DOĞU TÜRKİSTAN’DA TOPLAMA KAMPLARI ADIM ADIM SOYKIRIM

Murat Yılmaz 2020 www. hh.org.tr DOĞU TÜRKİSTAN’DA TOPLAMA KAMPLARI Adım Adım Soykırım

Murat Yılmaz

2020 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım

Hazırlayan Murat Yılmaz

Genel Yayın Yönetmeni Dr. Ahmet Emin Dağ

Editör Ümmühan Özkan

Baskı Temmuz 2020

Kapak ve Sayfa Tasarım Nuhun Gemisi / Nurgül Ersoy

İNSAMER, İHH İnsani Yardım Vakfı’nın araştırma merkezidir.

©Bu eserin tüm hakları mahfuzdur. Sadece kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.

Bu yazının içeriği ile ilgili bütün sorumluluk müellifine aittir.

Karagümrük Mh. Kaleboyu Cd. Muhtar Muhittin Sk. No. 6 PK.34091 Fatih/İstanbul - TÜRKİYE www.insamer.com | [email protected]

Pelikan Basım Maltepe Mah. Gümüşsuyu Cad. Odin İş Merkezi No. 28/1 Topkapı/İstanbul Tel: +90 212 613 79 55 İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ 5 GİRİŞ 7 Uygur bölgesinde neler oluyor? 7 YENİ NESİL GULAGLAR 10 KAMPLARIN KURULUŞ GEREKÇELERİ 16 YER GÖK TOPLAMA KAMPI: 24 KAMPLARIN MAHİYETİ VE FİZİKSEL ŞARTLARI 3 MİLYON CAN GÜNEŞE HASRET 50 TOPLAMA KAMPLARINDA HAK İHLALLERİ 55 Kamplardaki Yaşam Koşulları 60 KAMPLARDA İNSANLIK DIŞI MUAMELE, 63 İŞKENCE VE ÖLÜM TOPLAMA KAMPLARINDA 66 KORONAVİRÜS TEHDİDİ GERİDE KALANLAR 70 “PARTİ İLE KARDEŞ AİLE”: AİLENİN 76 DAĞILIŞI, MAHREMİYETİN İHLALİ TOPLAMA KAMPLARINDA İŞÇİLİK: 80 YENİ NESİL KÖLELİK ULUSLARARASI TEPKİLER 84 ADIM ADIM SOYKIRIM - 95 DOĞU TÜRKİSTAN’DA SOYKIRIM İDDİALARI Uygur Kimlik ve Kültürüne Yapılan Saldırılar: 104 Kültürel Soykırım ŞAHİTLİKLER 108 DOĞU TÜRKİSTAN’DAKİ DİĞER HAK 114 İHLALLERİ SONUÇ VE ÖNERİLER 116 KAYNAKÇA 121 EK: 75 AŞIRILIK BELİRTİSİ 132

ÖNSÖZ

“Bayılmadan önce duyduğum son söz Uygur olmamın bir suç olduğuydu.”

Mihrigül Tursun1

2017 Nisan’ından itibaren Doğu Türkistan İnanç ve değerlerini inkâra zorlanan, domuz genelinde yoğun bir şekilde kurulmaya baş- eti yedirilip içki içirilen, psikolojik ve moral layan ve sayılarının 1.200’ü geçtiği belirtilen değerleri yerle bir edilen… toplama kampları ve bu kamplarda tutulduğu tahmin edilen 3 milyon insan ve en az bir o Umutları, yarınları ellerinden alınan… kadar da acı hikâye var. Bunların hepsini bir Geride bıraktığı aile ve yakınlarıyla bağları kitapta toplayabilmiş olsaydık bu, şüphesiz kopartılan… dünya tarihinin en dokunaklı kitaplarından biri olurdu. Çocukları kreş ve yatılı okullara kapatıldığı Evlerinden, çocuk ve eşlerinden, anne-baba- için aklı hep onlarda kalan… larından, akraba ve arkadaşlarından, işlerin- İnanmadıkları Çin Komünist Partisi (ÇKP) den, okullarından hasılı en sevdiklerinden ideolojisinin söylevlerini, marş ve şiirlerini kopartılan ve dört duvar arasına sıkıştırılan, ezberlemek zorunda bırakılan, bir dinmişçe- dünyanın en ağır işkence ve mahrumiyetlerini sine partinin liderlerine tazime zorlanan… yaşayan 3 milyon Doğu Türkistanlı...

Dayak yiyen, tecavüze ve cinsel şiddete uğ- Kısacası, sırf insan olması hasebiyle doğal rayan… olarak sahip olduğu tüm hakları gasp edilen ve bütün bu muamelelere hiçbir suçu olmadan Aç, susuz ve uykusuz bırakılan… ve çoğunlukla da hiçbir mahkemede yargılan- Çöl ortasındaki kamplarda yazın sıcağında, madan maruz kalan, dahası bu işkencehane- bazen de kışın soğuğunda çırılçıplak hâlde lerden ne zaman çıkacağını dahi bilmeyen yüz bekletilen… binlerce insan…

1 Toplama kampında tutulan eski bir mahkûm. Ayrıntılı bilgi için bk. Maria Danilova, “Woman Describes Torture, Beatings in Chinese Detention Camp”, AP News, 27 Kasım 2018, https://apnews.com/61cdf7f5dfc34575aa643523b3c6b3fe (2020 Mart-Mayıs aylarında hazır- lanan bu çalışmada yer verilen bütün internet kaynaklarının erişim tarihleri bu dönem içinde olduğundan çalışma boyunca ayrıca belirtilmemiştir.)

Murat Yılmaz 5 Bu insanlarla aynı gökyüzünün altında bu- mek amacıyla hazırlanmıştır; dolayısıyla bir lunmak ve onların acı ve ıstıraplarına, yürek empati ortamı olusturma ve harekete gecme yangınlarına, kalp kırıklıklarına uzaktan da enerji ve gayreti olarak okunmalıdır. olsa şahitlik etmek ise bizleri yaşadığımız ça- Amacımız; Uygur’u, Kazak’ı, Kırgız’ı ve ğın adaletten uzak düzeninde insanlığımızdan Hui’siyle İslam inancına mensup insanları, utandırıyor. görünüşte ideolojik ve inanış olarak yok et- Kızgınlığımızın en önemli sebebi ise bütün meyi ve fakat uygulanan yol ve yöntemlere dünyanın gözleri önünde bu kadar zulüm, bakıldığında bunun da ötesinde ırkçı bir yak- hak-hukuk ihlali yapılırken devletlerin, laşımla topyekûn ortadan kaldırmayı hedefle- resmî-sivil bütün kurum ve kuruluşların kör, yen Çin’in insan hakları ihlalleri ve soykırım sağır, dilsiz ve yüreksiz oluşları! Hotenli Adil içeren uygulamalarından vazgeçmesi adına Awut’un şu sözleri Çin kamplarında yaşanan- bir kanaat oluşturabilmektir. ları özetliyor âdeta: “Luopu’da bir toplama Ülkesi Bosna’da nice soykırımlara şahitlik kampına girerseniz asla dışarı çıkamazsınız.”2 eden rahmetli Aliya İzzetbegoviç “Unutulan Adil’e ve Adil gibi yüz binlercesine bunları soykırım tekrarlanır.” diyor. Hiçbir soykırım yaşatan bir dünya ne kadar mutluluk verebilir elbette unutulmasın ve insanlık ailesi bir daha ki insana? asla soykırımlarla yüz yüze kalmasın duasıyla Peygamber Efendimiz (sav), “Kim bir kötülük bu çalışmanın hazırlanmasında yönlendirme görürse eliyle değiştirsin. Şayet eliyle değiştir- ve teşvikleri olan kıymetli İHH Başkanımız meye gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Diliyle Bülent Yıldırım’a, metni okuyarak fikirlerini değiştirmeye de gücü yetmezse kalbiyle düzeltme paylaşan İHH Mütevelli Heyet üyelerine ve cihetine gitsin ki, bu imanın en zayıf derecesi- İNSAMER Başkanı Ahmet Emin Dağ’a, bazı dir.” buyurmaktadır.3 Bu cercevede, elinizdeki bölümlerin hazırlanmasındaki katkılarından calısma akademik kaygılarla degil, bilakis dolayı Hacer Ahmedoğlu’na, önerileriyle des- Dogu Turkistan’ın dort bir yanında keyfekeder tek veren Amine Tuna Ertürk’e ve çalışmanın acılan toplama kamplarının masum insanlar hazırlanmasında bana yardımcı olan kıymetli nezdindeki tezahurunu olabildigince goster- aileme teşekkürü bir borç bilirim.

2 Lily Kuo, “‘If you enter a camp, you never come out’: Inside ’s war on Islam”, The Guarian, 11.01.2019, https://www.theguardian.com/ world/2019/jan/11/if-you-enter-a-camp-you-never-come-out-inside-chinas-war-on-islam 3 Müslim, Îmân 78; Tirmizî, Fiten 11; Nesâî, Îmân 17.

6 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım GİRİŞ Uygur bölgesinde neler oluyor?

2000’li yıllardan itibaren siyasi, ekonomik ve üzerinde hak ve hürriyetler açısından Doğu askerî atılımlarla gündeme gelen Çin,4 sınırla- Türkistan’ın Müslüman halkından daha zor rının doğu ve batısında iki farklı yüzle ortaya durumda bulunan bir topluluk yoktur dense çıkmaktadır. Özellikle uzun yıllardır asimilas- abartılmış olmaz. yon ve yıldırma politikaları yürüttüğü Doğu Türkistan’ı5 tüm dünya gündeminden sakla- 2016 yılı Ağustos ayından bu yana Sincan makta, yüzyıllardır bu topraklarda yaşayan () Uygur Özerk Bölgesi Komünist Müslüman Uygurları her türlü hak ihlaline Parti Sekreteri olan ’nun6 Çin maruz bırakmaktadır. Öyle ki bugün dünya Devlet Başkanı ’in7 emriyle 2017

4 Çin, kuzeybatıda Tacikistan, Kırgızistan ve Kazakistan cumhuriyetleri, kuzeyde Moğolistan, kuzeydoğuda Rusya Federasyonu ile Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti, güneyde Vietnam, Laos ve Myanmar, güneybatıda Hindistan, Bhutan ve Nepal, batıda Pakistan ve Af- ganistan toprakları ile çevrilidir. Ülkenin doğusu Büyük Okyanus’un kenar denizlerinden olan Sarıdeniz, Doğu Çin Denizi ve Güney Çin Denizi ile sınırlıdır. 9.571.300 kilometrekarelik yüz ölçümü ile yeryüzünün alan bakımından üçüncü, 1.439.323.776’lık (Nisan 2020) nüfusu ile de en kalabalık ülkesidir. Ülke idari bakımdan 21 eyalet, üç belediye yönetimi (Pekin, Şanghay, Tianjin), beş özerk bölge (Doğu Türkistan, İç Moğolistan, Ninghsia, Kuanghsi, Tibet), 29 özerk il ve 69 özerk yönetime ayrılmıştır. Bugün Çin’de yaşayan 56 etnik gruptan 10’u Müslüman olup bunlardan Uygurlar, Kazaklar, Tatarlar, Özbekler, Kırgızlar, Salarlar ile Doğu Türkistan ve Chinghai bölgelerinde yaşayanlar Türk kökenlidir. Kansu bölgesindeki Tongsianglar ve Paoanlar Moğol, Tacikler ise Farisi’dir. Çin kökenli Müslümanlar olan Huiler de başta Kansu, Ninghsia, Doğu Türkistan, Yünnan ve Shantung bölgeleri olmak üzere ülkenin birçok eyalet ve şehirlerinde bazı yerlerde toplu, bazı yerlerde ise dağınık hâllerde bulunmaktadırlar. Ayrıntılı bilgi için bk. TDV İslam Ansiklopedisi, “Çin”, https:// islamansiklopedisi.org.tr/cin--ulke 5 Doğu Türkistan ifadesi 19. yüzyılın başlarından itibaren Asya kıtasındaki Ulu Türkistan’ın batısını Rusya’nın, doğusunu ise Çin’in işgal etmesiyle kullanılmaya başlanan coğrafi bir terimdir; yani Türkistan Rusya ve Çin işgalleriyle ikiye bölünmüş ve bundan sonra Doğu Türkistan ve Batı Türkistan isimleriyle anılmaya başlanmıştır. Doğu Türkistan ilk defa 1758 senesinde Çin Mançu istilasına uğramış, 1884’te artan Rus etkisinden çekinen Çin, Doğu Türkistan’ı Sinjang (Yeni Toprak) ismiyle ilhak ederek Mançu İmparatorluğu’nun 19. eyaleti ilan etmiştir. 1949 yılında Çin Halk Cumhuriyeti’ne bağlanan Doğu Türkistan, 1 Ekim 1955’te eyalet statüsünden çıkarılarak özerk bölge ilan edilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bk. Amine Tuna, Doğu Türkistan’da Asimilasyon ve Ayrımcılık, İstanbul: İHH Kitap, Kasım 2012, s. 43, https://www.ihh.org.tr/public/publish/0/30/dogu-turkistanda-asimilasyon-ve-ayrimcilik.pdf 6 Chen Quanguo, 1955 Kasım’ında doğan Çinli politikacı. Sincan Uygur Özerk Bölgesi Komünist Parti sekreteridir. 2009 yılında Hebei valisi olan Quanguo, 2011 yılında Tibet Özerk Bölgesi’nin ÇKP sekreteri olmuş ve buradaki görevi sırasında güvenlik gerekçeleriyle bölgedeki polis gözetimini had safhaya çıkartmıştır. 29 Ağustos 2016’da Sincan’ın ÇKP sekreterliğine getirilen Chen Quanguo, o tarihten bu yana tıpkı Tibet’te yaptığı gibi bölgedeki “güvenliği” arttırmak, “ayrılıkçı hareketleri” yok etmek ve Xi Jinping’den aldığı emirlerle “yeniden eğitim kamplarını” genişletmek için harekete geçerek bölgeyi âdeta hem kapalı hem de açık bir hapishaneye çevirmiştir. Doğu Türkistan’ın 1949 yılındaki işgali ardından bölgede görev yapan ÇKP sekreterleri sırasıyla şöyledir: 1949-1952 , 1952-1967 , 1970-1972 Long Shujin, 1972-1978 Saifuddin Azizi, 1978-1981 , 1981-1985 Wang Enmao, 1985-1994 Song Hanliang, 1994- 2010 , 2010-2016 Chunxian, 2016’dan günümüze Chen Quanguo, https://en.wikipedia.org/wiki/Xinjiang#Politics 7 Xi Jinping ÇKP Genel Sekreteri, Çin Halk Cumhuriyeti Başkanı ve Merkez Askerî Komisyon başkanı olarak görev yapan bir siyasetçidir. Çin’in 2012’den bu yana “en üst düzey lideri” olup ÇKP’den 2016’da resmen “ana lider” unvanını almıştır. Genel sekreter olarak Jinging, Çin’in en üst karar organı olan ÇKP’nin Politbüro Daimi Komitesi’nde başkanlık görevinde bulunmuştur, https://tr.wikipedia.org/wi- ki/%C5%9Ei_Cinping

Murat Yılmaz 7 Çin, toplama kamplarını bölgede o kadar tajlar da toplama kampları gerçeğini tüm geniş bir biçimde kurmuştur ki, belgeler açıklığıyla ortaya koymuştur.10 Bu gelişmeler üzerine Çin, daha önceleri ısrarla inkâr ettiği 2. Dünya Savaşı’ndan bu yana ilk defa bir kampların varlığını 2018 yılı Ekim ayında etnik-dinî azınlığın bu kadar yoğun bir kabul ederek, Sincan Uygur Özerk Bölgesi şekilde kitlesel olarak hapsedildiğini teyit Hükümeti Başkanı ’in Xinhua etmektedir. Haber Ajansı’na verdiği röportajla bölgede uzun süredir “mesleki eğitim ve öğretim prog- ramının” uygulandığını açıklamak zorunda kalmıştır. Kampların “terörizm, ayrımcılık, Nisan ayından itibaren8 Doğu Türkistan’daki aşırıcılık ve dinî faaliyetleri durdurma” ama- Uygurları toplama kamplarına veya Çin’in cıyla kurulduğunu söyleyen Zakir, sözüm resmî söylemiyle zorunlu “Mesleki Eğitim ona bu “eğitim merkezlerinin” bölge halkına ve Öğretim Merkezleri”ne göndermesi, Çin radikalleşme eğiliminden sıyrılmak, ülkenin için yüz kızartıcı yeni bir fiil anlamına gel- ortak dilini öğrenmek ve mesleki becerilerini mektedir.9 arttırmak için imkân verdiğini iddia etmiştir.11 Çin, toplama kamplarını bölgede o kadar geniş Dünya kamuoyunun toplama kamplarının bir biçimde kurmuştur ki, belgeler 2. Dünya varlığından haberdar olması ise, Uygurların Savaşı’ndan bu yana ilk defa bir etnik-dinî yanı sıra Kazak Türklerinin de kamplara azınlığın bu kadar yoğun bir şekilde kitlesel alınmalarıyla olmuştur. Doğu Türkistan’da olarak hapsedildiğini teyit etmektedir.12 yaşayan Kazakların Kazakistan’daki akraba- larının sürekli olarak Kazakistan Dışişleri Doğu Türkistan’daki toplama kamplarında Bakanlığı’na giderek haber alamadıkları tutulanların sayısı ile ilgili olarak farklı ra- Doğu Türkistan’daki akrabaları hakkında kamlar telaffuz edilmekle birlikte, mevcut soruşturma dilekçesi vermesi, Kazakistan’ı veriler, kamplarda 3 milyon civarında insanın harekete geçirmiştir. Kazakistan ile Çin tutulduğu yönündeki tahminleri güçlendir- arasında diplomatik bir krize dönüşen bu mektedir.13 Çoğunlukla herhangi bir mah- süreçle birlikte, tüm dünya kampların varlı- kemede yargılanmayan14 ve çoğuna bir suç ğından inkâr edilemez bir şekilde haberdar dahi isnat edilmeyen masum insanlar15 için olmuştur. Kamplardan kurtulmayı başararak inşa edilen ve her geçen gün genişletilen bu Kazakistan’a gelen şahitlerle yapılan röpor- hapishaneler, Nazi toplama kampları ya da

8 Bu kampların varlığı ile ilgili 2014 yılından itibaren deliller bulunmaktadır; fakat yoğun olarak açılmaları ve geniş Uygur kitlelerinin kamplara alınması 2017 Nisan ayından itibarendir. Ayrıntılı bilgi için bk. HRW, “China: Free Xinjiang ‘Political Education’ Detainees,” 10.09.2017, https://www.hrw.org/news/2017/09/10/china-free-xinjiang-political-education-detainees 9 Gery Shih, “‘Permanent cure’: Inside the re-education camps China is using to brainwash Muslims”, Business Insider, 17.05.2018, https:// www.businessinsider.com/what-is-life-like-in-xinjiang-reeducation-camps-china-2018-5 10 İlber Ortaylı, “Kamplar...İşkence korkunç”, Hürriyet, 04.11.2018, https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/ilber-ortayli/kamplar-isken- ce-korkunc-41007791 11 Maha Akeel, “China must allow access to its ‘training centers’ for Uighur Muslims”, Arab News, 06.11.2018, https://www.arabnews.com/ node/1400216#.W-INokDfAdI.twitter 12 Emma Graham-Harrison, Juliette Garside, “‘Allow no escapes: Leak exposes reality of China’s vast prison camp network”, The Guardian, 24.11.2019, https://www.theguardian.com/world/2019/nov/24/china-cables-leak-no-escapes-reality-china-uighur-prison-camp 13 Kamplarda tutulan insanların sayısıyla ilgili muhtelif bilgiler bulunmaktadır. Bu çalışma içinde konuyla ilgili müstakil bir bölüme yer verilmiştir. Detaylı bilgi için ayrıca bk. Phil Stewart, “China putting minority Muslims in ‘concentration camps’, U.S. says”, Reu- ters, 04.05.2019, https://www.reuters.com/article/us-usa-china-concentrationcamps/china-putting-minority-muslims-in-concentrati- on-camps-us-says-idUSKCN1S925K 14 “EU team gets rare access to China’s restive Xinjiang region under tight supervision”, The Straits Times, 28.01.2019, https://www.straitsti- mes.com/world/europe/eu-team-gets-rare-access-to-chinas-restive-xinjiang-region-under-tight-supervision 15 “Arrests skyrocketed in China’s Muslim far west in 2017”, France 24, 25.07.2018, https://www.france24.com/en/20180725-arrests-skyroc- keted-chinas-muslim-far-west-2017

8 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Sovyet Gulagları16 uygulamalarını hatırlat- Kamplardan çıkmayı başaranların maktadır. Evlerinden, yurtlarından, eş ve ço- ifadelerine göre, toplama kamplarında cuklarından zorla koparılan insanların sayısı uygulanan metotlar, Çin yönetiminin her geçen gün artarken uygulanan işkence ve zulümler neticesinde de binlerce insanın ha- yaş ve cinsiyet ayrımı yapmaksızın yatını kaybettiği tahmin edilmektedir. Birçok bütün Uygurları “suçlu” kabul ettiğini, aileye akrabalarının naaşı teslim edilmiş, özellikle de din ve geleneklerine ancak ölüm nedenleri hakkında herhangi bir bağlı olanlara “terörist” muamelesi açıklama yapılmamıştır. Kamplardaki yaşam yaptığını göstermektedir. koşullarının oldukça ağır olması yanı sıra, aralarında çocukların da bulunduğu tutuklu- ların sayısının kamplar için kuruluşlarında belirlenmiş kapasitesinin çok üzerinde oldu- gelmektedir. Tutuklu olanların genellikle 20- ğu belirtilmektedir. Öyle ki, 10.000’den fazla 40 yaş arası Uygur erkekleri olduğu belirtil- insanın tutulduğu kampların olduğundan mektedir. Kamplardaki Uygurlar inançlarını bahsedilmektedir.17 Kimi şahitlerin beyanları- değiştirmeye ve Komünist Parti ideolojisine na göre, insanlar daracık koğuşlarda sırt üstü boyun eğmeye zorlanmaktadır. Bölgedeki du- yatma imkânına bile sahip olamadıkları için rumun böylesi vahim bir hâl aldığı mevcut ancak yan dönerek yatmakta, bazı kamplarda koşullarda akıllara Çin’in insan haklarına bu bile mümkün olamamakta, insanlar ancak tamamen aykırı olan bu kampları neden aç- sırayla uyuyabilmektedir. tığı, kampların adet ve yerleri, buralarda ne kadar kişinin tutulduğu, insanların tutuklan- Kamplardan çıkmayı başaranların ifadelerine ma gerekçeleri, kampların yaşam koşulları, göre, toplama kamplarında uygulanan metot- insanların hangi muamelelere maruz kaldı- lar, Çin yönetiminin yaş ve cinsiyet ayrımı ğı, kamplarda tutuklu bulunanların covid-19 yapmaksızın bütün Uygurları “suçlu” kabul salgını sonrası sağlık durumları, kamplara ettiğini, özellikle de din ve geleneklerine bağlı alınanların çalışma kampları ve fabrikalara olanlara “terörist” muamelesi yaptığını gös- zorunlu işçi olarak gönderilmeleri, kamp- termektedir. larda tutulanların çocuk, eş ve yakınlarının Batılı kaynaklara göre Doğu Türkistan’da 1.200 akıbetleri ile kamplar gerçeği karşısında ulus- civarı toplama kampı bulunmaktadır.18 Bu, ne- lararası tepkilerin nasıl olduğu gibi sorular redeyse her Uygur ailesinden en az bir kişinin gelmektedir. Çalışma boyunca bu ve benzeri söz konusu kamplarda tutulduğu anlamına soruların cevapları aranacaktır.

16 Sovyetler Birliği’nde Stalin döneminde milyonlarca insanın “halk düşmanı” suçlamasıyla cezalandırılmak üzere gönderildiği kamplar. Sovyetler Birliği’nde siyasi nedenlerle idam edilen, sürgüne uğrayan, gulaglarda çalıştırılan ve diğer yöntemlerle cezalandırılanların toplam sayısının 15 milyon olduğu ileri sürülmektedir. Resmî kayıtlarda bu rakamın 4 milyonun üzerinde olduğu belirtilmektedir. 17 John Sudworth, “China’s hidden camps”, BBC, https://www.bbc.co.uk/news/resources/idt-sh/China_hidden_camps 18 “Expert Estimates China has More Than 1,000 Internment Camps for Xinjiang ”, Radio Free Asia, 11.12.2019, https://www.rfa.org/ english/news/uyghur/zenz-11122019161147.html

Murat Yılmaz 9 YENİ NESİL GULAGLAR

Aziz şöyle söyledi: “Yapabilseydim, Uygur olarak doğmamayı, Sincan’da doğmamayı tercih ederdim. Biz dünyanın en talihsiz etnik grubuyuz.” 19

Nazi Almanya’sı toplama kampları, Sovyet giymemiş, ceza yasasına göre suçlu olmayan Gulagları, Pol Pot’un ölüm tarlaları ve Bosna insanların ırk, din ve sosyal sınıflarına göre soykırımı… Bunlar 20. yüzyılda dünyada top- “önleyici tedbir olarak” toplu tecridine daya- lama kamplarının en uç örneklerinin sergilen- nan kurumlardır. Modern devletlerin, sivil- diği birbirinden vahşi olaylar olarak tarihe lerden oluşan grupları, ülkenin anayasası ve geçen insanlık suçları.20 Buralarda tutulup ceza sisteminden farklı olarak özel kurallar katledilen insanlar, devletlerin düşman kabul altında kapalı veya ayrı bir yere yerleştirerek ettiği sivillerdi ve bu suçsuz insanların çoğu ayırmaları için bir yoldur. Toplama kampı, zorla çalıştırılmanın yanı sıra bilinçli bir şe- karşı durulması gereken her şeyin simgesidir: kilde asimilasyona ve soykırıma uğradılar. keyfî güç kullanımı, özgürlüğün sistematik Şüphesiz, kitlesel toplama kampları Nazilerle olarak kaldırılması, kültür ve inançların tah- başlamadı veya bitmedi. Günümüzde bu tür kiri, ideolojik baskılama, insanlıktan çıkarma, kampları Çin’den Avrupa’ya ve ABD’ye ka- taciz, işkence, cinayet ve soykırım… Kısaca bu dar her yerde görmek mümkün. Peki bu tür kamplar, tüm insan haklarının ihlal edildiği kampların kurulmasını veya yayılmasını nasıl yerlerdir. durdurabiliriz? Çin’in uzun bir kamp geçmişi bulunmakta- Bir toplama kampının tanımı bazen belirsizdir, dır. 1950’li yıllarda Mao tarafından başlatılan ancak bu tür kamplar temelde fiziksel ve yasal politik “yeniden eğitim” programı dünyanın gücün bir kombinasyonunu temsil ederler. en kapsamlı gulag ağlarından biridir ve mil- Toplama kampları; herhangi bir suçtan hüküm yonlarca insanın açlık ve yoksulluktan ölü-

19 Yanan Wang, Dake Kang, “China treats Uighur kids as ‘orphans’ after parents seized”, AP News, 21.09.2018, https://apnews.com/903a97b- 7c62a47b98553b6f422827dd7/China-treats-Uighur-kids-as-’orphans’-after-parents-seized. 20 Toplama kampı tarihte ilk kez İspanya tarafından 1895’te Küba’da kurulmuş, ardından Batılı ülkelerin diğer sömürgelerinde devam etmiştir; Güney Afrika’da İngilizler, Filipinler’de Amerikalılar. Bugün de Doğu Türkistan’da toplama kampına alınan insanlar Çin hukukuna göre bile suçlu olmayan insanlardır. Ayrıntılı bilgi için bk. Ekin Kadir Selçuk, “‘Doğu Türkistan Otoriter Rejimler İçin Bir Laboratuvar’: Mehmet Volkan Kaşıkçı’yla Söyleşi”, Birikim Dergisi, 26.12.2019, https://www.birikimdergisi.com/guncel/9859/dogu-tur- kistan-otoriter-rejimler-icin-bir-laboratuvar-mehmet-volkan-kasikci-yla-soylesi

10 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım müyle neticelenmiştir.21 Ancak yeni açılan Çin Toplama kampı, karşı durulması kampları biraz daha farklıdır. Birincisi, Doğu gereken her şeyin simgesidir: keyfî Türkistan kampları, küresel endüstrinin lider firmaları tarafından sağlanan son teknoloji güç kullanımı, özgürlüğün sistematik dijital gözetleme yöntemleri ile desteklenmek- olarak kaldırılması, kültür ve tedir. Devlet tarafından işletilen bir savunma inançların tahkiri, ideolojik baskılama, sanayii üreticisi firma tarafından geliştirilen insanlıktan çıkarma, taciz, işkence, ve askerî siber sistemleri uygulamak için ta- sarlanmış CCTV kamera ağı, Çin’de sivil kamu cinayet ve soykırım… Kısaca bu güvenliğine entegre edilmiş durumdadır. Bu kamplar, tüm insan haklarının ihlal sistem, insanları takip etmek ve “olası suçlu- edildiği yerlerdir. ları” tahmin etmek için davranışları analiz etmektedir.

Çin’in sadece toplama kampları hususunda başlamış ve 1831’den sonra bu göçler daha da değil hayatın hemen her alanında Uygur hız kazanmıştır. Bugün de senede 250.000 Müslümanlara yönelik hak ihlallerindeki civarında Han Çinlinin bölgeye göç ettiği temel neden, Doğu Türkistan ile olan tarihî belirtilmektedir.23 Doğu Türkistanlı Uygur ilişkisine ve bölgenin stratejik önemine dayan- Müslümanlar ise tersine göçlerle Çin içine maktadır. Geçmişe bakıldığında Uygurların zorunlu eğitim ve çalışma için gönderilmekte en az 2.000 yıldır Çin (Han) ile komşu olduğu ve bu yolla Uygur yurdu demografik olarak görülmektedir. Sarı Nehir’in küçük bir ovasın- Han Çinlileştirilmeye çalışılmaktadır. Bu çer- da kurulan Çin, tarih boyunca kendine komşu çevede toplama kampları, demografik erit- olan etnik grupları asimle ederek büyümüştür. menin en etkili yöntemlerinden biri olarak Çinliler, savunageldikleri Konfüçyüs felsefe- dikkat çekmektedir. Dolayısıyla 260 yıldır sinin kurmak istediği anlayışın tersine, sınıflı Çin’in yapmaya çalıştığı şey; zorunlu göçler, bir toplum oluşturmuş ve 260 seneyi aşkın bir katliamlar, doğum kontrol politikaları, Han süredir Doğu Türkistan’da da açıkça görüldü- Çinlilerle zorunlu evlilikler vb. baskılarla ğü üzere, Han milleti dışındaki diğer etnik, bölgedeki Uygur nüfusu azaltmaktır. Bugün kültürel ve inanç gruplarını kendilerinden toplama kampları ile şahit olduğumuz uygu- aşağı görmüşlerdir. Müstemlekeci bir mede- lama da aslında bu temel anlayışın güncel bir niyet algısına sahip Han hâkimiyetinin büyü- yansımasından başka bir şey değildir. mesindeki temel unsur her zaman asimilasyon Doğu Türkistan’ın neredeyse topyekûn olmuştur.22 Bu anlayışın bir tezahürü olarak toplama kampına çevrilmesinin arkasın- Mao Zedung, Doğu Türkistan için “Çin’in 2.000 daki en önemli nedenlerden bir diğeri, yıllık toprağıdır.” diyebilmiştir! Uygur Müslümanların din, kültür ve gele- Çin ilk defa Mançu Hanedanlığı döneminde neklerine bağlı, direnç gösteren bir millet -1758 yılında- Doğu Türkistan’ı işgal etmiş, olmasıdır. Tarihte 842 (Karahanlı Devleti), bu süreçten itibaren bölgeye Han Çinli göçü 845 (Koçu Uygur Kağanlığı), 1514 (Seidiye

21 Büyük ölçekli ekonomik ve sosyal reform projesi olarak öngörülen Mao’nun “İleriye Doğru Büyük Atılım” projesi 1958-1962 arasında çoğunun sebebi açlıktan ölme olan 45 milyon civarında insanın ölümüyle sonuçlanmıştır. Ayrıntılı bilgi için bk. Arifa Akbar, “Mao’s Great Leap Forward ‘killed 45 million in four years’”, Independent, 17.09.2010, https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/bo- oks/news/maos-great-leap-forward-killed-45-million-in-four-years-2081630.html 22 Doğu Türkistan’da Toplama Kampı Sistemi’nin uygulanmasının amacı”, Sinoturk News, 27.10.2018, http://www.sinoturknews.org/ci- nin-dogu-turkistanda-toplama-kamp-sistemi-uygulamasinin-amaci/ 23 Tuna, s. 136.

Murat Yılmaz 11 Doğu Türkistan doğal kaynaklar açısından yaftalamak için yetmekte ve bunlar belgelere çok zengin bir bölgedir. Özellikle petrol dökülerek kişinin toplama kampına alınması için delil kabul edilmektedir.24 ve doğal gaz rezervleri Suudi Arabistan ve İran ile yarışmaktadır, ABD’deki Uygurlara reva görülen muamelenin ardındaki rezervlerin ise üç katı kadardır. 2012 sebeplerden biri de Doğu Türkistan’ın ekono- mik yönden taşıdığı müthiş potansiyeldir. Doğu verilerine göre 1,4 milyar nüfuslu Çin’in Türkistan doğal kaynaklar açısından çok zengin petrol ve doğal gaz ihtiyacının %30’u bu bir bölgedir. Özellikle petrol ve doğal gaz rezerv- bölgeden karşılanmaktadır. leri Suudi Arabistan ve İran ile yarışmaktadır, ABD’deki rezervlerin ise üç katı kadardır. 2012 verilerine göre 1,4 milyar nüfuslu Çin’in pet- rol ve doğal gaz ihtiyacının %30’u bu bölgeden Hanlığı), 1865 (Yakuphan Devleti), 1933 (Şarki karşılanmaktadır. Çin’deki çıkarılabilir petrol Türkistan İslam Cumhuriyeti) ve 1944 (Şarki rezervlerinin %35’i yine Doğu Türkistan’dadır;25 Türkistan Cumhuriyeti) yıllarında devletler bölge ayrıca uranyum, altın ve komur yatakları kuran Uygurlar; Büyük Hocalar İsyanı (1757- acısından da oldukça zengindir. Üstelik Çin’in 1759), Uçturfan İğde İsyanı (1765), Ziyauddin Rusya, Türkmenistan ve Özbekistan gibi ülke- Hoca İsyanı (1847), Veli Han Töre İsyanı (1857), lerden satın aldığı doğal gaz, boru hatlarıyla Kuça İsyanı (1862) gibi çok sayıda bağımsızlık Çin’in doğusundaki gelişmiş bölgelere Doğu girişiminde bulunmuştur. Bu tarihî gelenekten Türkistan üzerinden ulaştırılmaktadır. Bu ka- gelen Uygurlar, ÇKP nezdinde yine başkaldırma dar zengin kaynaklara ve böylesi bir coğrafi potansiyeli bulunan bir millet olarak görülmek- öneme sahip olan Doğu Türkistan, küresel bir tedir. Bundan dolayı her meslek grubundan ekonomi hâline gelmiş olan Çin için giderek etkili olabilecek ve topluma önderlik yapabile- daha hayati bir yer olmaktadır.26 Ancak bu top- cek ne kadar Uygur varsa toplama kamplarına rakların asıl sahibi olan Uygur Müslümanlar, konulmuş, böylece Uygur toplumunun hayat Çin’in ırkçı ve dışlayıcı politikaları dolayısıyla damarları kesilmek istenmiştir. bu zenginlikten yararlanamamaktadır. Hatta Bu anlayışın bir uzantısı olarak Uygur Uygurlar genel itibarıyla ortalama bir Çinliye Müslümanlar, Çinli yöneticiler tarafından tüm göre fakirlik seviyesinin de altında bir yaşam Doğu Türkistan’da uygulanan anlamsız bir pu- standardına sahiptir. Çin, bölgenin kaynakları anlama sistemine tabi tutulmaktadır. Bu uygu- üzerindeki varlığını pekiştirmek adına 1954 lamaya göre; din, kültür ve geleneğin gerekleri yılında, çalışanlarının tamamına yakını Han olan her hareket, oluşturulan “Veri Toplama Çinli ve yarı askerî personelden oluşan Bingtuan Formları”yla puanlanmakta ve kişinin kültürel (Sincan Üretim ve İnşa Kuvvetleri) işletmelerini ve dinî yapısı anlaşılmaya çalışılmaktadır. Bu kurmuştur. Hâlihazırda Doğu Türkistan’ın ve- sistemde; kişinin içki içmemesi, bir pasaporta rimli topraklarında tarımsal üretim yapan bu sahip olması, yurt dışında akrabası olması ve yapı, ayrıca petrol ve diğer doğal zenginliklerin hatta bir çadıra sahip olması bile onu terörist çıkarılmasında da özel imtiyaz sahibidir. 1966 ya da aşırılıkçı potansiyele sahip bir kişi olarak senesinde bu işletmeye bağlı nüfus 1.480.000’e

24 Michael Clarke, “Xinjiang’s ‘transformationthrough education’ camps”, Lowy Institute, 25.05.2018, https://www.lowyinstitute.org/ the-interpreter/xinjiangs-transformation-through-education-camps 25 Tuna, s. 22. 26 Alexandra Ma, “This map shows a trillion-dollar reason why China is oppressing more than a million Muslims”, Bussines Insider, 23.02.2019, https://www.businessinsider.com/map-explains-china-crackdown-on-uighur-muslims-in-xinjiang-2019-2

12 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım ulaşırken, 2010 yılında 2.600.000’i aşmıştır.27 Çin’in bu küresel ekonomik proje çerçevesinde Yerli halklar ise hep tehlike olarak görülmeye yapacağı devasa yatırımlarla İslam ülkelerini devam etmiştir.28 de baskılayıp, Doğu Türkistan konusunda sus- turmayı hedeflediği savunulmaktadır. Nitekim Çin için önemli ekonomik hareketlerden biri toplama kamplarının açılmasının üzerinden de 2013 yılında Devlet Başkanı Xi Jinping’in üç yılı aşkın bir süre geçmesine rağmen İslam ilan ettiği “Bir Kuşak Bir Yol” projesidir. dünyasından bu konuda ciddi manada bir ses Çin’in 1-8 trilyon dolar29 arasında yatırım çıkmaması, bu tezi doğrular niteliktedir. İşin yapmayı planladığı proje, ekseriyetle Doğu çok daha ironik olan tarafı ise; 8 Temmuz 2019 Türkistan’dan dünyaya açılacak olan enerji tarihinde, tamamı Batılı 22 ülke31 Çin’in Doğu ve mal ulaşım ağları projesidir. Bu şekilde Türkistan’daki politikalarını eleştiren bir bil- Çin, hem ticarette nakil süresini kısaltmayı diri kaleme alırken, dört gün sonra çoğunlu- hem de Güney Çin Denizi’ndeki olası bir ça- ğu İslam âleminden 37 ülkenin32 Çin’in Doğu tışma ve tıkanmaya karşı alternatif ticaret Türkistan’daki politikalarını destekleyen bir yolları oluşturmayı amaçlamaktadır.30 İşte başka mektup göndermesi olmuştur. Kasım ayı- bu noktada Doğu Türkistan Çin için daha da na kadar 54’e çıkan destekçi ülke sayısı33 birçok hayati bir önem arz etmektedir. Çin’in Doğu İslam ülkesinin Çin tarafından çoktan ipotek al- Türkistan’da canhıraş bir şekilde devam et- tına alınmış olduğunu açıkça ortaya koymuştur. tirdiği toplama kampları eziyeti, şehirlerin tarihî ve kültürel dokusunun yerle bir edil- Doğu Türkistan bölgesinin önemli rol oynayaca- mesi ve bölgede bulunan tüm Uygur aileler ğı Bir Kuşak Bir Yol projesi ile tarihî İpek Yolu’nu üzerinde uyguladığı asimilasyon ve yok etme canlandırma çabalarını agresif bir şekilde sür- politikasının en önemli nedenlerinden biri de düren Çin, ayrıca bu tarihî Uygur bölgesinin bu projedir. Zira Çin, yaşadığımız asra adını birçok yerleşim yerini yıkmak ve buralara çok kazıyacağını düşündüğü, dünyayı ekonomik katlı binalar yapmak için coğrafyanın asıl sa- ve siyasi anlamdaki sarmalama sürecinde, kinlerini bölgeden sürmeye kararlı görünmek- Uygurları bir tehdit olarak görmektedir ve tedir. Bölge insanlarının iradelerini yok ederek bu engeli(!) aşmak için de terör ve aşırıcılıkla yürütmeye çalıştığı bu süreci “kalkınma” adına mücadele gibi mesnetsiz bahaneleri kullanıp meşrulaştırmaya çalışan Çin, örneğin kadim demir yumruk siyaseti uygulamaktadır. Kaşgar kentindeki tarih ve kültür mirasını yok

27 China Statistical Yearbooks Database, http://tongji.oversea.cnki.net/oversea/engnavi/navidefault.aspx 28 Sudworth, “China’s Hidden...”; Onur Erkan, “Nazi Kamplarından Çin Toplama Kamplarına”, Uygur Haber, 24.03.2019, https://www.uygur- haber.com/dogu-turkistanda-neler-oluyor 29 Ma, “This map shows a trillion-dollar...” 30 Gül Berna Özcan, “E-Otokrasi ve Çin’in Toplama Kampları”, Birikim Dergisi, 18.05.2019, https://www.birikimdergisi.com/guncel-yazi- lar/9514/e-otokrasi-ve-cin-in-toplama-kamplari#.Xhe3PCRRXDs 31 Avustralya, Yeni Zelanda, Kanada, Japonya, İngiltere, Fransa, Almanya, İsveç, Letonya, Litvanya, Estonya, Danimarka, Norveç, Kuzey İrlanda, Hollanda, İzlanda, Lüksemburg, İspanya, Avusturya, İrlanda, Belçika ve İsviçre. Mektubun orijinali ve imzacı ülkeler için bk. https://www.hrw.org/sites/default/files/supporting_resources/190708_joint_statement_xinjiang.pdf; ayrıca bk. Ben Westcott, Richard Roth, “UN members issue dueling statements over China’s treatment of Uyghurs in Xinjiang”, CNN, 30.10.2019, https://edition.cnn. com/2019/10/29/asia/china-xinjiang-united-nations-intl-hnk/index.html 32 Cezayir, Angola, Bahreyn, Belarus, Bolivya, Burkina Faso, Burundi, Kamboçya, Kamerun, Komorlar, Kongo, Küba, Demokratik Kon- go Cumhuriyeti, Mısır, Eritre, Gabon, Kuveyt, Laos, Myanmar, Nijerya, Kuzey Kore, Umman, Pakistan, Filipinler, Katar, Rusya, Suudi Arabistan, Somali, Güney Sudan, Sudan, Suriye, Tacikistan, Togo, Türkmenistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Venezuela ve Zimbabve. Ayrıntılı bilgi için bk. “37 countries rally around China at top UN human rights body” AP News, 12.07.2019, https://apnews.com/a2584de- 07c014e4786a21bcf9f446a40. Ayrıca bk. Catherine Putz, “Which Countries are for or against China’s Xinjiang Policies?”, The Diplomat, 15.07.2019, https://thediplomat.com/2019/07/which-countries-are-for-or-against-chinas-xinjiang-policies/; Tom Miles, “Saudi Arabia and Russia among 37 states backing China’s Xinjiang policy”, Reuters, 12.07.2019, https://www.reuters.com/article/us-china-xinjiang-ri- ghts/saudi-arabia-and-russia-among-37-states-backing-chinas-xinjiang-policy-idUSKCN1U721X 33 Putz, “Which Countries are....”

