lendering reist nooit meer zonder camera, Basra omdat hij zijn leven anders niet veilig was. zelfs niet als hij voor een bruiloft naar Libanon Hij bereidde er een wetenschappelijk artikel over moet. Dan komt hij gewoon met 200 foto’s voor, dat echter nooit is gepubliceerd. Toevallig terug. ‘Ik had nieuwe overhemden gekocht, kreeg ik dat artikel in handen. Met mijn zaken- maar vond ze niet ruim genoeg vallen. Voor de partner ben ik er op een dag heengegaan, toen bruiloft wilde ik gauw nieuwe kopen, een maat het veilig en genormaliseerd was, en konden we groter. Op de valreep was ik bij een winkel in vaststellen dat het klopte wat hij had beschreven. Leeuwarden en zei dat ik gehaast was vanwege Wij waren dus de eersten in ruim 2300 jaar een bruiloft. Toen ik de overhemden in Beiroet die wisten dat we op dat slagveld stonden. Dat uit de koffer haalde, bleek dat de verkoopster vond ik wel heel speciaal, we hebben Italiaanse er een briefje bij had gedaan waarin ze me veel feestsigaren opgestoken. Het leukste was, toen plezier op de bruiloft wenste. Dat vond ik zo aar- ik er later terugkwam, dat er een standbeeld was dig, zoiets zou in Amsterdam nooit gebeuren.’ gemaakt voor de Perzische generaal die Alexan- der bijna klop had gegeven. Bovendien staat het

LETTERHOEKE 3 2018 | 27 De tempel van Maran, uit de Romeinse tijd, in Hatra (Irak), in Wandschildering van een offerende Libische priester in Janzur, 2015 vernietigd door IS. (Foto Jona Lendering) Libië. (Foto Jona Lendering) nu overal goed aangegeven. Hier hebben we echt iets Concertgebouw. Cultuur kan kloven overbruggen,’ bij kunnen dragen.’ verklaart Jona Lendering. Het doel van het project, waarvan nu een kwart be- Klassieke traditie schreven is, is dat het beeldmateriaal vrij beschikbaar Jona Lendering wil de Klassieke Oudheid meer komt voor het publieke domein. ‘Mijn zakenpartner bekendheid geven en onder zoveel mogelijk mensen en ik stellen het ter beschikking; we worden er niet brengen, omdat hij het een interessant tijdvak vindt. slechter van. De inkomsten die we derven uit de De laatste jaren merkt hij dat de belangstelling voor verkoop worden gecompenseerd door een licentiebe- die periode toeneemt. ‘De opleving is te zien aan het drag. Door de foto’s rechtenvrij op internet te zetten, groeiende museumbezoek en zelfs voor vertalingen maak je het voor mensen makkelijker en toegankelij- van obscure teksten blijkt elke keer een markt te ker om te gebruiken.’ zijn. Je ziet het ook aan de blijvende populariteit van films als Ben Hur, Troy en Gladiator. Al klopt daar Het deze zomer beschreven deel van de collectie historisch gezien niet veel van, de heldenverhalen verschijnt eind 2018 online op onder andere de website spreken wel aan.’ van het Rijksmuseum van Oudheden (www.rmo.nl).

‘Bij een lezing over denken in de oudheid tijdens de • mainzerbeobachter.com, weblog van Jona Lendering Week van de Klassieken kwamen wel veertig mensen, • www.livius.org, alles over de oudheid allen zonder klassieke achtergrond. Ze waren zeer geïnteresseerd en gingen gaandeweg de avond meedenken en vragen stellen,’ vult Jan Hendrik Beek aan. Hoe verklaren ze de belangstelling? ‘Er Het project past goed bij het Bumalegaat dat is een klassieke traditie, van Constantinopel naar onder Tresoar valt. ‘Van dat legaat werden lange Caledonië. Die verbindt en is vrij van politiek. Voor tijd nieuwe uitgaven aangeschaft, nu wordt het veel mensen is het een afgerond geheel, waar geen geld gebruikt voor digitaliseringsprojecten. Tre- ontwikkeling meer in zit, dus overzichtelijk. Een soar loopt daarin voorop, wellicht kleinschalig, gebouw als het Paleis van Justitie in Leeuwarden is maar ze doen het wel,’ vertelt Jona Lendering. klassiek, met zuilen en een timpaan. Zoiets wordt De oudheid onder de mensen brengen past niet meer uitgelegd als een linksburgerlijk symbool overigens prima bij het Bumalegaat. ‘Hij wilde of rechtsconservatief. Het is klassiek, net als het de wereld een mooiere plek maken en gaf de wereld een cadeau. En ik zie nog steeds niet in wat verkeerd is aan dat ideaal.’