Murat Yılmaz 13 Israrla “gönüllü” katılımın olduğu belirtilen refahla örtmeye çalışmaktadır. Nüfusun yarıya bu kampların oluşturulmasına zemin yakınını fakirlik seviyesinde yaşamaya mahkûm eden ÇKP’nin %0,4’lük elit kesimi ise millî gelirin sağlayan resmî belgelerde, insanlara %70’ini elinde bulundurmaktadır.37 uygulanan program ve muameleler bir ceza Tüm bu nedenlerden dolayı Çin, Nisan 2017’den olarak tanımlanmaktadır. itibaren Doğu Türkistan’da bulunan Uygur, Kazak, Kırgız azınlığı “radikal dinî görüşler” ve “siyasi bakımdan doğru olmayan fikirler” eden politikalarını bölge sakinlerini yoksulluk- besledikleri gerekçesiyle “mesleki eğitim kampı”, tan kurtarma hamlesi olarak lanse etmektedir.34 “aşırılıktan etkilenenleri topluma entegre kam- pı” ya da “yeniden eğitim kampı” olarak tanıttığı Hasılı, Yeni İpek Yolu olarak tanımlanan söz toplama kamplarına almaya başlamıştır.38 Fakat konusu proje, modern manada bir sömürge- ne gariptir ki ısrarla “gönüllü” katılımın olduğu cilik projesine dönüşme potansiyeline sahip belirtilen bu kampların oluşturulmasına zemin görünmektedir. Hâlihazırda onlarca ülkenin sağlayan resmî belgelerde, insanlara uygulanan toprakları, limanları, boğazları şimdiden Çin program ve muameleler bir ceza olarak tanım- inisiyatifine bırakılmış durumdadır. Dünya lanmaktadır.39 nüfusunun %60’ını oluşturan 65 ülkenin35 dâ- Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, 2014’te düzenle- hil olduğu proje, Asya’nın en doğusu ile Batı nen İkinci Sincan İş Forumu’nda dinî aşırılığın Avrupa’yı birbirine bağlayan ve ciddi Çinli Sincan etnik ayrımcılığının temeli olduğunu, bu nüfus transferi ve ekonomik bağımlılık oluş- nedenle Çin’in güvenliğine yönelik büyük bir 36 turacak bir projedir. Komünist Çin rejimi için tehlike oluşturduğunu söylemiş ve aşırılığın yok ekonominin istikrarlı bir şekilde büyümesini edilmesi çalışmalarının başlatılması gerektiğini sağlamak bir varlık mücadelesidir; çünkü de- belirtmiştir. Bu tarih (Mayıs 2014) aynı zamanda mokrasi ve insan hakları açısından oldukça alt Doğu Türkistan’da 3 milyon masum insanın top- seviyelerde bulunan Çin, halkının -özellikle daha lama kampları sürecinin başlangıcı olan “Teröre elit durumdaki şehirli kesimin- bu konulardaki Karşı Sert Darbe Kampanyası”nın (Strike Hard memnuniyetsizliğini ekonomik kalkınma ve Campaign Against Violent Terrorism)40 da işaret

34 Akeel, “China must allow access...” 35 Ülke sayısını 70 ve 100 gösteren kaynaklar da bulunmaktadır. 36 Paul Nantulya, “Implications for Africa from China’s One Belt One Road Strategy”, Africa Center, 22.03.2018, https://africacenter.org/ spotlight/implications-for-africa-china-one-belt-one-road-strategy/ 37 Tuna, s. 228. 38 “Expert Estimates China...” 39 Amy Goodman, “Uyghurs & Other Muslim Minorities Forced into Labor Programs to Work in Chinese Factories”, Democracy Now, 09.01.2020, https://www.democracynow.org/2020/1/9/china_uyghurs_muslim_minorities_workers 40 Çin, 11 Eylül 2001 sonrasında da Doğu Türkistan’a müdahale etmek için ABD’nin “Teröre Karşı Küresel Savaş” kampanyasının en güçlü savunucularından olmuş ve ABD’nin Afganistan ve Irak’a girmesini onaylayarak, Doğu Türkistan’da Uygur halka karşı baskı politika- larını birkaç misli arttırmak ve istemediği yapıları terör kapsamına almak için önemli bir fırsat yakalamıştır. 2002’de önce ABD sonra Avrupa Birliği Doğu Türkistan İslami Hareketi’ni (ETIM) terör listesine almış, böylece Çin müdahaleleri de meşruiyet kazanmıştır. Bu ise Afganistan’da terör zanlısı olarak yakalanan 763 Uygur’un Çin’e teslim edilmesinden Guantanamo’ya götürülen 22 Uygur’un Çin ajanlarınca işkence ile sorgulanmasına varan süreci getirmiştir. Bu arada Çin Guantanamo’ya girebilen tek ülke olmuştur. Çin, 1996 yılında Kazakistan, Kırgızistan, Rusya, Tacikistan, Özbekistan ve 2018’de Hindistan ve Pakistan’ın katılımlarıyla kurduğu Şangay İşbirliği Örgütü ile topluluğa üye ülkelerde bulunan Uygur Müslümanları kontrol etmeyi ve istediğinde bu kişilerin iadesini garanti altına almayı amaçlamış ve bu amacında da genellikle başarılı olmuştur. Han Çinli ve Sincan Uygur nüfusu arasında artan gerilimlere yanıt olarak Suriye’de savaşan Uygurlar ve Uygurlar tarafından düzen- lenen birkaç saldırı, 2014 Mayıs’ında Teröre Karşı Sert Darbe Kampanyası’nın gerekçesi olmuştur. Uygurlara ait cep telefonları, bilgi- sayarlar ve dinî materyaller sıkı bir şekilde kontrol edilmeye başlanmış, uzun sakal ve başörtüsü yasaklanmıştır, bk. “China Steps Up ‘Strike Hard’ Campaign in Xinjiang”, Radio Free Asia, 01.09.2019, https://www.rfa.org/english/news/uyghur/strike-hard-01092014172927. html; Graham-Harrison, Garside, “‘Allow no escapes...”

14 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım fişeği olmuştur.41 Tıpkı Arakan’daki Müslüman tutuklama yapabilir, mahkeme kararı olmadan Rohingya azınlığa karşı Myanmar’ın yaptığı hapsedebilir hâle gelmiştir. Bu yasa ile Doğu gibi Çin, Sincan’da barışı korumak ve terörizmi Türkistanlılar açık hedef yapılırken Uygur halk da önlemek bahanesiyle tüm bölgeyi kasıp kavuran topyekûn terörist muamelesi görmeye başlamıştır. sert önlemlere başvurmaktadır.42 Bugün Doğu 2017 yılında ise, “Sincan’daki Aşırılığı Yok Etme Türkistan dünyanın en sıkı asayiş önlemleri- Yönetmelikleri” yürürlüğe girmiş; bu sayede nin alındığı yer olarak bilinmektedir.43 Münih yeni tarz “aşırılığı yok etme” uygulamalarına merkezli Dünya Uygur Kongresi sözcüsü Dilxat bağlı olarak “yeniden eğitim kampı” adı altında Raxit, Çin hükümetinin “aşırılığı” insanları top- toplama kampları faaliyete geçirilmiştir.46 Çin lama kamplarına alabilmek için bir bahane ola- aslında bahsedilen kampların varlığını uygula- rak kullandığını söylemektedir.44 dığı karartmalarla uzun süre reddetmiş; fakat “Terör” kavramı, uzunca bir süredir Uygurları uydu görüntüleri, eski mahkûmların ve mahkûm ve diğer Müslümanları Çin ulusuna karşı varo- yakınlarının beyanatları, yapılan yoğun inşaat luşsal bir tehdit olarak göstermek için kullanıl- ihaleleri ve güvenlik görevlisi alımlarıyla bu ko- maktadır. Böylece Uygur halkı, insanlığın temel nudaki gerçekler ortaya çıkmış ve Çin yönetimi haklarının uygulanmadığı bir istisna olarak kampların varlığını kabul etmek zorunda kalmış- görülmekte ve Çin’de terörist kelimesi genel- tır.47 2018 senesinde yayımlanan bir raporda, bu likle Müslümanlarla ilişkilendirilmektedir. Bu gelişmelerden sonra Doğu Türkistan genelinde durum, Çin halkının terörü sınır bölgesindeki 2.805.000 kişinin göç ettirildiği belirtilmektedir.48 farklı insanlarla ilişkili bir tehdit olarak algı- Özetlemek gerekirse Doğu Türkistan’ın kimli- lamasına neden olmaktadır. Uygur toplumunu ğinden gelen tarihî mücadele, bölgenin doğal bu şekilde etiketlemek, Çin devletine, Birleşmiş kaynaklar açısından oldukça zengin olması ve Milletler (BM) gibi uluslararası kurumların konum olarak Yeni İpek Yolu’nun kavşağında tepkilerine karşı, insanlık karşıtı suçlarla ilgili bulunması, Çin’in bölgeye yönelik politikaların- bir kılıf sağlamaktadır.45 da temel motivasyonu oluşturmaktadır. Bu tür 1 Ocak 2016’da kabul edilen Ulusal Terörle siyasi ve ekonomik kaygıların yanında, Uygur ve Mücadele Yasası, ilgili hükümet birimlerine sa- Kazak gibi bölge halklarının yüzlerce yıllık hak dece silahlı operasyonlarını değil, eğitim ve pro- ve özgürlük talepleri, Çin için önemli bir bariyer paganda çalışmaları konusundaki faaliyetlerini durumundadır. Yıllardır sürdürdüğü işgal ve de arttırma direktifi vermiştir. Böylelikle Doğu asimilasyon politikasının Doğu Türkistan’da Türkistan’daki her olay terörle irtibatlandırılarak başarısızlığa uğraması ihtimali, Çin’i toplama cezalandırılabilir, olaylara müdahale sırasında kampları kurmaya ve her türlü insan hakkı ih- polisler serbestçe ateş edebilir, gece baskınlarıyla lalini gerçekleştirmeye itmiştir.

41 Marie Trédaniel, Pak K. Lee, “Explaining the Chinese Framing of the ‘Terrorist’ Violence in Xinjiang: Insights from Securitization Theo- ry”, Universty of Kent, 13.12.2016, https://doi.org/10.1080/00905992.2017.1351427 42 Akeel, “China must allow...” 43 Tara Francis Chan, “How a Chines Region That Accounts for Just 1,5% of the Population Became One of the Most Intrusive Police Sta- tes in The World”, Business Insider, 02.08.2018, https://www.businessinsider.com.au/xianjiang-province-china-police-state-surveillan- ce-2018-7; “Apartheid with Chinese characteristics China has turned Xinjiang into a police state like no other”, The Economist, 31.05.2018, https://www.economist.com/briefing/2018/05/31/china-has-turned-xinjiang-into-a-police-state-like-no-other 44 Ben Blanchard, “China defends Xinjiang camps as it takes reporters on tour”, The Irish Times, 07.01.2019, https://www.irishtimes.com/ news/world/asia-pacific/china-defends-xinjiang-camps-as-it-takes-reporters-on-tour-1.3750070 45 “Doğu Türkistan: Stanford Hapishane Deneyinden Çok Daha Aşırı Bir Proje”, Uygur Haber, 09.06.2020, https://www.uygurhaber.com/ dogu-turkistan-stanford-hapishane-deneyi 46 Erkan, “Nazi Kamplarından Çin...” 47 Adrian Zenz, “New Evidence for China’s Political Re-Education Campaign in Xinjiang”, The Jamestown Foundation, 15.05.2018, https:// jamestown.org/program/evidence-for-chinas-political-re-education-campaign-in-xinjiang/ 48 “Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi 2018 Hükümet Hizmet Raporu”, 30.01.2019, http://uyghur.people.com.cn/156325/15752980.html

Murat Yılmaz 15 KAMPLARIN KURULUŞ GEREKÇELERİ

Öyle görünüyor ki, 25 yaşındaki Doğu luma geri kazandırmaktır!”51 Oysa bu şekilde Türkistanlı Ali’nin ve diğer yüz binlerin ba- uluslararası hukukun en temel kurallarından şına geldiği gibi, cep telefonunuzda başörtülü biri olan “masumiyet karinesi” ilkesi, yani kişi- bir yakınınızın fotoğrafını bulundurmak ya da nin suç işlediği ispatlanana kadar suçsuz kabul WhatsApp gibi yasak ilan edilen bir uygulamayı edilmesi ilkesi tamamen yok sayılmaktadır. indirmiş olmak, Çin’de toplama kampına gönde- Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, 2014 yılındaki rilmeniz için yeterli olmaktadır.49 Doğu Türkistan ziyaretinde, “aşırı dincilik zehri” Bunun gibi, Çin’in Uygur Müslümanlara yöne- ile ilgili uyarıda bulunup radikal İslamcılığın(!) lik gerçekleştirdiği tutuklamaların çoğu keyfî ortadan kaldırılması için bu baskı siyasetinin gerekçelere dayanmaktadır. Çin, tutuklamaları uygulanması gerektiğini savunarak keyfî tu- suçu önceden önleme prensibi(!) çerçevesinde tuklamalara zemin hazırlamıştır. Yayımlanan gerçekleştirdiğini söylerken, yapılan inceleme- raporlarda, bölgede yapılan tutuklamaların ler bunu doğrulamakta ve toplama kamplarına Uygur halkının yararı için olduğu ifade edile- 52 alınan Uygurların tamamına yakınının aslında rek 75 farklı aşırıcılık belirtisi sıralanmış ve hiçbir suç işlemediği anlaşılmaktadır.50 Ayrıca insanlardan bu belirtilerden birini dahi sergi- leyen kişileri ihbar etmeleri istenmiştir. 2015’te Sincan Özerk Bölgesi Dış İlişkiler Sorumlusu yapılan çalışma toplantısında dönemin ÇKP Zhang Zhisheng de “Bazı insanlar, cinayet işleme- Sekreteri ’ın, “vuran elin ve den dahi katil olabilme potansiyeli gösterirler. eğitim elinin sert olması gerektiği” şeklindeki Sizce suç işlemelerini beklemeli miyiz? Yoksa bu sözleri, âdeta kurulacak toplama kamplarının olmadan engellemeli miyiz?” diyerek dolaylı yol- temel mantığını ele vermiştir. dan bu durumu itiraf etmektedir. Benzer şekilde Sincan Propaganda Bürosu yetkilisi Şu Guişiang Keyfî tutuklamalar, 2016 yılında bölgeye atanan da şöyle bir argüman kullanmaktadır: “Bizim Sincan ÇKP Sekreteri Chen Quanguo’la birlikte buradaki amacımız, suç işleme sınırına gelmiş artış göstermiştir. Quanguo, Doğu Türkistan’da birini alarak, onu yasalara uyan biri olarak top- güvenlik önlemlerini arttırarak bölge yetkili-

49 Sudworth, “China Hidden...” 50 Chan, “How a Chines Region...” 51 “Çin’in toplama kampları: ‘Eğitim kampı’ olarak tanıtılan ‘cezaevleri’”, Timetürk, 19.06.2019, https://m.timeturk.com/cin-in-topla- ma-kamplari-egitim-kampi-olarak-tanitilan-cezaevleri/haber-1102011; Sun Feiyang, “Breaking down the BBC’s visit to Hotan, Xinjiang”, 08.07.2019, https://medium.com/@sunfeiyang/breaking-down-the-bbcs-visit-to-hotan-xinjiang-e284934a7aab 52 Tam liste EK’te verilmektedir. Ayrıntılı bilgi için bk. “新疆部分地区学习识别75种宗教极端活动 遇到可报警” 24.12.2014, http://www.cssn. cn/zjx/zjx_zjsj/201412/t20141224_1454905.shtml?COLLCC=3800964462&

16 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım lerine “toplanması gereken herkesi toplayın” Çin, tutuklamaları suçu önceden talimatı vermiştir.53 Devlet Başkanı Xi Jinping’in önleme prensibi(!) çerçevesinde toplama kampları ile ilgili yayınladığı 403 sayfa- lık yönergenin ana fikri de “asla merhamet etme- gerçekleştirdiğini söylerken, yapılan yin”dir.54 Bu amaçla bir dizi hazırlık yapılmıştır. incelemeler bunu doğrulamakta ve Chen’in atanmasından önceki dönemin yönetici- toplama kamplarına alınan Uygurların si olan selefleri; 5 Temmuz 2009 olaylarına yanıt tamamına yakınının aslında hiçbir suç olarak polis ve diğer güvenlik görevlilerinin işe işlemediği anlaşılmaktadır. alımını büyük ölçüde artırmıştır. 2003-2008 yılları arasında yaklaşık 5.800 polis alınırken bu rakam 2009 ile Temmuz 2016 arasında önemli bir artışla yaklaşık 40.000’e yükselmiştir. 2016 ortak yazarlarından olan Gerry Groot ise, bu 48 yılı Ağustos ayında Chen Quanguo’nun bölgeye işaretin Çin’de aşırı dincileri tanımlama ve ayır- atanmasıyla birlikte Temmuz 2017’ye kadar, bir mada bir rehber olduğunu teyit etmektedir.58 yıldan kısa bir sürede, 90.866 polis alımı yapıl- Bu işaretler tek başlarına bir anlam ifade et- mıştır.55 Bu yoğun güvenlik personeli alımları, meseler bile Çinli yetkiler bunların her birini yeni kurulan 7.500 civarı polis karakolu için Uygur kültürü ve dinî inanışları ile birlikte ele gerekli olan polis yardımcılarının istihdamı alarak, bir dindarlık ve militanlık potansiyeli sebebiyledir.56 analiz etmeye çalışmıştır. Uygurların toplama Araştırmacı yazar Tanner Greer’in 2018 yı- kamplarına gönderilmeleri için yeterli görülen lında Foreign Policy dergisinde yayımlanan 48 işaret aşağıda sıralanmıştır: “Radikal Eğilimin 48 Şüpheli İşareti” (Forty- Eight Suspicious Signs of Extremist Tendencies) 1. Bir çadıra sahip olmak başlıklı çalışması, Doğu Türkistan’daki toplama 2. Başkalarına “yemin etme” demek kamplarına gönderilmek üzere yapılan tutukla- 3. Yurt dışına çıkmış olmak maların boyutunu ve özellikle sebeplerini açık 4. Yurt dışına çıkan birisiyle konuşmak bir şekilde ortaya koymaktadır.57 5. Kaynak makinasına sahip olmak Greer’in bu çalışması, İnsan Hakları İzleme 6. Başkalarına günah işlememesini söylemek Örgütü (Human Rights Watch-HRW) araştır- 7. Fazladan yiyeceğe sahip olmak macılarının Çin dışına kaçmayı başaran Uygur 8. Kahvaltıyı güneş doğmadan önce yapmak ve Kazak Türkleri ile yaptığı röportajlara dayan- 9. Yurt dışına çıkan birini tanımak maktadır. Avustralya’daki Adelaide Üniversitesi Çin Araştırmaları Bölümü’nde öğretim üyesi ve 10. Pusulaya sahip olmak Avustralya Ulusal Üniversitesi 2018 Çin Yıllığı’nın 11. Devlet görevlisiyle tartışmak

53 Council on Foreign Relations, “China’s Repression of Uighurs”, 25.11.2019, https://www.cfr.org/backgrounder/chinas-repression-uig- hurs-xinjiang 54 Austin Ramzy, Chris Buckly, “Absolutely No Mercy: Leaked Files Expose How China Organized Mass Detensions of Muslims”, New York Times, 16.11.2019, https://www.nytimes.com/interactive/2019/11/16/world/asia/china-xinjiang-documents.html 55 “A Summer Vacation in China’s Muslim Gulag”, Foreign Policy, 28.02.2018, https://foreignpolicy.com/2018/02/28/a-summer-vacation-in-c- hinas-muslim-gulag/ 56 Adrian Zenz, James Leibold, “Chen Quanguo: The Strongman Behind Beijing’s Securitization Strategy in Tibet and Xinjiang”, The Ja- mestown Foundation, 21.09.2017, https://jamestown.org/program/chen-quanguo-the-strongman-behind-beijings-securitization-strate- gy-in-tibet-and-xinjiang/ 57 17 ya da 75 yasak hareket ya da işaret versiyonları da bulunmaktadır. 58 Tanner Greer, “48 Ways to Get Sent to a Chinese Concentration Camp”, Foreign Policy, 13.09.2018, https://foreignpolicy.com/2018/09/13/48- ways-to-get-sent-to-a-chinese-concentration-camp/; Marcell Lui, “Xinjiang: A summary of China’s concentration camps”, Le Journal In- ternational, 16.12.2018, http://www.lejournalinternational.info/en/english-xinjiang-a-summary-of-chinas-concentration-camps/

Murat Yılmaz 17 2016 yılı Ağustos ayında Chen 32. Resmî görevlilerin telefonundaki her şeyi Quanguo’nun bölgeye atanmasıyla birlikte yüklemesine izin vermemek Temmuz 2017’ye kadar, bir yıldan kısa bir 33. Resmî görevlilere ses kaydı vermemek sürede, 90.866 polis alımı yapılmıştır. Bu 34. Okulda ana dilini kullanmak yoğun güvenlik personeli alımları, yeni 35. Ana dilini resmî dairelerde kullanmak kurulan 7.500 civarı polis karakolu için 36. Skype, WeChat gibi uygulamalarla yurt dı- şından birisi ile konuşmak gerekli olan polis yardımcılarının istihdamı 37. Üzerinde Arapça harf bulunan giysi giymek sebebiyledir. 38. Tam sakala sahip olmak 39. Dinî semboller taşıyan kıyafet giymek 40. Zorunlu propaganda sınıflarına katılmamak 12. Halk içinde Çin’in bazı ülkelerden daha zayıf 41. Zorunlu bayrak çekme törenine katılmamak olduğunu söylemek 42. Halk mücadelesi oturumlarına (siyasi rakip- 13. Birden fazla bıçağa sahip olmak lerin halk tarafından küçük düşürülmesi) 14. Bölgedeki resmî görevliler hakkında şikâyet katılmamak dilekçesi göndermek 43. Aile üyelerini ve kendisini halk mücadelesi 15. Çok çocuklu olmak oturumlarında kınamayı reddetmek 16. Alkol kullanmaktan kaçınmak 44. Polis tarafından tutuklandığında intihar 17. Resmî görevlilerin yatağında yatmasına, etmeye çalışmak yemeğini yemesine ve evinde yaşamasına 45. Kamptayken intihar etmeye çalışmak izin vermemek 46. Geleneksel cenaze töreni yapmak 18. VPN’e (sanal özel ağ) sahip olmak 47. Karakolda kayıt yaptırmadan birçok aile 19. Sigara kullanmaktan kaçınmak üyesini evine davet etmek 20. Kimliğini taşımamak 48. Yukarıda geçenlerin herhangi birisini yap- 21. WhatsApp uygulamasına sahip olmak mış bir aile üyesine sahip olmak 22. Ebeveyni öldüğünde ağıt yakmak, halk için- Yukarıda belirtilen 48 madde, Çin yönetiminin de üzülmek veya üzüntülü davranmak İslam dini ve Uygur kültürünün her pratiğini 23. Resmî görevlilerin DNA örneği almalarına ya da bunları hatırlatan her hareketi “aşı- izin vermemek rılık” olarak nitelendirdiğini göstermekte 24. Yurt dışında çekilmiş olan herhangi bir vi- ve Uygurlulara yönelik baskı ve asimilasyon deo izlemek politikalarının boyutunu açıkça gözler önüne 25. Çin bayrağının bulunduğu yerde başörtüsü sermektedir. takmak Araştırmacı Mehmet Volkan Kaşıkçı, toplama 26. 45 yaşının altındaki kadınların başörtü kamplarına alınan kişilerin özelliklerini şöyle takması sıralamaktadır: 27. Camiye gitmek “Çin’in propagandası ekstremizm 28. Namaz kılmak (aşırılık) üzerine odaklanıyor. 29. Oruç tutmak Mesela bir Kazak genci Çin polisi 30. Dinî ders dinlemek oluyor. Çok seviniyor, üniformasını 31. Resmî görevlilerin retina taraması yapma- giyip fotoğraf çektiriyor, fotoğrafını larına izin vermemek Kazakistan’daki akrabalarına gön-

18 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım deriyor ve Çin dışına bilgi sızdır- “İstikrarın korunması” için alınması dın diye toplama kampına alınıyor. gereken tedbirler arasında asla akla En yaygın kategori bu. İkinci grup dinî sebeplerden alınanlar. Camiye gelmeyecek şeyler sıralanmaktadır. giden, namaz kılan hemen herkes Mesela evinizde bulunan ekmek bıçağı tutuklamış durumunda. Caminin üzerine kimlik numaranızın silinmeyecek bir işine yardım eden yahut sade- biçimde kazınmış olması ve yine aynı ce telefonunda cami resmî çıktığı bıçağın mutfakta demirden bir zincirle için, birbirine cuma mesajı attığı sabitlenmiş olması gerekmektedir. için alınanlar var. Kamplar ve hapis- hanelerde dinle ilgili sebeplerle alı- nanlar bildiğimiz kadarıyla en ağır koşullarda tutulanlar. Çok önemli Toplama kampına gönderilme sebeplerinden bir başka grup da toplumun önde bir diğeri, listenin üçüncü maddesinde yer gelenleri: gazeteci, yazar, akademis- alan “yurt dışına çıkmış olmak”tır. Çin otori- yenler. Sincan Devlet Üniversitesi telerinin bu madde üzerinde yoğun çalıştığı rektörü idama mahkûm edildi. anlaşılmaktadır; zira dünyadaki 200 civarı Zengin iş adamlarının çoğu alındı. ülke ile ilgili bir çalışma daha yapılmış ve içle- Küçük bir şehirde öne çıkan biri- rinden 26 tanesine gitmek Uygurlar için daha siysen seni de alıyorlar. Toplumun kritik bir seviyeye yükseltilmiştir. Bu ülkeler en eğitimli kesiminin çok sert bir şunlardır: Afganistan, Libya, Tayland, Cezayir, şekilde hedef alınmış olması, Çin’in Malezya, Türkiye, Azerbaycan, Nijerya, kendini meşrulaştırmaya çalıştığı Türkmenistan, Mısır, Pakistan, Birleşik Arap iddialarının hepsinin saçmalığını Emirlikleri, Endonezya, Rusya, Özbekistan, ortaya koyuyor.”59 İran, Suudi Arabistan, Yemen, Irak, Somali, Kazakistan, Güney Sudan, Kenya, Suriye, “İstikrarın korunması” için alınması gereken Kırgızistan, Tacikistan.60 tedbirler arasında asla akla gelmeyecek şeyler Görüldüğü üzere Türkiye dışında Çin’in sıralanmaktadır. Mesela evinizde bulunan Şangay İşbirliği Örgütü’nden ortaklığı bulu- ekmek bıçağı üzerine kimlik numaranızın nan Özbekistan, Türkmenistan, Kazakistan, silinmeyecek biçimde kazınmış olması ve yine Kırgızistan, Tacikistan, Pakistan ve Rusya aynı bıçağın mutfakta demirden bir zincirle gibi ülkeler de bu listede yer almaktadır. Çin sabitlenmiş olması gerekmektedir. Bıçakla bu şekilde zaten kendisine karşı doğabilecek ilgili kurallar bununla da sınırlı değil. Zira hareketler için oluşturduğu bu örgüt saye- birden fazla bıçağınızın olması sizi “potansiyel sinde yaptığı anlaşmalarla bu ülkelerden is- terörist” kategorisine sokabilir ve bu da asla tediği kişinin iade edilmesini sağlayabildiği ne zaman oradan çıkabileceğinizi bilmeksi- hâlde, kendince yeni önlemler almaya devam zin toplama kampında bir ömür kalmanız ya etmektedir. da ömrünüzün baharında toplama kampının zorlu şartlarında aklınızı yitirmeniz yahut Eğitim amacıyla yurt dışına gitmek de yine ölmeniz anlamına gelebilir. Çin için bir “cadı avı” meselesine dönüşmüş

59 Selçuk, “‘Doğu Türkistan Otoriter...” 60 “Chinese Uighurs in Saudi face impossible choice”, Bangkok Post, 26.01.2020, https://www.bangkokpost.com/world/1843999/chinese-ui- ghurs-in-saudi-face-impossible-choice

Murat Yılmaz 19 Eğitim için Türkiye, Mısır veya başka olduklarını bilmedikleri kişilerden Çin’e geri bir ülkede bulunup da üç yılı aşkın dönmeleri ile ilgili taciz ve tehdit telefonları, sosyal medya uygulamaları olan WeChat üze- süredir anne ve babasıyla, kardeş ve rinden de aynı şekilde tehdit ve taciz mesaj- akrabalarıyla görüşemeyen öğrencilerin ları aldıklarını anlatmıştır. Uluslararası Af sayısı hiç de az değildir. Örgütü (Amnesty International) Mısır, ABD, Kanada, Fransa, Almanya ve İran’da yaşayan Uygurlarla yaptığı görüşmelerde, bu kişiler durumdadır. Üniversite eğitimleri için tüm Çin polisinin kendileriyle WeChat üzerinden yasal prosedürleri yerine getirerek ve üstelik iletişim kurduğunu ve kimlik numaralarını, Çin’in resmî izniyle başta Türkiye olmak üzere adreslerini, pasaport fotoğraflarını ve hatta farklı ülkelere giden öğrenciler, Çin tarafın- eşlerinin kimlik bilgilerini istediğini anlat- dan güvenlik zaafı olarak görülmektedir. Bu mışlardır.64 öğrencilerin büyük bölümü baskılarla Çin’e Yukarıdaki listede bulunan yurt dışı bağ- geri döndürülmeye çalışılmaktadır. 2017 yılı lantılarıyla ilgili üç maddeye göre (4, 6 ve 9. bahar ayları başında, yurt dışında öğrenim maddeler); bu öğrencilerin Doğu Türkistan’da gören Uygur öğrencilere bulundukları ülke- yaşayan aileleri de “aşırıcılık” gerekçesiyle lerdeki Çin yetkilileriyle temasa geçerek 20 Mayıs 2017’ye kadar “siyasi değerlendirme” toplama kamplarına alınmıştır. Eğitim için için geri dönmeleri çağrısında bulunulmuş- Türkiye, Mısır veya başka bir ülkede bulunup tur. Çin yönetiminin başlattığı bu süreç, aynı da üç yılı aşkın süredir anne ve babasıyla, yılın sonbahar aylarından itibaren de sözde kardeş ve akrabalarıyla görüşemeyen öğren- 65 yeniden eğitim kamplarında binlerce Uygur’un cilerin sayısı hiç de az değildir. gözaltına alınmasıyla sonuçlanmıştır.61 Sadece 2019 yılında Doğu Türkistan genelinde çı- Mısır’da, geri dönme konusunda yavaş davra- karılan bir yasak ise, uygulamaların hangi nan Uygur öğrencilere karşı Sisi cuntası ile boyutlara vardırıldığını göstermesi bakı- ortak operasyon yapılmış ve çok sayıda öğrenci mından oldukça ibret vericidir. Buna göre suçlu gibi Çin’e iade edilmiştir. Operasyondan evde tatlı yapacaksınız ya da çayınızı biraz önce Mısır’da eğitim amacıyla 5.000 kadar tatlandırmak istediniz, hemen bakkala gidi- Doğu Türkistanlı ikamet ederken operasyon yorsunuz ama şeker almak öyle kolay değil, sonrası sadece 50 aile kalmıştır.62 çünkü toz şeker de Doğu Türkistan’da kontrol Tehlikeyi sezerek ülkelerine dönmeyen öğren- edilmesi gereken “terör unsuru” maddeler cilerin pasaport yenileme dâhil bütün resmî arasında ve satışı için bir dizi prosedür ta- işlemleri, bulundukları ülkelerdeki Çin konso- kip edilmesi gerekiyor. Örneğin Shihezi’de loslukları tarafından askıya alınmıştır.63 Ayrıca oturan bir kişi, 2019’un Kasım ayı başlarında bu öğrenciler sık sık konsolosluktan ya da kim toz şeker satın alırken kimliğini kaydettir-

61 Emre Yıldırım, “Çin’deki Toplama Kampları ve İslam Dünyası ile İlişkiler”, İNSAMER, 19.11.2018, https://insamer.com/tr/cindeki-topla- ma-kamplari-ve-islam-dunyasi-ile-iliskiler_1800.html 62 https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/misirda-uyghur-mesilisi-08302019235620.html 63 Gizem Sade, “Çin’in Uygur diasporasını eritme taktiği; elçilik pasaportları yenilemiyor”, Euronews, 21.01.2020, https://tr.euronews. com/2020/01/26/cin-in-uygur-diasporasini-eritme-taktigi-elcilik-pasaportlar-yenilemiyor 64 Uluslararası Af Örgütü, “Hiçbir yer güvenli değil: Uygurlar Çin’in yürüttüğü korkutma politikalarını anlatıyor”, https://www.amnesty. org.tr/icerik/hi%C3%A7bir-yer-guvenli-degil 65 “Yürekler yanıyor! Çin Uygur çocukları annelerinden ayırıyor”, Milli Gazete, 16.05.2020, https://www.milligazete.com.tr/haber/4370887/ yurekler-yaniyor-cin-uygur-cocuklari-annelerinden-ayiriyor;“Doğu Türkistanlı öğrenci Türk kardeşlerinden dua istedi bizi bırakma- yın”, Yeni Şafak, 21.12.2019, https://www.yenisafak.com/gundem/dogu-turkistanli-ogrenci-turk-kardeslerinden-dua-istedi-bizi-birakma- yin-3518981

20 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım mesi gerektiğini, şayet satış görevlisi kimlik Urumçi sokaklarında yürürken bir anda numarasını kaydetmezse ve Kamu Güvenlik bir polis barikatıyla yolunuz kesilerek Bürosu bunu bir şekilde öğrenirse tutukla- nacağını ve toplama kampına alınacağını cep telefonunuz istenebilir. Elbette tüm anlatmıştır. Ayrıca kimlik kartını getirmeyen mahrem bilgileriniz didik didik edildikten, bir müşteriye toz şeker sattığı için o esnafın uygulamalar, varsa video ve fotoğraflar da 4.000 yuan (510 doların üzerinde) para ce- incelendikten sonra telefonunuzu zasına çarptırılacağını ve “çalışma kampına” gönderileceğini söylemiştir. Yeni düzenle- geri alabileceğinizi düşündüğünüz melere göre, bir kimlik kartı ile sadece 1 kg bir anda, bir bomba düzeneği olup toz şeker satın alınabilmektedir.66 Çin’in bu olmadığına bakılmak üzere telefonunuzu uygulaması, patlayıcı yapımında kullanılan teslim etmeniz gerektiği söylenebilir! malzemelerin satışını düzenleyen kanuna dayandırılmaktadır. Kısacası, karşınızdaki görevlinin duyacağı en ufak bir şüphe sonucunda Bir diğer uygulama da cep telefonları ile ilgi- lidir. Örneğin Urumçi sokaklarında yürürken yaşayabileceklerinizin boyutunu bir anda bir polis barikatıyla yolunuz kesile- kestiremezsiniz. rek cep telefonunuz istenebilir. Elbette tüm mahrem bilgileriniz didik didik edildikten, uygulamalar, varsa video ve fotoğraflar in- Bölgede, her 300 metrede bir kontrol noktası, celendikten sonra telefonunuzu geri alabile- asker ve polislerin beklediği beton bir ka- ceğinizi düşündüğünüz bir anda, bir bomba bin, dikenli teller ve Uygurların oluşturduğu düzeneği olup olmadığına bakılmak üzere uzun kuyruklar görmenin son derece sıradan telefonunuzu teslim etmeniz gerektiği söy- bir durum hâline geldiği anlatılmaktadır. Her lenebilir! Kısacası, karşınızdaki görevlinin kontrol noktasında, yapay zekâ bilgisayarlar duyacağı en ufak bir şüphe sonucunda yaşa- tarafından 3D fotoğraflar çekilip kimlikler ve yabileceklerinizin boyutunu kestiremezsiniz. eşyalar taranmakta ve tüm birleşik verilere Sokakta yürürken her an denetlenebileceği- bakılarak kişinin geçişine ya izin verilmekte niz gibi, yerleşim alanlarına veya bir pazara ya da verilmemektedir. Buralarda polis, yapay girerken de kimlik kartınızı cihaza okut- zekâ tarafından belirtilen talimatlara göre manız gerekmektedir. Doğu Türkistan’daki hareket etmektedir: sorgulama, daha fazla akrabalarını ziyarete gelen Han Çinliler dahi soruşturma için gözaltı veya hemen tutuk- uygulanan önlemlerin çok katı olduğunu lama! Masumiyet karinesi yoktur. 2017’den düşündüklerinden bölgede kalmak isteme- itibaren 12 ila 65 yaş arası neredeyse bütün diklerini söylemektedir. Baskı politikaları Müslümanlar, yüzlerinden ve vücutlarından herkesi bıktırdığı için insanlar bölgeyi terk çeşitli açılardan çekilen fotoğrafların yanı etmeye başlamıştır. Örneğin bir tüccar, böl- sıra kan testleri, parmak izleri, retina tara- gedeki bir alışveriş merkezinde önceden 46 maları, saç örnekleri ve ses kayıtları da dâhil olan mağaza sayısının bu uygulamalardan olmak üzere kapsamlı biyometrik görüntüle- sonra 11’e dütügnu soylemiştir.67 me ve DNA testlerinden geçirilmiştir.68

66 Bitter Winter, “In Xinjiang, Even Buying Sugar Can Send You to an Internment Camp”, The Epoch Times, 08.08.2019, https://www.theepo- chtimes.com/in-xinjiang-even-buying-sugar-can-send-you-to-an-internment-camp_2993684.html 67 Winter, “In Xinjiang, Even...” 68 Konstantin Salomatin, Shura Burtin, “Beyond Orwell’s Worst Nightmares: How China Uses Artificial Intelligence to Commit Genocide”, Byline Times, 18.11.2019; https://bylinetimes.com/2019/11/18/beyond-orwells-worst-nightmares-how-china-uses-artificial-intelligen- ce-to-commit-genocide/

Murat Yılmaz 21 Bölgede, her 300 metrede bir kontrol Doğu Türkistan’da dışarda olmak, kişinin noktası, asker ve polislerin beklediği beton gittiği her yerde daima bir kamera sistemi tarafından izlendigi anlamına gelmektedir. bir kabin, dikenli teller ve Uygurların Bu kameraların çoğu yüksek çözünürlüklü oluşturduğu uzun kuyruklar görmenin yüz tanıma özelliklerine sahiptir. Yapay zekâ son derece sıradan bir durum hâline destekli teknolojiyi kullanan bu sistemler, geldiği anlatılmaktadır. Her kontrol insanların farklı zaman ve mekânlarda iz- noktasında, yapay zekâ bilgisayarlar lenebilmesini otomatik hâle getirmektedir. Videolarda arama yapılarak kişinin günlük tarafından 3D fotoğraflar çekilip kimlikler aktiviteleri sistem tarafından değerlendi- ve eşyalar taranmakta ve tüm birleşik rilebilmektedir.71 Bu açıdan bakıldığında verilere bakılarak kişinin geçişine ya izin bölgedeki otoritelerin, sosyal mühendislik verilmekte ya da verilmemektedir. alanında kitlesel bir deney yaptıklarını söy- lemek abartı olmayacaktır.

İnsan hakları savunucuları bu sistemlerin Çin, Doğu Türkistan’daki baskı siyasetini özellikle Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde uygularken; QR kodlarından, biyometrik Uygur Türklerine yönelik toplumsal baskı verilerden, yapay zekâdan, casus telefon aracına dönüştüğüne dikkat çekmektedir. yazılımlarından ve büyük veri tabanların- Uygurlar, Kazaklar ve Kırgızlar hastane, dan yararlanan, yüksek teknoloji ürünü ta- banka, park veya alışveriş merkezleri gibi kip ve gözetim sistemleri kullanmaktadır. kamusal alanlara girmek yahut arabalarına 2009 yılında Doğu Türkistan’da geniş çaplı yakıt almak icin de IJOP adı verilen yapay protestolar, ayaklanmalar ve devlet şiddeti zekâ tarafından işletilen bir dedektörü ve iki yaşanmasından sonra, bölgede faaliyet yürü- kontrol noktasını geçmek zorundadır. ten özel güvenlik şirketlerinin sayısı 1.400’ü aşmıştır ve bu şirketlerin çoğu Devlet Başkanı İnsanları sürekli olarak takip ve gözetim Xi Jinping’in yapay zekâ konusunda ABD ile altında tutmakla yetinmeyen yerel yetkililer, yarışının bir tezahürüdür.69 Hollandalı bir komşuları birbiri hakkında muhbirlik yap- siber uzman tarafından tespit edilen bir veri maya teşvik ederek toplumsal güveni de di- sızıntısına göre, Çin yönetiminin Uygurları namitlemektedir. Üstelik bölgede 1 milyonun ve diğer Türk kökenli Müslümanları yoğun üzerindeki memur ve polis, insanları takip et- gözetim altında tuttuğu ve bölgede 2,5 milyon- mek üzere âdeta seferber edilmişken, siville- dan fazla insanı izlediği tahmin edilmekte- rin de birbirini kontrolünün teşvik edilmesi, dir. Yüz tanıma yazılımı geliştiren Shenzhen akıl sınırlarını zorlayan bir uygulama olarak merkezli bir teknoloji şirketi olan Sense Nets dikkat çekmektedir. Bu kontrol paranoyasının Technology, kamera sistemi aracılığıyla 24 bir uzantısı olarak “Aile Olmak” adı verilen saat içinde yaklaşık 6,7 milyon GPS (Global bir proje ile Uygur ailelerin yanına sürekli Konumlandırma Sistemi) koordinatı topla- onlarla birlikte yaşayan denetim memurları yabilmekte ve her türlü takibi anlık gerçek- atamak gibi özel yaşama müdahalenin en kaba leştirebilmektedir.70 şekli de uygulanmaktadır.72

69 “Doğu Türkistan: Stanford...” 70 Cathy He, “Chinese Regime Tracks Roughly 2.5 Million in Xinjiang Through Facial Recognition”, The Epoch Times, 18.02.2019 https:// www.theepochtimes.com/chinese-regime-tracking-roughly-2-5m-through-facial-recognition-in-xinjiang_2805488.html 71 “Doğu Türkistan: Stanford...” 72 HRW, “Çin: Müslüman Bölgesinde Ağır Baskı”, 09.09.2018, https://www.hrw.org/tr/news/2018/09/09/322264

22 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım HRW, 2017’de yayımladığı raporda, yerel Çinli İnsanları sürekli olarak takip ve gözetim yetkililerin “Bütünleşik Ortak Operasyonlar altında tutmakla yetinmeyen yerel Platformu (BOOP)” adlı izleme programı ara- cılığıyla bireylere ait kişisel bilgileri ve gün- yetkililer, komşuları birbiri hakkında delik hareketlerine dair kayıtları rızaları muhbirlik yapmaya teşvik ederek dışında toplayarak, potansiyel tehdit olarak toplumsal güveni de dinamitlemektedir. gördükleri kişileri “önleyici polisiye tedbir” Üstelik bölgede 1 milyonun üzerindeki adı altında fişlediğini yazmıştır. Ayrıca mer- kezi Washington’da bulunan Uluslararası memur ve polis, insanları takip etmek Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu da üzere âdeta seferber edilmişken, bölgedeki izleme operasyonlarına ilişkin sivillerin de birbirini kontrolünün teşvik Haziran 2017 tarihli bir belge yayımlayarak, edilmesi, akıl sınırlarını zorlayan bir BOOP’un bir haftada 24.000 “şüpheli şahıs” tespit ettiğini ve bunlardan 15.500’ünü top- uygulama olarak dikkat çekmektedir. lama kamplarına gönderdiğini bildirmiştir.73

Uzmanlara göre Çin’deki mevcut toplu gö- zaltı sisteminin Çin kanunlarına göre dahi eğitim hükümlerinde gözaltı ifadesi yer alma- bir dayanağı bulunmamaktadır. Çin ceza hu- maktadır. Daum’a göre terör karşıtı kanunun kuku uzmanı Jeremy Daum’un ifade ettiği süresiz gözaltına izin verdiği görülen bir üzere, terör karşıtı kanun, bir suç seviyesine “eğitim-yerleştirme” hükmü bulunurken, ulaşmayan faaliyetler için en fazla 15 günlük bunun sadece bir terör suçuyla hüküm giymiş gözaltına izin vermekte ve hukukun “eğitim” olanlara uygulandığı görülmektedir. “Gözaltı hükümleriyle alakalı olarak hafif suçlar için kampı” uygulaması, bir suçtan hüküm giyme- düzeltici mentörlük hususunda gözaltın- miş kişileri gözaltında tuttuğu için de mevcut dan bahsetmemektedir. 30 Mart 2017 tarihli kanıtlar bu kampların tamamen hukuk dısı 75 “Aşırılıktan Uzaklaştırma Kanunu”nda74 da oldugunu açıkça ortaya koymaktadır.

73 Emre Aytekin, “Çin ABD teknolojisi ile gözetliyor”, Anadolu Ajansı, 28.11.2018, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/cin-abd-teknolojisi-i- le-gozetliyor/1658092 74 The International Uyghur Human Rights and Democracy Foundation (IUHRDF), “Xinjiang Uyghur Autonomous Region Regulation on De-extremification”, 31.03.2017, http://www.iuhrdf.org/content/xinjiang-uyghur-autonomous-region-regulation-de-extremification 75 UHRP, “The Mass Internment...”

Murat Yılmaz 23 YER GÖK TOPLAMA KAMPI: KAMPLARIN MAHİYETİ VE FİZİKSEL ŞARTLARI

Çin insan hakları savunucuları ve STK’ların Bir dizi rapor, 2017 yılı Mart ayı sonlarında tahminlerine göre, 2014 yılından bu yana Doğu bölgede geniş çaplı tutuklamaların başladığını Türkistan’da resmî olarak tutuklanan kişi sa- ortaya koymaktadır. Bu durum 29 Mart 2017 yısı bir önceki beş yıllık döneme kıyasla üç kat tarihinde ilan edilen “Aşırılıktan Arındırma artmıştır. Hükümet; gözaltı merkezleri, ceza- Yönetmelikleri” sürecine denk gelmektedir. evleri ve “yeniden eğitim kamplarında” insan- Bu yönetmeliğin üçüncü bölümünde yer alan ları tutarken, haklarında herhangi bir suçlama 14 sayılı yönergede, “aşırılıktan arınma ve olmayanların dahi itirazları reddedilmekte, dönüşüm için bireysel ve merkezî eğitimin tutuklanan insanlar işkence ve kötü muamele- birlikte uygulanması gerektiği” belirtilmek- ye maruz kalmaktadır.76 Çin, tutuklama ve göz tedir. Buna göre üç tür yeniden eğitim tesisi altıları belli bir suça dayandırmadığından, alı- bulunmaktadır: koyduğu kişileri de yasal bir mahkeme süreciyle • Eğitim merkezleri aracılığıyla mer- yargılamamaktadır. İnsanların tutuldukları yerler de benzer bir sürecin devamı niteliğin- kezî dönüşüm de, keyfî koşullarda oluşturulmuş yerlerdir. • Hukuk sistemi okulları ile dönüşüm Toplama kampı şahitlerinin aktardığına göre, • Rehabilitasyon ile düzeltme mer- bazı insanlar kampa alınmalarının ardından sıkı kezleri bir sorgu ve işkenceden geçirilip, kendilerine isnat edilen suçların yazıldığı bir itirafnameye İhale teklifleri bu uygulamayı doğrulamakta zorla imza attırılmalarından sonra, hiçbir mah- ve adı geçen tesislerin bazen gözaltı merkez- keme kararı olmaksızın bu zoraki itiraflarına lerine, polis karakollarına, hatta hastane ve göre doğrudan hapse atılmıştır. Hatta bazılarına süpermarketlere de ev sahipliği yapan büyük uzun bir suç listesi verilerek, kendilerine suç bir tesisin parçaları olduğu anlaşılmaktadır.78 “beğenmeleri” istenmiştir.77 Özgür Asya Radyosu (Radio Free Asia-RFA)

76 HRW, “‘Eradicating Ideological Viruses: China’s Campaign of Repression Against Xinjiang’s Muslims”, 09.09.2018, https://www.hrw.org/ report/2018/09/09/eradicating-ideological-viruses/chinas-campaign-repression-against-xinjiangs 77 “Uygurlar suç listesinden kendilerine suç seçmek zorunda bırakılıyor”, DW, 10.06.2020, https://www.dw.com/tr/uygurlar-su%C3%A7-lis- tesinden-su%C3%A7-se%C3%A7mek-zorunda-b%C4%B1rak%C4%B1l%C4%B1yor/av-53756400 78 Zenz, “New Evidence for China’s...”

24 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım muhabirinin 2018 yılı Aralık ayında kamp Toplama kampı şahitlerinin aktardığına görevlilerini telefonla arayarak edindiği bil- göre, bazı insanlar kampa alınmalarının gilere göre, bir kamp toplamda 1.000-1.200 civarında koğuşun olduğu 60’tan fazla binadan ardından sıkı bir sorgu ve işkenceden oluşmakta ve her koğuşa 10 ile 20 arasında geçirilip, kendilerine isnat edilen suçların insan sığdırılmaktadır.79 yazıldığı bir itirafnameye zorla imza

Çin yönetimi her ne kadar toplama kampları- attırılmalarından sonra, hiçbir mahkeme nın varlığını saklamaya80 ve delilleri karart- kararı olmaksızın bu zoraki itiraflarına göre maya çalışsa da81 araştırmacıların kampların doğrudan hapse atılmıştır. Hatta bazılarına bulunduğu bölgelerle ilgili uydu görüntü- uzun bir suç listesi verilerek, kendilerine lerini hızla yayması, toplama kampından kurtulmayı başaran kişilerle ve kamplarda suç “beğenmeleri” istenmiştir. tutuklu bulunanların yakınlarıyla yapılan röportajlar, toplama kampı uygulamasını açı- ğa çıkarmıştır. Bu gibi temel delillerin yanı Çin, Doğu Türkistan’ın tamamına yayılan sıra ikincil delil olarak toplanan ve kampla- (Kaşgar, Hoten, Kızılsu, Aksu, Bayangolin, İli, rın alan ölçüsünü ve güvenlik özelliklerini Bortala, Urumçi, Turfan, Tarbagatay, , belgeleyen kamu inşaat ve hizmet ihaleleri, Altay, Sanci Hui, Kumul)83 bu kampları her ne kamu istihdam bildirimleri, hükümet bütçe kadar gönüllü eğitim kampı olarak adlandırsa raporları, hükümet çalışma raporları, yerel da84 veriler bunun tam aksini göstermektedir. ve sosyal medyada yayımlanan şirket sözleş- Dikenli tellerle çevrili, kat kat güvenlik sis- meleri gibi belgeler de kampların varlığını temleriyle güçlendirilmiş duvarlarla örülü; ortaya koymuştur. Nitekim sonraki haftalarda izleme kuleleri ve on binlerce polis ve askerin Çin yönetimi de inkâr söylemini bırakarak bulunduğu kampların cezai nitelikli yerler kampların Uygurların makul olmayan radikal olduğunu açıkça ortadadır.85 Zaten insanların dinci düşüncelerden kurtarılması ve meslek istekleri dışında getirildikleri ve asla ne za- edindirilmesi için oluşturulan eğitim kampla- man çıkacaklarını bilmedikleri kampların bir rı olduğunu ve Uygurların buralara “gönüllü” eğitim merkezi olduğuna Çinliler dâhil kimse olarak katıldıklarını söylemeye başlamıştır.82 inanmamaktadır. İnsanlar ilkokul, ortaokul,

“نوپۇزلۇق ئاخبارات ئورگانلىرىدىن رويتېرس ئاگېنتلىقى -29نويابىر كۈىن ئۇيغۇر ئېلىدىىك الگېرالر ھەققىدە بىر مەخسۇس تەكشۈرۈش دوكالىت ئېالن قىلدى.” 79 03.12.2018, https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/kishilik-hoquq/uyghurda-lager-12032018164520.html 80 Toplama kamplarını sosyal medya üzerinden bulabilmek için ilk adım, Çince arama motoru Baidu’yu kullanarak “yeniden eğitim mer- kezi” araması yapmaktır. Bu tarama “Aşırılıktan Arındırma Çalışması” olarak bilinen politika kapsamında, yerel yetkililerin kuzeybatı Sincan bölgesinde Müslüman etnik azınlıkları, özellikle Uygurları ve Kazakları nasıl “yeniden eğittiklerini” açıklayan haberleri ortaya çıkartmaktadır. İkinci adımda, aramalarda çıkan devlet web sitelerinde, merkezlerin faaliyetleri ve konumları hakkında ne söylendiği görülmektedir. Bu basit süreç, yakın zamanda Sincan’da inşa edilen bir tesiste yerel yönetimin basın açıklamasından açılış töreninin fotoğraflarına kadar bulunabilir; yani kampların varlığına dair birçok kanıt mevcuttur, bk. Sigal Samuel, “Internet Sleuths are Hunting for China’s Secret Internment Camps or Muslims”, The Atlantic, 15.09.2018, https://www.theatlantic.com/international/archive/2018/09/ china-internment-camps-muslim-uighurs-satellite/569878/ 81 Çin hükümetinin internet üzerinde bulunan ve toplama kampları için delil oluşturabilecek verileri karartma çalışmaları devam etmek- tedir. Ayrıntılı bilgi için bk. Kuo, “‘If you enter a camp...” 82 Sudworth, “China Hidden...”; Zoe Tidman, “Muslims detained in China camps for thinking ‘unhealthy thoughts’, leaked documents reveal”, Independent, 17.11.2019, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/muslim-uighurs-china-detention-leaked-docu- ments-new-york-times-unhealthy-thoughts-a9206216.html 83 “Çin’in Doğu Türkistan’daki toplama kampları ve bölgedeki dağılımları”, Mepa News, 20.12.2019, https://www.mepanews.com/service/ amp/cinin-dogu-turkistandaki-toplama-kamplari-ve-bolgedeki-dagilimlari-29713h.htm 84 Autonomous Region Party Political and Legal Affairs Commision, “Autonomous Region State Organ Telegram”, https://assets.docu- mentcloud.org/documents/6558510/China-Cables-Telegram-English.pdf 85 Fergus Ryan, Danielle Cave, Nathan Ruser, “Mapping Xinjiang’s ‘re-education’ camps”, Australian Strategic Policy Institute (ASPI), htt- ps://www.aspi.org.au/report/mapping-xinjiangs-re-education-camps

Murat Yılmaz 25 Doğu Türkistan’daki toplama kamplarını 2018’de Kaşgar’da bir emniyet yetkilisi, yak- araştıran HRW ve Alman akademisyen laşık 120.000 Uygur’un bölgede bulunan dört gözaltı kampında tutulduğunu belirtmiştir.87 Adrian Zenz, bölgede 1.200 kamp bulunduğunu iddia etmektedir. Doğu Türkistan’da toplama kampı inşaatları- nın giderek arttığı, uydu görüntüleriyle de ka- nıtlanmaktadır. Doğu Türkistan Millî Uyanış Hareketi ile birlikte çalışan gönüllü araştır- lise ve üniversite gibi eğitim merkezlerinde, hastanelerde, depo, hangar ve fabrikalarda, macılar ve gazeteciler, Uygur Müslümanların yer altı zindanlarında ve bazen çöllerde bazen tutulduğu yaklaşık 500 toplama kampı ve ha- de mahallelerde kurulan toplama kamplarında pishane olduğunu belgeleriyle ortaya koy- 88 tutulmaktadır. Bu gizli tesislerde tutulanlara maktadır. Yine aynı araştırma grubu tara- işkence ve asimilasyon programları uygu- fından 2019 yılında Doğu Türkistan’da 182 lanmakta, bu kişilerin haklarının yakınları toplama kampı, 209 hapishane ve 74 Bingtuan tarafından takibine dahi izin verilmemekte, işçi kampı olduğu, coğrafi koordinatlarıyla 89 nerede tutuldukları bildirilmemekte, hatta belirlenmiştir. çoğu zaman yaşayıp yaşamadıkları bilgisi bile Doğu Türkistan’daki toplama kamplarını araş- verilmemektedir. tıran HRW ve Alman akademisyen Adrian 75’ten fazla gazeteci ve 14 ülkeden 17 ba- Zenz, bölgede 1.200 kamp bulunduğunu iddia sın kurumunun oluşturduğu Uluslararası etmektedir.90 Zenz bu iddiasını şöyle destekle- Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu tara- mektedir: “Deliller üzerinde artan inceleme- fından basına gösterilen ve içinde kampların lerim gösteriyor ki, Doğu Türkistan’da kasaba nasıl işletildiğine dair talimatların bulunduğu ve bölge düzeyi arasında olan her idari birime gizli belgeler de bu kampların her yönüyle en az bir toplama kampı düşüyor ve bunların tam bir toplama kampı olduğunu ispatlamak- toplamı da 1.200 yapıyor.”91 tadır.86 Doğu Türkistan’daki inşaat yoğunluğunu çi- Yerel görgü şahitlerinin ifadeleri de bu bilgi- mento ve çelik üretimindeki astronomik hare- leri teyit etmektedir. Örneğin Nisan 2018’de ketlilik de açıkça ortaya koymaktadır. Ayrıca bir Uygur iş adamı, Gulca yakınlarında bir çimento üretim rakamlarının Sincan’da inşa okul ve eskiden polis eğitim merkezi olarak edilen hapishane ve yeniden eğitim kampla- kullanılan bir fabrika dâhil yeniden tasar- rının oluşumunu desteklediğine inanılmak- lanmış beş tesis olduğunu ve çok sayıda insa- tadır. Çin Ulusal İstatistik Bürosu’na göre, nın buralarda tutulduğunu söylemiştir. Ocak Çin çimento üretimi 2017 yılında bir önceki

86 Scilla Alecci, “Watch: China Cables Exposes Chilling Details of Mass Detention in Xinjiang”, ICIJ, 24.11.2019, https://www.icij.org/investi- gations/china-cables/watch-china-cables-exposes-chilling-details-of-mass-detention-in-xinjiang 87 UHRP, “The Mass Internment...” 88 “Çin’de Uygur Türklerinin tutulduğu kamp ve hapishane sayısı yaklaşık 500”, Euronews, 13.13.2019, https://tr.euronews.com/2019/11/13/ cin-de-uygur-turklerinin-tutuldugu-kamp-ve-hapishane-sayisi-yaklasik-500; Alexandra Ma, “Maps show 500 suspected ‘re-education’ camps and prisons where China is locking up and torturing its Muslim minority”, Business Insider, 25.11.2019, https://www.businessin- sider.com/china-uighur-prison-camp-suspected-locations-maps-2019-11; East Turkistan National Awakening Movement, “Coordinates”, https://nationalawakening.org/coordinates/; “China detaining Uygurs nearly 500 camps and prisons researches”, South China Morning Post, 13.11.2019, https://www.scmp.com/news/china/politics/article/3037492/china-detaining-uygurs-nearly-500-camps-and-prisons-re- searchers; “Uighur activists say China running hundreds more camps”, Aljazeera, 28.11.2019, https://www.aljazeera.com/news/2019/11/ uighur-activists-china-running-hundreds-camps-191112204426528.html 89 Ma, “Maps show suspected...”; East Turkistan National Awakening Movement, “Coordinates”, https://nationalawakening.org/coordina- tes/ 90 Ryan, Cave, Ruser, “Mapping Xinjiang’s ‘re...”; “Expert Estimates China...” 91 “Expert Estimates China...”

26 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım yıla oranla %0,2 gerilemiş, fakat Sincan’daki kalmamış, aynı zamanda Google Earth’ün veri çimento üretimi aynı yıl yaklaşık %13 oranında geçmişi özelliği yardımıyla bazı toplama kampı artmıştır. Aralık 2017’de Çin’in tamamı için ve hapishanelerin genişletilme sürecini de yıllık çimento üretimi %2,2 düşerken, Sincan’ın ortaya çıkarmıştır.94 Örneğin Yarkent ilçesinin üretimi yaklaşık %65 artmıştır. Çelik üretimi 5,28 mil batısında (K: 38 ° 24’47 “. D: 77 ° 08’54”), de benzer bir seyir izlemiştir. Devlet Başkanı 2007’den önce inşa edilmiş ve yaklaşık dört Xi Jinping’in 2012 yılında yönetime gelmesin- dönümlük bir alanı kaplayan bir hapishane, den sonra Sincan’daki çelik üretimi genellikle 2014 yılında 4,14 dönüm daha genişletilmiştir. düşmüş, ancak 2017 yılında yaklaşık %28’lik bir Eklenen alanlardaki yeni binalar 3,48 dönüm- artmış yaşanmış ve bu oran aynı yılın aralık lük bir alanı kaplamaktadır. ayında %43’e ulaşmıştır.92 21 Ekim 2017 tarihli bir Google Earth görün- Nitekim Hoten’de ele geçirilen belgeler, yetki- tüsünde ise 9,28 dönümlük bir ek ve bu alana lilerin gözaltı kamplarını genişlettiğini açıkça yayılmış 5,89 dönümlük bir alanı kaplayan göstermektedir. Örneğin Luopu ilçesindeki 1 binalar gorulmektedir. 8 Mayıs 2018’deki gö- No.lu Mesleki Beceri Eğitim Merkezi, tarım rüntüde ise, bölgeye bir bina ile birlikte 3,63 arazileri üzerinde yükselen kampüs görü- dönümlük yeni bir alanın eklendiği anlaşıl- nümünde ve çevresi dikenli tel ve gözetleme maktadır. Bu alandaki kapalı kısım ise 2,67 kameraları ile kaplı devası bir yapıdır. Bir dönümlük bir kapasiteye sahiptir. Mayıs 2018 otoyolun üzerinde bulunan merkez, yakla- itibarıyla bu hapishanenin toplam alanı, kapalı şık 170.000 metrekarelik alanı ile çevresin- kısmı yaklaşık 14,32 dönüm olmak üzere 21,07 deki köylerin çoğundan daha büyüktür. 2018 dönüme ulaşmıştır. Google Earth görüntüleri, yılındaki uydu görüntülerine göre 1 No.lu tesisin hâlihazırda genişletilmeye devam et- Mesleki Beceri Eğitim Merkezi’ne en az 10 bina tiğini göstermektedir. daha eklenmiş görünmektedir. Kanada British Columbia Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğ- Google Earth’ün veri geçmişi özelliğini kulla- rencisi Shawn Zhang tarafından tespit edilen nan Li Fang, ilk olarak Şule ve Kargalık’taki kamptaki inşaat çalışmalarının The Guardian (Yecheng) birkaç hapishanenin 2017’den bu gazetesi muhabirlerinin 2018 yılı Aralık ayı yana önemli ölçüde genişletildiğini tespit et- ortasında bölgeyi ziyaretleri sırasında hâlâ tikten sonra Kaşgar’daki tüm ilçeleri taramaya devam ettiği belirtilmiştir. Neredeyse tamamı karar vermiş ve bölgede 19 kadar hapishane Uygur olan yaklaşık 280.000 nüfuslu kırsal daha bulmuştur. İki büyük tesise ait alt ceza- bir bölge olan Luopu’nun resmiyette mesle- evleri de sayılırsa rakam 27’yi bulmaktadır. ki eğitim merkezleri olarak görünen sekiz Fang, sadece bir birimde yapılmış olan bu toplama kampına ev sahipliği yaptığı tahmin araştırmanın bölgenin tamamındaki duru- edilmektedir.93 mu anlama açısından bir fikir verebileceğini belirtmektedir. Genişletilen toplama kamplarıyla ilgili olarak önemli bir araştırma da Finlandiya’da yaşayan Kaşgar eyaleti Şule şehrinin 2,45 mil doğu- Çinli muhalif Li Fang tarafından yapılmış- sunda, Google Earth tarafından 8 Eylül 2018’de tır. Fang, araştırmaları sonucu Kaşgar’da 15 çekilen bir fotoğrafla (Coğrafi koordinat: N: toplama kampı ve 19 hapishaneyi bulmakla 39 ° 24 ′ 27 ″. E: 76 ° 05 ‘38 “) bölgede olası bir

92 Jennifer Zeng, “Mapping Human Rights Horror: Calculating the Detentions in Xinjiang”, The Epoch Times, 28.12.2018, https://www.thee- pochtimes.com/mapping-a-human-rights-horror-calculating-the-detentions-in-xinjiang_2750362.html 93 Kuo, “‘If you enter a camp...” 94 Zeng, “Mapping Human Rights...”

Murat Yılmaz 27 Gazeteciler, eyalete erişimin sıkı bir tespit edilmeleri mümkün olama- şekilde kontrol edildiğini, bu sebeple de mıştır. Bu nedenle gerçek hapisha- ne sayısının çok daha yüksek olma kampların kesin sayısının ve niteliğinin ihtimali bulunmaktadır. doğrulamasının neredeyse imkânsız • Büyük pazarlar, binaların zemin olduğunu belirtmektedir. katları, yer altı tesisleri ve sığınak gibi büyük kapalı binaların içine gizlenmiş olası “yeniden eğitim kampları”, yukarıdaki kriterler yeniden eğitim kampı bulunduğu tespit edil- çerçevesinde yine dikkate alınma- miştir. Şubat 2016’da alınan uydu görüntü- mıştır. Buraların tespiti, kampların sünde, bölgenin yaklaşık 8,66 dönümlük bir sayısını daha da arttıracaktır. alanı kaplayan bir okula benzediği ve tahmini • 19 olası hapishanenin ve 15 olası ye- 3,01 dönümlük bir inşaat kapasitesine sahip niden eğitim kampının toplam inşa- olduğu anlaşılmaktadır. Bu alanda Ağustos at kapasitesi 620 dönümdür. Hong 2016’dan başlayarak bir genişleme görül- Kong’daki standartlara göre, her mekte, Temmuz 2017’den itibaren ise mavi mahkûm için ortalama yaşam alanı çatılı bazı binalar tespit edilmektedir. Kasım 4,66 metrekaredir; Çin standardı 2017’de, çevre alanındaki genişleme ile bir- bilinmemektedir. Bununla birlikte, çok evin yıkıldığı görülmektedir. Genişleme kaba hesaplama ile ortalama 5 met- 2018 Eylül’ünde tamamlanmış ve bu noktada, rekare veya yaklaşık 54 metrekare toplam 12,91 dönüm inşaat alanı oluşturul- alan kullanarak 620 dönümlük bi- muştur.95 nada yarım milyon insanın tutula- Li Fang, araştırmaları neticesinde şu sonuç- bileceği tahmin edilmektedir. lara ulaşmıştır: Kaşgar’da yarım milyon insan hapsediliyorsa • 19 hapishanedeki binaların toplam bu, bölgedeki tüm nüfusun %12’sinin hapisha- tahmini kapasitesi 351 dönümdür ve ne ve toplama kamplarında olduğu anlamına 2017’den sonra tahmini 262 dönüm gelmektedir. Sincan nüfusunun %12’si hapis- inşa edilmiştir. Bu da tüm kapalı hanelerde veya yeniden eğitim kamplarında alanların toplamının %74,45’ine bulunuyorsa bu, tutuklu olan 1.360.000 kişiye karşılık gelmektedir. tekabül etmektedir veya bu rakam BM’nin • Olası 15 yeniden eğitim kampında Ekim 2018’deki 1 milyon Uygur’un gözaltına tahmini toplam inşaat kapasitesi alındığına ilişkin tahmininden daha fazla 96 269 dönümdür ve bir kamp dışında olacaktır. tamamı Chen’in Sincan’da göreve Li Fang’ın araştırması gibi başka araştırmalar başlamasından iki ay sonra, Ekim da vardır. Onlardan biri de Reuters tarafın- 2016’dan itibaren ortaya çıkmıştır. dan yapılmıştır. Bu araştırmada da yine uydu • Çiftliklerin içine gizlenmiş ve uzun görüntüleriyle bölgenin çeşitli noktalarında kapalı duvarları veya gözetleme daha önce açılmış bulunan 39 kamp tespit edil- kuleleri olmayan hapishaneler, yu- miştir. Kamplar Nisan 2017 ve Ağustos 2018 karıdaki kriterlere uymadığından arasında geçen 17 ayda neredeyse üç katına çı-

95 Zeng, “Mapping Human Rights...” 96 Zeng, “Mapping Human Rights...”

28 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım karken, en son görüntüler buralardaki inşaat Hailun imzalarını taşıyan bir belge, merkez- çalışmalarının çoğunun hâlâ devam ettiğini lerin tutukluların zorlu bir asimilasyon sü- göstermektedir. Yaklaşık 140 futbol sahası recine maruz bırakılacak şekilde nasıl tasar- büyüklüğünde bir alanı kaplayan genişleme, landığını göstermektedir: eyalette var olduğu tahmin edilen toplam • Kamplar, kilit altında bulunan ya- gözaltı tesislerinin sadece bir kısmını temsil takhane, kat ve koridorlar ve tüm etmektedir. Gazeteciler, eyalete erişimin sıkı binalarda uygulanan sıkı bir fizik- bir şekilde kontrol edildiğini, bu sebeple de sel ve zihinsel kontrol sistemine uy- kampların kesin sayısının ve niteliğinin doğ- malıdır. Her bina, duvar ve tellerle rulamasının neredeyse imkânsız olduğunu korunmalıdır. Ön kapıda ve gözetle- belirtmektedir.97 me kulelerinde güvenlik görevlileri Doğu Türkistan’daki en üst düzey bir güven- tarafından izleme yapılan özel bir lik görevlisi ile ÇKP Başkan Yardımcısı Zhu polis karakolu bulunmalıdır.

97 Adam Withnall, “China sends state spies tol ive in Uighur Muslim homes and attend private family weddings and funerals”, Independent, 30.11.2018, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/china-uighurs-muslim-xinjiang-weddings-minority-communist-part- y-a8661006.html

Murat Yılmaz 29 • Mahkûmlar kamplarda süresiz ola- rak tutulabilirler, fakat en az bir yıl kalmalıdırlar. • Kamplar bir puanlama sistemi üze- rinden işletilecektir. Mahkûmlar “ideolojik dönüşüm”, “disipline uyum” ve “çalışma ve eğitim” için puan toplayacaklardır. • “Eğitimde dönüşüm” sağlandıktan sonra mahkûmlar serbest bırakıl- mazlar. Başka bir kampa gönderi- lerek burada da üç ila altı aylık bir “emek becerileri eğitimi” stajına katılırlar. • Haftalık telefon görüşmeleri ve ak- rabalarla aylık görüntülü görüş- me, dış dünyayla tek temaslarıdır ve gerekirse ceza amacıyla askıya alınabilir. • “Kaçışın önlenmesi” birinci önceliktir.

Emir belgesinde, mahkûmların her anını iz- lemek için “kör nokta olmadan” gece gündüz video gözetimi yapılması gerektiği belirtil- mektedir. Mahkûmların yaşamlarının her yönünün kontrolü o kadar kapsamlıdır ki, sadece koğuşlarda ve sınıflarda değil, yemek kuyruklarında bile takip edilmektedirler.98

Doğu Türkistan’daki toplama ve çalışma kampları ile hapishanelerin bulunduğu böl- geleri gösteren harita, Doğu Türkistan Millî Uyanış Hareketi tarafından Google Earth KMZ formatıyla paylaşılmıştır.99

Araştırmalar sonucu Doğu Türkistan’daki toplama kamplarının kurulduğu tespit edilen şehir ve bölgeler şunlardır: Kaşgar, Hoten, Kızılsu, Aksu, Bayangolin, İli, Bortala, Urumçi, Turfan, Tarbagatay, Karamay, Altay, Sanci Hui, Kumul. Yukarıdaki haritada her şehir ve bölgeye düşen kamp sayısı gösterilmektedir.100

98 Graham-Harrison, Garside, “‘Allow no escapes...” 99 East Turkistan National Awakening Movement, “Coordinates”, https://nationalawakening.org/coordinates/ 100 “Çin’in Doğu Türkistan’daki...”

30 Doğu Türkstan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Kaynak: Mark Doman, Stephen Hutcheon, Dylon Welch, Kyle Taylor, “China’s frontier of fear”, 13.10.2018.

Murat Yılmaz 31 Avustralya Stratejik Politika Enstitüsü kampların inşa edilmeden önceki ve sonraki (Australian Strategic Policy Institute-ASPI), görüntülerine ulaşmıştır.102 Alman akademisyen Adrian Zenz’in toplama Verilen uydu görüntüleri Shawn Zhang’ın kampları ile ilgili araştırmalarını ve hukuk yayınladığı ve toplama kamplarının inşasının fakültesi öğrencisi Shawn Zhang’ın Çin’deki 2017 yılından sonra ne kadar arttığını gös- toplama kamplarını gösteren uydu görüntüsü teren 2017 yılı öncesi ve sonrasına ait uydu araştırmasını esas alan bir çalışma yapmış- görüntüleridir.103 tır. Bu çalışmada söz konusu belgelerin yanı sıra Çin hükümetinin kamp alanları ile ilgili Bu görüntüler, toplama kamplarının sayı ve kontratları ve açtığı ihaleler çerçevesinde alan bakımından 2017 yılından itibaren hızla kampların kurulduğu 28 bölge, alan ölçüsü arttığını göstermektedir. bakımından farklı yıllara göre incelenmiştir. ASPI’nin 2016-2019 arasını kapsayan ince- lemeleri, bu 28 kamp alanında %465’lik bir büyüme olduğunu ortaya koymuştur. 2018’in Eylül ayında 28 kampın toplam alanın 2,7 milyon metrekare olduğu anlaşılmaktadır. Söz konusu çalışmaya göre, Hoten kentinde aynı tarihte ortaya çıkan bir tesisteki büyü- me, tespit edilenlerin en büyüğüdür. 2016 yılının başında 7.000 metrekare olan tesis, Eylül 2018’de 172.000 metrekareye çıkmıştır ki, bu yaklaşık 18 aylık bir sürede %2.469’luk bir genişleme olduğu anlamına gelmektedir.

Fotoğraflardaki uydu görüntüleri, farklı böl- gelerdeki kamp alanlarının 2016-2018 yılları arasındaki genişlemelerini göstermektedir:101

Ülkesindeki toplama kamplarının varlığın- dan haberdar olan ve bu kampları sorgulama amaçlı uydu çalışması yapan hukuk öğrencisi Shawn Zhang’ın araştırması, toplama kamp- larının varlığını gösteren ve basın kuruluş- ları tarafından da kaynak olarak kullanılan önemli araştırmalardan biridir. Zhang, 2018 Mayıs’ında Google Earth uydu görüntülerini konuyla ilgili delil bulmak için taramış ve bulduğu dosyalardaki toplama kampı adres- leriyle uydu görüntülerini karşılaştırarak

101 Ryan, Cave, Ruser, “Mapping Xinjiang’s ‘re...”; Chris Buckley, “China is detaining Muslims in vast numbers. The Goal: ‘Transformation’”, New York Times, 08.09.2018, https://www.nytimes.com/2018/09/08/world/asia/china-uighur-muslim-detention-camp.html 102 AQ&A, Shawn Zhang, “What Satellite Images can Show Us About ‘Re-education’ Camps in Xinjiang”, China File, 23.08.2018, http://www. chinafile.com/reporting-opinion/features/what-satellite-images-can-show-us-about-re-education-camps-xinjiang 103 Shawn Zhang, “Detention Camp Construction is Booming Xinjiang”, 19.06.2018, https://medium.com/@shawnwzhang/detenti- on-camp-construction-is-booming-in-xinjiang-a2525044c6b1

32 Doğu Türkstan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Toplama Kamplarına Ai̇t Uydu Görüntüleri

Tapançeng- Urumçi / 2018

Tapançeng- Urumçi / 2015

Murat Yılmaz 33 Yining/Gulca -İli / 2018

Yining/Gulca -İli / 2016

34 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Kargılık- Kaşgar / 2018

Kargılık- Kasgar / 2015

Murat Yılmaz 35 Karakaş-Hoten / 2018

Karakaş-Hoten / 2014

36 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Yarkant -Kaşgar&Hoten / 2017

Yarkant -Kaşgar&Hoten / 2015

Murat Yılmaz 37 Lop-Hoten / 2017

Lop-Hoten / 2016

38 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Kuytun –İli / 2017

Kuytun –İli / 2012

Murat Yılmaz 39 Makit-Kaşgar / 2017

Makit-Kaşgar / 2013

40 Doğu Türkstan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Hotan-Hoten / 2018

Hotan-Hoten / 2016

Murat Yılmaz 41 Hotan-Hoten / 2018

Hotan-Hoten / 2015

42 Doğu Türkstan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Bay (Bayşeng)-Aksu / 2017

Bay (Bayşeng)-Aksu / 2011

Murat Yılmaz 43 Şanşan-Turpan / 2018

Şanşan-Turpan / 2015

44 Doğu Türkstan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Çapçal - İli / 2017

Çapçal - İli / 2015

Murat Yılmaz 45 Kuka-Aksu / 2018

Kuka-Aksu / 2016

46 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Şayar- Aksu / 2018

Şayar- Aksu / 2014

Murat Yılmaz 47 Korla- Bayangolin / 2018

Korla- Bayangolin / 2014

48 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Aksu / 2018

Aksu / 2015

Murat Yılmaz 49 3 MİLYON CAN GÜNEŞE HASRET

Toplama kamplarında tutulan kişi sayısı ile Çin’in dünya kamuoyunu oyalama amacı ilgili olarak farklı bilgiler bulunmaktadır ve taşıyan göstermelik programlarla önceden bu bilgilerin tamamına yakını kamplardan hazırlanmış merkezlere devlet yetkilileri ve çıkmayı başarabilenlerin ve bunların yakın- bazı grupları götürdüğü bilinmektedir.106 Çin larının beyanları, köy ve kasabalarda bulunan buralara götürdüğü diplomat ve gazetecileri 107 bölge sakinlerinin şahitlikleri, akademisyen çoğunlukla kendi seçmektedir; dolayısıyla ve gazetecilerin araştırmaları neticesinde bağımsız programlar olmadığı için bu ziya- retlerin objektifliği tartışmalı olduğundan tahmini olarak verilmektedir. bu ziyaretlerde edinilen veriler de kesinlikle Çin Halk Cumhuriyeti Ceza Yasası’nın 103. gerçeği yansıtmamaktadır. 108 Bu programlar maddesi “açık bir biçimde ayrılıkçılığı kış- esnasında kendilerine soru sorulan kişilerin kırttığı, ülkeyi bölmeye çalıştığı” düşünü- buğulu gözlerle, cevapları önceden ezber- len her türlü faaliyetin cezalandırılmasını letildiği tahmin edilen bilgiler verdiklerini 109 öngörmektedir.104 Bundan dolayı bağımsız gösteren birçok olay yaşanmıştır. Yine böy- gazeteciler, aktivistler ve STK görevlileri le bir gezi programında toplama kampının ile bağımsız heyetlerin kamplara girmesi ve bir köşesinde yazan ve fark edilmediği için silinmediği anlaşılan “Kalbim lütfen dayan- araştırma yapması mümkün değildir. Bu ki- maya devam et!” yazısı birçok şeyi anlatmaya şiler genellikle bölgelere turist vizeleri ile yetmektedir.110 girmeye çalışmakta ve olabildiğince gizli bir şekilde yaptıkları araştırmaların neticelerini Eski mahkûmlarla yapılan görüşmelerden, kamp- paylaşmaktadırlar.105 larda hemen her iş ve meslek grubundan insanın

104 Tuna, s. 127. 105 “Çin’in Doğu Türkistan’daki...”; Alexandra Ma, “Chilling undercover footage taken inside China’s most oppressive region shows it’s virtually impossible to escape the paranoid police state”, Bussiness Insider, 30.06.2019, https://www.businessinsider.com/china-xinji- ang-undercover-report-police-paranoia-muslim-crackdown-2019-6?r=US&IR=T 106 The Uyghur American Association, “OIC head to visit Muslim Uighur reagions in China”, 06.14.2010, https://uyghuramerican.org/artic- le/oic-head-visit-muslim-uighur-regions-china.html 107 Uluslararası Af Örgütü, “Hiçbir yer güvenli...” 108 “Kanadalı gazetecinin dilinden Çin’in toplama kampları”, Kırım Haber Ajansı, 07.09.2019, https://qha.com.tr/haberler/kanadali-gazeteci- nin-dilinden-cin-in-toplama-kamplari/79123/ 109 “BBC, Uygur Türkü Müslümanların tutulduğu toplama kamplarına girdi”, 18.06.2019, https://www.youtube.com/watch?v=4kX- BH21-dxM; John Sudworth, “Searching for truth in China’s Uighur ‘re-education’ camps”, BBC, 21.06.2019, https://www.bbc.com/news/ blogs-china-blog-48700786 110 “Çin toplama kampları: ‘Eğitim kampı’ olarak tanıtılan ‘cezaevleri’”, Timetürk, 29.06.2019, https://www.timeturk.com/cin-in-topla- ma-kamplari-egitim-kampi-olarak-tanitilan-cezaevleri/haber-1102011

50 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım bulunduğu bilinmektedir: öğrenci, çiftçi, esnaf, Çin Halk Cumhuriyeti Ceza Yasası’nın 111 112 iş adamı, âlim, din adamı, akademisyen, yerel 103. maddesi “açık bir biçimde yönetim çalışanları, memurlar, işçiler, sanatçı ve sporcular; kadın, erkek, genç, yaşlı herkes.113 ayrılıkçılığı kışkırttığı, ülkeyi bölmeye Anlaşıldığı kadarıyla Uygur, Kazak ve Kırgız çalıştığı” düşünülen her türlü faaliyetin Müslümanlar, olabilecek en geniş şekilde kamp- cezalandırılmasını öngörmektedir. lara alınmaktadır. Bölgeye gidebilen araştırmacılar Bundan dolayı bağımsız gazeteciler, bazı köy, kasaba ve şehirlerde dükkânların daima kapalı olduğunu, sokaklarda insan görmenin bile aktivistler ve STK görevlileri ile zor olduğunu belirterek hayalet kasaba ve şehir bağımsız heyetlerin kamplara girmesi ve benzetmeleriyle hapsedilen kişilerin çokluğun- araştırma yapması mümkün değildir. dan bahsetmektedirler.114 Hatta köylerdeki genç erkeklerin önemli bir bölümünün toplama kamp- larında olmaları sebebiyle birçok yerde tarlalar- Uygur dilinin adlar kümesi ile ilgili 2010 yılında daki mahsullerin toplanmasının dahi problem yayımlanan 900 sayfalık çalışmasıyla tanınan olduğu ve halkın yoksulluğunun daha da arttığı Şahiri, 2018 Eylül’ünde Kaşgar’da aniden ortadan belirtilmektedir. Buna karşın nüfusun seyrek- kaybolmuştur. Yine toplum nezdinde büyük say- leştiği bütün bölgelere, yoğun şekilde Han Çinli gınlığı olan ve 15 yıl boyunca Uygurlara klasik şiir nüfusun ciddi maddi desteklerle yerleştirildiği ve halk hikâyeleri öğreten ders kitapları hazırla- ifade edilmektedir. yan 54 yaşındaki Yalkun Rozi de “devleti yıkmaya Uygur İnsan Hakları Projesi’nin (Uyghur Human teşvik” suçlamasıyla 10 yıldan fazla hapis cezasına Rights Project-UHRP) 2019 Ocak ayında yayım- çarptırılmıştır.117 Pekin Minzu Üniversitesi eko- ladığı bir raporda, Nisan 2017’den bu yana ÇKP nomi profesörü ise 2014 Ocak ayında tarafından en az 338 Uygur aydının hapsedildiği annesiyle birlikte tutuklanmış ve ömür boyu hapis veya bu insanların bir şekilde kaybolduğu belirtil- cezasına çarptırılmıştır.118 2018 Ocak ayında da mektedir.115 Bu rakam başka bir kaynakta da teyit Kur’an-ı Kerim’i Uygur Türkçesine tercüme eden edilmektedir.116 Bu kişilerden biri de 1983-1991 meşhur din adamı 82 yaşındaki Muhammed Salih, yılları arasında Kaşgar Üniversitesi’nde Türk ilerlemiş yaşına rağmen toplama kampına alın- ve Uygur Edebiyatı Bölümü’nde öğretim üyeliği mış ve orada şehit edilmiştir. Bütün bunlar Çin’in yapmış ve Uygur toplumunun önde gelen aydın- uyguladığı hak ihlalleri ve katliamların ne kadar larından olan Prof. Dr. Mutallip Sidiq Şahiri’dir. ciddi bir noktaya geldiğini gösteren örneklerden Uygur araştırmalarının merkezi sayılan modern sadece birkaçıdır.119

111 “Ninety-Year-Old Uyghur Imam Confirmed Detained in Xinjiang But Condition Unknown”, Radio Free Asia, 01.22.2020, https://www.rfa. org/english/news/uyghur/imam-01222020130927.html 112 “China denies detained Uighur academic was sentenced to death”, France24, 27.12.2019, https://www.france24.com/en/20191227-chi- na-denies-detained-uighur-academic-was-sentenced-to-death 113 “Xinjiang Authorities Arrest Prominent Uyghurs in Public to Instill Fear”, Radio Free Asia, 14.11.2019, https://www.rfa.org/english/ news/uyghur/public-11142019152712.html 114 “Burası Doğu Türkistan: Koca bir köyde tek kişi bile yok”, Haber Nida, 07.03.2019, http://habernida.com/burasi-dogu-turkistan-ko- ca-bir-koyde-tek-kisi-bile-yok/; “Doğu Türkistan’da şehirler bomboş”, Türkistan Press, 13.04.2019, http://turkistanpress.com/page/dogu- turkistan-39-da-sehirler-bom-bos/479 115 UHRP, “The Persecution of the Intellectuals in the Uyghur Region Continues”, Haziran 2019, https://docs.uhrp.org/pdf/UHRP_UPDA- TE-ThePersecution_ofTheIntellectuals-in-the-Uyghur-Region.pdf 116 “Son 2 Yılda Tutuklanan Doğu Türkistanlı Aydınlar ve Sanatçılar”, Uygur Haber, 09.02.2019, https://www.uygurhaber.com/son-2-yil- dir-tutuklanan-dogu-turkistanli-aydinlar 117 Gizem Sade, “Çin Uygur aydınları cezaevinde tutuyor: Rozi’nin hikayesi”, Euronews, 27.08.2019, https://tr.euronews.com/2019/08/27/vi- deo-cin-uygur-aydinlari-cezaevinde-tutuyor-rozi-nin-hikayesi-dogu-turkistan 118 “Uygur fikir adamı İlham Tohti, Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterildi”, 11.01.2018 https://www.uyghurcongress.org/tr/uygur-fikir-ada- mi-ilham-tohti-nobel-baris-odulune-aday-gosterildi/ 119 “Alim Muhammed Salih Çin hapishanesinde şehit edildi”, Yeni Şafak, 30.01.2018, https://www.yenisafak.com/dunya/alim-muhammed-sa- lih-cin-hapishanesinde-sehit-edildi-3047738

Murat Yılmaz 51 UHRP’nin 2019 Ocak ayında yayımladığı rakama eklenmesiyle kamplarda tutulanların bir raporda, Nisan 2017’den bu yana sayısının 1 milyonun üzerinde olabileceğini be- lirtmektedir.122 BM’ye göre ise Doğu Türkistan’da ÇKP tarafından en az 338 Uygur yaklaşık 1-3 milyon Uygur, kamplarda zorla tu- aydının hapsedildiği veya bu insanların tulmaktadır.123 UHRP Yönetim Kurulu Başkanı bir şekilde kaybolduğu belirtilmektedir. Nuri Türkel de kamp alanlarının genişliği ve sayısı dikkate alındığında buralarda tutulan kişi sayısının 3 milyonu bulabileceğini belirtmekte- dir.124 BM Temsil Edilmeyen Milletler ve Halklar UHRP araştırmacısı Henryk Szadziewski, bu po- Örgütü’ne (UNPA) göre ise toplama kamplarında litikaların temel amacını şu sözlerle ortaya koy- tutulanların sayısı 2 milyondan fazladır.125 maktadır: “Aydınlar ve liderler bir odak noktası oluşturuyor. Bu nedenle onların hedeflenmesi İnsanların tutuklanıp kamplara kapatılmaları için asimilasyon süreçlerinin hızlandırılması ve aynı yeterli görülen 48 maddeye bakıldığında, bu kap- zamanda Uygur kimliğini yok etmenin en etkili sama girmeyecek herhangi bir Uygur olamayacağı yolu olarak görülmektedir.”120 Çin bu uygula- açıkça anlaşılmaktadır! Dolayısıyla tahminlerin maya son yüzyıl içerisinde müteaddit defalar de ötesinde yüksek bir tutuklu sayısı olması çok başvurmuştur. 1949 yılında Doğu Türkistan işgal mümkündür. Nitekim Doğu Türkistan Maarif ve edildiğinde ilk iş olarak İslami eğitimin temel Yardımlaşma Derneği Başkanı Hidayet Oğuzhan, kurumları durumundaki medreseler kapatılarak toplama kamplarında tutuklu bulananların sayı- 126 halka liderlik yapabilecek din adamları ve aydın- sının 5 milyona yakın olduğunu söylemektedir. lar “halk düşmanı” ilan edilip ortadan kaldırılmış, Çin ise toplama kamplarında kaç kişinin tutul- 1966’da başlayan ve 1976’da Mao’nun ölümüne duğuyla ilgili bilgi vermeyi reddetmektedir. Çin kadar süren Kültür Devrimi sürecinde de top- adına neredeyse tek resmî açıklama, Sincan Uygur lumu geleneksel değerlerinden ve bağlarından Özerk Bölgesi Hükümeti Başkanı Shohrat Zakir koparmak, dinî inançlarından vaz geçirmek ve tarafından yapılmış, o da tesislerde tam olarak kaç Uygurları zorla Çinlileştirmek için Türk İslam kişinin olduğunu söyleyemeyeceğini belirterek: “1 kültürüne ait her şey gericilik ve yobazlık adı milyon insan! Bu sayı oldukça korkutucu. Eğitim altında düşman ilan edilerek yüzlerce aydın ve mekanizmasında 1 milyon kişi! Bu hiç gerçekçi âlim katledilmiştir. değil. Bütün bunlar sadece bir söylenti.” demekle yetinmiştir.127 Japonya’da yayımlanan Newsweek dergisinin 2018 Ağustos sayısına göre, kamplarda tutulanların Kimliğinin gizli kalmasını isteyen bir bölge sayısı 892.329’dur.121 Alman antropolog Adrian sakini; eşi, dört erkek kardeşi ve 12 yeğeninin Zenz ise, Mayıs 2018’de yayımlanan raporunda, (ailedeki tüm erkekler) 2017’den bu yana top- bölgesel ve idari bölge düzeyinde şehirlerin bu lama kamplarında tutulduğunu söylemekte-

120 Isabel Van Brugen, “Uyghur Diaspora Receive ‘Proof of Life’ Calls From the ‘Disappeared’ in Xinjiang”, The Epoch Times, 07.03.2019, htt- ps://www.theepochtimes.com/uyghur-diaspora-receive-proof-of-life-calls-from-the-disappeared-in-xinjiang_2828189.html 121 “ウイグル絶望収容所の収監者数は89万人以上”, 13.03.2018, https://www.newsweekjapan.jp/stories/world/2018/03/89-3_1.php 122 UHRP, “The Mass Internment...” 123 East Turkistan National Awakening Movement, “Coordinates”, https://nationalawakening.org/coordinates/; “Çin’in Doğu Türkistan Zul- mü”, 01.05.2020, https://www.bylge.com/post/ck3zo5sohturt0790ce4vx8ob 124 “‘Modern-Day Slavery’: China is Forcing Muslims into Forced Labor, Prison & Indoctrination Camps”, Democracy Now, 09.01.2020, https:// www.democracynow.org/2020/1/9/inside_chinas_push_to_turn_muslim 125 UNPO, “East Turkistan: US Senate approves Uyghur HR Bill”, 15.05.2020, https://unpo.org/article/21893 126 Doğu Türkistan Haber ve Araştırma Merkezi, “Oğuzhan: Çin coronavirüsü Doğu Türkistan’da fırsata dönüştürebilir”, 24.02.2020, htt- ps://www.doguturkistan.org/2020/02/24/oguzhan-cin-coronavirusu-dogu-turkistanda-firsata-donusturebilir/ 127 Blanchard, “China defends Xinjiang...”