28 | LETTERHOEKE 3 2018 AANWINST door Marijke de Boer

deze moesten een zekere voor- naamheid uitstralen. Dat bereikte hij door een consistente maatvoe- ring, harmonieuze proporties, een Vegter aaneenschakeling van grote en kleine, open en besloten ruimten, met een zorgvuldige detaillering De archieven van architecten Doeke Meintema, ir. J.J.M. Vegter en materiaalafwerking. Zijn werk en ir. J.G.C. Vegter zijn aan Tresoar overgedragen. ontwikkelde zich van traditiona- lisme naar moderniteit.

Het oudste gedeelte van het de watertorens te Dokkum en Zoon Chris Vegter (1940) werkte archief bevat documenten van Drachten. Sommige gebouwen vanaf 1971 in Leeuwarden en Doeke Meintema (1877-1935). Na zijn mijlpalen van de wederop- vormde vanaf 1975 een maatschap zijn opleiding in Friesland werkte bouw geworden. Hij ontwierp met zijn vader, onder de naam hij in het Westen. In 1917 keerde niet alleen voor particulieren, ‘Architektenburo IRS. Vegter hij terug naar Leeuwarden en maar voerde ook een stedenbouw- b.i. Beheer B.V.’ Chris Vegter bouwde er zijn woning annex kan- kundige praktijk voor veel Friese ontwierp o.a. de ABN Bank aan de toor aan de Harlingerstraatweg. gemeenten, zoals een volkshuis- Willemskade in Leeuwarden. Voor Hij ontwierp o.a. een complex van vestingsproject in Harlingen. het Friesland College in Leeu- ‘middenstandswoningen’ die tus- Bovendien verzorgde hij restau- warden ontwikkelde het bureau sen 1919 en 1921 in het noordelijke raties van kerken (o.a Huizum, de Campus aan de Julianalaan. deel van de Vosseparkwijk zijn Hegebeintum en Jorwert) en de In 2013 besloot Chris Vegter, gebouwd, geïnspireerd door de stadhuizen van Dokkum, Franeker inmiddels 72 jaar, te stoppen met Engelse gardencities. en Harlingen. zijn praktijk. Door de crisis liepen In 1958 werd hij tot Rijksbouw- de werkzaamheden terug. Na de dood van Meintema nam meester benoemd. In zijn visie Jo Vegter (1906-1982) het architec- had de architectuur een dienende Het archief is voorlopig nog niet tenbureau over. Hij heeft veertig functie bij overheidsgebouwen, voor publiek beschikbaar.​ jaar zijn bureau in Leeuwarden gehad. Een bekend gebouw van hem in Leeuwarden is het kantoor van het Waterleidingbedrijf I.W.G.L. (Intercommunale Waterleiding Gebied Leeuwarden) aan het Zaailand, dat in 1964 werd gebouwd. Hij bouwde eveneens

Nieuw blok woningwetwoningen te Chris Vegter draagt het archief over aan Bert Looper. (Foto Haye Bijlstra) Harlingen, ontworpen door architect Op de achtergrond: Het gebouw van I.W.G.L. aan het Zaailand te Leeuwarden is Jo Vegter, 1947. ontworpen door architect Jo Vegter, 1964. (Foto Frans Popken)

LETTERHOEKE 3 2018 | 29 FREONEN FAN TRESOAR Nijs fan de Stifting Freonen fan Tresoar

Fellow Kadokaart De kommisje dy’t it Fellowship regelet, hat yn Noch even in yn-’t-sin-bringer: by de baly fan de ôfrûne tiid sjoen nei it reglemint. Der binne Tresoar binne kadokaarten te keap foar € 20. wat oanpassingen makke. Sa is it no in betingst Dêrmei kin in persoan in oar dy’t noch gjin dat de kandidaten net langer as fiif jier lyn Freon fan Tresoar is in jier lang Freon meitsje. ôfstudearre wêze meie. It is wichtich om in nije, jonge generaasje yn ’e kunde komme te litten Bestjoer mei dokuminten fan Tresoar. Tresoar en de It bestjoer fan de Freonen fan Tresoar sil op ’e Freonen kinne fierders in foarkar oanjaan foar nij neitinke oer de takomst fan de stifting en de in haadtema. Oant no ta wiene der histoaryske aktiviteiten foar de stipers. Dêrnjonken wurdt ûnderwerpen, mar in literêr ûnderwerp is ek der wurke oan nije bestjoersleden en sels in nije nijsgjirrich. Begjin takom jier komt wer in oprop foarsitter, want yn april 2019 nimt Jannie van der foar in nije Fellow. Kloet ôfskied.kt.