52 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım dir.128 Doğu Türkistan Maarif ve Yardımlaşma 1949 yılında Doğu Türkistan işgal Derneği’nin 16 Ağustos 2018 tarihli haberine edildiğinde ilk iş olarak İslami eğitimin göre, Hoten’de açılan kamplarda tutulan insan- ların sayısı 300.000’i geçmektedir.129 Takribi temel kurumları durumundaki olarak verilen rakamların ayrıntısı şöyledir: medreseler kapatılarak halka liderlik yapabilecek din adamları ve aydınlar • Hoten-Karakaş ilçesi 2 No.lu Ortaokul Kampı: 5.000 kişi “halk düşmanı” ilan edilip ortadan • Hoten-Karakaş ilçesi Halk İşleri kaldırılmış, 1966’da başlayan ve Müdürlüğü yanındaki Özel Eğitim 1976’da Mao’nun ölümüne kadar Merkezi Kampı: 9.000 kişi (kadın tu- süren Kültür Devrimi sürecinde de tuklular) toplumu geleneksel değerlerinden • Hoten-Karakaş ilçesi Merkez ve bağlarından koparmak, dinî Öğretmen Okulu (Sifen) Kampı: 10.000 kişi inançlarından vaz geçirmek ve • Hoten-Karakaş ilçe tren istasyonu Uygurları zorla Çinlileştirmek için yanında bulunan kamp: 100.000 kişi Türk İslam kültürüne ait her şey • Hoten-Karakaş Urçi kenti kampı: gericilik ve yobazlık adı altında 15.000 kişi (kadın tutuklular) düşman ilan edilerek yüzlerce aydın ve • Hoten-Karakaş Bostanköy Sanayi âlim katledilmiştir. Bölgesi Tarım Üniversitesi Kampı: 60.000 kişi • Hoten-Yörünkaş kenti Meslek Yüksek Okulu Kampı: 60.000 kişi 311 kişinin toplama kamplarına sadece “sakal • Hoten-Gazun ilçesi Öğretmen Okulu bıraktıkları, oruç tuttukları veya pasaport al- (Sifen) Kampı: 15.000 kişi mak için başvuru yaptıkları” için gönderildiği anlaşılmaktadır. Bu kişilerin tamamı 2017 ve • Hoten-Kaypaçüy Kampı tutuklu sayısı 2018 yıllarında toplama kamplarına gönderil- bilgisine ulaşılamamıştır. miştir. Liste ayrıca bu kişilerin çocuklar dâhil • Hoten-Laskuy kent pazarı kampı: yüzlerce akrabasına ait bilgileri de içermekte- Tutuklu sayısı bilgisine ulaşılama- dir. Örneğin WeChat adlı haberleşme progra- mış olmakla birlikte, burası tutuklu mından bir kişinin altı yıl önce yurt dışındaki sayısı bakımından en kalabalık kamp bir arkadaşı ile konuşurken indirdiği bir video olarak bilinmektedir. 130 dahi belgelenmiştir. 137 sayfalık listede, tutuklu Yine Hoten’deki tutuklamaların küçük bir kıs- bulunan 311 kişiyle irtibatı olan 1.800 kişinin mıyla ilgili olarak oluşturulan bir listeye göre, ayrıntılı bilgileri de yer almaktadır.131

128 HRW, “‘Eradicating Ideological Viruses...” 129 Bu rakam, 650.000 civarı olduğu belirtilen bölge nüfusunun neredeyse yarısına tekabül etmektedir ki, haberin yapıldığı tarihin üzerin- den yaklaşık iki yıl geçtiği düşünüldüğünde rakamın daha da artmış olma ihtimali söz konusudur. Ayrıntılı bilgi için bk. Doğu Türkistan Maarif ve Dayanışma Derneği, “İşte işgalci Çin zulmü: Sadece bir şehirde 300 bin Uygur Türkü esir edildi”, 16,08.2018, https://www. doguturkistander.org/2018/08/16/iste-isgalci-cin-zulmu-sadece-bir-sehirde-300-bin-uygur-turku-esir/ 130 Bu kamp, Uygur tutuklulara yönelik baskı, zulüm ve çeşitli işkencelerin tamamının uygulandığı korkunç bir ölüm kampı olarak bilin- mektedir. Bölge sakinleri bu kampa hapsedilenlerin bir daha sağ çıkmadıklarını söylemektedir. 131 “Çin’den Sızan Yeni Belgeler Doğu Türkistan’daki Toplama Kampları ve Keyfi Tutuklamaları Kanıtlıyor”, Kırım Haber Ajansı, 18.02.2020, https://qha.com.tr/haberler/cin-den-sizan-yeni-belgeler-dogu-turkistan-daki-toplama-kamplarini-ve-keyfi-tutuklamalari-kanitli- yor/160799/

Murat Yılmaz 53 Çin İnsan Hakları Savunucuları Örgütü bazı kriterler belirlemiştir. Buna göre topla- (CHRD) ile Eşit Haklar İnisiyatifi’nin (ERI) ma kamplarının başlıca özellikleri şöyledir: 2018 Ağustos ayında Kaşgar vilayetinde yap- • Alanın çevresinde duvarlar ve dikenli tığı bir araştırmaya göre, bölgede 660.000 kişi teller vardır. “güçlü dinî görüşlere” veya “siyasi açıdan • Kampların içinde, yapı grubunu birkaç yanlış fikirlere” sahip oldukları gerekçesiyle bağımsız alana ayıran bölme duvarlar, kamplara alınmıştır. Bunun dışında yakla- dikenli teller veya demir çitler vardır. şık 1,3 milyon kişi de bulundukları yerlerde “yeniden eğitim” adı altında gündüz-gece • Alanlarda bekçi kulübesi benzeri te- sınıflarına ayrılarak zorunlu eğitime tabi sisler vardır. tutulmuştur. Araştırmada mevcut bulgular- • Alan genellikle çok hareketsizdir. Tesis dan hareketle Doğu Türkistan’ın güneyinde, içerisinde ya araç yoktur ya da çok az kırsal bölgelerde yaşayan Uygur nüfusun araç vardır. yaklaşık %30’unun herhangi bir yargı kara- • Yukarıdaki özellikler genellikle rı olmaksızın yeniden eğitim zorlamasıyla 2017’den sonra ve aynı anda ortaya karşılaştığının anlaşıldığı belirtilmiştir. Çin çıkmıştır. dışında yaşayan çok sayıda Uygur, özellikle Uygurları hedef alan bu kamplarda tutulan Kaşgar’da yaklaşık 20 tesis tespit eden Fang, bun- akrabalarının ya kamplardayken ya da ser- ların 15 tanesinin olası toplama kampı olduğu tah- best bırakıldıktan sonra öldüğünü anlatmış- mininde bulunmaktadır. Li Fang’ın hapishanelerle 132 tır. Raporda ayrıca 2018 Temmuz ayı sonuna ilgili belirlediği kriterler ise şöyledir: kadar Doğu Türkistan’da 2 milyondan fazla • Belirlenmiş olan alan dışında kalın, düz insanın tutuklanarak toplama kamplarına ve çevreleyen duvarlar vardır. kapatıldığı belirtilmiştir.133 • Duvarlardan daha yüksekte bulunan 28 Aralık 2018 tarihinde The Epoch Times gözetleme kuleleri kapalı alanın iki isimli haber sitesinde kamplarda kaç kişi bu- veya dört köşesinde yer almaktadır. lunabileceği ile ilgili ilginç bir araştırma ya- • Genellikle duvarların içinde ve dışında yınlanmıştır. Araştırmaya göre Finlandiya’da çok belirgin devriye yolları görülmek- yaşayan Çinli bir muhalif olan Li Fang, Doğu Türkistan’daki Uygurların %80’den fazlasının tedir. bölgenin güneyinde yaşadığı bilgisinden yola • Binalar çok düzgün bir şekilde yapıl- çıkarak, Kaşgar şehrinde yaklaşık yarım mil- mıştır ve etrafında yer alan duvarlar- yon Müslüman’ın tutulduğunu tahmin ettiği dan oldukça uzaktadır. 19 olası hapishane ve 15 olası yeniden eğitim • Hapishanede genellikle araç yoktur. kampı tespit etmiştir. Bu sonuca Google Earth uydu görüntüleri üzerinden zorlu ve titiz bir Bu kriterlerle Fang, sadece 19 hapishaneyi bul- çalışma neticesinde ulaşan Fang, bir yapının makla kalmayıp, aynı zamanda Google Earth’ün toplama kampı ya da benzeri bir gözetim veri geçmişi yardımıyla bazı hapishanelerin ge- merkezi yahut hapishane olabileceği ile ilgili nişletilme sürecini de tespit etmiştir.134

132 Mustafa Bağ, “Çin’den toplama kampı savunması: Uygur Türklerine bedava mesleki eğitim veriyoruz”, Euronews, 17.10.2018, https:// tr.euronews.com/2018/10/17/cin-dogu-turkistan-daki-kamplar-kabul-etti-kamplar-uygur-kokenli-yonetici-savundu 133 Chinese Human Rights Defenders, “China: Massive Numbers of Uyghurs & Other Ethnic Minorities Forced into Re-education Prog- rams”, 03.08.2018, https://www.nchrd.org/2018/08/china-massive-numbers-of-uyghurs-other-ethnic-minorities-forced-into-re-educati- on-programs/ 134 Zeng, “Mapping Human Rights...”

54 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım TOPLAMA KAMPLARINDA HAK İHLALLERİ

Dinî ve kültürel yaşam tarzını “aşırılık” olarak “Çin Yazışmaları” adlı belgeler, yüz binlerce kişi- nitelendiren Çin hükümeti ve medyası; İslam di- nin tutulduğu kamplarda uygulanması istenen nini aşağılayan bir dil kullanmakta, Uygurların beyin yıkama yöntemleriyle ilgili talimatları “sağlıklı olmayan düşüncelerle enfekte olduk- içermektedir. Bu gizli belgeler, Çin polisinin larını” ve toplama kamplarının “bu virüsten Doğu Türkistan’da yaşayanlar arasında kimlerin kurtulmak için” açılmış karantina merkezleri söz konusu kamplara konulacağına da yapay olduğunu savunmaktadır. Çin’in uyguladığı zekâ yazılımlarıyla karar verdiğini göstermek- toplama kampı sistemi, tam anlamıyla insan tedir. Bu belgeler 2017 yılında Doğu Türkistan’ın hakları ihlalinin ve insanlık suçunun bir tanımı- en üst düzey güvenlik yetkilisi olan ve o dönem- dır.135 Çinli yetkililer bu yerlerin gönüllü eğitim de bölgenin ÇKP başkan yardımcılığını yapan kampları olduğunu iddia etseler de kamplardan Zhu Hailun tarafından imzalanmıştır. kurtulabilen eski tutuklularla yapılan röpor- HRW Çin Direktörü Sophie Richardson137 bu tajlar, bölgeye giden gazetecilerin gözlemleri belgelerin Doğu Türkistan’da çok önemli insan ve bazı Çinli yetkililerin gizli belgeleri basına hakkı ihlallerinin işlendiğinin açık delilleri sızdırmasıyla ortaya çıkan tablo, kamplarla ilgili olduğunu belirterek savcılar tarafından kulla- gerçeklerin bu resmî söylemin tam aksi oldu- nılması gerektiğini vurgulamıştır.138 Aralarında ğunu açıkça göstermektedir. Kamplara dair ta- BBC ve The Guardian’ın da bulunduğu 17 basın nıkların ve belgelerin açığa çıkardığı gerçekler, kuruluşunun iş birliği ile incelenen belgeler, buraların aslında her türlü insan hakkı ihlalinin Çin hükümetinin Müslüman Uygurlara yönelik ve baskının uygulandığı, ideolojik ve davranışsal sistematik bir beyin yıkama faaliyeti içinde eğitim verilerek kültürel ve dinî asimilasyon olduğunun ve bölgede yaşanan insan hakkı ihlal- yapılan merkezler olduğunu kesin bir şekilde lerinin en somut kanıtıdır. Söz konusu belgeler ortaya koymaktadır.136 arasında en çarpıcı olanı, toplama kamplarının

135 Aldan Forth, “The ominous metaphors of China’s Uighur concentration camps”, The Conversation, 19.01.2020, https://www.theconversa- tion.com/amp/the-ominous-metaphors-of-chinas-uighur-concentration-camps-129665 136 “Secret documents reveal how China mass detention camps work”, AP News, 25.11.2019, https://apnews.com/4ab0b341a4ec4e648423f2e- c47ea5c47 137 HRW, “Sophie Richardson, China Director”, https://www.hrw.org/about/people/sophie-richardson 138 “Çin’in kamplarda tuttuğu Uygur Türkleri için verdiği ‘beyin yıkama’ talimatları sızdırıldı”, BBC, 25.11.2019, https://www.bbc.com/turk- ce/amp/haberler-dunya-50541665

Murat Yılmaz 55 yöneticileri için hazırlanmış olan ve Çin yöne- medi. Kendini herhangi bir şey için savunmak timinin “Telegram” adını verdiği bir talimatna- zorunda değilsin. Burada bir siyasi eğitim kam- medir. 2017 yılında hazırlanan bu kitapçıktaki pındasın. Tek yapman gereken ders çalışmak.’ talimatlar şu hususlardan oluşmaktadır: dediler.”140

• Kullanılacak endoktrinasyon (beyin yıkama) yöntemleri Kamplarda tutulanların akıbeti hakkında ai- • Kampların varlığının kamuoyundan lelere bilgi verilmiyor. nasıl gizleneceği Çin hükümeti dinî ve kültürel faaliyetleri terör • Kamplardan kaçışların nasıl engel- suçu olarak kabul edip, gözaltına aldığı birçok leneceği kişinin ailesini durumdan çok sonra haberdar • Salgın hastalıkların nasıl kontrol al- ediyor. Hatta tutuklanmalarının üzerinden çok tına alınacağı uzun zaman geçmiş olsa da birçok kişi hakkında • Kamplarda tutulanların yakınlarını hiçbir bilgiye ulaşılamıyor, akıbetleri bilinmi- hangi koşullarda görebileceği, hatta yor. Örneğin 2019 yılı Ramazan ayında Hoten’de ne zaman tuvalete gidebileceği139 137 kişi gözaltına alınmış, ancak aileler durum- dan çok sonra haberdar edilmiş, hatta birçokla- Asimilasyon amaçlı kurulan toplama kampların- rı hâlen yakınlarından bir haber alamamış.141 da, Uygur ve diğer Müslüman azınlığın yaşam Aileler benzer bir durumun kendi başlarına tarzlarından dolayı tutuklanıp alıkonulması da geleceği endişesiyle yakınlarının akıbetini başlı başına bir insan hakkı ihlaliyken kamp- öğrenmek için seslerini yükseltmekten çekini- larda yaşananlar bu ihlallerin ne denli derin yor; zira toplama kamplarında aynı aileden ya olduğunu göstermektedir. Aşağıda bu belgeler- da akrabalık bağları bulunan yüz binlerce kişi deki talimatlar doğrultusunda uygulanan hak olduğu biliniyor.142 ihlalleri başlıklar hâlinde sıralanmıştır.

Siyasi beyin yıkamaya maruz bırakılıyorlar. Uygurlar hiçbir suç isnat edilmeden ve yargı- lanmadan tutuklanıyor. Kamplarda öğretilmeye çalışılan müfredattaki ilk madde, tutukluların düşünce tarzını değiştir- İnsanlar, siyasi eğitim kamplarında adil yar- meye yönelik olan ideolojik eğitimle ilgili. HRW gılanma hakları ihlal edilerek tutuluyorlar, raporuna göre, toplama kamplarında tutulan- kendilerine ne bir suç isnat ediliyor ne de yar- lar günlerce, aylarca ve hatta kaldıkları yıllar gılanıyorlar. Tutuklulardan biri durumu şu boyunca Komünizm propagandasına maruz şekilde anlatıyor: “Yetkililere avukat tutup kalıyor ve bu doktrini kabul etmeye zorlanıyor. tutamayacağımı sordum. Bana, ‘Hayır, çünkü Bazı ailelerin neredeyse tüm erkek üyelerinin senin hakkında bir mahkûmiyet kararı veril- söz konusu siyasi eğitim kamplarında tutulduğu

139 Bethany Allen-Ebrahimian, “Exposed: China’s Operating Manuals for Mass Internment and Arrest by Algorithm”, International Con- sortium of Investigative Journalist (ICIJ), 24.11.2019, https://www.icij.org/investigations/china-cables/exposed-chinas-operating-ma- nuals-for-mass-internment-and-arrest-by-algorithm/; “Data leak reveals how China ‘brainwashes’ Uighurs in prison camps”, BBC, 24.11.2019, https://www.bbc.com/news/amp/world-asia-china-50511063 140 HRW, “Çin: Müslüman...” 141 “İnsan Hakları Hukuku Perspektifinden Doğu Türkistan: ‘Toplama Kampları’ ” https://medium.com/@efkarihur/i̇nsan-hakları-huku- ku-perspektifinden-doğu-türkistan-toplama-kampları-69dec957ddb7 142 Uluslararası Af Örgütü, “Çin siyasi kamplarında tutulan 1 milyon kişinin aileleri cevap talep ediyor”, 24.09.2018, https://www.amnesty. org.tr/icerik/cin-siyasi-egitim-kamplarinda-tutulan-1-milyon-kisinin-aileleri-cevap-talep-ediyor

56 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım belirtiliyor.143 Tutuklulara din ve kültürlerini Çin, dinî vecibeler konusunda getirdiği inkâr etmeleri, (haşa) Allah yok, sadece ÇKP emsali görülmemiş yasak ve baskılarla var demeleri emrediliyor.144 Kamplarda zor- la Mandarin Çincesi öğretiliyor, mahkûmlar İslam dinini fiilen kanun dışı ilan etmiş ÇKP’yi öven marşlar söylemeye ve Çin’in ide- durumda. Oysa Çin Anayasası’nda olojik kurallarını ezberlemeye zorlanıyorlar. “Çin Halk Cumhuriyeti vatandaşları, Bayrak çekme törenlerine, siyasi toplantılara, din ve inanç özgürlüğüne sahiptir.” ve toplu ihbar ve inkâr toplantılarına katılmaya mecbur bırakılıyorlar. Direnenler veya “öğrene- “Hiçbir devlet organı, kamu kuruluşu mediğine” kanaat getirilenler cezalandırılıyor. veya birey, vatandaşları herhangi Çin, dinî vecibeler konusunda getirdiği emsali bir dine inanması veya inanmaması görülmemiş yasak ve baskılarla İslam dinini için zorlayamaz yahut herhangi fiilen kanun dışı ilan etmiş durumda.145 Oysa Çin Anayasası’nda “Çin Halk Cumhuriyeti va- bir dine inanan veya inanmayan tandaşları, din ve inanç özgürlüğüne sahiptir.” vatandaşlar arasında ayrım yapamaz.” ve “Hiçbir devlet organı, kamu kuruluşu veya denmektedir. birey, vatandaşları herhangi bir dine inanması veya inanmaması için zorlayamaz yahut herhan- gi bir dine inanan veya inanmayan vatandaşlar • Hastalık durumlarında müdahale arasında ayrım yapamaz.” denmektedir.146 etmeme • Uykusuz bırakma • Uzun süre hücre hapsinde tutma Kamplarda tutuklu bulunanlar fiziki ve psi- • Uzun süre kelepçe ile bırakma kolojik işkencelere maruz kalıyor. • Uzun süre kafasında siyah çuval ol- duğu hâlde bekletme Aşağıda yer verilen tanıklıklar, kamplardan • Tuvalet ihtiyaçlarının giderilmesini kurtulmayı başarmış Uygur ve diğer Müslüman kısıtlama azınlık mensubu kişilerle yapılan röportajlar- • Aşırı kalabalık odalarda tutma dan elde edilen bilgilere dayanmaktadır. Farklı • Aç ve susuz bırakma ya da yeterli yi- şahitliklerin konu hakkındaki ifadelerinin uyuş- yecek vermeme ması, bilgilerin doğruluğunu kanıtlamaktadır. • Su tanklarına daldırma ya da soğukta Buna göre belirtilen işkence yöntemlerinden üzerine soğuk su dökme bazıları şunlardır: • Kadın tutukluların yüzlerinde ve vü- • Yaz aylarında sadece iç çamaşırıyla cutlarında sigara söndürme sıcak taş üzerinde; kış aylarında da • Bileklerinden asılan tutukluları bu çıplak ayakla buz üzerinde bekletme hâldeyken copla dövme, elektrik • Dayak verme, değişik acı verici nesnelerle • Elektrik şoku verme dövme ve eziyet etme

143 “Çin’in Doğu Türkistan’da kurduğu kampları anlattı: 15 ay güneşi görmedim, her anı işkenceydi” 06.07.2019, https://www.indyturk.com/ node/48661/d%C3%BCnya/%C3%A7in%E2%80%99-do%C4%9Fu-t%C3%BCrkistan%E2%80%99da-kurdu%C4%9Fu-kamplar%C4%B1-anlatt%- C4%B1-15-ay-g%C3%BCne%C5%9Fi-g%C3%B6rmedim-her-an%C4%B1; Denyer, “Former inmates of China’s...” 144 Keir Simmons, “Inside Chinese camps thought to be detaining a million Muslim Uighurs”, NBC News, 04.10.2019, https://www.nbcnews. com/news/amp/ncna1062321 145 HRW, “Çin: Müslüman...” 146 Çin Halk Cumhuriyeti Ankara Büyükelçiliği, “Xinjang’da Dini İnanç Özgürlüğü”, 12.06.2016, http://tr.china-embassy.org/tur/xwdt/ t1371486.htm

Murat Yılmaz 57 Çin, organ ticaretinden yılda 1 milyar

dolar gelir sağlıyor. Toplama kamplarında Kamplarda tutulma süreleri bildirilmiyor. tutulan önemli sayıdaki mahkûmun İnsanların kamplarda ne kadar süreyle tutula- kalp, akciğer, kornea, karaciğer gibi caklarını bilmemeleri de psikolojik bir işkence organlarının alındığına dair güçlü olarak uygulanıyor. Sızdırılan bazı belgelerde kanıtlar bulunduğu ve bu kanıtların BM tutukluların ancak din, dil ve kültürel bakımın- İnsan Hakları Komisyonu’na sunulduğu dan değişim göstermeleri durumunda serbest belirtiliyor. bırakılacağı belirtiliyor. Bu serbest bırakma işlemi, dört ÇKP komitesi tarafından kişinin tamamen değiştiğine dair delillerin kabul görüp onaylanması akabinde gerçekleşebiliyor.148 • Soğukta bekletme • Yoğun ve parlak ışıkla körleştirme • Uzun süre gergin pozisyonda tutma Tutuklu Uygurların aile ya da arkadaşlarını • Günlerce hareketsiz bir şekilde kaplan rapor etmeleri ya da fişlemeleri isteniyor.149 koltuğu denen koltuklarda oturtma • Elleri kelepçeli ve ayakları prangalı Bu şekilde yeni on binlerce masum insan topla- olarak dolaştırılma ma kamplarına alınıyor. Radikal eğilimli grup- • Düzenli olarak verilen içeriği belir- larla bağlantısı olduğu iddiasıyla tutuklanan bir tilmeyen ilaçlarla güçten düşürme iş adamı, “Beni Türkiye’deki Doğu Türkistanlılar ve itaate zorlama hakkında kendilerine casusluk yapmam şar- • Zoraki kürtaj ve doğum kontrol uygu- tıyla serbest bıraktılar.” diyor. Bu uygulamayla lamaları, erkeklerin kısırlaştırılması Uygurların birbirlerini fişlemeleri isteniyor.150 • Tecavüze uğrayan birini izlemeye zorlama • Toplu tecavüz Kamplarda tutuklu olanların çocukları alına- rak izleri kaybettiriliyor.

Tutukluların ceza ve ödül sistemi ile aileleriyle Tutuklamalar ailelerin parçalanmasına neden görüştürülüp görüştürülmeyeceklerine karar oluyor. Tutuklu akrabalarının çocuklarına bak- veriliyor. mak isteyenlere izin verilmiyor, tutukluların çocukları yetimhanelere ve diğer sosyal kurum- Kamplarda alıkonulan kişilerin aileleriyle gö- lara gönderilerek asimile edilmeye çalışılıyor. rüşebilmeleri ancak verilen eğitimi eksiksiz Çocuklar ailelerinden zorla uzaklaştırılarak tamamlamaları, dil ve siyasi doktrin sınavlarını izleri kaybettiriliyor.151 geçmeleri ve tüm kurallara koşulsuz şartsız uymaları şartıyla gerçekleşebiliyor.147

147 “Data leak reveals how...”; Ellen Ioanes, “Rape, medical experiments, and forced abortions: One woman describes horrors of Xinjiang concentration camps”, Bussiness Insider, 22.10.2019, https://www.businessinsider.com/muslim-woman-describes-horrors-of-chine- se-concentration-camp-2019-10 148 “Data leak reveals how...” 149 “Secret documents reveal...” 150 Mustafa Bağ, “Uygurlara ‘Çin işkencesi’: Doğu Türkistan’da neler oluyor?”, Euronews, 14.02.2019, https://tr.euronews.com/2019/01/05/ uygurlara-cin-iskencesi-dogu-turkistan-da-neler-oluyor 151 “İnsan Hakları İzleme Örgütü: Ailelerinden koparılan Uygur çocuklar derhal teslim edilsin”, 17.09.2019, https://tr.euronews. com/2019/09/17/insan-haklar-izleme-orgutu-ailelerinden-koparilan-uygur-cocuklar-derhal-teslim-edilsin

58 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Toplama kamplarındaki Uygur Avrupa Parlamentosu Halk Sağlığı Müslümanların organları çalınıyor. Komitesi ve İnsan Hakları Alt Komitesi, HRW Avustralya şubesi tarafından desteklenen yasa dışı olarak toplanan her bir ve uluslararası organ nakli sisteminin kötü böbrek ve karaciğerin 150.000 avroya kullanımına son verme amaçlı kurulan, ayrıca kadar alıcı bulabildiğini bildiriyor. uluslararası koalisyon tarafından da desteklen desteklen “Çin Mahkemesi” adlı sivil oluşum tarafından hazırlanan rapor bu konuda çarpıcı veriler içeriyor. Raporda, toplama kampların- Avrupa Parlamentosu Halk Sağlığı Komitesi da tutulan önemli sayıdaki mahkûmun kalp, ve İnsan Hakları Alt Komitesi, yasa dışı olarak akciğer, kornea, karaciğer gibi organlarının toplanan her bir böbrek ve karaciğerin 150.000 alındığına dair güçlü kanıtlar bulunduğu ve avroya kadar alıcı bulabildiğini bildiriyor.154 bu kanıtların BM İnsan Hakları Komisyonu’na Kurbanların cesetleri ailelerine verilmedi- sunulduğu belirtiliyor.152 Çin Mahkemesi ra- ğinden ve genellikle tanıklar, konuşmaları poruna göre Çin, organ ticaretinden yılda 1 imkânsız olan doktor, polis ve hapishane milyar dolar gelir sağlıyor.153 BMC Medical Etics gardiyanları olduğundan, Çin’deki bu uygu- dergisinde yayınlanan bir başka raporda da lamaları kanıtlamanın bir hayli zor olduğu Çinli yetkililer, Müslüman Uygur tutuklular- belirtiliyor.155 2013 yılında İngiltere’de bir dan zorla aldıkları organlar için “organ bağışı” gazetede çıkan haberde, 1995’te Urumçi’de olarak kayıt açıyor. Bu şekilde her yıl 90.000’den yaşadıklarını paylaşan Enver Tohti isimli bir fazla Uygur’un ve bazı siyasi mahkûmların cerrah, infazı gerçekleştirilen bir mahkûmun organları için infaz edildiği iddia ediliyor. hemen ölmemesi için kasıtlı bir şekilde sağ Toplam “yasal” organ nakli sayısının yılda göğsünden vurulduğunu ve organlarından yaklaşık 10.000 olduğu tahmin edilirken, yu- bazıları alınırken (karaciğer ve iki böbrek) karıdaki iddialar dikkate alındığında Çin’deki kalbinin hâlâ atmaya devam ettiğini anlatıyor. gerçek rakamın çok daha yüksek olduğu ifade Bu operasyonu gerçekleştirmek için emir al- ediliyor. Araştırmacılar -ülkenin en büyük üç dığını söyleyen Tohti, “Bu emre karşı koymak hastanesinden elde edilen verileri kullanarak- imkânsızdı.” diyor.156 Çin Mahkemesi Başkanı Çin hükümetinin iddia ettiği gibi ülkede organ Sir Geoffrey Nice’ın konuyla ilgili şu sözleri nakli operasyonlarını yürütmek için sadece 100 durumun vahametini açıkça ortaya koyuyor: hastane olmadığını, karaciğer ve böbrek nakli “Sonuç, çok fazla insanın sebepsiz yere kor- yapılan toplam 712 hastane olduğunu belirtiyor. kunç bir şekilde öldüğünü gösteriyor.

152 China Tribunal, “Short Form of The China Tribunal’s Judgment”, Temmuz 2019, https://chinatribunal.com/wp-content/uploads/2019/07/ China-Tribunal-SHORT-FORM-CONCLUSION_Final.pdf; Will Martin, “China is harvesting thousands of human organs from its Uighur Muslim minority, UN human-rights body hears”, Businness Insider, 25.09.2019, https://www.businessinsider.com/china-harvesting-or- gans-of-uighur-muslims-china-tribunal-tells-un-2019-9; Adam Withnall, “China is killing religious and ethnic minorities and harvesting their organs, UN Human Rights Council told”, Independent, 24.09.2019, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/china-religi- ous-ethnic-minorities-uighur-muslim-harvest-organs-un-human-rights-a9117911.html%3famp; “China dituduh ambil, jual organ etnik Uighur”, MyMetro, 30.09.2019, https://www.hmetro.com.my/global/2019/09/502096/china-dituduh-ambil-jual-organ-etnik-uighur 153 Zak Doffman, “China Killing Prisoners to Harvest Organs for Transplant: BMC Report Accuses China of ‘Falsifying’ Data”, For- bes, 16.11.2019, https://www.forbes.com/sites/zakdoffman/2019/11/16/china-covers-up-killing-of-prisoners-to-harvest-organs-for- transplant-new-report/#5cd644a62ec7 154 CJ Werleman, “More Uyghur Horror: Harvesting Hundreds of Thousands of Organs from Mass Murder”, Byline Times, 26.11.2019, https:// bylinetimes.com/2019/11/26/more-uyghur-horror-harvesting-hundreds-of-thousands-of-organs-from-mass-murder/ 155 Benedict Rogers, “The Nightmare of Human Organ Harvesting in China”, The Wall Street Journal, 05.02.2019, https://www.wsj.com/artic- les/the-nightmare-of-human-organ-harvesting-in-china-11549411056 156 Gabriella Swerling, “British government ‘ignored’ Chinese organ harvesting, Tribunal rules”, The Telegram, 17.06.2019, https://www.te- legraph.co.uk/news/2019/06/17/british-government-ignored-chinese-organ-harvesting-tribunal/

Murat Yılmaz 59 Birçok kişinin böbrek, karaciğer, kalp ve kor- uygun olup olmadığının anlaşılması amacıyla neaları hâlâ canlıyken alınmış.”157 yapıldığını tahmin etmektedir.159

Enver Tohti RFA’ya yaptığı açıklamada, 2012- 2014 yılları arasında bu organların Suudi Kamplarda tutuklu olan Uygur ve diğer Arabistan’da “Helal organ” adı altında satıl- Müslüman azınlık mensupları, işçi olarak dığını da iddia etmiştir.158 2014 yılında devlet zorla çalıştırılıyor. medyasında çıkan bazı haberlerde, Çin’in idam mahkûmlarından organ alma uygulamasını Resmî belgelere, uzmanlarla yapılan görüş- aşamalı olarak iptal edeceği ve bunun yerine melere ve araştırmacıların bölge ziyaretleri ulusal bir organ bağışı sistemine geçileceği be- sonucu hazırladıkları raporlara göre, “Çinli lirtilmesine rağmen veri ve deliller, hâlihazırda idareciler, Müslüman azınlığı işçi olma yönünde Uygur mahkûmların bu organ ticaretinin konu- zorluyor.”160 Kamplarda bulunan Uygurların su olduğunu gösteriyor. Toplama kamplarından iplik ve tekstil fabrikalarında ve ayrıca pamuk sağ kurtulan birkaç kişi, Çin Mahkemesi’ne tarlalarında istekleri dışında ücretsiz olarak kan testleri, röntgen ve ultrason gibi fiziksel çalıştırıldığına dair deliller bulunuyor. 161 Dünya muayenelere nasıl maruz kaldıklarını anlatmış- pamuk üretiminde ilk sırada yer alan Çin, “dün- tır. Bu tanıklıklar söz konusu iddiayı doğrular yada üretilen her beş balya pamuktan bir balya- niteliktedir. Zira uzmanlar, bu muayenelerin sının üretiminden sorumlu tuttuğu” Uygurları mağdurların organlarının sağlıklı ve nakil için zorunlu olarak tarlalarda çalıştırıyor.162

Kamplardaki Yaşam Koşulları

Kamplar bütüncül fiziksel ve zihinsel kontrol Kamplarda bir günün programı ise genellikle sistemi ile kontrol edilmektedir. Kaçışları ön- şu şekildedir: lemek için koğuşlar, koridorlar ve binaların • 06.00-07.00: Kahvaltı geneli, birden fazla kilitle kilitlidir ve etraf- • 07.00-11.00: ÇKP sloganları içeren siyasi ları da dikenli tellerle çevrilidir. Kampların beyin yıkama dersleri yapılarak “Ben gözetimi, gözlem kuleleri ve gardiyanlarla Çinliyim, Çinli olmaktan övünç duyu- yapılmaktadır. yorum, yaşasın Komünist Parti” gibi Mahkûmların kaçışını engellemek birincil sözleri olan siyasi marşlar söyletilir. öncelik olduğu için kamplardaki her alan 7/24 • 11.00-12.00: Mahkûmlardan kameralarla izlenmektedir.163 “Hayatımı ÇKP için feda ederim” tarzı

157 Werleman, “More Uyghur Horror...” 158 “Çin, Uygur Türkleri’nin organlarını, ‘helal’ diyerek zengin Suudiler’e satıyor”, Timetürk, https://www.timeturk.com/cin-uygur-turkle- ri-nin-organlarini-helal-diyerek-zengin-suudiler-e-satiyor/haber-1069619 159 Saphora Smitth, “China forcefully harvest organs from detainees, tribunal concludes”, NBC News, 18.06.2019, https://www.nbcnews.com/ news/world/china-forcefully-harvests-organs-detainees-tribunal-concludes-n1018646 160 “‘Modern-Day Slavery...” 161 “US Reviews Report of Imports From Slave Labor Camps In China”, Money and Markets, 19.12.2018, https://moneyandmarkets.com/us-re- port-forced-labor-camp-china/ 162 Çalışma içerisinde bu konuyla ilgili ayrı bir bölüm bulunmaktadır. Ayrıca bk. Business and Human Rights Resource Center, “China: Ethnic minorities detained in internment camps reportedly subject to forced labour in factories supplying to major apparel brands; Incl. co responses”, https://www.business-humanrights.org/en/china-ethnic-minorities-detained-in-internment-camps-reportedly-sub- ject-to-forced-labour-in-factories-supplying-to-major-apparel-brands-incl-co-responses 163 “Çin’in kamplarda tuttuğu...”

60 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım sloganları tekrar tekrar söylemeleri Kamplarda tutukluların düşünce tarzını ve ezberlemeleri istenir. değiştirmeye yönelik yoğun ideolojik • 12.00-14.00: Sabah kahvaltısı ile aynı eğitimler verilmektedir. Çıkabilenlerin olan öğlen yemeği verilir. verdikleri ifadelere göre, tutuklulara • 14.00-16.00: “Eğer ÇKP olmasaydı yeni Çin olmazdı” gibi vatanseverlik eski yaşam tarzlarının yanlış olduğunu ifadeleri bulunan marşlar söyletilir. kabul etmeleri ve “pişmanlık ve itiraf” • 16.00-18.00: Suçunu itiraf etme otu- için baskı uygulanmaktadır. rumu gerçekleştirilir. • 18.00-20.00: Kahvaltı ve öğlen yeme- ği ile aynı yemekten oluşan akşam Kamplarda tutukluların düşünce tarzını de- yemeği verilir. ğiştirmeye yönelik yoğun ideolojik eğitimler • 20.00-22.00: Kollar yukarıda, yüz verilmektedir. Çıkabilenlerin verdikleri ifade- duvara doğru çevirili olarak kaba- lere göre, tutuklulara eski yaşam tarzlarının hatlerini düşünme talimatı verilir. yanlış olduğunu kabul etmeleri ve “pişmanlık • 22.00-00.00: Tekrar öz değerlendir- ve itiraf” için baskı uygulanmaktadır. Kampta Çinceden başka dil konuşmak kesinlikle ya- me yaptırılır. saktır. İnsanlar günde iki defa sıraya dizile- • 01.00: Ayakta düz bir şekilde bek- rek rastgele Çince sorular sorulmakta, cevap letilir. veremeyenler dövülerek veya aç bırakılarak 164 • 06.00 Sağ taraf üzerine uyuma. cezalandırılmaktadır. Tutuklular her hafta Mandarince, ideoloji ve disiplin konularında, Bir başka raporda, odaların her sabah aran- ay ve sezon dereceleri gittikçe zorlaşan sınav- dığı, aramadan sonra Çin Devlet Başkanı Xi lara tabi tutulmaktadır. Bu sınavlardan geçe- Jinping’in üç saatlik siyasal dogmasının anla- bilenler ailelerini ziyaret etme ya da kamplar- tıldığı 19. ÇKP Toplantısı kayıtlarının dinletil- dan çıkarılma şeklinde ödüllendirilmektedir. diği belirtilmektedir. Ardından Jinping’i öven Sınavları geçemeyenler ise daha uzun süreli ve marşlar söyletilmekte, öğlen vakti askerî eği- daha sert muamele görecekleri başka kamplara tim verilmektedir. Kahvaltıdan sonra ÇKP’ye gönderilmektedir.166 ve Xi Jinping’e yeme, içme ve maişetlerini sağladığı için 10 dakika süren teşekkür etme Mahkûmlara verilen yemekler genelde yetersiz programı düzenlenmektedir. Mahkûmlar bir- ve kötü hazırlandığından sık sık zehirlenme va- çok marş öğrenmek ve söylemek zorundadır. kaları görülmektedir. Ayrıca içki içmeye ve her Bu marşları söyleyemezlerse yemek yemele- cuma domuz eti yemeye zorlanan167 mahkûmla- rine, uyumalarına ya da oturmalarına izin rın konuşması, gülmesi, ağlaması ve -trajikomik verilmemektedir.165 olarak- işkenceden dolayı bağırması yasaktır.168

164 Ian Birrel, “China’s concentration camps holding up to three million Muslim prisoners subjected to a regime of modern surveillance and old-fashioned torture - as one survivor recounts how you can be executed for laughing”, Daily Mail, 24.11.2019, https://www.dailymail. co.uk/news/article-7718987/Inside-Chinas-concentration-camps-holding-three-million-Muslim-prisoners.html 165 Simon Denyer, “Former inmates of China’s Muslim ‘reeducation’ camps tell of brainwashing, torture”, The Washington Post, 17.05.2018, https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/former-inmates-of-chinas-muslim-re-education-camps-tell-of-brainwashing-tor- ture/2018/05/16/32b330e8-5850-11e8-8b92-45fdd7aaef3c_story.html?noredirect=on 166 “Çin’in Doğu Türkistan’da...” 167 Denyer, “Former inmates of China’s...” 168 Zamira Rahim, “Prisoners in China’s Xinjiang concentration camps subjected to gang rape and medical experiments, former detai- nee says”, Independence, 22.10.2019, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/china-xinjiang-uighur-muslim-detention-cam- ps-xi-jinping-persecution-a9165896.html%3famp

Murat Yılmaz 61 Mahkûmlara verilen yemekler genelde izin verilmekte ve bazen keyfî olarak bu izinler yetersiz ve kötü hazırlandığından sık kaldırılmaktadır. Her odada tuvalet olarak kul- sık zehirlenme vakaları görülmektedir. lanılan plastik bir kova bulunmaktadır ve her tutuklunun tuvaleti kullanmak için sadece iki Ayrıca içki içmeye ve her cuma domuz dakikası vardır. Bu kovanın günde sadece bir eti yemeye zorlanan mahkûmların defa boşaltılmasına izin verilmektedir.172 konuşması, gülmesi, ağlaması ve -trajikomik olarak- işkenceden dolayı Kamplardan çıkabilmeyi başaran birçok kişinin ifadesine göre, ayda bir defa tutuklulara ne ol- bağırması yasaktır. duğunu bilmedikleri, idraki zayıflatan, halsiz- leştiren, kadınların regl görmesini durduran ve erkekleri kısırlaştıran ilaçlar verilmektedir.173 Mahkûmlar kampların farklı fazlarında günde Ayrıca sağlık problemlerinin tedavi edilme- ortalama 17 saat hiç konuşmadan, hareketsiz mesinden dolayı gerçekleşen ölüm vakaları da bir şekilde duvara bakarak oturtulmaktadır.169 rapor edilmektedir.174 Hiçbir mahkûmun cep telefonu bulundurma- Tutuklular hemen hemen her şey için cezalan- sına asla izin verilmemekte, bunu engellemek dırılmaktadır. ÇKP’yi öven ve ezberlenmesi is- için de kampların her köşesinde silahlı polisler tenen bir marşın okunamaması yahut Çinceden nöbet tutmakta, üst düzey güvenlik önlemleri başka bir dil kullanılması ceza için yeterli ol- alınmaktadır.170 maktadır. Cezalar aç bırakmaktan tırnakların Kamplarda tuvaletler dâhil her yer gelişmiş sökülmesine ya da uykusuz bırakmaktan zorlu kamera sistemleriyle izlenmektedir. Odalar pozisyonlarda tutulmaya kadar farklı işkence çok soğuk ve ışık almamaktadır. Ortalama türlerini içermektedir. Ayrıca kadınlara yönelik 16 metrekare olan bir odada 20 kişi kalmak- birçok cinsel işkence ve tecavüz vakası da rapor tadır.171 edilmiştir.175

Banyo ve tuvalet zamanları katı bir şekilde kont- HRW’nin raporuna göre; fiziksel ve psikolojik rol edilmektedir. Tuvaletler ihtiyaca göre değil, şiddet, kötü koşullar, aşırı kalabalık, belirsiz- kamp yönetiminin belirlediği zamana göre kulla- likler ve türlü endişeler nedeniyle tutukluların nılabilmektedir. Banyo yapmaya haftada bir kez bazıları intihar girişiminde bulunmaktadır.176

169 “Çin’in Doğu Türkistan’da...” Denyer, “Former inmates of China’s...” 170 Simmons, “Inside Chinese camps thought...” 171 Rahim, “Prisoners in China’s Xinjiang...” 172 Simmons, “Inside Chinese camps thought...”; “Çin’in Doğu Türkistan’da...” Denyer, “Former inmates of China’s...” 173 Rahim, “Prisoners in China’s Xinjiang...” 174 “Secret documents reveal...” 175 “Çin’deki Müslümanlar Tutuklu Kaldıkları Korkunç Toplama Kamplarında ‘Tecavüz, Kürtaj, Kısırlaştırma ve Cinsel Organlarına Zorla Acı Pul Biber Sürme” Gibi İşkencelere Maruz Bırakıldı”, Sino Turk News, 12.10.2019, http://www.sinoturknews.org/cindeki-musluman- lar-tutuklu-kaldiklari-korkunc-toplama-kamplarinda-tecavuz-kurtaj-kisirlastirma-ve-cinsel-organlarina-zorla-aci-pul-biber-surme-g- ibi-iskencelere-maruz-birakildi/ 176 HRW, “‘Eradicating Ideological Viruses...”

62 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım KAMPLARDA İNSANLIK DIŞI MUAMELE, İŞKENCE VE ÖLÜM

Bugüne kadar binlerce ölüm vakasının mey- fazla yapıldığı yerdir. Kamplarda bulunan dana geldiği kamplarda cesetlere ilişkin iki yüz binlerce kişi, organ bekleyen hastaların tür uygulama olmuştur. Birinci uygulamada doğal donörü olarak görülmektedir. On bin- ya mahkûmların naaşları ailelerine teslim lerce mahkûmun organlarının bir başkasının edilmiş ya da mahkûmlar hayatlarının son ihtiyacı için yasa dışı bir şekilde kullanılmış günlerinde ailelilerine teslim edilmişler ve olması ihtimalinin oldukça yüksek olduğu vefatları ailelerinin yanında gerçekleşmiştir. belirtilmektedir. İkinci uygulama ise, cesetlerin aileye hiçbir Kamplarda gördükleri kötü muamele ve iş- şekilde verilmemesidir. kenceler nedeniyle ölen ve ailelerine teslim Cesetlerin verildiği durumlarda aileler her- edilmeyip bilinmeyen yerlere gömülen ya da hangi bir şikâyette bulunmamaları konusunda krematoryumlarda yakılan kişilerin sayısının tehdit edilmiş ve kahir ekseriyeti acılarını da bir hayli fazla olduğu tahmin edilmektedir. içlerine gömerek gözleri yaşlı, çocuklarını, Bu şekilde değerlendirildiğinde ortaya koca- babalarını, eşlerini ya da yakın bir akraba- man bir sis bulutu çıkmakta ve kamplardaki larını cenaze namazını bile kılamadan sessiz insanların gerçekte ne yaşadıkları, kaçının ne sedasız defnetmek zorunda kalmıştır. Üç yıl şekilde vefat ettiği, naaşlarına ne olduğu soru- ya da daha uzun bir süre geçtiği hâlde ya- ları, yaşanan acıların büyüklüğü karşısında kınlarının kendilerinden haber alamadığı basit detaylara dönüşmektedir. Zira böylesi on binlerce mahkûmdan bahsedilmektedir. bir süreçte insanlar ölümü bir kurtuluş olarak Bu kişilerin kayıp bilgisi aileleri tarafından görebilmektedir. resmî makamlara verildiği hâlde ne bir cevap Zorlu koşullar ve yetersiz beslenme sebebiyle alabilmişler ne de kaybolan yakınlarının ne- ruhen ve bedenen iyice zayıflayan mahkûm- rede olduğuna dair bir iz sürme ya da bilgiye ların hastalıklara karşı da vücut ve moral ulaşma imkânları olmuştur. anlamda dirençleri zayıflamaktadır. Ayrıca Yapılan araştırmalar sonucu Doğu hastalanan mahkûmların bir sağlık merkezi Türkistan’da 15 milyon civarı insanın DNA ya da hastaneye erişimlerinin de son derece bilgilerinin toplandığı ve bu konuda en ra- kısıtlı olduğu, yine toplama kamplarından hat veri toplama imkânının da doğal olarak çıkmayı başarabilenlerce ifade edilmekte- toplama kampları olduğu belirtilmektedir. dir. Kronik ya da süreğen bir hastalığı olup Çin, dünya üzerinde organ kaçakçılığının en toplama kamplarına alınanlardan bazıları

Murat Yılmaz 63 Üç yıl ya da daha uzun bir süre geçtiği Dünyaya, uluslararası bağımsız gözlemcilere, hâlde yakınlarının kendilerinden haber kısacası herkese ve her kuruma kapalı olan bu toplama kampları, mevcut durumları ile alamadığı on binlerce mahkûmdan hiçbir toplu cezalandırma yöntemiyle kıyas- bahsedilmektedir. Bu kişilerin kayıp bilgisi lanmayacak kadar insan onuruna aykırı ve yüz aileleri tarafından resmî makamlara kızartıcı yerlerdir. Şu an kamplarda tutulan verildiği hâlde ne bir cevap alabilmişler ne ya da yakınlarının yanında vefat etmiş olan de kaybolan yakınlarının nerede olduğuna binlerce kişiden bazısına dair edinilen bilgiler, diğer büyük çoğunluğun içinde bulunduğu dair bir iz sürme ya da bilgiye ulaşma koşullarla ilgili önemli ipuçları vermektedir: imkânları olmuştur. • RFA’ya ait 27 Haziran 2018 tarihli bir raporda, Yengişehir ve Konaşehir’de bulunan gözaltı merkezlerindeki 26 da ilaçları kendilerine verilmediği için vefat tutuklunun öldüğü belirtilmiştir. etmektedir. Kalp ve tansiyon gibi kronik rahat- Bir güvenlik memuru tarafından sızlığı olan insanlar, zorlu kamp koşullarında onaylanan bilgiye göre, ölenlerin en savunmasız olan kesimi oluşturmaktadır. arasında Ablet adında 37 yaşında bir esnaf ve muhtemelen birçok yaş- 2019 yılı Kasım ayında Çin’de başlayıp dünya- lı Uygur bulunmaktadır. Güvenlik ya yayılan koronavirüs salgını nedeniyle de memurunun açıklaması şöyledir: kamplarda on binlerce kişinin ölmüş olabile- “Hava koşulları iyi değil ve yaşlı- ceği belirtilmektedir. Bu konuda Çin hükümeti ların çoğunda yüksek tansiyon ve bir açıklama yapmasa da böylesine kalabalık kalp hastalığı var. Dolayısıyla tu- ve dar bir alanda virüsün yayılmamış olma tuldukları koşullara uyum sağlaya- ihtimali düşük görünmektedir. Çin tamamen mıyorlar. Ama bu benim görüşüm, karartma uyguladığı kamplarla ilgili olarak Dünya Sağlık Örgütü’ne (DSÖ) dahi bilgi ver- zira öldüklerinde yanlarında bu- memektedir. lunmadığım için size detaylı bilgi veremeyeceğim.”177 Bu kamplarda yakınları bulunan insanların, • 29 Ocak 2018’de Doğu Türkistan’ın açıkça dile getiremeseler bile en önemli bek- önde gelen âlim ve kanaat önderle- lentileri, kamplarda hukuksuz bir şekilde tu- rinden Kur’an-ı Kerim’i Uygurcaya tulan yakınlarının sağlığı ile ilgili acil bilgi ala- tercüme etmiş olan 82 yaşındaki bilmektir. 2019 yılında kendisiyle ilgili ölüm Muhammed Salih Hajim tutulduğu haberleri çıktığında Çin tarafından videolu kampta vefat etmiştir. Vefat sebebi görüntüsü yayınlanan halk ozanı Abdurrehim bilinmeyen Hajim, kızı ve diğer ak- Heyit vakasında olduğu gibi, ailelerin bilgi rabaları ile birlikte 2017 yılı sonun- edinme hakkına saygı duyulmamaktadır. da gözaltına alınmıştır. Hangi kampta kaç kişi olduğu; isimleri, suçla- • Uygur toplumunun önderlerin- rı, yargılandılarsa mahkeme bilgileri, aldıkları den olan 86 yaşındaki Abdulahad ceza ve hepsinden önemlisi hayatta olup olma- Mahdum’un Kasım 2017’de Hoten’de dıkları Çin yönetiminin cevaplaması beklenen bir gözaltı kampında vefat ettiği sorular olarak durmaktadır. açıklanmıştır. Doğu Türkistan’ın

177 UHRP, “21. Yüzyılda Çin’in...”

64 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım önderlerinden Mehmet Emin Hangi kampta kaç kişi olduğu; isimleri, Buğra’nın yeğeni olan Mahdum’un suçları, yargılandılarsa mahkeme ailesi ve yakınlarıyla birlikte 2016 yılında hapse atıldığı, vefatının ise bilgileri, aldıkları ceza ve hepsinden 2018 Mart’ında açıklandığı belirtil- önemlisi hayatta olup olmadıkları Çin mektedir.178 yönetiminin cevaplaması beklenen • Yerel kaynaklara göre, 2016’da sorular olarak durmaktadır. Türkiye’yi ziyaret eden ve bu se- yahati sebebiyle dönüşünde gözal- tında alınan 17 yaşındaki Yakupcan Naman, bir süre sonra Kaşgar’daki Çağ Hapishanesi’nde görevli bir po- toplama kampında vefat etmiştir. lisin kardeşi olduğu belirtilmiştir. 180 Naaşı polis denetiminde defnedil- • RFA’nın bildirdiğine göre, 2018 diği için Yakupcan’ın ölüm sebebi Mayıs’ında yaşlı bir Uygur kadın 179 belirlenememiştir. Gulca şehrinde bulunan Yamachang • Mısır’da el-Ezher Üniversitesi’nde Kampı’nda sağlık sorunlarından do- eğitim gören, fakat ailelerinin hapse layı vefat etmiştir. 181 atılması şantajıyla Doğu Türkistan’a dönmek zorunda kalan Abdüsselam Bu vefat haberlerini daha da cogaltmak müm- Memet ve Yasincan Naman, 2017 kündür. Ayrıca halihazırda söz konusu kamp- yılında toplama kampında, büyük larda kadın, erkek, yaşlı, genç, öğrenci ya da ihtimalle gördükleri ağır işkenceler- çalışan kim olursa olsun herhangi bir mah- den dolayı hayatlarını kaybetmiştir. kemede göstermelik bile olsa yargılanmadan Abdüsselam Memet’in Korla şehri- tutulan yüz binlerce masum insanın varlığı, nin en büyük camisinin imamının yaşanan ya da yaşanacak trajedinin büyüklü- oğlu, Yasincan Naman’ın ise Korla ğünü gözler önüne sermektedir.

178 “Doğu Türkistanlı alim Çin’in toplama kampında hayatını kaybetti”, Kırım Haber Ajansı, 29.05.2018, http://old.qha.com.ua/tr/turk-dun- yasi/dogu-turkistanli-alim-cin-in-toplama-kampinda-hayatini-kaybetti/171074/ 179 Victims of 21st Centry Concentration Camps, “Yaqupjan Naman”, 03.14.2018, http://uyghurvictims.org/index.php?title=Yaqupjan_Naman 180 Doğu Türkistan Maarif ve Dayanışma Derneği, “İki Uygur öğrenci Çin hapsinde şehit oldu”, 21.12.2017, https://www.doguturkistander. org/2017/12/21/6498/ 181 UHRP, “21. Yüzyılda Çin’in Uygur...”

Murat Yılmaz 65 TOPLAMA KAMPLARINDA KORONAVİRÜS TEHDİDİ

Çin’in karartmaları nedeniyle ne kampların Türkistan’da 24 kişinin enfekte olduğu, 1.254 sayısı ve yeri ne de buralarda tutulan insanların kişinin de tıbbi gözlem altında tutulduğu anla- içinde bulunduğu koşullar tam olarak bilinebil- şılmaktadır.182 10 Şubat’ta bölgedeki hasta sayısı mektedir. Benzer şekilde, yaşanan koronavirüs 78 olarak bildirilmiştir (Urumçi: 23, Gulca: 18, (covid-19) salgınının bu kamplardaki insanları Çöçek: 7, Sanci: 4, Korla: 4, Şihenzi: 2, Aksu: 1, nasıl etkilediği konusu da büyük bir muamma Turfan: 3, 4. Askerî Üs: 10, 6. Askerî Üs: 2, 7. olarak durmaktadır. Askerî Üs: 1, 12. Askerî Üs: 3).183 Sonrasında ise belirlenen 78 koronavirüs vakasından üçünün Çin’in Wuhan kentinde önce bir hayvan pazarın- hayatını kaybettiği açıklanmıştır.184 Fakat Çinli dan çıktığı söylenen, daha sonra laboratuvarda muhalif gazetecilerin iddialarına göre bölgedeki üretilerek yayıldığı iddia edilen ve dünyanın ölü sayısı 1.000’in üzerindedir.185 tamamını esir alan koronavirüs, tüm dünyada 14 Haziran 2020 itibarıyla 8 milyon kişiye bulaşmış, Münih merkezli Dünya Uygur Kongresi Başkanı 435.000 insanın hayatına mal olmuştur. Çin’de Dolkun İsa, RFA’ya yaptığı açıklamada, koronavi- resmî makamlarca 83.132 kişinin enfekte olduğu rüsün toplama kamplarına yayılmasının Uygur ve bunların 4.634’ünün öldüğü açıklansa da he- tutuklular için ciddi etkileri olacağına ve böyle men her konuda verdiği bilgiler soru işaretleri bir durumda milyonlarca insanın hayatının taşıyan Pekin yönetiminin ölen insan sayısını tehlikeye gireceğine dikkat çekmiştir: sakladığına dair güçlü görüşler bulunmaktadır. “Toplama kamplarındaki koşulların Salgınının Doğu Türkistan’da ne kadar yayıldı- korkunç olduğu gerçeğini biliyoruz. ğıyla ilgili olarak Çinli yetkililer “devlet sırrı” Birçok insan aşırı kalabalık ve hijye- diyerek konuşmayı reddetseler de Çin med- nik olmayan koşullar nedeniyle ciddi yasında yer alan haberlerdeki bilgi kırıntıla- hastalıklara yakalandı, tutukluların rına göre, 2020 Şubat ayı başı itibarıyla Doğu bağışıklık sistemi zayıfladı. Verilen

182 Hüseyin Koyuncu, “Doğu Türkistan’da koronavirüsün ne kadar yayıldığı sorusuna ‘devlet sırrı’ cevabı”, Euronews, 05.02.2020, https:// tr.euronews.com/2020/02/05/dogu-turkistan-koronavirus-sorusuna-devlet-sirri-cevabi-uygur-turkleri-sincan-cin 183 “Doğu Türkistan Gerçeği, Çin Virüsü”, Doğu Türkistan Basın ve Medya Derneği Bülteni, Mart 2020, s. 4. 184 Doğu Türkistan Maarif ve Dayanışma Derneği, “Doğu Türkistan’da Çin koronavirüsten daha zararlı”, 14.04.2020, https://www.dogutur- kistander.org/2020/04/14/dogu-turkistanda-cin-koronavirusten-daha-zararli/ 185 Aslan Balcı, “Utanç kamplarında salgın endişesi”, Açık Görüş, 09.05.2020, https://www.star.com.tr/acik-gorus/utanc-kamplarinda-sal- gin-endisesi-haber-1538358/

66 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım gıdaların kalitesizliği, tıbbi bakım Alman medyasına göre, 21 Ocak’ta eksikliği ve işkenceler, tutukluların Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, DSÖ bağışıklık sisteminin zayıflamasına neden oluyor. Çin, virüsün kampla- Başkanı Tedros Adhanom Ghebreyesus ra yayılmasını önlemek için her şeyi ile yaptığı telefon görüşmesinde, yapmalı. Yoksa sonuçları felaket olur. ondan koronavirüsün kişiden kişiye Bu keyfî tutum on binlerce Uygur’un bulaştığına dair bilgiyi gizlemesini 186 ölümüne yol açabilir.” ve pandemi uyarısını ertelemesini Bu süreçte DSÖ, pandemi ve acil durum ilan istemiştir. Bu şekilde dünyanın etmekte gecikmekle suçlanmaktadır. Almanya, virüsle mücadelede dört ila altı hafta DSÖ’nün küresel bir uyarıyı ertelemesinin başlı- ca sorumlusunun Çin yönetimi olduğunu savun- kaybettiği iddia edilmektedir. maktadır. Alman medyasına göre, 21 Ocak’ta Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, DSÖ Başkanı Tedros Adhanom Ghebreyesus ile yaptığı telefon görüş- nin dahi aynı evde farklı odaları kullanmaları mesinde, ondan koronavirüsün kişiden kişiye tavsiye edilirken Çin, 3 milyona yakın insanın bulaştığına dair bilgiyi gizlemesini ve pandemi tutuklu olduğu toplama kamplarını boşaltma- uyarısını ertelemesini istemiştir. Bu şekilde yı reddetmektedir. Eğer virüs kamp polisleri dünyanın virüsle mücadelede dört ila altı hafta kaybettiği iddia edilmektedir.187 ya da görevliler yolu ile tek bir mahkûma bile bulaşırsa (yahut bulaştıysa), hastalık kalabalık Öyle görünüyor ki Çin, BM’de her geçen gün ar- ve hijyenik olmayan yaşam alanları sebebiyle tan etkinliğini188 DSÖ gibi tarafsız olması gereken kamplarda normale göre onlarca kat daha hızlı bir kurumda da işletmiştir.189 Çin ve BM hâliha- yayılacaktır. Kapalı alanda yer yer 10.000’den zırda, toplama kamplarına kapatılan insanların fazla insanın yaşadığı belirtilen toplama kamp- durumuyla ilgili de bir açıklama yapmamıştır. larında her türlü salgın riski zaten oldukça yük- Daha da rahatsız edici olan ise, virüsün kamp- sektir; dolayısıyla virüsün kamplara bulaşması lara yayılması durumunda, Çin yönetiminin durumunda buralardaki ölüm oranlarının da uyguladığı karartmalardan dolayı, dış dünyadan bir hayli yüksek olacağı tahmin edilmektedir. hiç kimse Çinli sağlık görevlilerinin bu duruma Virüs sebebiyle vefat edenlerin ekserisinin ba- nasıl tepki vereceğini ve hatta ölüm oranlarının ğışıklık sistemi zayıf, hasta ve yaşlı kimseler ne kadar olduğunu bilmeyecektir.190 olduğu düşünüldüğünde rutin sağlık hizmeti Bütün dünyada virüsün yayılma hızını dur- dahi verilmeyen toplama kamplarında tutulan durmak için insanların bir araya gelmesi, top- insanların durumu oldukça endişe vericidir. lanması yasaklanırken ve hatta aile bireyleri- Zira kötü yaşam koşulları ve sağlıksız yemek-

186 Koyuncu, “Doğu Türkistan’da koronavirüsün...”. 187 “WHO dementiert Telefongespräch mit Chinas Präsident”, Der Spiegel, 10.05.2020, https://www.spiegel.de/politik/ausland/corona-a- usbruch-who-dementiert-telefongespraech-mit-chinas-praesident-a-37678f1c-6960-453c-a317-8ef9feed8b7c; Tung Cheng-Chia, Alan H. Yang, “How China Is Remaking the UN In Its Own Image”, The Diplomat, 09,04.2020, https://thediplomat.com/2020/04/how-china-is-re- making-the-un-in-its-own-image/ 188 Çin, BM’nin 15 özel ajansından dördüne başkanlık etmektedir. BM’de Çinli 1.115 kişi önemli görevlerin başındadır. “Koronavirüs ve Çin rüyası”, Doğu Türkistan İnsan Hakları İzleme Derneği, Uluslararası Doğu Türkistan Teşkilatlar Birliği Basın Bülteni, 08.05.2020, s. 32. 189 Seema Sirohi, “China’s presence at the UN is growing stronger and Covid is another opportunity for Beijing”, The Print, 08.04.2020, htt- ps://theprint.in/opinion/chinas-presence-at-the-un-is-growing-stronger-and-covid-is-another-opportunity-for-beijing/397456/ 190 Abdul Malik Mucahid, “Detained Uighur Muslims are Sitting Ducks for the Coranavirus. China must Close the Camps”, USA Today, 14.02.2020, https://www.usatoday.com/story/opinion/2020/02/14/coronavirus-uighurs-china-muslim-concentration-camps-co- lumn/4739265002/

Murat Yılmaz 67 ler yüzünden bağışıklık sistemleri bozulan insanın tutulduğu ve gözaltında olanların mahkûmlar ciddi risk altındadır. Kamplarda sayısının her geçen gün arttığı düşünüldüğün- tutulanlar hem kötü muamele ve ağır kamp de Çinli yetkililerin sadece kamplardakilerin koşulları hem de ailelerinden ayrı olmaları değil bölgede yaşayan diğer insanların sağlı- nedeniyle psikolojik yönden de çöküntü içeri- ğını da fazla önemsemediği anlaşılmaktadır. sindedirler; dolayısıyla böylesi bir hastalıkla Pekin yönetiminin bölgenin en büyük kent- mücadele edebilecek ne fiziki güce ne de mo- lerinden biri olan Urumçi’de karantina ilan ral motivasyona sahiptirler. Hasılı bu durum etmesinden sonra, Uygur Türkleri arasında kamplarda tutuklu bulunan insanlar için bü- koronavirüs salgınının özellikle kamplarda yük tehlike oluşturmaktadır.191 Ve hastalık bir etnik temizlik için bahane olarak kullanılacağı kez yayılmaya başladığında, Doğu Türkistan’da endişesi artmıştır. bulunan 167 hastanenin hastaların tedavisi için yeterli olmayacağı da ortadadır. Dışarıyla irtibatı olmayan toplama kampla- rında salgının ne ölçüde etkili olduğu tam İnsan hakları gözlemcileri ve kamp mağdur- olarak bilinememektedir. Ancak sızan bil- larına göre, Uygurlar ve Çin’in kitlesel gözaltı gilere göre, Atuş’taki 6. Toplama Kampı’nda kamplarında tutulan diğer zulüm gören grup- Miradil Nurahmet adında bir öğrencinin lar için hastanelere erişim, karantina alanları, karantinaya alındığı, başka bir kampta ise yeterli beslenme, hijyenik ürünler ve sağlıklı 10’a yakın Uygur Türkü’nün virüs şüphesiyle yaşam için gerekli diğer ihtiyaçlar ciddi şekil- müşahede altında tutulduğu belirtilmektedir. de kısıtlanmıştır. Gözaltında tutulan kişiler, Doğu Türkistan’daki durumu değerlendiren neredeyse yanındaki kişiye dokunmadan ayak- bazı kaynaklar, birçok kamptan teyide muhtaç ta durmanın bile imkânsız olduğu, aşırı kala- benzer haberlerin geldiğini rapor etmektedir. balık hücrelerde tutulmaktadır. Tanıkların Örneğin 14 yaşındaki Mehliya Çetinkaya, ya- ifadelerinden, bazı kamplarda insanların kınları kamplarda bulunan diğer binlerce kişi kalabalık yüzünden değişimli olarak uyuya- gibi 2017’den bu yana iletişim kuramadığı an- bildikleri anlaşılmaktadır. Yukarıda sayılan nesinin koronavirüs nedeniyle tehlike altında diğer tüm olumsuzluklar da düşünüldüğünde olabileceğinden endişe ettiği söylemektedir.193 kamplarda enfekte olma ve koronavirüsten ölme riski oldukça yüksektir.192 Devlet kontrolündeki Halkın Gazetesi (Ren Min Wang), Doğu Türkistan’da 12 Mart 2020 İlginç olan durumlardan biri de koronavi- tarihinden bu yana tüm inşaat alanları, pet- rüs tehlikesi belirip Wuhan ve çevre şehirler rol rafinerileri ve tekstil fabrikalarının tam karantina altına alındıktan sonra bile Doğu kapasiteye yakın şekilde üretime geçtiğini ve Türkistan’ın başkenti Urumçi’ye uçuşların bir bölgedeki tüm okulların da yeniden eğitim süre daha devam etmesidir. Bu durum, artan faaliyetlerine başladığını yazmıştır.194 28 Mart riske rağmen Çin hükümetinin virüsün Uygur itibarıyla bölgedeki işletmelerin tamamının bölgelerine yayılmasını önemsemediği yorum- %98 kapasiteyle çalıştığı belirtilmektedir.195 larına neden olmuştur. Her kampta binlerce Ancak bölgede yaşayanlar, toplama kampla-

191 Doğu Türkistan Maarif ve Dayanışma Derneği, “Doğu Türkistan ve Korona Virüsü”, 03.02.2020, https://www.doguturkistander. org/2020/02/03/rapor-dogu-turkistan-ve-korona-virusu/ 192 “Uyghurs and the China Coronavirus”, The Diplomat, https://thediplomat.com/2020/02/uyghurs-and-the-china-coronavirus/ 193 Stephanie Thomas, “Uyghur Muslims Fear Impact of Coronavirus on Populations in Camps in China”, CTV News, 02.02.2020, https:// calgary.ctvnews.ca/uyghur-muslims-fear-impact-of-coronavirus-on-populations-in-camps-in-china-1.4794528 194 Fabrikaların hiç kapatılmadığı yönünde bilgiler de bulunmaktadır. 195 “Facing Slave Labor Reports, China Claims 98% of Large Industrial Businesses are Back at Work”, Politicopathy, 02.04.2020, https://www. politicopathy.com/2020/04/02/facing-slave-labor-reports-china-claims-98-of-large-industrial-businesses-are-back-at-work/

68 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım rında, fabrikalarda ve günlük yaşantı içeri- konuşmalar sosyal medyada tartışmalara se- sinde ciddi herhangi bir önlem alınmadığını, bep olmuştur.198 hastalık yeniden ortaya çıkarsa sağlık ve ileti- Kamplardaki aile üyelerinin hayatta olup ol- şim imkânları kısıtlı olan bölgede büyük bir madığına dair haber alamayan diasporadaki felaketin yasanabilecegini ifade etmektedir. Uygurlar, Çin’in kamplardaki salgını kasıt- Bir diğer önemli sorun ise, Doğu Türkistan’dan lı olarak görmezden gelebileceğinden veya gençlerin Çin genelinde virüs nedeniyle aza- koronavirüsle ilgisi bulunmayan ölümleri lan iş gücünü karşılamak üzere, son derece açıklamak için koronavirüsü kullanacağından tedbirsiz bir şekilde ülkenin iç bölgelerine endişe etmektedir. Doğu Türkistan’da yaşayan gönderilmeleridir. Bu şekilde hem toplama Müslüman Uygur, Kazak, Kırgız ve Özbek kamplarından hem de siviller arasından yüz Türklerinin kaldığı kamplarda koronavirüsün binlerce kişinin bir firmadan diğerine dev- yayılmasına mani olmak için tedbir almaya- redilerek âdeta köle gibi çalıştırıldığı bilin- rak insanların ölmesine göz yumulduğu da mektedir.196 ortaya atılan iddialardan biridir. Çünkü kamp- Hong Kong ve bazı Çin medyasında, ülke- larındaki mahkûmları açıktan idam etmek nin Ciciang, Çonçing, Siçuan, Heilongciang, dünyanın her tarafından tepki alacağından, Guangzhou, Jiang Xi, Şangay, Jie Jang, Şenzen ilaç denemeleri yapmak veya virüsün yayılı- ve Hunen gibi birçok kentindeki fabrikalar- mını bilinçli olarak kontrol altına almamak, da çalıştırılmak üzere, Doğu Türkistan’daki toplama kamplarında toplu ölümlerin sessiz kamplardan tutsakların gönderildiği ve bu sedasız gerçekleşmesi anlamına gelebilir.199 insanların üzerlerinde koruyucu elbise ol- Koronavirüsün bölgedeki yayılımını durdur- maksızın çalıştırıldığı haberleri yer almıştır. mak ve ölümleri önlemek için gerekli tedbir- Ancak daha sonra bu haberleri yapan gazete- leri almak üzere Doğu Türkistan’a acil sağlık ciler hakkında da “devlet sırrını ifşa” ettikleri heyetlerinin gönderilmesi büyük önem arz için soruşturma açıldığı bildirilmiştir.197 etmektedir. Özellikle de kamplarda kalan- Bütün bunların yanı sıra bölgede devam eden ların ivedilikle detaylı sağlık taramasından karantina sürecinde Uygurların yiyecek ve içe- geçirilmesi, teşhis ve tedavi için tıbbi ekiple- cek sıkıntısı çektiği ve sokağa çıkma yasağı se- rin görevlendirilmesi elzemdir.200 Bu noktada bebiyle birçok ailenin ellerindeki imkânlarla milyonlarca insanın risk altında bulunduğu idare etmek zorunda kaldığı haberleri çıkmış, toplama kamplarının bir an evvel kapatılması ayrıca Çinli askerlerle Uygurlar arasındaki ise en kesin çözümdür.

196 “Apple, Nike and other majör companies implicated in Muslim forced labor in China”, 02.03.2020, https://www.abc.net.au/news/2020-03- 02/aspi-uyghur-china-forced-labour-report/12017650 197 Balcı, “Utanç kamplarında...”. 198 Doğu Türkistan Maarif ve Dayanışma Derneği, “Doğu Türkistan’da Çin...” 199 Balcı, “Utanç kamplarında...” 200 Munawwar Abdulla, “Uyghurs and the China Coronavirus”, The Diplomat, 05.02.2020, https://thediplomat.com/2020/02/uyg- hurs-and-the-china-coronavirus/

Murat Yılmaz 69 GERİDE KALANLAR

Doğu Türkistan ÇKP Sekreteri Chen Quanguo, Zira Uygurların büyük bölümü, çocukların bu Kasım 2016’da yaptığı açıklamada, bölgeye yö- merkezlere gönderilmesini istemediklerini nelik çeşitli kalkınma hamlelerinin bir parçası söylemektedir. olarak Doğu Türkistan’da bulunan tüm yetim Kaşgar’ın Feyziwat-Jiashi ilçesinde bulunan çocukların 2020 yılına kadar kurumlara yerleş- bir polis karakolunda, ismini belirtmeyen bir tirilmeleri talimatını vermiştir.201 Bu talimata Uygur yetkili, RFA’nın Uygur Servisi’ne yap- göre, mevcut yetimhane ve çocuk bakım merkez- lerinde boş kontenjan bırakılmayacak ve yeni tığı açıklamada, yerel hükümet yetkililerinin kurulacak merkezlerle mevcutların kapasitesi ebeveynleri toplama kamplarına gönderilen arttırılacaktır. Her bir merkezde en az 100 çocuk çocukların akıbetlerinin devlet tarafından belir- bulunması planlanmaktadır. lendiğini söylemiştir. Kaşgar’da bulunan Chasa Caddesi mahalle komitesindeki bir görevli de Çin’in Evlat Edinme Kanunu’nun 4. maddesi, koruyucusu olmayan çocukların yetimhane- yetimleri, “14 yaşından küçük olup ebeveyni- lere gönderildiğini ve bu çocuklar hakkında ni kaybedenler, ebeveyni bulunamayanlar ve hükümet dışında hiç kimsenin karar yetkisinin ebeveyninin özel engeli nedeniyle bakımları olmadığını belirtmiştir. sağlanamayan çocuklar” olarak tanımlamakta- dır. Ayrıca Çin Sivil İşler Bakanlığı tarafından Urumçi’deki tutuklu Uygurların çocuklarının kurulan yetimhanelerin yetimlere bakmakla devlet kurumlarında nasıl bakıldığına dair bilgi yükümlü olduğunu söyleyen Çocukları Koruma almak isteyenlere Merkez Yetimhanesi yetkili- Yasası’nın 43. maddesi, çocukların devlet bakı- lerinin cevap vermeyi reddettiği bildirilmiştir. mı için akrabalarından zorla alınmasına yetki Tüm bölge illerinde de benzer bir durum söz vermemektedir. Bu konuyla ilgili başka herhangi konusudur. Doğu Türkistan’ın güneyinde bir bir yasal prosedür de bulunmamaktadır.202 Bu yetimhanede çalışan bir Uygur, tesisin aşırı çerçevede aileleri olduğu hâlde yetimhanelere kalabalık ve koşullarının korkunç olduğunu, alınan çocukların ailelerinin yasal izinlerinin çocukların burada âdeta çiftlik hayvanları gibi alındığı yönünde yayınlanan raporların han- kilitlendiklerini anlatmıştır. Aynı çalışan, halk- gi ölçüde gerçeği yansıttığı tartışmaya açıktır. tan çok fazla nakit bağış toplandığını ancak

201 Isabel Van Brugen, “Uyghur Children Kidnapped by the State, Put in Xinjiang’s State-Run ‘Orphanages’”, The Epoch Times, 01.11.2028, https://www.theepochtimes.com/uyghur-children-kidnapped-by-the-state-put-in-xinjiangs-state-run-orphanages_2705600.html 202 HRW, “China: Children Caught in Xinjiang Crackdown”, 16.10.2018, https://www.hrw.org/news/2018/10/16/china-children-caught-xinji- ang-crackdown

70 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım çocuklar için çok az harcama yapıldığını, gelen Çin Sivil İşler Bakanlığı tarafından paranın bir kısmının birkaç odayı dekore etmek, kurulan yetimhanelerin yetimlere göstermelik olarak giydirilen bazı çocukları televizyona çıkarıp reklam yapmak için kulla- bakmakla yükümlü olduğunu söyleyen nıldığını söylemiştir. Çocukları Koruma Yasası’nın 43. maddesi, çocukların devlet bakımı Uygur görevli geçmişte yetimhanede çok fazla çocuk olmadığını fakat son zamanlarda çocuk için akrabalarından zorla alınmasına sayısının arttığını, bu artışın sebebinin de ebe- yetki vermemektedir. Bu konuyla ilgili veynleri yeniden eğitim kamplarına gönderilen başka herhangi bir yasal prosedür de çocukların yetimhaneye yerleştirilmesi oldu- bulunmamaktadır. ğunu belirtmiştir. Çocukların yaşlarının 0-12 arasında değiştiğini, yetimhanede çocuklara haftada sadece bir kez et verilerek tasarruf edil- meye çalışıldığını, kalan öğünlerde ise pirinç Millî Eğitim Bakanlığı resmî internet sitesin- çorbası verildiğini söylemiştir. de yer alan verilere göre, Doğu Türkistan’da İli Kazak otonom vilayeti ve Tarbagatay gibi ku- toplam 7.778 çocuk yetiştirme merkezi vardır. zey vilayetlerindeki Çinli yetkililerin Uygurları Bu merkezlerin eğitmenler dâhil tüm kadrosu yeniden eğitim kamplarına yerleştirme konu- toplam 92.200’dür. Ayrıca “Özel Görevli” sta- sunda daha rahat olduğuna dikkat çeken aynı tüsüyle 59.400 kişi daha istihdam edilmiştir. görevli, ancak yetimhanelerin orada da aşırı ka- Çin’in 2018 yılında çıkardığı “İki Yerleştirme” labalık olduğunu, bundan dolayı çocukların Çin adlı kararnamesi gereği, yaşlılar ve sahipsiz ço- ana karasına taşındığını fakat tam olarak nereye cuklar devlete bağlı kreş ve huzur evlerine yer- götürüldüklerinin bilinmediğini belirtmiştir. leştirilmektedir; dolayısıyla ebeveyni toplama Doğu Türkistan’da güvenlik tedbirleri çok sıkı kamplarına götürülen binlerce sahipsiz çocuk, olduğundan eğitim kamplarından serbest bıra- merkezî yönetimin bu kararnamesi uyarınca bu kılsalar bile ebeveynlerin çocuklarını yetimha- kurumlara alınmaktadır. Bakanlığın açıkladığı nelerde bulabilmeleri neredeyse imkânsızdır.203 görevli sayısına göre oranlama yapıldığında, bu merkezlerde tutulan çocuk sayısının yaklaşık 2 Çin makamları Uygur ve diğer etnik azınlık milyon olduğu tahmin edilmektedir.205 grupların (Kazak, Kırgız) çocuklarını aileleri hayatta olsa bile Doğu Türkistan’ın batısında HRW Çin Direktörü Sophie Richardson, Çin hü- bulunan ve devlet tarafından işletilen yetimha- kümetinin çocukları yakınlarından zorla ayır- nelere yerleştirmektedir. Pekin hükümetinin bu masını, Doğu Türkistan’daki baskıların en acı- yetimhaneleri çocukları koruma amacıyla değil, masız boyutu olarak tanımlamaktadır.206 HRW, daha çok Doğu Türkistan’daki Müslümanları aile çocukların rızası veya herhangi bir yasal gerekçe ve kültürlerinden sistematik olarak uzaklaştır- olmadan devlet kurumlarına alınmaları yanı ma çabalarının bir parçası olarak kullandığına sıra buralarda temel hak ve kültürel miraslarını dair ciddi tespitler bulunmaktadır.204 inkâr eden uygulamalara maruz kalmalarından

203 “Children of Detained Uyghurs Face ‘Terrible’ Conditions in Overcrowded Xinjiang Orphanages”, Radio Free Asia, 10.18.2018, https:// www.rfa.org/english/news/uyghur/children-10182017144425.html; Van Brugen, “Uyghur Children Kidnapped...” 204 “China is putting Uighur children in ‘orphanages’ even if their parents are alive”, Independent, 21.09.2018, https://www.independent. co.uk/news/world/asia/china-uighurs-human-rights-muslims-orphanages-xinjiang-province-reeducation-a8548341.html 205 “2 Milyon Uygur Türkü Çocuk, Çinlileştirme Merkezinde Tutuluyor”, Türkistan Press, 03.04.2019, http://turkistanpress.com/page/2-mil- yon-uygur-turku-cocuk-cinlilestirme-merkezinde-tutuluyor/460 206 HRW, “China: Xinjiang Children Separated from Families”, 15.09.2019, https://www.hrw.org/news/2019/09/15/china-xinjiang-child- ren-separated-families

Murat Yılmaz 71 Doğu Türkistan’da toplam 7.778 almış, ilk ve orta dereceli okullarda Çince eğitim çocuk yetistirme merkezi vardır. zorunlu hâle getirilmiştir.207 Bu merkezlerin eğitmenler dâhil tüm 2018 Şubat’ında Kaşgar’da yayımlanan bir hü- kadrosu toplam 92.200’dür. Ayrıca kümet bildirisinde, ebeveynlerinden biri gözal- “Özel Görevli” statüsüyle 59.400 kişi tında olan çocukların, evde kendilerine bakacak akrabaları olsa bile yatılı okula gönderilmeleri daha istihdam edilmiştir. (...) Bakanlığın gerektiği belirtilmektedir. Bildiride, öğretmen- açıkladığı görevli sayısına göre oranlama lerden öğrencilerin sosyalist değerlerle endokt- yapıldığında, bu merkezlerde tutulan rine edilmesi, verilen eğitim için minnettarlık çocuk sayısının yaklaşık 2 milyon olduğu duymalarının sağlanması ve dinî aşırılığın ifa- desi olan “75 tür davranıştan” kaçınmalarının tahmin edilmektedir. sağlanması gerektiği belirtilmektedir.208

2018 ve 2019’da Doğu Türkistan’ı ziyaret eden yabancı gazeteciler, bölgede verilen eğitim da derin endişe duyulduğunu açıklamıştır. Çin hakkında rapor hazırlamak için okulları ziya- medyasında ve hükümet kaynaklı web sitelerin- ret etmek istediklerinde kendilerine müsaade de yer aldığı üzere, Doğu Türkistan’daki yatılı edilmemiştir. Fakat dışarıdan yapılan gözlemler okullarda bulunan çocuklara Çince öğretilmesi, sonucu; dikenli teller, çitler ve kameralarla çev- ÇKP propagandası içeren marşlar söyletilip rili olan bu okulların çocukların güvenliklerinin dans ettirilmeleri, çocukların kendi dillerini sağlanmasından ziyade bir gözaltı merkezini konuşmalarına müsaade edilmemesi ve çocuk andırdığı belirtilmiştir. Bölgede ebeveynleri haklarıyla ilgili diğer ihlaller, endişeleri daha toplama kamplarında bulunan çocukların belli da arttırmaktadır. noktalarda toplanabilmeleri için çocuk bakım merkezleri ve yatılı okul inşasına da hız ve- Çin’de daha önceden Uygurca eğitim imkânı rildiği gözlenmiştir. Doğu Türkistan üzerine tanınsa da 2016 yılı Aralık ayından bu yana yayın yapan Türkistan TV’ye göre; 20’yi aşkın sertleşen parti politikaları ile birlikte yeni çocuk kampının yeri tespit edilmiş durumda- bir evreye geçildiği ilan edilmiştir. Buna göre dır ve bu kampların kurulduğu tarihler, Doğu okullar Doğu Türkistan’daki uygulamaların Türkistan’da yetişkinler için kurulan topla- bir uzantısı olacak, bu kurumlarda Çin diline, ma kamplarının açılmaya başladığı tarihlerle vatanseverlik ve partiye sadakat konularına örtüşmektedir. Bir başka kaynakta da Doğu ağırlık verilecektir. Programın Uygurlar açı- Türkistan’daki ihale ilanlarına göre 2017 yılı- sından en dikkat çeken yönü ise, din konusunun nın başından 2018 ortalarına kadar, hükümetin çocuklar üzerinde “zehirleyici etkisi olan bir 5.000 çocuk kapasiteli 45 yetimhane inşa etmek olgu” olarak anlatılıyor olmasıdır. 2017 tarihli veya mevcutları genişletmek için 30 milyon bir belgeye göre, Doğu Türkistan’da tüm orta- dolardan fazla bütçe ayırdığı belirtilmektedir.209 okul öğrencilerinin %40’ını oluşturan 497.800 öğrenci yatılı okullara yerleştirilmiştir. Doğu Yine 2018 Temmuz ve Ağustos aylarında et- Türkistan’da Çince, Uygur Türkçesinin yerini nik azınlık grupların yaşadığı Kaşgar, Aksu ve

207 Oğuz Erdinç, “500 bin çocuk Çin’in sadakat kampında”, Karar, 29.12.2019, https://www.karar.com/dunya-haberleri/500-bin-cocuk-ci- nin-sadakat-kampinda-1429262; Amy Qin, “In China’s Crackdown on Muslims, Children Have Not Been Spared”, The New York Times, 28.12.2019, https://www.nytimes.com/2019/12/28/world/asia/china-xinjiang-children-boarding-schools.html 208 “China is putting Uighur...” 209 “‘Ağlamadığım bir gün bile yok!’ Uygur Türkü anne feryat etti...”, Milliyet, 22.09.2018, https://www.milliyet.com.tr/dunya/aglamadi- gim-bir-gun-bile-yok-uygur-turku-anne-feryat-etti-2747090

72 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Kızılsu vilayetlerinde “dezavantajlı çocukların Çin’de daha önceden Uygurca korunması” amaçlı en az dokuz merkezin inşası eğitim imkânı tanınsa da 2016 yılı için ihaleler açıldığı belirtilmektedir. Örneğin, bunlardan biri olan Moyu ilçesindeki yeni yetim- Aralık ayından bu yana sertleşen hane dört kat üzerine toplam 22.776 metrekare parti politikaları ile birlikte yeni bir olarak inşa edilmiştir. Bu sayılara anaokulları evreye geçildiği ilan edilmiştir. Buna ve toplama kampında bulunan kişilerin çocuk- göre okullar Doğu Türkistan’daki larının devam ettiği diğer okullar dâhil değildir. uygulamaların bir uzantısı olacak, bu Okullarda başka etnik grupların çocukları da bu- lunduğundan tutuklu Uygurların çocuklarının kurumlarda Çin diline, vatanseverlik sayısını tespit etmek mümkün görünmemekte- ve partiye sadakat konularına ağırlık dir.210 Anlaşılacağı üzere tespit edilebilen “çocuk verilecektir. Programın Uygurlar kampları”, var olan bütünün sadece küçük bir açısından en dikkat çeken yönü ise, kısmını oluşturmaktadır. din konusunun çocuklar üzerinde Uydu görüntülerinden faydalanılarak belirle- “zehirleyici etkisi olan bir olgu” olarak nen kamplardan bir kısmının Hoten kırsalına anlatılıyor olmasıdır. kurulduğu, bu kamplarda bulunan çocukların çoğunun da kreş ve anaokulu yaşlarında oldu- ğu tahmin edilmektedir.211 Bazı kaynaklarda ise ebeveynlerinden alınan küçük çocukların dolar harcadığını göstermektedir. Bu okullardan tutulduğu 50’nin üzerinde toplama kampından biri olan “Yecheng Şehri Numara 4” isimli devasa bahsedilmektedir.212 Sürgündeki Uygurların boyuttaki yatılı okula, yalnızca 2019 yılı Nisan verdiği bilgilere göre, bu çocukların “istenen ayında, çevre köylerden 2.000’e yakın çocuğun çizgiye” getirilebilmeleri için yeni kurumların getirildiği bildirilmektedir.213 Diasporadaki inşa edilmesi hakkında birçok yönerge ve belge Uygurlar, özellikle ailelerinden alınan ve dev- bulunmaktadır. let yetimhanelerinde ve anaokullarında tutulan Uygur çocuklarının sayısı dikkate alındığında, Bu belgeler, yetişkinler için kurulan toplama toplama kamplarında tutulan kişilerin sayı- kampları ile eş zamanlı olarak, çocuklar için sının çok daha yüksek olabileceğinden endişe de yatılı kamp sisteminin uygulamaya konul- etmektedir.214 duğunu göstermektedir. Yalnızca 2017 yılına ait verilerde, Doğu Türkistan’da anaokuluna Çin’in 1992 yılında onayladığı BM Çocuk Hakları başlayan çocukların sayısının önceki yıla göre Sözleşmesi, aileyi çocukların büyümesi ve re- yarım milyondan fazla arttığı görülmektedir. Bu fahı için doğal ortam olarak kabul etmektedir. sayının %90’ını Uygur Türkleri gibi Müslüman Sözleşmeye göre devletler, çocuğun yüksek ya- azınlığa dâhil çocuklar oluşturmaktadır. Aynı rarının gözetilmesi için ebeveyninden ayrıl- resmî veriler, yalnızca Doğu Türkistan’daki mamasını sağlamakla yükümlüdür. Alternatif yatılı anaokulu inşaatları için devletin 1,2 milyar bakım düzenlemeleri gerektiğinde bile çocuğun

210 “China is putting Uighur...” 211 “Doğu Türkistan’da 20’yi aşkın çocuk kampı tespit edildi”, Kırım Haber Ajansı, 23.04.2020, https://qha.com.tr/haberler/dogu-turkis- tan-da-20-yi-askin-cocuk-toplama-kampi-tespit-edildi/192225/ 212 Balcı, “Utanç kamplarında...” 213 John Sudworth, “Çin Müslüman Uygur Türklerinin Çocuklarını Ailelerinin Yanından Ayırıyor”, BBC, 05.07.2019, https://www.bbc.com/ turkce/haberler-dunya-48880857 214 Munawwar Abdulla, “Coronavirus: China’s Xinjiang Camps are a neglected high-risk area and should be closed”, Hong Kong Free Press, 08.02.2020, https://www.hongkongfp.com/2020/02/08/coronavirus-chinas-xinjiang-camps-neglected-high-risk-area-closed/

Murat Yılmaz 73 Diasporadaki Uygurlar, ozellikle sani yöntemlere karşı çıkmalıdır. Çin’e, aile ailelerinden alınan ve devlet birleşmesinin temel bir insan hakkı olduğu açıkça belirtilmelidir.” diyerek bu konudaki yetimhanelerinde ve anaokullarında serzenişini ifade etmektedir. tutulan Uygur cocuklarının sayısı dikkate Türkiye’de yaşayan Hotenli alındıgında, toplama kamplarında tutulan Abdülaziz, Temmuz 2017’den bu kisilerin sayısının cok daha yuksek yana eşi ve dört çocuğundan ha- olabileceginden endise etmektedir. ber alamıyor. Kısa bir süre önce çocuklarının en büyüğünün Doğu Türkistan’da bulunan kayınvalide- si ile birlikte yaşadığını öğrenen öncelikle yakın aile fertlerinin gözetiminde Abdülaziz, eşi ve diğer üç çocuğu- bir bakımına verilmesi tavsiye edilmekte- nun nerede olduğunu ise hâlâ bil- dir. Bir çocuğu ailesinin bakımından mah- miyor. Ailesinden haber almak için rum bırakmak en son seçenektir ve böyle bir her yolu denemesine rağmen Doğu süreç mümkün olduğunca geçici olmalıdır. Türkistan’da bulunan iki erkek kar- Yetkililer, kendi görüşlerini oluşturabilen bir deşine de bir türlü ulaşamadığını çocuğun, bu görüşleri etkileyen tüm konuları söylüyor. Abdülaziz’in hayatta tek özgürce ifade etme hakkına sahip olmasını bir dileği var, o da sevdiklerini bir sağlamalıdır. Çocuğun ifade ettiği görüşlere, kez daha görebilmek! 215 yaşına ve olgunluğuna göre gereken önem Doğu Türkistan’dan ayrılmak verilmelidir. Alternatif bakımla ilgili tüm zorunda kalarak Türkiye’ye yer- kararlar prensip olarak cocugun temel asli leşen Abdurrahman Tohti, eşi ve menfaatlerini gözetmeli, çocuk alışageldiği çocuklarının birkaç yıl önce Doğu ikamet yerine olabildiğince yakın tutulmalı, Türkistan’a ziyaret amaçlı döndük- çocuğun ailesi ile teması ve potansiyel yeni- lerinde ortadan kaybolduklarını den entegrasyonunun kolaylaştırılması için anlatıyor. Eşinin ve anne babası- gerekli tedbirler alınmalı ve çocuğun eğiti- nın tutuklandığını öğrenen Tohti, mine, kültürel ve sosyal yaşamına devamı çocuklarının akıbeti hakkında ise sağlanmalıdır. hiçbir şey öğrenememiş. Sadece Çin sosyal medyasındaki bir videoda Ebeveynleri farklı ülkelerde ikamet eden ço- dört yaşındaki oğlunu gördüğünü, cukların kişisel ilişkileri sürdürme ve her videoda oğlunun Çince konuştuğu- iki ebeveynle doğrudan temas kurma hakları nu söylüyor. Tohti, çocuğunu sağ vardır. Sözleşme ayrıca çocukları; etnik, dinî gördüğüne sevinse de içinde bulun- veya dil olarak kendi kültürlerinden yararlan- duğu çaresizlikten dolayı yıkıldığını ma, kendi dinlerinin gereklerini uygulama ve ifade ediyor.216 kendi dillerini kullanma hakkından mahrum bırakılmaya karşı da korur. HRW Direktörü Görüldüğü üzere keyfî uygulamalar sadece Richardson, “Diğer devletler, Çin makamla- toplama kamplarında tutulanlar için değil, rının Sincan’daki baskı politikalarının bir aynı zamanda onların en yakınları olan eş ve parçası olarak ailelere uyguladığı gayriin- çocukları için de geçerlidir. Aile bütünlüğü-

215 “Uygur’un kayıp çocukları ve hikayeleri”, CNN, 21.09.2018, https://www.cnnturk.com/dunya/cinin-yetim-cocuklari 216 “Yarım milyon Uygur çocuk asimilasyon kamplarına dolduruldu”, Dünya Bülteni, 30.12.2019, https://www.dunyabulteni.net/asya/ya- rim-milyon-uygur-cocuk-asimilasyon-kamplarina-dolduruldu-h456565.html

74 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım nün ve çocukların psikolojik gelişimlerinin Meripet bir arkadaşından üç ila sekiz asla dikkate alınmadığı uygulamaların tek yaşlarındaki çocuklarının yetimhaneye amacının ise asimilasyon olduğu anlaşılmak- tadır. yerleştirildiğini öğrenmiş. 29 yaşındaki Meripet her sabah kâbusla uyanıyor; acılı anne, çocuklarından ayrı geçen bir çünkü Çin hükümeti, çocukların- buçuk yılın ardından, onların tutulduğuna dan dördünü yetimhaneye almış. inandığı dikenli tellerle çevrili parlak Meripet ve eşi, Türkiye’deki has- boyalı bir binanın fotoğrafına bakarak ta babasına bakmak için ülkeden ayrıldıklarında çocuklarını büyü- ağlıyor ve “Onları günün birinde tekrar kanneleriyle birlikte evde bırakmış. gördüğümde beni tanıyacaklar mı? Ancak Çinli yetkililer, yurt dışına Ben onları tanıyabilecek miyim?” diye seyahat gibi “yıkıcı suçları” olan bin- soruyor. lerce Uygur’u toplama kamplarına almaya başladıktan sonra onların ziyareti de sürgüne dönüşmüş. Daha sonra kayınvalidesi de tutuklanmış. tutulduğunu, diğerlerinin akıbetiyle ilgili Meripet bir arkadaşından üç ila se- bilgi alamadıklarını aktarmıştır. Ailelerin kiz yaşlarındaki çocuklarının yetim- geride kalan çocuklarına bakma ihtimali olan haneye yerleştirildiğini öğrenmiş. yetişkin akrabalarının çoğu da toplama kamp- 29 yaşındaki acılı anne, çocukların- larına alınmıştır. Bölgede toplama kampına dan ayrı geçen bir buçuk yılın ardın- alınanların ve Doğu Türkistan dışındakilerin dan, onların tutulduğuna inandığı çocuklarının yeni açılan yetimhanelere yerleş- dikenli tellerle çevrili parlak boyalı tirildiğine dair sayısız kanıt bulunmaktadır. bir binanın fotoğrafına bakarak ağlı- Bu kurumlar aynı zamanda, çocukların aile yor ve “Onları günün birinde tekrar ve kültürlerinden nasıl sistematik bir şekilde gördüğümde beni tanıyacaklar mı? kopartıldıklarının da en somut delilleridir. Ben onları tanıyabilecek miyim?” Çin hükümeti, azınlık çocuklarına Mandarin diye soruyor.217 dili öğretilen ve ana dillerinde konuştukla- Doğu Türkistan’da kurulan toplama kampla- rında cezalandırıldıkları onlarca yatılı okul rı, sayısız çocuğu anne babasız bırakmıştır. inşa etmektedir.218 Antropolog Darren Byler, Örneğin Türkiye’de yaşayan 14 Uygur aile ve Uygurların bugün yaşadıkları durumla ilgili Kazakistan Almatı’da yaşayan bir Kazak’la olarak, “Uygurlar, hafızası silinmekte olan bir görüşen gazeteciler, ailelerin geride bıraktık- etnik grup. Karşı karşıya olduğumuz şey, tüm ları toplam 56 çocuk olduğunu, çocuklardan neslin yok edildiği yerleşimci sömürgecilik 14’ünün yetimhanelerde ve yatılı okullarda sürecini hatırlatıyor.” demektedir.219

217 “‘Ağlamadığım bir gün bile...” 218 “China is putting Uighur...” 219 “Doğu Türkistan: Stanford...”