Undersyk In jier lyn wie Margriet Fokken de Fellow en sy die ûndersyk nei it Fryske slavernijferline. Dat ûnderwerp is troch oare jonge ûndersikers (stazjêrs) wer oppakt (sjoch it artikel op side 16-17). De resultaten fan it ûndersyk nei spoaren fan it slavernijferline yn Fryslân wurde ferwurke yn in boek. KADOKAART

CADEAU KAART

Open de deur naar een een s c h a t aan informatie, Vriend van een fortuin aan voordelen! Iepenje de doar nei in s k a t oan ynformaasje en Freon fan in fortún oan foardielen! t.w.v. € 20,-

Tresoar Deze bon is na uitgifte 1 jaar geldig. Je moet je cadeaukaart nog wel activeren. Hoe je dat doet, lees je op de achterkant. Dizze bon is nei útjefte 1 jier jildich. Jo moatte jo kadokaart

Stifting Freonen fan Tresoar aktivearje. Hoe’t jo dat dwaan, kinne jo op de oare kant lêze. Stichting Vrienden van Tresoar

30 | LETTERHOEKE 3 2018 Letterhoeke is in útjefte fan Tresoar en de Freonen fan Tresoar Letterhoeke ferskynt trije kear yn it jier en wurdt fergees tastjoerd oan de Freonen

Freon wurde? Belje mei 058-7890789 of stjoer in mail nei [email protected] De bydrage is minimaal € 20,- yn it jier. It (IBAN) rekkennûmer fan de Freonen is: NL78 RABO 0335 4795 53

Redaksje Marijke de Boer (einredaksje), Wieke de Haan, Ids de Jong en Hilda Top (redaksjesekretariaat) en Jannie van der Kloet (Freonen)

Byldmateriaal John van Geffen

Foarmjouwing Richard Bos

Printwurk Dekker Creatieve Media & Druk

Ofbylding foarkant Ids Willemsma, oer him komt yn OBE in útstalling. Op dizze foto út 1997 toant er de houtsjes dêr’t er de Alvestêdetocht mei riden hat. (Foto Frans Andringa)

Tresoar Boterhoek 1 Postbus 2637 8901 AC Ljouwert 058 7890789 [email protected] www.tresoar.nl

www.facebook.com/tresoar www.twitter.com/tresoar www.pinterest.com/tresoar www.instagram.com/tresoar

© 2018 Tresoar en de auteurs Aktiviteiten

desimber 29 Kampioenschap FRYSK!, Stichting Wereld­ kampioenschap Fries Dammen organiseert het NK Fries dammen, Tresoar, start 10.00 uur

jannewaris tot 7 Tentoonstelling 'Viglius, strateeg in een eeuw vol tegenstellingen', Tresoar 17 Lunchlezing door Louis Stiller,'Leesbaar Fryslân', Tresoar, 12.30 uur 19 Symposium traditionele visserij, Tresoar, 13.30- 18.00 uur 31 Rondleiding Schatten van Tresoar, Tresoar, 14.00 uur

febrewaris 21 Lunchlezing door Maartje Roos over haar fotokunstwerken, Tresoar, 12.30 uur 28 Rondleiding Schatten van Tresoar, Tresoar, 14.00 uur

maart 5 Lezing door Jan Willem Stutje, biograaf van Domela, Tresoar, 20.00 uur 12 Lezing door Sabine Hiebsch, Domela als Luthers predikant, Tresoar, 20.00 uur 19 Lezing door Yme Kuiper en Bert Looper, Herinneringen aan optredens van Domela, Tresoar, 20.00 uur 21 Lunchlezing door Jan Terlouw, 'Zeg het met poëzie', Tresoar, 12.30 uur 27 Jong Historisch Café met sprekers Mark Raat en Nathalie Scheenstra, Tresoar, 19.30 uur 28 Rondleiding Schatten van Tresoar, Tresoar, 14.00 uur

Mear ynfo? > www.tresoar.nl > aginda Kaarten? 058-7890792 of 058-7890740

Schatten van Tresoar Hoe ziet de wereld er onder de studiezaal uit? Wat is het oudste boek? Hoe ordent Tresoar bijna 35 kilometer aan materiaal in het depot? Welke schatten liggen er nog meer in de catacomben van Tresoar? Tresoar organiseert iedere laatste donderdagmiddag van de maand rondleidingen door de magazijnen waarin deze vragen worden beantwoord. Om 14.00 uur start de (circa vijf kwartier durende) tour. Na afloop is er koffie/thee en een versnapering. Deelname is gratis. Opgave graag via de mail ([email protected]) of telefonisch (058- 7890789/058-7890740). Op de betreffende dag kunt u zich melden

De rondleiding voert langs het depot bij de receptiebalie in Tresoar. van Tresoar. (Foto Haye Bijlstra)