Murat Yılmaz 75 “PARTİ İLE KARDEŞ AİLE”: AİLENİN DAĞILIŞI, MAHREMİYETİN İHLALİ

Çin yönetimi, Uygurlara yönelik yürüttüğü asi- hanede yaşayan insanların kişisel bilgilerine de milasyon programı çerçevesinde toplama kamp- erişim sağlamaktadır. Evlere girenlerin mobil larının açıldığı 2017 yılı Mart ayından itibaren cihazlarla tarandığı “akıllı kapı” uygulamasıyla “Aile Olmak” (Becoming Family Campaign)220 hane halkı, gelen misafirler ve evde yapılanlar adıyla bir proje başlatmıştır. Buna göre, erkek izlenebilmektedir. Çinli yetkililer bu uygula- bireyleri toplama kamplarına gönderilen ai- manın nüfus kontrolüne ve hizmet sunumuna lelerin yanına Çin’in farklı bölgelerinden bir yardımcı olduğunu iddia etmektedir!221 Ancak ÇKP üyesi (çoğunlukla erkek) ailenin rızası birçok Uygur’un da söylediği gibi, bu uygulama, aranmadan zorla yerleştirilmektedir. Çin reji- evin içinin gözetlenmesinden başka bir amaç mi, mahremiyetin ayaklar altına alındığı etik taşımamaktadır. olmayan bu uygulamanın amacını; “Uygurların Çin’in Aile Olmak projesinin ilk adımlarını yaşam koşullarını iyileştirmek, Han-Uygur yıllar öncesinden attığı anlaşılmaktadır. 2014 halkları arasında iletişimi arttırmak” şeklinde yılında, arkasında Uygurların olduğu iddia edi- açıklamaktadır! Ancak birçok Uygur’un belirt- len bir dizi saldırı olayı ve Suriye’de savaşan222 tiği gibi, bu uygulama ile kültürlerin birbirini bazı Uygurların bulunduğu bilgisinden sonra, tanımasından daha çok, Uygurların aile bağ- Devlet Başkanı Xi Jinping’in ifadesiyle Teröre larını dejenerasyona uğratmak ve tüm aileler Karşı Sert Darbe Kampanyası başlatılmıştır.223 üzerinde kontrolü sağlamak amaçlanmaktadır. Bu kapsamda Doğu Türkistan’a 2014-2017 yılları Çin’in Uygur ailelere yönelik bir diğer takip arasında 200.000 kişi gönderilmiş, devlet işlet- şekli de evlere yapılan ve “zorunlu misafirlik” melerinden ve kamu kurumlarından kadrolar denilebilecek düzensiz ziyaretlerdir. Çin yö- köylere kadar yerleştirilmiştir. Yerel halkın netimi ayrıca evlere QR kodları yükleyerek o evlerine girilmek suretiyle de insanlar düzenli

220 Kaynaklarda proje ile ilgili çok farklı adlandırmalar yapılmaktadır: “ikiz akraba”, “aile olmak”, “eşleş ve aile ol”, “kardeş aile”, “akraba aile” vb. 221 Daha önce uygulamanın yapıldığı bölgede bulunan bir kişinin HRW’ye yaptığı açıklamaya göre, bölgede 2017 ilkbaharından itibaren ev- lere QR kodu ile girilmektedir. Görevliler, her gün ya da iki günde bir, akşamları gelerek QR kodunu tarayıp evde kaç kişinin yaşadığını, misafir gelmişse ziyaret sebebini öğrenmektedir. Ayrıntılı bilgi için bk. Tom Embury-Denis, “China installing QR codes on Uyghur Mus- lim homes as part of mass security crackdown”, Independent, 11.09.2018, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/china-uyg- hur-muslims-xinjiang-province-qr-codes-security-crackdown-hrw-a8532156.html 222 Ryan Beitler, “China’s Islamophobia: Uighur Muslims, Authoritarianism and Worldwide Fear”, Paste Magazine, 03.04.2017, https://www. pastemagazine.com/politics/china/chinas-islamophobia-uighur-muslims-authoritarianis/ 223 Graham-Harrison, Garside, “‘Allow no escapes...”

76 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım olarak takip edilmeye başlanmış, siyasi pro- Çin rejimi, mahremiyetin ayaklar pagandalarla süresiz olarak genişletilen kam- altına alındığı etik olmayan Aile Olmak panya, 16 Ekim 2016’da Aile Olmak programına çevrilerek, başta kırsal bölgeler olmak üzere uygulamasının amacını; “Uygurların Aralık 2017’den itibaren genişletilmiştir.224 yaşam koşullarını iyileştirmek, Han- Yetkililer, “fanghuiju” (访 惠 聚, “İnsanları Uygur halkları arasında iletişimi Ziyaret Edin, İnsanlara Fayda Sağlayın ve arttırmak” şeklinde açıklamaktadır! İnsanların Kalplerini Bir Araya Getirin) ola- rak bilinen bu girişimin genel olarak sosyal Ancak birçok Uygur’un belirttiği gibi, istikrarı korumak için tasarlandığını iddia bu uygulama ile kültürlerin birbirini etmektedir.225 Ancak ne var ki, Çinli yetkilile- tanımasından daha çok, Uygurların rin “insancıl” olarak lanse ettiği programda, aile bağlarını dejenerasyona uğratmak ailelerin bu tür ziyaretleri reddetme hakkı ve tüm aileler üzerinde kontrolü bulunmamaktadır! sağlamak amaçlanmaktadır. Hükümet, programı “gönüllü” olarak tanımlasa da Uygur Müslümanlar herhangi bir devlet girişimini reddetmenin potansiyel bir aşırılık taraftarlığı ya da radikalizm olarak algılanaca- duğu ideoloji ve kimliklerin tehlikelerine karşı ğını bilmektedir. Uygur düğünlerine, cenaze dikkatli olmaları konusunda da “samimiyetle” törenlerine ve bir zamanlar samimi ve özel uyarmaktadırlar!228 kabul edilen diğer etkinliklere ait sosyal medya görüntülerine bakıldığında bu “yeni akrabalar” Uygur aileler ve Han çoğunluk arasında “etnik görülebilmektedir!226 bir birlik duygusu” oluşturmakla görevlendiri- len bu kadrolar; Çin millî marşını ve ÇKP’yi öven ÇKP üyeleri Uygur ailelerin yanında kaldıkları marşları söylettirmek, ailelerin haftalık ulusal süre boyunca hane halkının kaydı olup olmadığı, bayrak çekme töreni ve Çin yeni yılı şenlikleri, ailenin göçmen olup olmadığı, siyasi görüşleri, grup oyunları, dans ve spor gibi etkinliklere dinî inanışları ve hangi dili konuştukları gibi katılmalarını sağlamaktan da sorumludur. hususlarda bilgi toplamak veya mevcut bilgileri güncellemekle görevlidir. Bu kişiler kirlilikten Aile Olmak projesinin uygulanma süresinin alkolizme, dinî inançların uygulanma boyutuna bölgelere göre değişiklik gösterdiği görülmek- kadar değişen herhangi bir “sorun veya olağan tedir. 2019 yılı Mart ayındaki bir habere göre; dışı durumu” gözlemleyip raporlamaktadır.227 Wensu ilçesinde her görevlinin ayda en az Görevliler ayrıca, “Xi Jinping idealini” tanıtmak sekiz gün boyunca köylülerin evinde kalması ve ÇKP’nin Doğu Türkistan’a yönelik politikala- gerektiği belirtilirken, İli Kazak ilçesinde, rındaki “özen ve özverisini” açıklamak da dâhil 1 Nisan tarihli resmî bir belgede, görevlile- olmak üzere siyasi propaganda çalışmaları yap- rin iki ayda beş gün, Kaşgar’da iki ayda yedi makta; insanları pan-İslamcılık, pan-Türkizm gün boyunca Uygur ailelerle birlikte kalma- ve pan-Kazaklık gibi hükümetin sakıncalı bul- sı gerektiği belirtilmektedir.229 Buna benzer

224 HRW, “‘Eradicating Ideological Viruses...” 225 “2018年，“民族团结一家亲”和民族团结联谊活动这样开展”, 15.02.2018, http://www.xjtzb.gov.cn/2018-02/15/c_1122421367.htm 226 Withnall, “China sends state...” 227 “【住户心得】多措并举践行“两个全覆盖”住户工作”, 20.04.2018, https://mp.weixin.qq.com/s/YDEolkmX8MEApU2DQ0ziNg 228 HRW, “China: Visiting Officials Occupy Homes in Muslim Region”, 13.05.2018, https://www.hrw.org/news/2018/05/13/china-visiting-offi- cials-occupy-homes-muslim-region 229 “Çin’de kamu görevlileri Uygur ailelerin evlerinde kaldı”, Anadolu Ajansı, 03.01.2019, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/cin-de-kamu-go- revlileri-uygur-ailelerin-evlerinde-kaldi/1355151

Murat Yılmaz 77 bir diğer uygulama da devlet görevlilerinin HRW, bu ziyaretlerin sadece temel insan hakla- Uygurların evlerine sürekli olarak yerleşti- rını ihlal etmekle kalmayıp aynı zamanda böl- rilmesidir ki, bu durum son derece ciddi bir gedeki kini büyüten ve şiddetlendiren zorunlu sıkıntı kaynağıdır. asimilasyon uygulamalarının en vahim örneği olduğunu belirterek Uygur ailelerin bu ziya- Görevlilerden fotoğraflarla birlikte evlerin ra- retçileri reddetme seçeneğinin bulunmadığını porlarını sunmak da dâhil olmak üzere faali- vurgulamaktadır. Örgütün Çin araştırmacısı yetlerini titizlikle belgelemeleri istenmektedir. Maya Wang, durumun ciddiyetine şu sözlerle Bu fotoğraf ve videolarda yemek yapan, yatak dikkat çekmektedir: yapan ya da uyuyan aile üyeleri gibi ev hayatının en mahrem yönleri gösterilmekte ve hatta bu “Sincan genelinde Müslüman aileler görüntüler sosyal medyada paylaşılmaktadır. Bu kelimenin tam anlamıyla artık kendi video veya fotoğrafların yayınlanması konusun- evlerinde devletin gözetiminde ye- da, ziyaret edilen ailelerin rızasının alınmadığı mek yiyorlar, uyuyorlar. Ancak Çin’in anlaşılmaktadır.230 Müslümanlara karşı yürüttüğü bu istilacı asimilasyon uygulamaları Uygur kültürü araştırmacısı Darren Byler, Asya sadece temel hakları ihlal etmekle Birliği’nin ABD-Çin İlişkileri Merkezi tarafından kalmayacaktır, aynı zamanda bölge- yayımlanan araştırmasına dayanarak şu bilgi- deki kızgınlığı da arttırıp derinleşti- leri paylaşmıştır: Uygur ev sahibinin komşusu- recektir. Çinli yetkililer, Sert Darbe nu “essalamu aleyküm” şeklinde selamlaması, (Strike Hard) kampanyasını ve ilgili evde Kur’an-ı Kerim bulunması, Cuma günü dua tüm suistimalleri derhâl sonlandır- edilmesi veya Ramazan ayında oruç tutulması malıdır.” 234 ciddi bir sıkıntıdır. Yine evin kızının elbisesinin boyunun biraz uzun olması yahut evdeki genç Uygulamanın çarpıklığı konusunda çok sayıdaki delikanlının sakalının düzensiz olması da evdeki örnekten biri, Doğu Türkistan’ın Korla vilaye- muhbir için yeterli kanıtlardır. Tüm bunların tinde bir Uygur aileye “akraba” olan 46 yaşın- ihbar edilmesi ve evdeki “suçlu” kişilerin Çin’in daki Çinli ile ilgili anlatılanlardır. Sürgündeki dinî aşırılığa karşı açıldığını savunduğu yeniden Uygurların anlatımına göre, bu kişi ilk başlarda eğitim merkezlerine yerleştirilmeleri için yeterli uyumlu davranmış olsa da bir süre sonra aile bi- olmaktadır.231 reylerine şiddet uygulamaya başlamış ve ailenin ÇKP resmî yayın organı olan Halk Gazetesi’ne232 kendisine hizmet etmekle yükümlü olduğunu göre 2018 Eylül ayı sonuna kadar 1.120.000 ÇKP söyleyerek, kendisine iyi davranılmadığı takdirde üyesi Çinlinin, 1.690.000’den fazla hane sakiniyle yetkililere şikâyette bulunmakla tehdit etmiştir. eşleştiği ve her iki ayda bir hafta, birlikte vakit Üstelik aynı kişi bununla da yetinmeyip Uygur geçirdikleri belirtilmektedir.233 Kendilerini kal- ailenin 16 yaşındaki kızı ile evlenmek istemiştir. dıkları ailelerin “akrabaları” olarak tanımlayan Yaşananlar sonrasında aile bölge polis merkezine görevlilere, gerektiğinde kendilerini korumaları giderek durumu bildirmiş ancak Çin polisi aileye için özel yetkiler de verilmiştir. evdeki Çinli memurla iyi geçinmesi gerektiğini,

230 “开展“国家通用语言”讲座和文体活动 做好“两个全覆盖”工作”, 19.03.2018, https://mp.weixin.qq.com/s/fnlZkrpxvBKUmER5dlGKyQ 231 Chiara Giordano, “One million Chinese people ‘move into Muslim homes to report on Islamic or unpatriotic beliefs’”, Independent, 23.11.2018, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/china-uighur-muslim-people-move-homes-xinjiang-china-religi- on-a8648561.html 232 “新疆百万干部职工与各族群众结对认亲”, 07.11.2018, http://gongyi.people.com.cn/n1/2018/1107/c151132-30386143.html 233 Giordano, “One million Chinese...” 234 HRW, “China: Visiting Officials...”

78 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım ne olursa olsun onu “incitmemeye” çalışmalarını, ler uygulaması, daha önce görmediğimiz kadar bunun kendi faydalarına olacağını söyleyerek ileri düzeyde sapkınca bir adım.” demektedir.239 aileyi geri çevirmiştir.235 Çin’in asimilasyon uygulamalarına dünyada yeteri Doğu Türkistanlılar, Çin yönetiminin Uygur kadar tepki gösterilmediğine işaret eden Doğu kızları Çinli erkeklerle evlenmeye zorladığını, Türkistan Millî Meclisi Başkanı Seyit Tümtürk, böl- kendilerine dayatılan evliliği kabul etmeyen gede yaşananlara şu sözlerle tepki göstermektedir: kızların aile üyelerinin de toplama kamplarına “Bugün erkekler kamplarda ve cezaev- gönderildiğini anlatmaktadır.236 Bu ve benzeri lerinde. Onların kızlarının, eşlerinin pek çok olayın yaşandığı Doğu Türkistan’da, ve ailelerinin bulunduğu mahremlere evlere gönderilen ÇKP üyeleri arasında psi- ise ‘kardeş aile’ projesi adı altında Çinli kolojik rahatsızlığı olan ya da daha önce suça işçiler ve memurlar yerleştirilerek bir karışmış kişiler olduğu da ifade edilmektedir.237 ahlaksızlık ve zulüm yaşatılıyor. Bu, The Independent’a konuşan Dünya Uygur tarihte görülmemiş bir asimilasyon. Kongresi’nin sözcüsü Peter Irwin,238 söz ko- Hiçbir kültürel, tarihî ve inanç bağınız nusu programın Çin’in Müslümanlara yönelik olmayan Çinlilerle eşlerinizin, sizin ha- “sapkınca bir ileri adım” projesi olduğunu, prog- nelerinizde, evlerinizde zorunlu olarak ramın özel yaşamla kamusal yaşam arasındaki kalmasını düşünebiliyor musunuz? Bu çizginin tamamen yok edilmesini simgelediğini sadece ÇKP’ye has bir uygulamadır.”240 söyleyerek, “Çinli erkeklerin ya da Çinli polis HRW, Çin hükümetinin gizlilik ve aile mahre- memurlarının Uygurların evlerinde kalması miyeti haklarını ve uluslararası insan hakları aslında yeni bir şey değil. Mesele onları olabil- hukuku kapsamında korunan etnik azınlıkların diğince göz hapsinde tutmakla ilgili. Bu, insan- kültürel haklarını ihlal eden bu ziyaret progra- ların kendilerini ifade etmelerini engelleyerek mının derhâl sona erdirilmesi gerektiğini be- kimliklerini ortadan kaldırmaya yönelik bir lirtmektedir.241 programdır.” demektedir. Yetkililerin ziyaretleri sırasında Uygur ailelerle aynı yatakta uyumala- Hasılı, Çin’in 2014 yılından itibaren başlattığı ve rının Çin’in resmî politikalarından biri olup ol- 2017 yılında iyice sistematik hâle getirdiği Aile madığını bilmediğini belirten Irwin, “Dünyanın Olmak projesi açık bir şekilde insan hakları ih- başka bir ülkesinde veya herhangi bir yerinde, lalidir ve âdeta Doğu Türkistan’da 1.200’ü aşkın böyle bir şeyin delice olduğunu düşünürüz. toplama kampında yaşanan baskı ve asimilasyon Fakat Çin’de bu, son iki veya üç yılda yapılanlar uygulamalarının hanelere yayılmış hâlidir. Bu gibi, elbette normal bir şey olarak görünüyor… proje diğer hak ihlalleri gibi yüz kızartıcıdır ve Aile üyeleriyle aynı yataklarda uyuyan görevli- derhâl son bulması gerekmektedir.

235 “Doğu Türkistan’da ‘Kardeş Aile’ rezaleti: Evin 16 yaşındaki kızına taciz”, Gökbayrak, 09.08.2018, http://www.gokbayrak.com/haberler/ dogu-turkistan%E2%80%99da-%E2%80%9Ckardes-aile%E2%80%9D-rezaleti--evin-16-yasindaki-kizina-taciz-2224 236 Mustafa Bağ, “RFA: Doğu Türkistanlı kadınlar, Çinli erkek görevlilerle yatağını paylaşmaya zorlanıyor”, Euronews, 19.11.2019, https:// tr.euronews.com/2019/11/19/dogu-turkistanli-kadinlar-cinli-erkek-gorevlilerle-yatagini-paylasmaya-zorlaniyor 237 Doğu Türkistan Maarif ve Dayanışma Derneği, “Çin’in Doğu Türkistan politikalarına tepkiler”, 10.12.2018, https://www.doguturkistan- der.org/2018/12/10/cinin-dogu-turkistan-politikalarina-tepkiler/ 238 Peter Irwin, “The world needs to pressure China over the plight of the Uighurs”, The Guardian, 05.07.2019, https://www.theguardian. com/commentisfree/2019/jul/05/china-plight-uighurs-xinjiang-beijing-muslim 239 “Pekin yönetiminden ‘sapkın’ uygulama! Müslüman Uygur kadınlar, Çinli devlet görevlileriyle aynı yatakta yatmaya zorlanıyor”, Time Türk, 07.11.2019, https://www.timeturk.com/pekin-yonetiminden-sapkin-uygulama-musluman-uygur-kadinlar-cinli-devlet-gorevlile- riyle-ayni-yatakta-yatmaya-zorlaniyor/haber-1278566 240 Mustafa Bağ, “Doğu Türkistan Milli Meclis Başkanı: Erkeklerimiz kamplarda, Çinliler mahremimize giriyor”, Euronews, 21.08.2019, htt- ps://tr.euronews.com/2019/08/21/dogu-turkistan-milli-meclisi-baskan-erkeklerimiz-kamplarda-cinliler-mahremimize-giriyor 241 “2018年，“民族团结一家亲”和民族团结联谊活动这样开展”

Murat Yılmaz 79 TOPLAMA KAMPLARINDA İŞÇİLİK: YENİ NESİL KÖLELİK

Resmî belgelere, uzmanlarla yapılan röportaj- uygulandığı tek bölgedir. Doğu Türkistanlılar lara ve araştırmacıların bölge ziyaretleri sonu- arasında haşar olarak adlandırılan sistemde; cu sundukları raporlara göre Çin, Müslüman çiftçilikle geçimini sağlayan aileler, aile fert- azınlığı işçi olmaları yönünde zorlamaktadır.242 lerinden bir kişiyi yılın belirli zamanlarında Toplama kamplarında tutulan Uygurların ip- iki ya da üç hafta süreyle tarım, altyapı çalış- lik ve tekstil fabrikalarında ve ayrıca pamuk maları ya da diğer kamu alanlarında çalışmak tarlalarında istekleri dışında ücretsiz olarak üzere Çin’in kilometrelerce mesafedeki iç böl- çalıştırıldıklarına dair deliller vardır.243 Dünya gelerine göndermeye zorunlu tutulmaktadır. pamuk üretiminde önde gelen ülkelerden biri Bu insanlara çalışmalarının karşılığı olarak olan Çin, dünyada üretilen her beş balya pa- herhangi bir ücret ödenmemekte, kalacak yer muktan bir balyasının üretimini gerçekleş- ve yol masraflarını da yine kendileri karşıla- tirmektedir, Uygur halk da zorunlu olarak bu mak zorunda bırakılmaktadırlar. Çalışacak pamuk tarlalarında çalıştırılmaktadır.244 birey göndermeyen aileler para cezasına çarp- tırılmakta, ailede çalışmaya gücü yeten bir Uygurların angaryaya tabii tutulması yeni bir erkeğin bulunmaması durumunda çocuk ve uygulama değildir. Kültür Devrimi’nin başlan- yaşlı kadınlar bu şartlarda çalışmaya mecbur gıcından itibaren 10 sene boyunca, Çin’in geri tutulmaktadır. kalanında olduğu gibi, Doğu Türkistan’da da tüm seviyelerdeki eğitim kurumları kapatıl- Haşardan farklı bir uygulama olarak yine, 14-25 mıştır. Bilhassa üniversiteler çalışamaz hâle yaş arası genç kızlar ve erkekler, zor kullanı- gelmiş, entelektüeller “arınmaları” için çalışma larak Çin’in iç ve doğu bölgelerine çalışmaya kamplarına gönderilmiştir. Bazı devlet okulla- gönderilmektedir. 2002’de başlatılan “İşçi İhraç rının faaliyete geçmesi 1976’yı bulurken bazı Programı” kapsamında kırsal kesimde yaşayan üniversiteler ancak 1978’de tekrar açılabil- her aileden en az bir kişi gelişmiş şehirlerdeki miştir.245 Doğu Türkistan, Çin genelinde Çin fabrikalarda çalışmaya gönderilmekte, rıza hükümetinin “zorunlu çalıştırma” politikasının göstermeyen aileler ağır para cezasına çarp-

242 “‘Modern-Day Slavery...” 243 “US Reviews Report of...” 244 Business and Human Rights Resource Center, “China: Ethnic minorities...” 245 Tuna, s. 80.

80 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım tırılmaktadır. Çin, 2005 senesinden itibaren Doğu Türkistan, Çin genelinde Çin de Doğu Türkistan’ın köylerinden genç kız- hükümetinin “zorunlu çalıştırma” ları Çin’in farklı bölgelerindeki fabrikalara işçi olarak götürme uygulaması başlatmıştır. politikasının uygulandığı tek bölgedir. Sadece 2006 senesinde, Yopurga nahiyesin- den yaklaşık 2.500 genç kızın Çin’in Shandong eyaletine götürüldüğü kaydedilmiştir.246 Çin rapora göre, zorla çalıştırmanın şiddetle des- hükümeti, programın amacını Han Çinlilerle teklendiği, tutsak işçilerin tecrit edilmiş yurt- Uygurlar arasındaki diyaloğu arttırmak olarak larda yaşadığı, Çinceyi öğrenmeleri ve ideolojik açıklamaktadır.247 eğitim almaları gerektiği belirtilmektedir.250 Toplama kamplarının yoğun olarak açılmaya Fiziki ve psikolojik türlü baskılara maruz kalan başlandığı 2017 Nisan’ından itibaren de Çin her meslek ve sosyal gruptan insan, aylarca, baskılarına direnenler ve asimilasyona rağmen bazen yıllarca çalışma kampına alınarak “iş “hizaya gelmeyenler” için zorla çalıştırma hu- eğitimine” ve asimilasyon programlarına tabi susu gündeme gelmiştir.248 New York Times’ta tutulmaktadır. Bu kişiler daha sonra terzilik, yer alan bir habere göre, Müslüman azınlığa ayakkabı tamirciliği ve sokak temizliği gibi mensup kişiler “tembel, umarsız, uyuşuk, özen- işlerde ya da diğer farklı alanlarda istihdam siz, dağınık ve bireysel” olarak tanımlanmakta edilmektedir.251 Çin’in Uygur nüfusu kontrol ve bu özelliklerinin tam tersine döndürülmesi ve asimilasyon hedefleri, kamplarda zorunlu için çaba harcanması gerektiği belirtilmekte- çalıştırma sistemini de beraberinde getirmiştir. dir! “Çin’in Müslüman azınlıkları işçi ordu- suna dönüştürme çabası” başlığıyla kaleme Bir grup ABD’li milletvekili 11 Mart 2020’de alınan haberde, ÇKP’nin Uygur, Kazak ve diger Doğu Türkistan’da zorla çalıştırılan mahkûmla- Muslumanların fabrika ve buyuk is yerlerin- rın ürettiği malların ABD’ye ulaşmasını önlemek de işi ordusuna donüturülmesi yönündeki için bir yasa tasarısı önermiştir. Öneriye göre emirlerine ve bu konudaki calısmalara yer ABD’ye ithalat yapan firmaların getirdikleri verilmektedir.249 malın Uygur Müslümanlar tarafından zorla çalıştırılma sonucu üretilmediğine dair serti- Çin yönetimi, Doğu Türkistan’daki geniş kamp fika alınması gerekecektir. Tasarı ayrıca zorla ağının katılımcılarına mesleki eğitim sağlandı- çalıştırılan insanların emeklerini sömüren Çinli ğını ve tutukluların radikal İslam’ın olumsuz firmalarla çalışan ABD menşeli firmaların Doğu etkilerine karşı, yine kendi iyilikleri için, üre- Türkistan ile olan ilişkilerini ifşa etmesini de tim tezgâhlarına yönlendirilerek korunmaya zorunlu kılmaktadır.252 calısıldıgını iddia etse de ortaya cıkan gerçekler bambaşka bir duruma işaret etmektedir. ASPI Stratejik ve Uluslararası Araştırmalar tarafından 2020 başlarında yayımlanan bir Merkezi’nin (CSIS) 2018 raporuna göre, dünya

246 Ayrıntılı bilgi için bk. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitaygha-yotkesh-20070116.html 247 Tuna, s. 139. 248 CJ Werleman, “‘Indescribably Hideous’-China’s Harvesting of Uyghur Muslim Organs”, Byline Times, 16.07.2019, https://bylinetimes. com/2019/07/16/indescribably-hideous-chinas-harvesting-of-uyghur-muslim-organs/ 249 “Çin, Doğu Türkistanlıları Köle İşçi Ordusuna Dönüştürüyor”, Kırım Haber Ajansı, 01.01.2020, https://qha.com.tr/haberler/cin-dogu-tur- kistanlilari-kole-isci-ordusuna-donusturuyor/138866/ 250 Lily Kuo, “China transferred detained Uighurs to factories used by global brands-report”, The Guardian, 01.03.2020, https://www.thegu- ardian.com/world/2020/mar/01/china-transferred-detained-uighurs-to-factories-used-by-global-brands-report 251 “Çin, Doğu Türkistanlıları...” 252 “US Lawmakers Seek to Tighten Ban on Forced-Labor Goods From China’s Xinjiang”, The Epoch Times, 11.03.2020, https://www.theepoch- times.com/us-lawmakers-seek-to-tighten-ban-on-forced-labor-goods-from-chinas-xinjiang_3267951.html

Murat Yılmaz 81 ASPI raporunda on binlerce Uygur’un 83 Çin, toplama kamplarını inşa etmek ve işletmek küresel marka için Çin’deki fabrikalarda için gerekli mali kaynağı sağlamak amacıyla yeni formüller aramaya baslamıs ve sorunun zorla çalıştırıldığı belirtilmektedir. çözümü, 2018 Mart ayında, Çin Ulusal Tekstil ve Bunlar arasında spor giyim firmaları Konfeksiyon Konseyi Başkanı Sun Ruizhe’den Adidas ve Nike, ABD toptancısı Costco, gelmiştir. Onun önerdiği plana göre, Sincan’ın moda-giyim firmaları Calvin Klein, Esprit, tekstil ve hazır giyim sektöründeki iş gücünün toplama kamplarında bulunanlar, onların akraba- H&M, Patagonia ve Tommy Hilfiger ile ları ve fakir halkın çalışmasıyla 2018’de 100.000’in Coca-Cola Company ve Campbell Soup üzerine çıkartılması öngörülmüştür.258 Sürecin Company gibi kapitalist sistemin önde sonunda Çin yönetimi hedefin planlanandan gelen şirketleri bulunmaktadır. önce gerçekleştiğini duyurmuştur. Öyle ki çalış- mak için gönderilen kişilerin sayısının 500.000’i bulmuş olabileceği belirtilmektedir.259 Bir başka plan ise, 2023 sonuna kadar tekstil ve hazır giyim pamuk üretiminin %22’sini karşılayan Çin, bu endüstrilerinde Doğu Türkistan’dan 1 milyon üretimin %84’ünü Doğu Türkistan’dan sağla- kişinin çalıştırılmasını öngörmektedir!260 maktadır.253 Doğu Türkistan’da üretilen tekstil 2018 Ekim’inde Sincan’ın üst düzey yetkilile- ürünlerinin büyük kısmı ülke içinde ve Orta rinden Shohrat Zakir, hükümetin resmî ola- Asya pazarlarında yer bulunurken, bir kısmı rak “telkin ve eğitim” süreçlerini tamamlayan da ABD ve Avrupa’ya gönderilmektedir.254 mahkûmlara “iş atamaları” hazırlamakla meşgul ASPI raporunda ise, on binlerce Uygur’un 83 olduğunu söylemiştir. Yerel güvenlik ve yargı küresel marka için Çin’deki fabrikalarda zorla yetkilileri, eski tutukluların serbest bırakılma- çalıştırıldığı belirtilmektedir.255 Bunlar arasında sından sonra bile gözetim altında olduklarını, spor giyim firmaları Adidas ve Nike, ABD toptan- mahkûmların bir yıl boyunca bulundukları cısı Costco, moda-giyim firmaları Calvin Klein, yeri terk etmemeleri gerektiğini açıklamıştır.261 Esprit, H&M, Patagonia ve Tommy Hilfiger ile Fabrikalara gönderilen mahkûmların yıllarca Coca-Cola Company ve Campbell Soup Company buralarda kalması da söz konusudur. İsmini gibi kapitalist sistemin önde gelen isimleri bu- vermek istemeyen bir Uygur, arkadaşının 2018 lunmaktadır.256 Yine aynı rapora göre, 2017-2019 Mart’ında bir toplama kampına gönderildiğini yılları arasında Doğu Türkistan’dan Çin’deki fab- ve sonbaharda resmen serbest bırakıldığını, an- rikalara 80.000’den fazla Uygur gönderilmiştir.257 cak daha sonra kendisine bir giyim fabrikasında Bölgede toplama kamplarının fabrikalara bag- üç yıl daha çalışmak zorunda olduğu ve sıkı lanmasından sonra tutukluların sayısının her çalışması durumunda sürenin kısabileceğinin gecen gun daha da artığı belirtilmektedir. Zira söylendiğini anlatmıştır.

253 Ana Nicolaci da Costa, “Xinjiang cotton sparks concern over ‘forced labour’ claims”, BBC, 13.11.2019, https://www.bbc.com/news/busi- ness-50312010 254 Chris Buckley, Austin Ramzy, “China’s Detention Camps for Muslim Turn to Forced Labor”, The New York Times, 16.12.2018, https://www. nytimes.com/2018/12/16/world/asia/xinjiang-china-forced-labor-camps-uighurs.html?referringSource=articleShare 255 “US Lawmakers Seek...” 256 “US Lawmakers Seek...” 257 Ben Fox, “US report finds widespread forced Uighur labor in China”, AP News, 12.03.2020, https://apnews.com/09a6f942039917f- b9376e3909351399c 258 Buckley, Ramzy, “China’s Detention Camps...” 259 “‘Komünist’ Çin’in, Vahşi Kapitalizmi: Doğu Türkistanlılara Köle İşçi Muamelesi”, Kırım Haber Ajansı, 13.05.2020, https://qha.com.tr/ haberler/komunist-cin-in-vahsi-kapitalizmi-dogu-turkistanlilara-kole-isci-muamelesi/200791/” 260 “Çin, Doğu Türkistanlıları...” 261 Kuo, “‘If you enter a camp...”

82 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Çin hükümeti, mahkûmların zorla çalıştırılma- “Zorla çalıştırıldıkları fabrikalara larıyla ilgili uluslararası eleştirileri iç işleriyle gönderilenler tutuldukları kamptan ilgili bir mesele olduğu gerekçesiyle reddederek ‘mezun olduktan’ sonra, yine kendi toplama kamplarını “mesleki eğitim merkezle- iradeleri dışında güvenlik görevlisi, ri” olarak nitelemeye devam etmektedir. Çin eğitmen gibi işlere yerleştirilmekte. Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Geng Shuang, bu Bunların birçoğu yine ailesiyle ya- yöndeki iddiaları reddederek, “Sincan’daki tüm şayamıyor, yine kamp disiplininde. etnik grupların meşru çalışma hakları ve çıkar- Doğu Türkistan Çin için bir denek, bir ları yasalara göre korunuyor ve iddia edildiği laboratuvar. Çin kendi vatandaşlarını gibi zorunlu çalışma diye bir şey yok.”262 açık- tamamen kontrol altına alabilmenin lamasında bulunmuştur. Duruma dair CSIS’ten peşinde.”266 yapılan açıklamada, “Sincan’daki zorla çalıştır- Sadece Ağustos 2018’de programın dinamosu ma sistemi, dinî azınlıklara ve insanlığa karşı olarak görülen Kaşgar’dan, “mesleki eğitim mer- işlenmiş suçlar düzeyine yükselebilecek kadar kezleri”nden geçen 100.000 mahkûmun fabrika- geniş bir baskı ve istismar sisteminin bir par- larda çalışmaya gönderilmiş olabileceği tahmin çasıdır.” denmiştir.263 edilmektedir. Kaşgar çevresindeki kırsal alan- Uydu görüntüleri ve basına sızan resmî bel- lardaki kamplarda bir baskı fabrikası, bir erişte geler, mahkûmların emirlere uymak dışında fabrikası ve en az iki giyim ve tekstil fabrikası bu- herhangi bir seçeneklerinin bulunmadığını ve lunmaktadır. Aksu’daki bir kampta ise başka bir kampların içinde veya yakınında inşa edilen giyim ve yatak üreticisi fabrika bulunmaktadır. fabrikalarda zorunlu olarak çalıştıklarını gös- Resmî Sincan Daily gazetesinde çıkan bir yazıda, termektedir. 2017’de Doğu Türkistanlı Kazaklar “Eğitim onları ‘göçebelerden’ yetenekli muci- tarafından kurulan Atajurt Kazak İnsan Hakları zelere dönüştürecek, topluma faydalı modern Derneği264 araştırmacısı Mehmet Volkan Kaşıkçı, insanlar hâline getirecektir.” denmektedir.267 “Gözaltına alınan insanlar, bu fabrikalar için Görüldüğü üzere insanlar nerede çalışacak- ücretsiz ya da düşük ücretli zorunlu işçiler an- larını tercih edememektedir. Program, eğer lamına geliyor.” demiştir. Bu durumdakilerden bölgenin tüm toplama kamplarında uygulanırsa biri olan Sofiya Talybaiqzy, bir halı fabrikasında yüz binlerce tutuklunun fabrikalarda çalışmaya çalıştırılmak üzere kampa gönderilirken, 37 zorlanabileceği anlaşılmaktadır.268 Georgetown yaşındaki Abil Amantai aylık 95 dolar maaşla Üniversitesi’nde tarih profesörü olan James bir tekstil fabrikasında çalışmak üzere kampa Millward’a göre, Doğu Türkistan’ın güneyinde alınmıştır. Benzer şekilde 25 yaşındaki Nural insanların zorunlu çalıştırılmasıyla -muhteme- Razila da kamp yakınına açılmış bir tekstil fab- len- kamp inşa etmek, güvenlik personeli almak rikasında düşük ücretle çalıştırılmıştır. Kaşıkçı, ve yerel nüfusun büyük bir yüzdesini “eğitmek” bu şekilde emekleri sömürülen en az 3.000’e için harcanan milyarlarca yuanın bir kısmı telafi yakın kişiyle görüştüklerini belirtmekte265 ve edilmeye çalışılacaktır.269 şu tespiti yapmaktadır:

262 Fox, “US report finds widespread...” 263 Catherine Putz, “Cotton and Corporate Responsibility: Fighting Forced Labor in Xinjiang and Uzbekistan”, The Diplomat, 14.11.2019, htt- ps://thediplomat.com/2019/11/cotton-and-corporate-responsibility-fighting-forced-labor-in-xinjiang-and-uzbekistan/ 264 Atajurt Kazak İnsan Hakları Derneği, Doğu Türkistan’a dönmek istemeyen öğrencilere yardım etmek ve insanları olup bitenler hakkın- da bilgilendirmek amacıyla kurulmuştur. Dernek bu çalışmaları kapsamında mağdurlardan hem yazılı hem de görüntülü tanıklıklar almaya başlamıştır. Ayrıntılı bilgi için bk. Selçuk, “‘Doğu Türkistan Otoriter...” 265 Buckley, Ramzy, “China’s Detention Camps...” 266 Selçuk, “‘Doğu Türkistan Otoriter...” 267 Buckley, Ramzy, “China’s Detention Camps...” 268 “China transferred detained...” 269 Asim Kashgarian, Rikar Hussein, “China’s Plan in Xinjiang Seen as Key Factor in Uighur Crackdown”, VOA News, 22.12.2019, https:// www.voanews.com/extremism-watch/chinas-plan-xinjiang-seen-key-factor-uighur-crackdown

Murat Yılmaz 83 ULUSLARARASI TEPKİLER

Çin Halk Cumhuriyeti Ceza Yasası’nın 103. mad- 5.000 yıllık tarihî arka planında toplulukları desi “açık bir biçimde ayrılıkçılığı kışkırttığı, kendi içinde eritip yok eden bir geleneği vardır. ülkeyi bölmeye çalıştığı” düşünülen her türlü Hâl böyle olunca Çin dendiğinde, akla tüm etik faaliyetin cezalandırılmasını öngörmektedir.270 değerlerin kaybolması, mutsuz halklar ve âdeta Bu bağlamda Çin, insan hakları kuruluşlarının her şeyi ezen ve yok eden koca bir kaya kütlesi Doğu Türkistan, Tibet ve İç Moğolistan’a giriş- gelmektedir. lerini yasaklamıştır. Bundan dolayı bağımsız Çin çok uzun süreler inkâr ettiği toplama kamp- gazeteciler, aktivistler, STK’lar ve bağımsız he- larının varlığını, önce “gönüllü eğitim merkezle- yetlerin kamplara girmesi ve araştırma yapması ri” daha sonra “yeniden eğitim merkezleri” gibi mümkün değildir. Çin’in dünya kamuoyunu isimlerle 2018 yılı Kasım’ında kabul etmek zo- oyalama amaçlı göstermelik programlar orga- runda kalmıştır. Oysa kamplar 2017 Nisan’ından nize ederek önceden hazırlanmış merkezlere itibaren faal hâldedir ve yüz binlerce insan ev- bazı grupları götürdüğü bilinmektedir, fakat lerinden, işlerinden ya da sokaklardan alınarak bu ziyaretlerin inandırıcılığı bulunmamaktadır. hiçbir suçları olmadan ve yargılanmadan bu 1949 yılında kurulan Çin Halk Cumhuriyeti 9,5 kamplara kapatılmıştır. Dünyayı uyguladığı milyon kilometrekareyi geçen yüz ölçümü ve karartmalarla bir buçuk sene kandıran Çin, 1,4 milyarı aşkın nüfusu ile devasa bir ülkedir. kamplardan çıkmayı başarabilenlerin ve onların Çin yönetimi resmî olarak tanıdığı 56 ayrı etnik akrabalarının ifadeleri, yoğun inşaat ihalelileri, grubu ÇKP’nin ilkelerini ve yönetim sistemini işçi, polis ve güvenlik görevlisi alım ilanları ve sarsmadan bir arada tutabilmeyi hedeflemek- uydu görüntüleriyle tespit edilen kamplardan tedir. Bunun için de güçlü bir ordu ve ekonomi sonra bu insanlık dışı uygulamasını kabul etmek ile etnik ve dinî gruplar arasındaki farklılıkları zorunda kalmıştır. “Çinlilik potasında eritecek” ve birlik duygusu- BM Güvenlik Konseyi’nde veto sahibi bir üye nu besleyecek bir kültür oluşturulması gerektiği olması, başta İslam ülkeleri olmak üzere geliş- anlayışını benimsemiştir. Çin bu çerçevede ordu mekte olan ülkelere verdiği krediler ve ekono- ve ekonomisini yıldan yıla güçlendirmiş olsa da mik sarmalamaları, Çin’e karşı siyasi adımlar birlik ve kültürlere saygı ve özgürlükler den- atılmasını önleyen en önemli faktörlerdir. Çin diğinde kimi zaman katı, kimi zaman çok daha yönetimi; Doğu Türkistan, Tibet, İç Moğolistan, katı, ama hep katı bir politika izlemiştir. Çin’in

270 Tuna, s. 127.

84 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Hong Kong ve başkaca bölgelerde işlediği hak ih- Çin, insan hakları kuruluşlarının Doğu lallerini örtme konusunda, New York ve Cenevre Türkistan, Tibet ve İç Moğolistan’a koridorlarında yaptığı fazla mesailerle BM ve diğer çatı örgütleri manipüle etmekte zorlan- girişlerini yasaklamıştır. Bundan dolayı mamaktadır. Uluslararası konumunu, bu hukuk- bağımsız gazeteciler, aktivistler, STK’lar suzluklarını kapatmak için ustaca kullanan ve ve bağımsız heyetlerin kamplara girmesi bugün BM’nin 15 önemli ajansından dördüne ve araştırma yapması mümkün değildir. başkanlık eden Çin, ayrıca 1.115 görevli ile BM’de metrekare başına en çok istihdam sağlayan ülke konumundadır!271 kişinin tamamı Doğu Türkistan ve Çin dışında Çin hükümeti kimisinde 10.000, kimisinde ulaşılan kişilerdir.273 HRW 13 Ağustos 2018’de 50.000 masum insanı zorla tuttuğu toplama ÇKP Sincan Sekreteri Chen Quanguo’ya raporla kamplarının bağımsız gözlemcilere açılması ilgili sorular içeren bir mektup göndermiş, an- ile ilgili uzun süredir hem STK’lardan ve ba- cak herhangi bir yanıt alamamıştır. Sonrasında sın kurumlarından hem de devletler ve BM, Çin, 2019 başında iki yabancı muhabirin turist Avrupa Birliği (AB) gibi çatı kurumlardan gelen olarak bölgeye gizlice girip görüntüler çekmesi taleplerle ilgili olarak ya oyalama taktiklerine üzerine, tüm yabancı gazetecilerin bölgeye giri- başvurmakta ya da daha önceden bir mizansen şini yasaklamıştır.274 2020 Mart’ında da üç ABD’li çerçevesinde hazırladığı merkez ve kurumlara gazetecinin Çin ana karası ve Hong Kong’daki programlar düzenleyerek “ne kadar başarılı bir çalışma izinlerini iptal ederek 10 gün içerisinde mesleki eğitim programı gerçekleştirdiğini” basın kartlarının iadesini istemiştir.275 bütün dünyaya anlatmaktadır! Çinli yetkililer, bu program ya da “soruşturmaların” tamamın- Toplama kampları sadece gözlemcilere değil da, açılan toplama kampları, hapishane ya da bağımsız anlamda hukuku temsil eden herke- benzeri gözetim merkezlerinde şiddet, taciz se kapalıdır. Daha önce toplama kamplarında ve istismar olaylarının meydana geldiğini da- bulunmuş olan Said Erkin o süreçte yaşadık- ima ve kesinlikle reddetmektedir. Bu kampları larını şu sözlerle anlatmaktadır: “Onlara bir “küçük suçlara karışan suçlular” için mesleki avukat tutabilecek miyim diye sordum. Bana eğitim ve istihdama yönelik eğitim merkezle- dediler ki, ‘Hayır, mahkûm olmadığınız için bir ri olarak nitelendiren Çin, bu yapıların BM, avukata ihtiyacınız yok. Kendinizi hiçbir şeye STK’lar, insan hakları örgütleri ve medya ta- karşı savunmanıza gerek yok, politik bir eğitim rafından bağımsız olarak gözlemlemesine asla kampındasınız. Tek yapmanız gereken sadece izin vermemektedir.272 ders çalışmak!’”

Doğu Türkistan’daki toplama kamplarına erişim Dolayısıyla kamplarla ilgili çalışma yapan kişile- için Çin makamlarından izin alamayan HRW rin en önemli bilgi kaynağı, içeriden çıkan insan- gözlemcilerinin 2018 yılı Eylül ayında hazır- lar ve onların tanıklıklarıdır. Bu kişilerden biri ladıkları raporda, görüşme yapabildikleri 58 olan Rustan isimli eski bir tutuklu, kampta yaşa-

271 Sirohi, “China’s presence at...” 272 HRW, “‘Eradicating Ideological Viruses...” 273 Görüşülen kişiler Kanada, Finlandiya, Fransa, Almanya, Kazakistan, Kırgızistan, Norveç, Türkiye ve ABD’de yaşamaktadır. Röportajlar çoğunlukla Kazakça, Mandarin Çincesi, İngilizce, Almanca, Kırgızca ve Uygurca gibi birçok durumda bir tercüman aracılığıyla gerçek- leştirilmiştir. Görüşmelerden 43’ü yüz yüze, 15’i telefonla yapılmıştır. 274 Alexandra Ma, “China is reportedly sending men to sleep in the same beds as Uighur Muslim women while their husbands are in prison camps”, Business Insider, 04.11.2019, https://www.businessinsider.com/china-uighur-monitor-home-shared-bed-report-2019-11 275 “Çin, ABD’li gazetecilerin ülkedeki çalışma izinlerini iptal ediyor”, Euronews, 17.03.2020, https://tr.euronews.com/2020/03/17/ cin-abd-li-gazetecilerin-ulkedeki-calisma-izinlerini-iptal-ediyor

Murat Yılmaz 85 BM Güvenlik Konseyi’nde veto sahibi bir “Çin hükümeti genellikle uluslararası üye olması, başta İslam ülkeleri olmak insan hakları örgütlerine karşı düş- manca davranıyor ve uzun zamandır üzere gelişmekte olan ülkelere verdiği yerli sivil toplum gruplarının, özel- krediler ve ekonomik sarmalamaları, Çin’e likle de insan haklarıyla ilgili olan- karşı siyasi adımlar atılmasını önleyen en ların faaliyetleri sınırlı. Xi Jinping önemli faktörlerdir. Çin yönetimi; Doğu başkanlığı döneminde, insan hakları ihlallerinin izlenmesine yönelik ola- Türkistan, Tibet, İç Moğolistan, Hong Kong rak hükümet baskısı büyük ölçüde ve başkaca bölgelerde işlediği hak ihlallerini artmıştır.”277 örtme konusunda, New York ve Cenevre Cenevre’de 25 Şubat-22 Mart 2019 tarihleri ara- koridorlarında yaptığı fazla mesailerle BM sında yapılan BM İnsan Hakları Konseyi’nin ve diğer çatı örgütleri de maniple etmekte 40. Oturumu’nda AB İnsancıl Yardım ve Kriz zorlanmamaktadır. Yönetimi Avrupa Komisyonu Üyesi Christos Stylianides’in bildirisi şu cümlelerle tamamlan- mıştır: “Son olarak; AB, bütün devletlere, BM tarafından görevlendirilmiş olanlara koşulsuz dıklarını şöyle anlatmaktadır: “Akrabalarımızla ve engelsiz erişim hakkı verilmesi çağrısını görüşmemize izin verilmedi. Ancak haftada bir yinelemektedir. Bu bağlamda Çin’i BM İnsan kez beş dakika arama yapmamıza izin verildi. Hakları Yüksek Komiseri de dâhil olmak üzere Görüşmeler sırasında polis sürekli yanımızda bağımsız gözlemciler için Sincan’a erişim izni olduğu için durumumuz hakkında olumsuz bir vermeye çağırıyoruz.”278 şey söylememiz mümkün değildi, aksi takdirde Avrupa Parlamentosu (AP) da Çin’e Uygur, Kazak hattımız kesilirdi.”276 ve Tibetlilere yönelik keyfî tutuklamalarına HRW’nin 2018 Eylül’ünde yayımladığı İdeolojik son verme ve tüm toplama kamplarını kapatma Virüsleri Ortadan Kaldırmak: Çin’in Sincan çağrısında bulunmuştur. 21 Nisan 2019 tarihinde Müslümanlarına Karşı Baskı Kampanyası Strazburg’da bir araya gelen AP Genel Kurulu, (Eradicating Ideological Viruses: China’s Pekin yönetimini, haklarında hiçbir suçlama, Campaign of Repression Against Xinjiang’s yargılama veya mahkûmiyet kararı bulunmadan Muslims) başlıklı raporunun giriş kısmında Uygur, Kazak ve Tibetlilere yönelik uygulanan şu ifadelere yer verilmektedir: keyfî tutuklamalara son vermeye çağıran kararı, 18’e karşı 505 oyla kabul etmiştir. Kararda Uygur, “Araştırmacılar Sincan’da güvenli bir Kazak ve Tibetlilerin yanı sıra Hristiyan ve diğer şekilde çalışma yapamıyor. Birkaç birçok dinî ve etnik azınlığa uygulanan baskıdan yabancı akademisyen, gazeteci ve endişe duyulduğu belirtilmiştir. Bu insanların diplomatın bölgeye erişimi olsa da durumunun hızla kötüye gittiği ve temel insan bu tür ziyaretler Çin hükümeti tara- haklarının dahi kısıtlandığı vurgulanan karar- fından sıkı bir şekilde izleniyor. Bilgi da, Doğu Türkistan’daki toplama kamplarının toplamak, görüşülen kişileri ve aile Çin’in diğer bölgelerine yayılacağına dair gelen üyelerini ciddi risk altına sokacaktır. bilgilerin de endişe verici olduğu ifade edilmiş-

276 HRW, “‘Eradicating Ideological Viruses...” 277 HRW, “‘Eradicating Ideological Viruses...” 278 Europian Union External Action, “HRC 40 - High-level Segment - EU Statement”, 26.02.2019, https://eeas.europa.eu/headquarters/hea- dquarters-homepage/58798/hrc-40-high-level-segment-eu-statement_en

86 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım tir. Avrupalı parlamenterler bu bağlamda Çin’i azınlıkları keyfî gözaltı uygulama- tüm toplama kamplarını ve gözaltı merkezlerini larından, serbest dolaşım haklarını derhâl kapatmaya ve gözaltına alınan kişileri de ellerinden almaktan uzak durmaya koşulsuz olarak serbest bırakmaya çağırmıştır.279 davet ediyoruz.”

Batı ülkelerinden Çin’in Doğu Türkistan’da işle- Çin’e de gönderilen mektupta ayrıca, Pekin yö- diği yoğun hak ihlallerine karşı önemli bir adım netiminden BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri daha gelmiştir. Cogunlugu Batılı 22 ülke, Çin Michelle Bachelet’in de aralarında bulunacağı yönetimine ortak bir mektup göndererek Doğu uluslararası bağımsız uzmanlar heyetine Doğu Türkistan’daki toplama kamplarında zorla tutu- Türkistan’a “tam erişim” için izni vermesi talep lan Uygurların derhâl serbest bırakılması için edilmiştir.282 çağrı yapmıştır. BM İnsan Hakları Komisyonu’na hitaben yazılan ve 22 ülke büyükelçisi tarafın- Mektubun BM İnsan Hakları Komisyonu’na dan imzalanan 8 Temmuz 2019 tarihli mektup, sunulmasının ardından Çin, insani ve hukuki uluslararası aktörler açısından Doğu Türkistan anlamda gerekeni yapmak yerine, hızlı bir karşı ile ilgili ortak ve net bir tutum sergilemekte- organizasyona girişerek aralarında İslam ülke- dir.280 Toplama kampları konusunda bir ilk olan lerinin de bulunduğu, çoğu ekonomik anlamda bu mektubun imzacısı olan devletler şunlar- baskıladığı 37 ülkenin imzasının yer aldığı bir dır: Almanya, Avustralya, Avusturya, Belçika, mektup hazırlatmıştır.283 Danimarka, Estonya, Fransa, Hollanda, İngiltere, Çin’i Uygur politikası çerçevesinde destekleyen İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İzlanda, Japonya, ülke sayısı 2019 Kasım’ında 54’e yükselmiştir. Kanada, Kuzey İrlanda, Letonya, Litvanya, Belaruslu BM temsilcisi tarafından okunan Lüksemburg, Norveç ve Yeni Zelanda.281 mektupta, Çin’in Doğu Türkistan politikaları Mektupta devasa toplama kamplarındaki yasa şu ifadelerle desteklenmiştir:284 dışı gözaltı uygulamalarından ve diğer azınlıkla- rın (Kazak, Kırgız) yanı sıra özellikle Uygurları “Çin’in insan merkezli kalkınma felse- hedef alan yaygın izleme, gözetleme ve kısıtlama- fesine bağlı kalarak, kalkınma esasla- lardan derin endişe duyulduğu belirtilmektedir. rıyla insan haklarını geliştirmesi ve 22 ülkenin ortak mektubunda şu ifadeler yer insan hakları alanındaki olağanüstü almaktadır: başarılarını övüyoruz. Çin’in ulusla- rarası insan hakları davasına olan kat- “Çin’i yasalara uymaya, uluslararası kılarını takdir ediyoruz. Terörizm, ay- yükümlülüklerini yerine getirmeye, rılıkçılık ve dinî aşırılığın Sincan’daki Sincan ve Çin genelinde din ve inanç tüm etnik grupların sağlıklı yaşam özgürlükleri de dâhil olmak üzere ve gelişme haklarına büyük zararı insan haklarına ve temel özgürlük- bulunmakta. lere saygı göstermeye çağırıyoruz. Çin’i, Sincan’da Uygur Türkleri ve di- Terörizm ve aşırılıkçılığın ciddi ğer Müslüman topluluklara mensup zorlukları ile karşı karşıya bulu-

279 Mustafa Bağ, “Avrupa Parlamentosu’dan Çin’e, ‘Uygur toplama kamplarını derhal kapat’ çağrısı”, Euronews, 21.04.2019, https://tr.euro- news.com/2019/04/21/avrupa-parlamentosu-dan-cin-e-uygur-toplama-kamplarini-derhal-kapat-cagrisi 280 Mektubun orijinali için bk. https://www.hrw.org/sites/default/files/supporting_resources/190708_joint_statement_xinjiang.pdf 281 Westcott, Roth, “UN members issue...” 282 Mustafa Bağ, “22 ülkeden Çin’e Doğu Türkistan tepkisi; kitlesel gözaltıları derhal durdur, Uygurları serbest bırak”, Euronews, 10.07.2019, https://tr.euronews.com/2019/07/10/22-ulkeden-cine-dogu-turkistan-tepkisi-kitlesel-gozaltilar-derhal-durdur-uygurlar-serbest 283 “37 countries rally...”; Putz, “Which Countries are ...” 284 Mektubun orijinali metni için bk. http://statements.unmeetings.org/media2/23328878/belarus-joint-statement-cerd-chair-oct-29.pdf

Murat Yılmaz 87 nan Çin, önlemler alarak mesleki yapılan 52. Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği eğitim merkezleri açmak suretiyle (ASEAN) Dışişleri Bakanları Toplantısı’na bir dizi terörle mücadele ve radi- katılan Türkiye Dışişleri Bakanı Mevlüt kalliği yok etme misyonu üstlendi. Çavuşoğlu, Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi ile Alınan önlemler çerçevesinde şim- bir araya gelmiş ve görüşmeden sonra şu açık- di Sincan’daki tüm etnik grupların lamayı yapmıştır: temel insan hakları korunmakta ve “Uygur Türkleri meselesi cum- daha güvenli bir yaşam sürmekteler. hurbaşkanımızın ziyaretinde (2 Nitekim son üç yıldır tek bir terör Temmuz) de gündeme gelmişti. saldırısı gerçekleşmedi. Artık in- Bizim beklentimiz esasen tek Çin sanlarda daha güçlü bir güvenlik ve çatısı altında Uygur kardeşlerimizin mutluluk duygusu hâkim. huzur ve barış içinde yaşamasıdır. Çin’in insan hakları ve terörle mü- Cumhurbaşkanımızın ziyareti sıra- cadele sürecinde çabalarına saygı sında Çin Devlet Başkanı Türkiye’den duyuyoruz. Çin’in açıklık ve şeffaf- o bölgeye (Doğu Türkistan) bir he- lık konusundaki taahhüdünü takdir yet göndermemizi teklif etmişti. ediyoruz. Çin, çeşitli diplomatları, Daha sonra 24 Temmuz’da (2019) uluslararası örgüt yetkililerini in- Çin Halk Cumhuriyeti Büyükelçisi san hakları çerçevesindeki ilerle- Bakanlığımıza gelerek bu daveti mesine, terörle mücadele ve aşırılığı resmî bir şekilde ilettiler. Bugün bitirme çabalarına tanıklık etmek de bunu konuştuk. Bu davete zaten üzere Sincan’a davet etti…” Cumhurbaşkanımız Recep Tayyip Erdoğan, prensip olarak müspet Bu mektupla birlikte Çin’e destek veren ülke- cevap vermişti. O bölgeye (Doğu ler şunlardır: Angola, Antigua ve Barbuda, Türkistan) Çin’in daveti üzerine Bangladeş, Belarus, Bolivya, Burkina Faso, değişik kurumlardan müteşekkil Burundi, Kamboçya, Kamerun, Orta Afrika yaklaşık 10 kişilik bir heyet gönde- Cumhuriyeti, Çad, Komor Adaları, Kongo, receğiz ve oradaki durumu yerinde Küba, Kuzey Kore, Kongo Demokratik görecekler. Dolayısıyla tüm bu konu- Cumhuriyeti, Cibuti, Mısır, Ekvator Ginesi, ları bugün Çin Dışişleri Bakanı’yla Eritre, Gabon, Gine, Gine Bissau, Irak, İran, değerlendirme fırsatı bulduk.”285 Laos, Moritanya, Mozambik, Myanmar, Nepal, Nikaragua, Nijer, Nijerya, Umman, Bu görüşmenin üzerinden neredeyse bir yıl Pakistan, Filistin, Filipinler, Rusya, Sırbistan, geçmesine rağmen Türkiye hâlâ bölgeye bir Sierra Leone, Solomon Adaları, Güney Sudan, heyet gönderememiştir. Sri Lanka, Sudan, Surinam, Suriye, Togo, Bu arada Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Uganda, Birleşik Arap Emirlikleri, Tanzanya, Bakanlığı’ndan 9 Şubat 2019 tarihinde Doğu Venezuela, Zambiya, Zimbabve. Türkistan’daki ağır insan hakları ihlalleri ve Bu gelişmelerden bir süre sonra, 30 Temmuz halk ozanı Abdurrehim Heyit’in vefatı hakkın- 2019 tarihinde, Tayland’ın başkenti Bangkok’ta daki iddialar üzerine286 şu açıklama yapılmıştır:

285 “Doğu Türkistan’a gözlem heyeti gönderiyoruz”, Doğu Türkistan Bülteni, 31.07.2019, http://www.doguturkistanbulteni.net/dogu-turkis- tana-gozlem-heyeti-gonderiyoruz/ 286 Bu açıklamadan sonra Çin, Abdurrehim Heyit’in vefatı haberlerinin doğru olmadığıyla ilgili videolu bir bilgilendirme yaparak Heyit’in hayatta olduğunu bildirmek zorunda kalmıştır.

88 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım “Sincan Uygur Özerk Bölgesi’ndeki AP, Çin’e Uygur, Kazak ve Tibetlilere Uygur Türklerinin ve diğer yönelik keyfî tutuklamalarına son verme Müslüman toplulukların temel in- san haklarını ihlal eden uygulamalar, ve tüm toplama kamplarını kapatma özellikle son iki yıl içerisinde ağırlaş- çağrısında bulunmuştur. 21 Nisan 2019 mış ve uluslararası toplumun günde- tarihinde Strazburg’da bir araya gelen mine taşınmıştır. AP Genel Kurulu, Pekin yönetimini, Özellikle Ekim 2017’de ‘Tüm Dinlerin haklarında hiçbir suçlama, yargılama ve İnançların Çinlileştirilmesi’ siya- veya mahkûmiyet kararı bulunmadan setinin resmen ilan edilmesi, Uygur Uygur, Kazak ve Tibetlilere yönelik Türklerinin ve bölgedeki diğer Müslüman toplulukların etnik, dinî uygulanan keyfî tutuklamalara son ve kültürel kimliklerinin tasfiye edil- vermeye çağıran kararı, 18’e karşı 505 mesi hedefi doğrultusunda atılmış oyla kabul etmiştir. yeni bir adım olmuştur.

Keyfî tutuklamalara maruz kalan 1 milyondan fazla Uygur Türkü’nün len değerli halk ozanı Abdurrehim toplama kamplarında ve hapishane- Heyit’in hapishanedeki ikinci yılında lerde işkence ve siyasi beyin yıkama- vefat ettiği haberini derin teessürle ya maruz bırakıldıkları artık bir sır öğrendik. Bu elim hadise, Türk ka- değildir. Kamplarda alıkonmayan muoyunun Sincan bölgesindeki ağır Uygurlar da büyük baskı altında bu- insan hakları ihlalleri konusundaki lunmaktadır. tepkisini daha da kuvvetlendirmiştir. Yurt dışında yaşayan Uygur asıllı soy- Bu haklı tepkinin Çin makamlarınca daş ve vatandaşlarımız, bu bölgedeki dikkate alınmasını bekliyoruz. akrabalarından haber alamamakta- Abdurrehim Heyit’i ve Türk ve dır. Binlerce çocuk ebeveyninden Müslüman kimliğine sahip çıkmak uzaklaştırılmış, yetim kalmıştır. uğruna hayatını kaybeden tüm soy- 21. yüzyılda toplama kamplarının ye- daşlarımızı rahmetle anıyoruz. niden ortaya çıkması ve Çin makamla- Bu vesileyle, Çin makamlarını Uygur rının Uygur Türklerine yönelik siste- Türklerinin temel insan haklarına matik asimilasyon politikası, insanlık adına büyük bir utanç kaynağıdır. saygı göstermeye ve toplama kamp- larını kapatmaya davet ediyoruz. Sincan bölgesinde yaşanan trajediyle Uluslararası toplumu ve BM Genel ilgili görüşlerimizi Çin makamlarına Sekreterini de Sincan bölgesindeki her düzeyde dile getirdik. insanlık trajedisinin sona erdiril- Böyle bir ortamda, bir bestesi yü- mesi için etkin adımlar atmaya ça- zünden sekiz yıl hapse mahkûm edi- ğırıyoruz.”287

287 T.C. Dışişleri Bakanlığı, “SC-06, 9 Şubat 2019, Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Hami Aksoy’un Uygur Türklerine Yönelik Ağır İnsan Hakları İhlalleri ve Halk Ozanı Abdurrehim Heyit’in Vefatı Hakkındaki Soruya Cevabı”, http://www.mfa.gov.tr/sc_-06_-uygur-turklerine-yone- lik-agir-insan-haklari-ihlalleri-ve-abdurrehim-heyit-in-vefati-hk.tr.mfa

Murat Yılmaz 89 Çoğunluğunu Batılı 22 ülke, Çin yönetimine insan hakkı ihlallerine ilişkin zorlayıcı ortak bir mektup göndererek Doğu ve karşılıklı olarak tutarlı kanıtlar su- nuyor.”289 Türkistan’daki toplama kamplarında zorla tutulan Uygurların derhâl serbest Bu gezi ile ilgili değerlendirmede bulunan bir bırakılması için çağrı yapmıştır. kaynak, Sincan’daki geçmiş terör saldırılarının bir sergisi de dâhil olmak üzere heyete aşağı yukarı önceki ziyarete katılan diplomatlarla aynı yerlerin gösterildiğini söylemiştir. AB heyeti, daha önceki müracaatı üzerine, 2019’un Ocak ayında, üç günlük bir programla Programa katılan kişiler, Çinli makamların iyi bölgedeki hak ihlallerine ilişkin bilgiler topla- bir izlenim vermek için geziye dikkatlice ha- maya çalışmıştır. Bu, Pekin’in kampların varlığı- zırlandıklarını; merkezlerin yeni boyanmış, nı kabul etmesi akabinde, AB gibi çok uluslu bir gözetleme kameralarının da kaldırılmış oldu- organ tarafından Sincan’a yapılan ilk ziyarettir. ğunu, ayrıca konuştukları kişilerin cevapla- Sonrasında bölgeye Çin hükümeti rehberliğinde, rının önceden hazırlanmış olduğu izlenimine Rusya ve 11 Asya ülkesinden diplomatın katıldığı kapıldıklarını belirtmişlerdir.290 bir program daha gerçekleştirilmiştir. Program kapsamında, küçük bir grup yabancı muhabir Doğu Türkistan’la ilgili Almanya Federal için üç kamp ziyareti de yapılmıştır.288 Hükümeti İnsan Hakları ve Dışişleri Bakanlığı İnsani Yardım Komisyonu Komiseri Bärbel Pekin hükümeti ayrıca, BM İnsan Hakları Kofler, 26 Kasım 2019 tarihinde aşağıdaki açık- Yüksek Komiseri Michelle Bachelet’in kamplarla lamayı yapmıştır: ilgili durumu gözlemlemek için Sincan’a erişim “Raporlara göre Sincan’daki kamp- talebine de ülkenin iç işlerine karışılmaması ko- larda tutulan 1 milyonun üzerinde- şuluyla izin verilebileceğini belirtilmiş, bunun ki Uygur’un durumu korkunç. Çin üzerine biri AB yetkilisi üç kişiden oluşan bir hükümetine bir kez daha çağrımız, ekip 11-13 Ocak 2019 tarihleri arasında Sincan’ın bağımsız uluslararası gözlemcilerin başkenti Urumçi ve Kaşgar şehirlerini ziyaret Sincan’a erişimlerine müsaade etme- etmiştir. Program sırasında ekibe camiler, bir sidir. Yasa dışı bir şekilde gözaltına İslami eğitim enstitüsü ve “eğitim merkezle- alınan ve kamplara konan kişiler der- rinden” biri de dâhil olmak üzere “kapsamlı hâl serbest bırakılmalıdır. Şahsım ve denetimli erişim” izni verilmiştir. federal hükümet adına Çin ile yapmış Bir AB yetkilisi programla ilgili şu açıklamada olduğumuz görüşmelerde insan hak- bulunmuştur: ları ile ilgili durumun iyileştirilmesi “Ziyaret edilen yerler Çin’in bölge ile ilgili çağrısında bulunduk. Çin’e uluslara- resmî politikasını desteklemek için yetki- rası insan hakları yükümlülükleri- liler tarafından dikkatli bir şekilde seçilse ni hatırlattık. Çin şimdi Sincan’daki de ziyaret, diğer kaynakları tamamlayan insan hakları ile ilgili durumu ge- yararlı bilgiler sağladı. Bu kaynakların cikmeksizin iyileştirmek için sahici birçoğu, Sincan’daki büyük ve sistematik adımlar atmalı.”291

288 Ben Blanchard, “China says pace of Xinjiang ‘education’ will slow, but defends camps”, Reuters, 06.01.2019, https://www.reuters.com/ar- ticle/us-china-xinjiang-insight/china-says-pace-of-xinjiang-education-will-slow-but-defends-camps-idUSKCN1P007W 289 “EU team gets rare access to...” 290 “EU team gets rare access to...” 291 German Federal Foreign Office, “Human Rights Commissioner Kofler on the reports on the situation in Xinjiang”, Press Release, 26.11.2019, https://www.auswaertiges-amt.de/en/newsroom/news/kofler-xinjiang/2282326

90 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Kofler yaptığı açıklamada, “Ne yazık ki, Sincan’a etmelerine izin verilirdi. Kendimize seyahat etme isteğim reddedildi. Oradaki durum sormalıyız: ÇKP neden korkuyor? hakkında ilk elden bir izlenim edinmek isterdim. Neyi saklamaya çalışıyor?” Sincan’ı ziyaret etmek için izin istemeye devam Sullivan, BM Genel Sekreteri Antonio edeceğim.”292 diyerek talebini yinelemiştir. Guterres’in Çin’in Sincan’daki Uygurları kitle- ABD Dışişleri Bakan Yardımcısı John J. Sullivan, sel tutuklamasına karşı açıkça bir tavır ortaya New York’ta BM Genel Kurulu’nda BM’nin Çin’in koymadığı için insan haklarıyla ilgili faaliyet bölgedeki politikalarını değerlendirmede başa- gösteren uluslararası grupların eleştirilerine rısız olduğunu söyleyerek 2019 Haziran’ında, maruz kaldığını söylemiştir. Guterres’e yazdığı BM Terörle Mücadele Genel Sekreteri Vladimir ve beş insan hakları örgütü293 tarafından imza- Voronkov’un resmî bir ziyaretle Sincan’a gidi- lanan 17 Eylül 2019 tarihli mektupta Sullivan, şini ve ziyareti kurmaca olarak nitelemiştir: Guterres’in Çin hükümeti için “özel diplomasi yapmayı” tercih ettiğini söylemiş, ayrıca Çinli “Pekin’in alaycı teklifi ve BM’nin ahla- yetkilileri de bölgeye hızlı ve engelsiz erişim ki otoritesinin sarsılması, BM liderli- için izin vermeye davet etmiştir.294 ğinin erozyonu ve açık bir vicdani ses olarak bakmamız gereken bir organın BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri Michelle itibarına ve güvenilirliğine darbedir. Bachelet, 26 Şubat 2020 tarihinde Cenevre’deki Bu tekrar olmamalı! BM İnsan Hakları Konseyi’ne hitaben yaptığı konuşmasında, sıkı kontrol altındaki Müslüman “BM’yi kendi değerlerini destekle- çoğunluğun yaşadığı Çin’in Sincan bölgesine meye ve kendisine verdiğimiz bir- yapılacak ziyaret için kamplara “serbest erişim” çok sorumluluğu yerine getirmeye izni verilmesi gerektiğini söylemiştir. Bachelet, çağırıyoruz. BM, BM İnsan Hakları “Uygur azınlığın durumları da dâhil olmak üze- Yüksek Komiseri için Sincan’a derhâl, re Çin’in insan hakları ile ilgili uygulamala- engelsiz ve denetlenmeyen bir erişim rını derinlemesine analiz etmeye çalışacağız. arayışında olmalı! BM’yi dinî özgür- Önerilen bu ziyarete hazırlık amacıyla önceden lüklerin ve inancın bastırılması da bir ekip göndermek için sınırsız erişim talep dâhil olmak üzere Çin’in insan hakları etmeye devam edeceğiz.” demiştir. Bachelet, ilk ihlallerini araştırmaya ve yakından olarak Aralık 2018’de Sincan’a ziyaret için izin izlemeye çağırıyoruz. Pekin, eylem- istemiştir.295 Louise Arbor, 2005’in Eylül ayında lerinin insancıl bir şekilde yapıldığı Çin’i ziyaret eden son BM İnsan Hakları Yüksek konusunda ısrar ediyor. Saklanacak Komiseri olmuştur.296 bir şey olmasaydı diplomatların ve bağımsız araştırmacıların Sincan bo- Dünya Uygur Kongresi de toplama kamplarında yunca ve Tibet içinde özgürce seyahat keyfî olarak tutulan 3 milyon Uygur’a ve diğer

292 Peter Stubley, “China refuses top human rights official Access to Uighur Muslim ‘re-education’ camps”, Independent, 05.12.2018, https:// www.independent.co.uk/news/world/asia/china-uighur-muslim-camps-xinjiang-human-rights-internment-barbel-kofler-german- y-a8667886.html 293 Mektup HRW, Uluslararası Af Örgütü, Uluslararası İnsan Hakları Federasyonu (FIDH), Uluslararası Hukukçular Komisyonu (ICJ) ve Dünya Uygur Kongresi (WUC) tarafından imzalanmıştır. 294 US Calls on UN to Demand Unfettered Access to Xinjiang to Investigate Reports of Rights Abuses”, Radio Free Asia, 24.09.2019, https:// www.rfa.org/english/news/uyghur/access-09242019171454.html 295 “UN demands ‘unfettered access’ for China Uighur region visit”, 27.02.2020, https://www.aljazeera.com/news/2020/02/demands-unfette- red-access-china-uighur-region-visit-200227111444719.html 296 Stephanie Nebehay, “U.N. rights boss expected in China, inculuding restive Xinjiang region, this year: envoy”, Reuters, 26.02.2020, https:// www.reuters.com/article/us-china-xinjiang-rights/un-rights-boss-expected-in-china-including-restive-xinjiang-region-this-year-en- voy-idUSKCN20K1ZE

Murat Yılmaz 91 Türk kökenli gruplara uluslararası toplulu- Ayrıca tutuklularla görüşürken de ğun serbest erişimi için BM’den Çin’e baskı ‘aşikâr bir korku ve otosansür dü- yapmasını talep etmektedir. zeyi’ gözlemlendi.”

Öte yandan ÇKP Bölge Valisi Shohrat Zakir, 6 Nowak bölgeye olası bir ziyaret öncesinde Ocak 2019’da yaptığı bir açıklamada, “Gerçek aşağıdaki kriterlerin karşılanması için çağrıda durumu öğrenmek için BM uzmanlarından bulunmuştur: herhangi birinin Sincan’ı ziyaret etmesini memnuniyetle karşılayacağız ve yorumlarının • Gözlemcilere, “mesleki eğitim mer- gerçeklere dayanacağını umuyoruz.” demiş kezleri” olarak adlandırılanlar da olsa da BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri dâhil olmak üzere, cezaevlerine ve Michelle Bachelet’in bölgeyi ziyaret talebine diğer gözaltı tesislerine tam erişim hâlen olumlu bir yanıt verilmemiştir. izni verilmelidir. • Gözlemcilerin mağdurlar, aile üye- Dünya Uygur Kongresi Başkanı Dolkun İsa, leri ve onların yasal temsilcileri için olası ziyaret raporlarıyla ilgili değerlendir- yapılabilecek misillemelere karşı mede bulunurken şu noktalara dikkat çek- garantili özel erişimlerine izin ve- mektedir: rilmelidir. “Çin’in başarısını göstermeyi sevdi- • Gözlemcilere, önerilere uyulmasını ğini biliyoruz, bu yüzden gözlemci- sağlamak için takip erişimi veril- leri Doğu Türkistan’a davet etmek melidir. neden bu kadar uzun sürdü? Bu ‘mesleki eğitim merkezleri’ 2017’den Nowak’ın dikkat çektiği en önemli noktalardan beri mevcutsa neden şimdi duyuyo- biri de şudur: ruz? Bunun bir Çin oyunu olduğu “Yaygın olarak bulunan kanıtlara çok açık. Uluslararası toplum dikkat dayanarak, Çin’in Uygurlara son iki etmeli.” yıldaki yaklaşımı insanlığa karşı Geçmişte Çin’i ziyaret eden raportörler, ziya- işlenen suçlardandır. Bu nedenle ret talebinin kabul edilmesi için yaklaşık 10 yıl uluslararası topluma Çin’in bunu süren bekleyişten ve erişim konusunda yaşa- milyonlarca insanın kitlesel keyfî nan ciddi kısıtlamalardan şikâyetçi olmuştur. gözaltı uygulamalarını normalleş- BM İşkence Özel Raportörü Manfred Nowak tirmeye devam etmek için bir fırsat bu konudaki gözlem ve değerlendirmelerini olarak kullanmasına müsaade etme- şu şekilde aktarmaktadır: melerini tavsiye ediyoruz.”297

“Görüşmelerde mağdur aile uyele- BM’den sonra dünyanın en büyük çatı örgütü ri, bir dizi sözde avukat ve insan olan ve 1,8 milyarlık İslam dünyasını temsil hakları savunucuları ile güvenlik eden 57 üyeli İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) personeli tarafından korkutuldu. ise Doğu Türkistan’la ilgili olarak genellikle Aileler polis gözetimi altına alındı, pasif bir tutum izlemiştir. Doğu Türkistan’a görüşmemeleri söylendi ya da gö- düzenlenen ziyaretler sonrası yapılan açıkla- rüşmeler fiziksel olarak engellendi. malar ise suya sabuna dokunmayan, iyi niyet

297 , “Press Release: China Must Allow Unfettered Access To All Political Indoctrination Camps In East Turkistan”, 07.01.2019, https://www.uyghurcongress.org/en/china-must-allow-unfettered-access-to-all-political-indoctrination-camps-in-east-tur- kistan/

92 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım temennilerinin ötesine pek geçemeyen değer- BM’den sonra dünyanın en büyük lendirmeler olmuştur. Bu etkisizlik durumu, çatı örgütü olan ve 1,8 milyarlık İİT’nin gerçekten İslam dünyasını temsil edip etmediğiyle ilgili tartışmaları bir kez daha İslam dünyasını temsil eden 57 üyeli gündeme getirmektedir. İİT, Doğu Türkistan’la ilgili olarak genellikle pasif bir tutum izlemiştir. İİT’nin Çin’in Doğu Türkistan’daki uygula- malarıyla ilgili en önemli girişimi, 2009 yılın- Doğu Türkistan’a düzenlenen ziyaretler da dönemin İİT Genel Sekreteri Ekmeleddin sonrası yapılan açıklamalar ise İhsanoğlu tarafından gerçekleştirilmiştir. suya sabuna dokunmayan, iyi niyet İhsanoğlu’nun Çin hükümeti ile yoğun te- temennilerinin ötesine pek geçemeyen maslarda bulunduğu bu süreçte, yüzlerce Müslüman’ın hayatını kaybettiği 5 Temmuz değerlendirmeler olmuştur. Urumçi olayları henüz yaşanmıştır. İİT, 25 Temmuz 2009’da Şam’daki toplantısında, Müslüman Uygurların meşru haklarının ga- Sincan’daki Türki Müslümanların dinî özgür- ranti altına alınması için Çin hükümeti ile lüklerinin Çin tarafından ihlal edildiğini, 1 298 sürekli temas çağrısında bulunmuştur. milyon Müslüman’ın siyasi eğitim kampların- Ekmeleddin İhsanoğlu yaklaşık bir yıl sonra, da gözaltında olduğunu, İİT’nin bu tavrının 16 Haziran 2010 tarihinde, Çin hükümetinin Pekin’e Müslümanları ezmeye devam edebile- daveti ile bölgeye Urumçi ve Kaşgar’ı da kap- ceği ile ilgili cesaret verdiğini belirtmiştir.301 sayan bir haftalık bir ziyaret gerçekleştir- miştir.299 Öte yandan ABD Senatosu, Sincan Uygur Özerk Bölgesi’ndeki Uygur Türklerine yönelik 2019 Mart’ında Birleşik Arap Emirlikleri’nin baskı politikalarından dolayı Çinli yetkililere başkenti Abu Dabi’de gerçekleştirilen 46. İİT yaptırım uygulanmasını öngören yasa tasa- Dışişleri Bakanları Toplantısı’nda, Müslüman rısını 14 Mayıs 2020 tarihinde onaylamıştır. toplulukların ve azınlıkların haklarının ve Cumhuriyetçi Senatör Marco Rubio’nun giri- kimliklerin korunmasının bu ülkelerin baş- şimleriyle senatoya sunulan yasa tasarısı oy lıca sorumluluğu olduğu ifade edilmiştir. birliğiyle kabul edilmiştir. Tasarıda, Donald Ancak aynı toplantıda ilginç bir şekilde, Çin’in Trump yönetimine, Uygur Türklerine ve di- Müslüman vatandaşlarına “özen gösterme” ğer Müslüman azınlıklara uygulanan baskı çabalarına da övgüde bulunulmuştur!300 ve şiddetten sorumlu olan bazı Çinli yetkili- HRW Kanada Ofisi Direktörü Feride Deif, lere yaptırım uygulanması çağrısında bulu- İİT’nin bu son toplantısının Pekin için şaşır- nulmaktadır. Tasarıda ayrıca, ABD Dışişleri tıcı bir zafer, milyonlarca Doğu Türkistanlı Bakanlığı’nın bölgedeki insan hakları ihlalleri Müslüman içinse büyük bir hayal kırıklığı için bir rapor hazırlaması da talep edilmekte- olduğunu söylemiştir. Deif, bölgede yaşanan- dir. Söz konusu tasarının ilk versiyonu olan ları Nazi Almanya’sı ve Sovyet Gulag sistemi “Uygur İnsan Hakları Politikası Yasası-2019” tarafından işlenen zulümlere benzeterek, 11 Eylül 2019 tarihinde ABD Senatosu’nda oy

298 Unpresented Nations and Peoples Organization (UNPO), “: Organization of the Islamic Conference to meet Uyghurs”, 17.08.2009, https://unpo.org/article/9937 299 The Uyghur American Association, “OIC head to visit...” 300 Ayrıntılı bilgi için bk. https://www.oic-oci.org/docdown/?docID=4447&refID=1250 301 Helal Aljamra, “The Organization of Islamic Cooperation Gives its “Blessing” to China for Violating the Rights of its Muslims”, Inside Arabia, 13.05.2019, https://insidearabia.com/organization-islamic-cooperation-china-violating-rights-muslims/

Murat Yılmaz 93 birliğiyle kabul edilmiş, sonrasında 3 Aralık toplumdan izolasyonunu anayasa maddesiyle 2019 tarihinde, tasarının daha güçlü ve değiş- garanti altına almıştır. Bölgeye bağımsız ziyaret tirilmiş bir versiyonu olan “Uygur Müdahalesi talepleri de “iç işlerine karışmamak” kaydıyla ve Küresel İnsani Birleşik Müdahale Yasası kabul edilmekte; ancak Türkiye’nin bir yıla ya- (Uygur Yasası)” ABD Temsilciler Meclisi ta- kın süredir beklediği gibi oyalama taktikleriyle rafından 1’e karşı 407 oyla kabul edilmiştir.302 bu yöndeki talepler sürekli ertelenmekte; kabul Temsilciler Meclisi bazı değişiklikler yaparak edilen ziyaret talepleri ise önceden hazırlanmış tasarıyı Aralık 2019’da tekrar senatoya gön- mizansenlerle geçiştirilmektedir. Çin bugüne 303 dermiştir. Tasarı son hâliyle ABD Senatosu kadar kamplarda kaç kişi olduğunu, bu kişile- tarafından kabul edilirse ABD hükümetinin 180 rin tutuklanma sebeplerini ve daha ne kadar gün içinde Müslüman azınlık gruplara karşı tutulacaklarını bildirmeyerek, açıkça hak ihlali işkence, keyfî gözaltı, aşağılayıcı muamele ve yapmaya devam etmektedir. Bu hak ihlalle- diğer insan hakkı ihlallerinden sorumlu Çinli ri sadece toplama kamplarında özgürlükleri yetkilileri belirlemesi gerekecektir.304 kısıtlananlara değil, her türlü fakruzaruret Bölüm boyunca detaylı bir biçimde aktarıldığı içerisinde bulunan ailelere, akrabalara kısacası üzere Çin, kendi Ceza Yasası’nın 103. maddesin- hapishaneye çevrilen tüm Doğu Türkistan’a de ifade edildiği üzere, bölgenin uluslararası yönelik gerçekleştirilmektedir.

302 “ABD Temsilciler Meclisi, Uygur yasa tasarısını kabul etti; Çin, “İçişlerimize karışmayın” dedi”, 04.12.2019, https://tr.euronews. com/2019/12/04/abd-temsilciler-meclisi-uygur-yasa-tasarisin-kabul-etti-cin-icislerimize-karismayin 303 “ABD Senatosu Uygur Türkleri için sunulan yasa tasarısını onayladı”, NTV, 15.05.2020, https://www.ntv.com.tr/dunya/abd-senatosu-uy- gur-turkleri-icin-sunulan-yasa-tasarisini-onayladi,SikCS5cbYUCkwOqZ_rt0-Q 304 UNPO, “East Turkistan: US...”

94 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım ADIM ADIM SOYKIRIM - DOĞU TÜRKİSTAN’DA SOYKIRIM İDDİALARI

Savaşlar, baskıcı rejimler, ötekini yok sayma eğili- yılında Avrupa Konseyi de “Avrupa İnsan Hakları mi, yoğun bir şekilde insan hakkı ihlallerini ortaya Sözleşmesi”ni onaylamıştır. 10 Aralık 1948 tarihli çıkarmıştır. İnsanlığın içinde yaşadığı bugünkü BM İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin bazı mad- uluslararası düzen, müreffeh bir yaşam yerine, delerinde şöyle denmektedir: geçmişe kıyasla çok daha fazla toplu katliamla- • Madde 1- Bütün insanlar özgür, onur rın, sürgünlerin, toplama kampları ya da tecrit ve haklar bakımından eşit doğarlar. uygulamalarının, akıl-mantık sınırlarını aşan Akıl ve vicdana sahiptirler ve bir- insan hakkı ihlallerinin, tahammül edilemez in- birlerine karşı kardeşlik anlayışıyla sanlık suçlarının işlendiği bir dünya meydana davranmalıdırlar. getirmiştir. • Madde 3- Yaşamak, özgürlük ve kişi İnsan hakları, terim anlamı olarak insanın sadece güvenliği herkesin hakkıdır. insan olması nedeniyle sahip olduğu haklar de- • Madde 4- Hiç kimse kölelik veya kulluk mektir. Günümüzde, bir bütün hâlinde toplumsal altında bulundurulamaz; kölelik ve yaşamı düzenleyen siyasal rejimlerin ve hukuki köle ticareti her türlü şekliyle yasaktır. düzenlerin meşruluk kaynağı olarak algılanan • Madde 5- Hiç kimseye işkence yapıla- insan hakları, temelde insanlığın tarihsel süreç maz; zalimce, insanlık dışı veya onur içerisinde meydana getirdiği kültürel değerlerin kırıcı davranışlarda bulunulamaz ve 305 bir birikimini yansıtmaktadır. İnsanlığın insan ceza verilemez. haklarının korunması için verdiği mücadelenin • Madde 6- Herkes, her nerede olursa tarihi çok eskilere dayanmakla birlikte, terim olsun, hukuksal kişiliğinin tanınması olarak “insan hakları” ifadesinin kullanılması hakkına sahiptir. oldukça yenidir; bu kullanım 2. Dünya Savaşı’ndan • Madde 7- Kanun önünde herkes eşittir sonra yaygınlık kazanmıştır.306 ve ayrım gözetilmeksizin kanunun 1948 yılında BM Genel Kurulu, “Evrensel İnsan korumasından eşit olarak yararlanma Hakları Bildirisi”ni kabul etmiştir. Ayrıca, 1950 hakkı vardır.

305 A. Vahap Coşkun, “İnsan Hakları ve Kültürel Rölativizm”, KKTC İnsan Hakları Derneği, http://trnchumanrights.org/kulturel-rolati- vizm/ 306 “İnsan Hakları”, The United Nations Today, http://www.unicankara.org.tr/today/4.html

Murat Yılmaz 95 Devletlerin insan hakları konusundaki asıl İnsan hakları karşısında takınılan tavır, bir sorunu söylem, yasa ya da teori sorunu devlet düzeninin anlaşılmasında ya da bir re- jimin değerlendirilmesinde belirleyici rol oy- değil, uygulama ve anlayış sorunudur. namaktadır. İnsan haklarına gösterilen saygı, Her ne kadar devletler sebepler rejimlerin meşruluğunun temel ölçütlerinden üzerine “mantıklı” gerekçeler sunmaya biridir. İnsan haklarına saygı göstermeyen bir çalışsa da bugün dünya genelinde rejim, insanın değerini, dolayısıyla kişinin in- gerçekleştirilen ihlaller, kimi zaman san olma özelliğini hiçe saymış demektir. Bunun toplumun genel çıkarları ya da bir başka şey soykırıma varan bir şiddete ulaşmakta, için yapılması, o rejime ahlaki meşruluk sağ- yüz binler, bazen milyonlar en hunhar lamaz.308 İnsan olmaktan kaynaklanan haklar, biçimde cezalandırılmaktadır. yeryüzünün hangi bölgesinde yaşarsa yaşasın herkes için aynı olmalıdır.

Devletlerin insan hakları konusundaki asıl • Madde 8- Herkesin anayasa veya ka- sorunu söylem, yasa ya da teori sorunu değil, nunla tanınmış temel haklarını çiğ- uygulama ve anlayış sorunudur. Her ne kadar neyen eylemlere karşı yetkili ulusal devletler sebepler üzerine “mantıklı” gerekçe- mahkemeler eliyle etkin bir yargı ler sunmaya çalışsa da bugün dünya genelinde yoluna başvurma hakkı vardır. gerçekleştirilen ihlaller, kimi zaman soykırıma varan bir şiddete ulaşmakta, yüz binler, bazen • Madde 9- Hiç kimse keyfî olarak tu- milyonlar en hunhar biçimde cezalandırılmak- tuklanamaz, alıkonulamaz veya sür- tadır. Bu cezalardan soykırım; ırka, dine, siyasi gün edilemez. görüşe veya etnik kökene bağlı özelliklere da- • Madde 11/1- Bir suç işlemekten sanık yanan bir grubun bilerek ve isteyerek düzenli herkes, savunması için gerekli olan bir biçimde ortadan kaldırılmasıdır ki, bu tüm bütün güvencelerin tanındığı açık hak ihlallerinin bir arada gerçekleştirildiği in- bir yargılama sonucu kanunen suç- sanlık dışı bir hadisedir. Soykırım, uluslararası lu olduğu tespit edilmedikçe masum kriterler bakımından teknik olarak değerlendi- sayılır. rilen ve uluslararası insancıl hukuk kuralları • Madde 18- Herkesin düşünce, vicdan içinde en ağır ihlallerin başında gelen önemli ve din hürriyetine hakkı vardır. Bu ve nitelikli bir suçtur.309 hak, din veya kanaat değiştirmek Soykırım, 9 Aralık 1948 tarihinde kabul özgürlüğünü, dinini veya kanaatini edilen ve 12 Ocak 1951 tarihinde yürürlü- tek başına yahut topluca, açık olarak ğe giren “Soykırım Suçunun Önlenmesi ve veya özel şekilde öğretim, uygulama, Cezalandırılması Sözleşmesi”nin 2. madde- ibadet ve dinî törenlerle açığa vurma sinde, Roma Statüsü’nün 6. maddesinde, Eski özgürlüğünü içerir. Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi • Madde 19- Herkesin düşünce ve dü- Statüsü’nün 4. maddesinde ve Ruanda şüncelerini ifade özgürlüğüne hakkı Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü’nün vardır. 307 2. maddesinde aynı şekilde tanımlanmıştır.

307 UN, “Universal Declaration of Human Rights”, https://www.un.org/en/universal-declaration-human-rights/index.html 308 Gökçen Alpkaya ve arkadaşları, İnsan Hakları, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000, s. 14. 309 Arzu Beşiri, “Soykırım ve Soykırıma İlişkin Uluslararası Mekanizmalar”, TBB Dergisi, http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m2013-108-1310

96 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Tanımlardaki tek fark, birinde “sözleşme” de- • Soykırımda bulunmak nirken, diğerlerinde “statü” teriminin kulla- • Soykırımda bulunulması için iş birliği nılmasıdır. yapmak

Soykırım Sözleşmesi’nin 2. maddesine göre • Soykırımda bulunulmasını doğrudan soykırım; millî, etnik, ırki veya dinî bir grubu, ve aleni surette kışkırtmak sırf bu niteliği nedeniyle kısmen veya tamamen • Soykırımda bulunmaya teşebbüs et- yok etmek kastıyla aşağıda sayılan fiillerin mek işlenmesidir: • Soykırıma iştirak etmek312 • Grup üyelerini öldürmek Uluslararası Ceza Mahkemesi’ni kuran Roma • Grup üyelerine ciddi biçimde beden- Statüsü’nün 6. maddesi, 1948 tarihli Soykırım sel veya zihinsel zarar vermek Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması • Grubun fiziksel varlığını tamamen Sözleşmesi’nin 2. maddesinde tanımlanan soy- veya kısmen ortadan kaldıracağı he- kırım suçunu yargılama yetkisini Uluslararası saplanarak yaşam şartlarını kasıtlı Ceza Mahkemesi’ne vermiştir. Bu tanımlama olarak değiştirmek uluslararası örf ve âdet hukukunun bir parçası • Grup içinde doğumları bilinçli ola- olarak kabul edilmiştir, bu nedenle Soykırım rak önlemeye yönelik tedbirler da- Sözleşmesi’ni onaylamış olsun veya olmasın, yatmak bütün devletler için bağlayıcıdır.313

• Gruba ait çocukları bir başka gruba Uluslararası Ceza Mahkemesi Roma Statüsü’nün 310 zorla nakletmek 7. maddesinin birinci fıkrasında belirtilen “İnsanlığa Karşı Suçlar”, herhangi bir sivil nü- Görüldüğü üzere soykırım suçunun karakteris- fusa karşı yaygın veya sistematik bir saldırının tik özelliği, failin özel kastıdır. Maddelerde sa- parçası olarak işlenen aşağıdaki eylemleri kap- yılan bu maddi unsura ait hareketlerin gerçek- samaktadır: leştirilmiş olması, suçun oluşumu bakımından yeterli değildir. Bu fiiller ayrıca, “millî, etnik, • Öldürme ırki veya dinî bir topluluğu” özel olarak hedef • Toplu yok etme alarak, bunları kısmen de olsa yok etme ama- • Köleleştirme cına yönelik olarak işlenmelidir. Mağdurların • Nüfusun sürgün edilmesi veya zorla taşıdığı grup kimliğine ait özellikler, failin bu nakli eylemleri gerçekleştirmesine neden olmak- • Uluslararası hukukun temel kural- tadır. Yapılan eylem bir grubun yok edilmesi larını ihlal ederek hapsetme veya fi- amacına yönelik bir planın parçası ise veya ziksel özgürlükten başka biçimlerde böyle bir kasıt taşıyorsa o eylem soykırım ni- mahrum etme teliğindedir; aksi takdirde soykırım değildir.311 • İşkence Madde 3’te cezalandırılması gereken eylemler • Irza geçme, cinsel kölelik, fuhşa zor- şu şekilde sıralanmaktadır: lama, zorla hamile bırakma, zorla

310 UN Genocide Prevention and the Responsibility To Protect, “Genocide” https://www.un.org/en/genocideprevention/genocide.shtml 311 Beşiri, “Soykırım ve Soykırıma...” 312 UN Genocide Prevention and the Responsibility To Protect, “Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide”, https://www.un.org/en/genocideprevention/documents/atrocity-crimes/Doc.1_Convention%20on%20the%20Prevention%20and%20Pu- nishment%20of%20the%20Crime%20of%20Genocide.pdf 313 “Soykırım nedir?”, surgun.org, 26.05.2018, http://www.surgun.org/yazilar/9-soykirim-nedir

Murat Yılmaz 97 İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nde, hiç İnsan özgürlüğü hayatta olmazsa olmazların kimsenin keyfî olarak tutuklanamayacağı arasında, belki de en başında gelmektedir. Ancak tarih boyunca insanların yaşam özgürlükleri ve sürülemeyeceği belirtilse de dünyada ipotek altına alınmış ve pek çok kimse akla ha- milyonlarca kişi bir ülke vatandaşlığının yale gelmedik zor şartlarla karşı karşıya bıra- kendilerine sağlayabileceği güvenlik ve kılmıştır. İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nde, korumadan yoksundur. hiç kimsenin keyfî olarak tutuklanamayacağı ve sürülemeyeceği belirtilse de dünyada milyonlar- ca kişi bir ülke vatandaşlığının kendilerine sağ- layabileceği güvenlik ve korumadan yoksundur. kısırlaştırma veya benzer ağırlıkla 21. yüzyılın ilk çeyreğini tamamlamaya yaklaş- diğer cinsel şiddet şekilleri tığımız şu dönemde bile milyonlarca insan dinî • Herhangi bir tanımlanabilir grup ve siyasi tercihlerinden dolayı kendi ülkesinde veya topluluğa karşı, herhangi bir ya da göç ettiği yerlerde özgürlüğünden mah- eylemle veya mahkemenin yetki ala- rum bırakılmakta ve değersizleştirilmektedir. nındaki herhangi bir suçla bağlantılı Doğu Türkistan da Çin tarafından topraklarına olarak siyasi, ırki, ulusal, etnik, kültü- katıldığı 1949 yılından itibaren defalarca benzeri rel, dinî, cinsel veya evrensel olarak ihlallerin yaşandığı bir yer olmuştur, olmaya da uluslararası hukukta kabul edilemez devam etmektedir. diğer nedenlere dayalı zulüm Yukarıda kavramsal açıdan ele alınan ve ilke- • Zoraki kayıplar leri belirtilen insan hakları ihlalleri, soykırım • Irk ayrımcılığı (apartheid) ve insanlığa karşı işlenen suçlar, seçilmiş bir • Kasıtlı olarak ciddi ızdıraplara ya da halka uygulanması açısından bütünüyle Doğu bedensel, zihinsel veya fiziksel sağlık- Türkistan halkı için geçerlidir; yani zikredi- ta ciddi hasara neden olan benzer nite- len tüm suçlar Doğu Türkistan’da Çin yöne- likteki diğer insanlık dışı eylemler314 timi tarafından işlenmektedir. Elinizdeki bu çalışma, olabildiğince özet bir şekilde bu üç Soykırımın aksine, insanlığa karşı işlenen suç- konu bağlamında hazırlanmış ve anlatılanlar ların belirli bir grubu hedeflemesi gerekmez. hak ve adalet anlayışından mahrum bir gücün Bunun yerine, saldırının kurbanı, bağlılığına nasıl insanlık tarihinin en kara sayfalarını veya kimliğine bakılmaksızın herhangi bir sivil yazabileceğinin bir delili olmuştur. Çin tara- nüfus olabilir. Bir başka önemli ayrım, insanlığa fından işlenen hak ihlalleri, soykırım suçu ve karşı işlenen suçlar söz konusu olduğunda, genel insanlığa karşı işlenen suçlar, aynı zamanda olarak mevzubahis eylemde belirli bir niyetin kimi menfaat ve hesaplarla bu zulme sessiz olduğunu kanıtlamaya gerek olmamasıdır. Ek kalan tüm insanlık ailesine aittir! Çalışmada ayrımcılık niyeti gerektiren zulüm eylemi hariç, zikredilmeyen ya da sadece başlıklar vererek listelenen eylemlerden herhangi birini gerçek- geçtiğimiz daha onlarca konu bulunmaktadır. leştirmek için basit bir niyetin olması yeterlidir. Hülasa, Doğu Türkistan bugün dünya üzerin- Fail, sivil nüfusa yönelik saldırı ve eyleminin bu de bir insan olarak yaşamanın en zor olduğu saldırının bir parçası olduğu bilgisiyle hareket coğrafyadır. Orada bu zulüm ve sıkıntılarla etmiş olmalıdır.315 yüz yüze bulunan insanlar açısından bir o

314 “Uluslararası Ceza Mahkemesi Roma Tuzüg”, http://www.ceidizleme.org/ekutuphaneresim/dosya/459_1.pdf 315 UN Genocide Prevention and the Responsibility To Protect, “Crimes Against Humanity”, https://www.un.org/en/genocideprevention/ crimes-against-humanity.shtml

98 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım kadar yıkıcı ve yaralayıcı olan şeylerden biri Kavramsal açıdan ele alınan ve ilkeleri de 8 milyara yakın insanlık ailesinin Doğu belirtilen insan hakları ihlalleri, Türkistan’daki kardeşlerine sırtını dönmüş olmasıdır. Unutulmamalıdır ki, bugün dünya soykırım ve insanlığa karşı işlenen üzerinde yaşanan gelişmelerden hiçbir ülke ya suçlar, seçilmiş bir halka uygulanması da topluluk bağımsız değildir ve bugün Doğu açısından bütünüyle Doğu Türkistan Türkistan’ın yaşadıkları yarın bir başka ülke- halkı için geçerlidir; yani zikredilen nin gerçekleri olabilir! tüm suçlar Doğu Türkistan’da Çin Doğu Türkistan’daki hak ihlallerinin 21. yüz- yönetimi tarafından işlenmektedir. yıldaki kilometre taşlarına bakıldığında beş kırılma noktası göze çarpmaktadır: • 11 Eylül 2001: ABD’deki İkiz Kulelere yapılan saldırı316 Çin, tutuklamaları “suçu önceden önleme • 5 Temmuz 2009: Urumçi olayları317 prensibi” çerçevesinde gerçekleştirdiğini iddia ederek masumiyet karinesini hiçe say- • Mayıs 2014: Teröre Karşı Sert Darbe maktadır. Yapılan incelemeler, toplama kamp- Kampanyası318 larına alınan Uygur, Kazak, Kırgız ve diğer • 1 Ocak 2016: Terörle Mücadele Müslüman etnik grup mensuplarının tama- Yasası319 mına yakınının aslında hiçbir suçu olmadığını • 29 Mart 2017: Sincan’daki Aşırılığı göstermektedir. Uygulanan yol ve yöntemlere Yok Etme Yönetmelikleri’nin yürür- bakıldığında, Çin yönetiminin hâlihazırda lüğe girmesi320 yaş ve cinsiyet ayırımı yapmaksızın bütün Bu olaylar sonrasında, Nisan 2017’den itibaren Uygurları ve Müslüman azınlıkları “suçlu” Doğu Türkistan genelinde iyice sistematik hâle kabul ettiği, din ve geleneklerine bağlı olanları getirilen dünyanın en yaygın ve kalabalık top- ise “terörist” olarak gördüğü anlaşılmaktadır. lama kampları açılmaya başlanmıştır. Her ne Yayınlanan “75 aşırılık belirtisi” âdeta tüm kadar birbiriyle ilintili olsa da bu tarihler aynı Uygur ve diğer Müslüman azınlıkların ha- zamanda yeni safhaların başlatıldığı dönemleri pishane ve toplama kamplarından geçeceğini de işaret etmektedir. teyit etmektedir!

316 Çin, 11 Eylül 2001 sonrasında Doğu Türkistan’a müdahale etmek için ABD’nin “Teröre Karşı Küresel Savaş” kampanyasının en güçlü savunucularından olmuş ve ABD’nin Afganistan ve Irak’a girmesini onaylayarak, Doğu Türkistan’da Uygur halka karşı yürüttüğü baskı politikalarını iyice arttırıp istemediği yapıları terör kapsamına sokmak için önemli bir fırsat yakalamıştır. Bu dönemde Doğu Türkis- tan’daki baskılar birkaç misli arttırılmıştır. 317 5 Temmuz 2009 tarihinde Çin’in Guangdong eyaletinde bir oyuncak fabrikasında çıkan kavgada Uygur işçilerin öldürülmesini protesto eden ve olayla ilgili bağımsız bir soruşturma açılmasını isteyen binlerce Uygur Urumçi’de sokaklara dökülmüştür. Çin’in 130.000 asker- le müdahale ettiği gösterilerde 1.000 civarı Uygur katledilmiştir. 318 Suriye’de savaşan Uygurlar ve Uygurlar tarafından Çin’de düzenlenen birkaç saldırı akabinde, Çin Devlet Başkanı Xi Jinping “aşırı dincilik zehri” ile ilgili uyarıda bulunup radikal İslamcılığın ortadan kaldırılması için bu baskı siyasetinin uygulanması gerektiğini savunarak keyfî tutuklamalara zemin hazırlamıştır. Hazırlanan raporlarda, Doğu Türkistan’da yapılan tutuklamaların Uygur halkının yararı için olduğu iddia edilerek, 75 aşırıcılık belirtisi yayınlanmış ve insanlardan bu belirtilerden birini sergileyen kişileri ihbar etme- leri istenmiştir. Bunun akabinde Mayıs 2014’te Teröre Karşı Sert Darbe Kampanyası başlatılmıştır. 319 2016 yılında kabul edilen “Ulusal Terörle Mücadele Yasası”, ilgili hükümet birimlerine sadece silahlı operasyonlarını değil, eğitim ve propaganda çalışmaları konusunda da faaliyetlerini arttırma direktifi vermiştir. Böylelikle Doğu Türkistan’daki her olay terörle irti- batlandırılarak cezalandırılabilir, olaylara müdahale sırasında polisler serbestçe ateş edebilir, gece baskınlarıyla tutuklama yapabilir, mahkeme kararı olmadan hapsedebilir hâle gelmiştir. Bu süreçte Doğu Türkistanlılar açık hedef yapılırken Müslüman halka topyekûn terörist muamelesi uygulanmaya başlanmıştır. 320 Bu düzenlemelerin üçüncü maddesinde, “aşırılık” ilk defa resmî şekilde tanımlamıştır. Buna göre aşırılık; “dinî aşırılıktan etkilenerek normal çalışmayı ve yaşamı reddetmek; aşırılığın etkisi altında normal olmayan görüş, dinî düşünce ve ifadelere sahip olmak; helal kav- ramının genelleştirilmesi; düzensiz sakal bırakma ve isim seçimi; aşırılığı ifade eden diğer söz ve hareketler” gibi muğlak 14 maddede sıralanmıştır. Ayrıntılı bilgi için bk. Yıldırım, “Çin’deki Toplama Kampları...”

Murat Yılmaz 99 2016 yılı Ağustos ayında, Chen Quanguo’nun ti marifetinde takip edilmektedir; kameralar bölgeye atanmasıyla birlikte, yeni kuru- bazen evinizin salonunda bazen sokağınızın lan 7.500 civarı polis karakolu için Temmuz başındadır. İnsanlar genişçe tanımlanmış terör 2017’ye kadar 90.866 polis alımı yapılmış;321 yasası ve asker ve polise verilen olağanüstü 2017 yılında, “Sincan’daki Aşırılığı Yok Etme yetkilerle her nerede bulunurlarsa bulunsunlar Yönetmelikleri”nin yürürlüğe konulmasıyla “terör zanlısı” olarak alınıp aile bireylerine bile da yeni tarz “aşırılığı yok etme” uygulamaları bilgi verilmeden aylarca, bazen yıllarca tutula- Çin yasalarında dayanak bulmuştur. bilmektedir. Bu uygulamaya karşı ne tutuklunun ne de ailesinin Çin sınırları içerisinde hukuki Doğu Türkistan’da hak ihlalleri siyasi, ekono- çerçevede yapabileceği bir şey vardır! Zaten olsa mik, dinî ve kültürel haklar ve bunlarla ilgili bile sonuçları itibarıyla buna cesaret etmek pek olan her şeyi içine alacak şekilde genişletilmiştir. de akıl kârı değildir! Hiçbir suçu bulunmayan Oysa İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin insanlar, kendileriyle ilgili bir zan oluştu diye ilk maddesinde “Bütün insanlar özgür, onur ve mahkeme edilmeksizin, savunma hakları gasp haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicda- edilerek, masumiyet karinesi hiçe sayılarak na sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik gözetim merkezlerine ya da toplama kamplarına anlayışıyla davranmalıdırlar.” denmektedir. gönderilebilmektedir. Bugün Uygur halkı hemen hiçbir hak husu- sunda özgür değildir. Bir çadıra, pasaporta ya Beyannamenin dördüncü maddesinde “Hiç kim- da birden fazla bıçağa sahip olmak, uzun sakal se kölelik veya kulluk altında bulundurulamaz; bırakmak ya da başörtüsü takmak, oruç tutmak kölelik ve köle ticareti her türlü şekliyle yasak- yahut alkol ve sigara kullanmaktan kaçınmak, tır.” denmektedir. Bugün toplama kamplarına kişiye “aşırılıkçı” ve “terörist” damgası vurmak konularak “zorunlu eğitim” verilen, sonra da için yetip de artmaktadır. İnsanlar çocuklarına Çin’in iç bölgelerinde ya da toplama kampları istedikleri ismi dahi verememekte, izin almadan yakınlarına kurulan fabrikalarda 80.000 ila akraba ya da arkadaşlarını akşam yemeğine veya 500.000 arası Uygur, Kazak, Kırgız zorunlu işçi sabah kahvaltısına çağıramamakta, bir yakınları olarak ücretsiz ya da minimum ücretle en ilkel vefat ettiğinde yahut evlilik merasimlerinde koşullarda çalıştırılmaktadır. Doğu Türkistan’da örf ve âdetlerine uygun tören yapamamakta- bu durum o kadar yaygındır ki, Çin’den ithalat dır. İnsanlara hep bir şeyler emredilmektedir. yapan bazı ülkeler, şirketlerden ticari ürünleri Angarya olarak çalışmak için yüzlerce kilometre için “zorunlu işçilerin ürettiği mallar olmadı- öteye hem de ulaşım ücretini de kendileri ödeye- ğına dair” sertifika istemeye başlamıştır. Çin’in rek gitmek, tek kuruş maaş almadan haftalarca 2023 hedefi ise zorunlu işçi sayısını 1 milyona çalışmak ve yemeklerin ve kaldıkları yerin ücre- çıkartmaktır! tini de karşılamak zorunda bırakılmaktadırlar. Beşinci maddede, “Hiç kimseye işkence yapı- Bu listeyi daha da uzatmak mümkündür. lamaz; zalimce, insanlık dışı veya onur kırıcı Üçüncü maddede ise “Yaşamak, özgürlük ve davranışlarda bulunulamaz ve ceza verilemez.” kişi güvenliği herkesin hakkıdır.” denmektedir. denmektedir. Doğu Türkistan’da toplama kamp- Bugün Doğu Türkistan’da en ucuz şey insan ha- larından çıkmayı başarmış kişilerin şahitlik- yatıdır ve hiç kimse hayatından emin değildir! lerinden öğrendiğimiz kadarıyla kamplarda İnsanlar sokak sokak, cadde cadde yüksek tek- yapılan işkencelerden bazıları şu şekildedir: noloji ürünü gözetleme sistemleri ve bunların Yaz aylarında sadece iç çamaşırla sıcak taş üze- uygulayıcısı 1.400’ün üzerinde güvenlik şirke- rinde, kış aylarında çıplak ayak buz üzerinde

321 “A Summer Vacation in...”

100 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım bekletme, dövme, elektrik şoku verme, hastalık Bugün Doğu Türkistan’da en ucuz durumlarında müdahale etmeme, uykusuz bı- şey insan hayatıdır ve hiç kimse rakma, uzun süre hücre hapsinde tutma, uzun süre kelepçe ile bırakma, uzun süre kafasında hayatından emin değildir! İnsanlar siyah çuval olduğu hâlde bekletme, tuvalet ih- sokak sokak, cadde cadde yüksek tiyaçlarının giderilmesinin kısıtlanması, aşırı teknoloji ürünü gözetleme sistemleri kalabalık odalarda tutma, aç ve susuz bırakma ya ve bunların uygulayıcısı 1.400’ün da sürekli yetersiz yiyecek verme, su tanklarına üzerinde güvenlik şirketi marifetinde daldırma ya da soğukta mahkûmun üzerine soğuk su dökme, kadın tutukluların yüzlerinde takip edilmektedir; kameralar bazen ve vücutlarında sigara söndürme, bileklerinden evinizin salonunda bazen sokağınızın asılan tutukluları bu hâldeyken copla dövme, acı başındadır. verici değişik nesnelerle dövme ve eziyet etme, yoğun ve parlak ışıkla körleştirme, uzun süre gergin pozisyonda tutma, günlerce hareketsiz cami ve mescitlerin birçoğu yıkılmış veya eğlen- bir şekilde kaplan koltuğu denen koltuklarda ce mekânlarına dönüştürülmüştür. Kaynaklara oturtma, elleri kelepçeli ve ayakları pranga- göre 2016-2019 yılları arasında 10.000 ila 15.000 lı olarak dolaştırma, içerikleri belirtilmeyen civarında cami, türbe ve diğer dinî yapı yıkıl- ilaçlar vererek tutukluları bitkin ve itaatkâr mıştır.324 hâle getirme, zorla kürtaj yapma, kısırlaştırma, tecavüze uğrayan birini izlemeye zorlama, toplu İslami kıyafetler ile sakal ve bıyık dinî aşırılık tecavüz.322 olarak kabul edilerek yasaklanmıştır.325 Doğu Türkistan’da 18 yaşından küçükler camiye gire- İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin 8, 9 ve memektedir. Yetişkinler için de camide kalabalık 11. maddelerinde geçen kişinin yasal ve anayasal gruplar hâlinde ibadet etme, vaaz verme, uzun haklarının kullanımı, keyfe keder tutuklana- dua okuma ve bazı ayetlerin okunması konusun- mayacağı ve kendini savunma ve masumiyet da kısıtlamalar bulunmaktadır. Memurların, karinesi gibi koşullar da Doğu Türkistan’daki işçilerin, ÇKP üyelerinin, öğrenci ve emeklile- Müslümanlara uygulanmamaktadır. rin ibadet yerlerine gitmeleri ve ibadet etme- Beyannamenin 18 ve 19. maddelerinde zikredi- leri yasaktır; ibadet ettiği tespit edilenler işten len düşünce, din ve vicdan hürriyeti de Doğu atılmakta, gözetim altına alınmakta veya para Türkistan’da ipotek altındadır. Çin rejimi, dinî cezasına çarptırılmaktadır. Benzer şekilde ka- inancı Uygurları tamamen asimile etme önün- dınların ibadet etmesi, özel şahıslar tarafından deki en büyük engel olarak gördüğü için Doğu dinî okul veya kurs açılması, öğrencilerin dinî Türkistan’da Uygurlara yönelik dinî baskılar kurs ve okullarda okumaları yasaktır; bütün bu gün geçtikçe artmaktadır. Baskılar 1966-1976 kişilerin dinî bir eğitim aldıkları veya ibadet yılları arasında yaşanan Kültür Devrimi’nden ettikleri tespit edildiğinde cezalandırılacakları sonra en üst seviyeye ulaşmıştır.323 Bu dönemde ve öğrencinin okul müdürü, sınıf sorumlusu ile

322 “Çin’in Doğu Türkistan’da kurduğu kampları anlattı: 15 ay güneşi görmedim, her anı işkenceydi”, 06.07.2019, https://www.indyturk.com/ node/48661/d%C3%BCnya/%C3%A7in%E2%80%99-do%C4%9Fu-t%C3%BCrkistan%E2%80%99da-kurdu%C4%9Fu-kamplar%C4%B1-anlatt%- C4%B1-15-ay-g%C3%BCne%C5%9Fi-g%C3%B6rmedim-her-an%C4%B1; https://www.rfa.org/english/news/uyghur/cecc-01072020190715. htm; Ioanes, “Rape, medical experiments...” 323 HRW, “‘Eradicating Ideological Viruses...” 324 “Çin Heytgâh Camii’nin Motiflerini Söktü”, Türkistan Press, 28.05.2020, http://turkistanpress.com/page/cin-heytg%EF%BF%BD-h-cami- i-39-nin-motiflerini-soktu/1776 325 “China Uighurs: Xinjiang...”

Murat Yılmaz 101 Çin, neredeyse bütün Uygur ailelerin dönemde Uygur Müslümanların, akrabalarının erkeklerini toplama kamplarına fotoğraflarıyla birlikte sosyal medya üzerinden yaptıkları “kayıp” paylaşımlarında artış gözlem- alarak nüfus artışını kasıtlı olarak lenmektedir ki, bu paylaşımlar hem delil hem de engellemekte, kamplarda kadın-erkek dünyanın konuyla ilgili olarak bilgilendirilmesi herkesi kısırlaştırmak suretiyle sonraki vazifesi görmektedir. Atajurt İnsan Hakları doğumları da ipotek altına almaktadır. Derneği ve HRW benzeri hak örgütlerinin çabalarıyla bu kişiler tanıklıklarını paylaşa- İnsanlar ayrıca hem genel olarak bilmişlerdir. shahit.biz adlı internet sitesinde gördükleri hem de özellikle cinsel 9.000’e yakın mağdurun kayıp ilanına ve kişisel organlara yönelik işkencelerden dolayı bilgilerine yer verilmektedir.326 da üreme fonksiyonlarını yitirmektedir. Sözleşmenin “Grup içinde doğumları bilinçli olarak önlemeye yönelik tedbirler dayatmak” maddesiyle ilgili de kanıtlanmış ciddi deliller anne ve babası hakkında soruşturma açılacağı bulunmaktadır. Çin, neredeyse bütün Uygur benzer yönetmeliklerde ifade edilmektedir. Çin ailelerin erkeklerini toplama kamplarına ala- yönetimi bugün Uygurların Ramazan ayında rak nüfus artışını kasıtlı olarak engellemekte, oruç tutmasını ağır suç saymakta, alkol kullan- kamplarda kadın-erkek herkesi kısırlaştırmak mamayı dinî aşırılık olarak görmektedir. Söz suretiyle sonraki doğumları da ipotek altına edilen tüm ibadet ve eylemler yasaklar içeri- almaktadır. İnsanlar ayrıca hem genel olarak sine girdiği için bunlardan birini yapanlar da gördükleri hem de özellikle cinsel organlara sorgusuz sualsiz toplama kampları ile cezalan- yönelik işkencelerden dolayı da üreme fonksi- dırılmaktadır. yonlarını yitirmektedir.

Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Kısırlaştırma ve zorunlu kürtaj politikaları- Sözleşmesi’nin 2. maddesine göre soykırım; millî, nın tarihi Doğu Türkistan’da oldukça eskidir. etnik, ırki veya dinî bir grubu, sırf bu niteliği Anneler “kota dışı çocuklarını” zorunlu olarak nedeniyle kısmen veya tamamen yok etmek kas- aldırırken kendilerine sorulmaksızın kısırlaş- tıyla yukarıda maddeler hâlinde sayılan fiillerin tırma işlemi de yapılmaktadır ve bu açık bir işlenmesidir. soykırım uygulamasıdır! Bu insanlar nesillerini devam ettirememekte ve aile hayatını sürdüre- Burada zikredilen; grup üyelerinin öldürül- memektedir. mesi, bedensel veya zihinsel zarar verilmesi maddeleriyle ilgili olarak tamamen karartma Çin’in 2014 yılından itibaren başlattığı ve 2017 altındaki toplama kamplarında yaşananlara yılında iyice sistematik hâle getirdiği Aile Olmak dair tanıkların anlattıkları dışında somut bir projesi de insanlık dışı bir yöntem olarak top- belge bulunmamaktadır. Konuşabilenlerin %70 lama kamplarında yaşanan her türlü baskı kadarı da Kazakistan’a sığınan Kazak kökenli ve asimilasyon uygulamasının tüm Uygur ve Müslümanlardır ve toplama kamplarındaki Müslüman kökenli hanelere yayılmış hâlidir. Kazak nüfusun Uygurlara oranla oldukça az 1 milyondan fazla Çinli memurun yatılı olarak olduğu malumdur. Uygurlar ise akrabalarının ailelerin yanında kalması, aile mahremiyetini zarar görmesi endişesiyle genellikle sessiz kal- ayaklar altına almakta, hane halkına yönelik mayı tercih etmektedir. Ancak özellikle son taciz ve tecavüz vakaları yaşanmaktadır. Ancak

326 Xinjiang Victim Data Base, https://www.shahit.biz/eng/

102 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım bu fiili işleyen şahısların çoğunlukla devlet gö- Çinlilerle zorla evlendirilen Uygur revlisi olmasından dolayı aileler bu kişilere kızları, Doğu Türkistan dışına çalışmak karşı yasal bir süreç başlatamamaktadır. Bu konuda şikâyet oluşturmaya çalışan ailelere ise, için gönderilenler, 1 Ocak 2016 Terörle evlerinin zorunlu misafirlerinin “gönüllerini Mücadele Yasası sonrası bölgeden hoş etmeleri tavsiyesi” yapılmaktadır. Zira bu göç ettiği rapor edilen 2.805.000 kişiler hazırladıkları raporlarla ev halkının kişi ile bölgedeki nüfus artışı ciddi bir diğer üyelerini de kolayca toplama kamplarına şekilde engellenmektedir. Uygurların gönderebilmektedir. Ayrıca evin kızının uzun etek giymesi ya da evde “selamun aleyküm” şek- boşalttığı köy, kasaba ve şehirlere linde selam verilmesi de aşırılık alameti olarak ise Han Çinli yerleşimciler çok görülmektedir! geniş imkânlar ve iş garantileriyle Ruanda için kurulan Uluslararası Ceza getirilerek yerleştirilmektedir. Mahkemesi’nin verdiği 1998 tarihli “Akayesu Kararı”, tecavüzün korunan bir grubun üyele- rine ciddi bedensel ve ruhsal hasar verecek bir na gönderilmişse, BM Çocuk Hakları ve Çin metot olarak uygulanmasının soykırım suçunu Yetimhane Kanunu’na mugayir olarak, çocuklar oluşturduğuna hükmederek bir dönüm noktası diğer ebeveyn ya da akrabalarının gözetimine olmuştur. Buna ek olarak kararda, tecavüzün bırakılmayarak yetimhanelere, çocuk bakım bir gruptaki doğumları engelleme aracı olarak merkezlerine ve yatılı okullara alınmaktadır. da kullanılabileceği belirtilmiştir. Örneğin, Çocuğun toplama kampında olan ebeveynin- etnik kökenin babanın kimliğine göre belir- den herhangi biri kamptan çıksa dahi çocuğun lendiği toplumlarda bir kurbana onu hamile nerede, hangi yetimhane ya da merkezde bulun- bırakmak üzere tecavüz etmek, kurbanın kendi duğunu öğrenmesi ancak tesadüflere kalmıştır. grubuna dâhil bir çocuk doğurmasını engelle- Bu konuda çocuğun yakınlarının yapabileceği yebilmektedir.327 hemen hiçbir şey yoktur. Buraya kadar sıralananlara ilaveten uzun yıllar- Doğu Türkistan’daki çocuk yetistirme merkez- dır Çinlilerle zorla evlendirilen Uygur kızları, Doğu Türkistan dışına çalışmak için gönderi- lerinin toplam sayısının 7.778; merkezlerdeki lenler, 1 Ocak 2016 Terörle Mücadele Yasası son- güvenlik görevlisi ve eğitmenlerin sayısının rası bölgeden göç ettiği rapor edilen 2.805.000 ise toplam 92.200 olduğu belirtilmektedir. kişi ile bölgedeki nüfus artışı ciddi bir şekilde Merkezlerde ayrıca “Özel Görevli” statüsün- engellenmektedir. Uygurların boşalttığı köy, de 59.400 kişi bulunmaktadır. Görevli sayıları kasaba ve şehirlere ise Han Çinli yerleşimciler dikkate alındığında söz konusu merkezlerde çok geniş imkânlar ve iş garantileriyle getirile- yaklaşık 2 milyon çocuğun tutulduğu tahmin rek yerleştirilmektedir. edilmektedir!

Soykırım Sözleşmesi’nin son maddesi olan 2017 verilerine göre Doğu Türkistan’da tüm orta- “Gruba ait çocukları bir başka gruba zorla nak- okul öğrencilerinin %40’ının yani 497.800’ünün letmek” uygulaması Doğu Türkistan’da yoğun zorunlu dilin Çince olduğu yatılı okullara yerleş- olarak görülmektedir. Bölgede bir çocuğun tirildiği belirtilmektedir. Her ne kadar Çin inkâr ebeveyninden herhangi biri toplama kampı- etse de bu bilgi “çocuk kamplarının” varlığını

327 “Soykırım nedir?”

Murat Yılmaz 103 doğrulamaktadır. Bu merkezlerin yapısal olarak yatılı olmaları, velililerinin isteği hilafına belli toplama kamplarından farkı bulunmamaktadır. alanlarda toplanmaları, aile ve yakınlarının Kesinlikle ziyaretçi kabul edilmeyen merkezler; kültürel etki alanlarınındın uzak tutulmaları dikenli teller, çitler ve gözetleme kameraları ile bir soykırım suçu oluşturmaktadır. Ayrıca bu çocukların güvenliklerinin sağlanmasından çocukların tamamının iğne ve ilaçlarla kısırlaş- ziyade bir gözaltı merkezini andırmaktadır. tırılmış olma ihtimali de vardır ki, bu durum, Hasılı, hem anaokullarında bulunan hem de ilk mevcut soykırım suçunu daha da ağır hâle ge- ve ortaöğretim çağındaki çocukların tamamının tirmektedir.

Uygur Kimlik ve Kültürüne Yapılan Saldırılar: Kültürel Soykırım

“Kültürel soykırım” bir toplumla bütünleş- Soykırım kavramının oluşturulmasında kat- miş ya da toplum tarafından uzun yıllardır kıları bulunan Hukukçu Rafael Lemkin’e gore yaşatılagelen gelenek, görenek, din ve ina- soykırım; sadece bir milletin ya da etnisitenin nışlarından mütevellit değer ve pratiklerin, temsilcilerinin yok edilmesi değil, aynı za- hâkim güç ya da güçler tarafından zarara manda onun kültürel ve millî değerlerinin de uğratılması, değiştirilmesi ya da toptan yok ortadan kaldırılmasıdır. Fakat kültürel soy- edilmesi için askerî gücün de kullanıldığı kırım kavramına 1948 yılında BM tarafından bir soykırım türüdür. Temelde amaç, hâkim kabul edilen soykırım konvansiyonunda yer güce ait kültürün soykırım yapılan coğrafya verilmemiştir. Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi’nin 2. mad- ve etnik-dinî gruba benimsetilmesi ya da desinde zikredilen beş yasak eylemden biri dayatılmasıdır. olmadıkça ve soykırım maksadıyla bu fiiller Kültürel soykırım kapsamına giren eylemler işlenmedikçe, bu uygulamalar statüde kul- arasında diğer etnik dillerin yok edilmeye lanılan soykırım tanımına girmemektedir. çalışılması, diğer etnik gruplara ait tarihî Mevcut hâliyle uluslararası hukuk soykırımı kalıntıların ve mezarlıkların tahrip edilmesi, fiziksel veya biyolojik imha ile sınırlamakta- psikolojik olarak aşağılık kompleksi aşılama, dır.328 Kültürel soykırım olarak nitelendirilen tarihi saptırma gibi faaliyetler sayılabilir. eylemler arasında sayılan çocukların zorla Kültürel soykırımda amaç, bir milletin millî ailelerinden uzaklaştırılması ise bir soykırım duygularını yıkmak, halkını aşağılık komp- türü olarak belirlenmiştir. leksine sokmak; tarihî, kültürel ve sosyal Kültürel soykırım olarak nitelendirilen ey- iç dinamiklerini bozmak ve bu doğrultuda lemler genellikle kitlesel şiddetin yanında kendi etnik grubuna katılmasını sağlamaktır. ya da ona öncü olarak ortaya çıkmaktadır. Bu Tarihin birçok döneminde kültürel soykırım nedenle kültürel kimliğin yok edilmesi için uygulamaları ile karşılaşılmıştır. Tarih sah- gerçekleştirilen şiddetsiz eylemler genellikle nesinden silinen birçok etnik grubun bu tür soykırım niteliğindeki bir toplu katliamın uygulamalara maruz kaldığı bilinmektedir. kasti olarak işlendiğini kanıtlama vazifesi

328 Leora Bilsky, Rachel Klagsbrun, “The Return of Cultural Genocide?”, European Journal of International Law, 23.09.2018, https://acade- mic.oup.com/ejil/article/29/2/373/5057075

104 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım görmektedir. O da toplumdakilerin evlenme, Kültürel soykırım olarak nitelendirilen çocuk sahibi olma, özgürce eğitim alma gibi eylemler genellikle kitlesel şiddetin hakları üzerindeki onlarca yıl süren kısıtla- malar sonrası gerçekleşmektedir. Acımasız yanında ya da ona öncü olarak bir kampanyanın parçası olarak işlenen vah- ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle şetler gibi görülebilen bu durum, toplumun kültürel kimliğin yok edilmesi için kimliğini ortadan kaldırmanın uzun süren gerçekleştirilen şiddetsiz eylemler aşamaları bağlamında ele alındığında, soy- kırım olarak görülmeye başlar.329 genellikle soykırım niteliğindeki bir toplu katliamın kasti olarak işlendiğini Doğu Türkistan’da kültürel soykırım süre- kanıtlama vazifesi görmektedir. ci yeni değildir. 1958’de hayata geçirilmeye çalışılan İleriye Doğru Büyük Atılım ve 1966 ile Mao’nun ölüm yılı olan 1976 tarihleri ara- sında devam eden Kültür Devrimi, Çin ve Bilhassa üniversiteler çalışamaz hâle gel- Doğu Türkistan için oldukça yıkıcı olmuştur. miş, entelektüeller “arınmaları” için çalışma Büyük Atılım projesinde 26.000 komüne yer- kamplarına gönderilmiştir.331 leştirilen yaklaşık 500 milyon köylüden en Bugün de Doğu Türkistan’da âdeta bir dejavu az 30 milyonu ölürken, Kültür Devrimi’nde yaşanmakta, tıpkı Büyük Atılım ve Kültür yine “halk düşmanları” olduğu öne sürülen muhalif unsurlar toplama kamplarına gön- Devrimi süreçlerinde yaşananlar ve belki derilmiştir.330 de daha fazlası, Çin tarafından bölgenin Müslüman halklarına tekrar yaşatılmaktadır. Kültür Devrimi, Doğu Türkistan’da da üni- Çin yönetiminin uygulamaları tüm bölgeyi versitelerde, eğitimde, basında, sanatta, ede- kapsarken, kültürel soykırımın yeni merkez biyatta ve diğer kültürel alanlarda Komünist üsleri, 3 milyon insanın tutulduğu toplama rejimi eleştiren muhaliflere yönelik büyük kampları olmuştur. Kamplarda bulunan in- bir ideolojik temizlik hareketine dönüşmüş- sanlardan kendi dillerini unutmaları, Çin tür. Uygurların geleneksel başlıkları olan dilini öğrenmeleri ve konuşmaları istenir- doppanın kullanımı dahi yasaklanmış, önde ken, Uygurca konuşan kişiler ağır cezalara gelen Müslüman liderler, âlimler, din adam- çarptırılmaktadır. Çin dil ve kültürünün zor- ları saldırıya uğramış ve sakallarını kesmeye la kabul ettirilmesinin hem Çinlileştirme zorlanmıştır. Camiler, ibadethaneler, türbe hem de Uygur kültürünü ve İslam inancını ve ziyaretgâhlar, mezarlar ve benzeri tarihî reddetmeye zorlama gibi amaçları da bulun- değeri bulunan yapıların çoğu kapatılmış, bir maktadır.332 kısmı tahrip edilmiş veya yıkılmış, geri kalanı da depo, ahır vb. amaçlar için kullanılmıştır. Tutuklular eski yaşam tarzlarının yanlış Kültür Devrimi’nin başlangıcından itibaren olduğunu kabul etmeleri için zorlanmak- 10 sene boyunca, Çin’in geri kalanında olduğu ta, “pişmanlık ve itiraf” için türlü baskılar gibi, Doğu Türkistan’da da tüm seviyeler- uygulanmaktadır. Bu kamplarda aylarca deki eğitim kurumları kapalı tutulmuştur. ve yıllarca her gün beyin yıkama seansları

329 “Çin, Doğu Türkistan’da Şimdilik Kültür Soykırımı Yolunu Tuttu, Ya Sonra”, Türktoyu, 2019, https://www.turktoyu.com/cin-dogu-turkis- tan-da-simdilik-kultur-soykirimi-yolunu-tuttu-ya-sonra 330 Tuna, Doğu Türkistan’da Asimilasyon ve Ayrımcılık. 331 Tuna, Doğu Türkistan’da Asimilasyon ve Ayrımcılık. 332 Yıldırım, “Çin’deki Toplama Kampları...”

Murat Yılmaz 105 gerçekleştirilirken, bu süre boyunca kendi seansları oldukça yoğundur. Kamplarda geçen kimlik ve kültürlerine ait unsurlardan uzak sıradan bir güne bakıldığında, kültürel soykı- kalan mahkûmlar ruhsal ve fiziksel anlamda rımın boyutu daha da net anlaşılmaktadır.335 güçlerini kaybetmekte ve bu yoğun saldırıla- Doğu Türkistan’da kültürel anlamda gerçek- ra boyun eğmek zorunda kalmaktadırlar. BM leştirilen soykırım uygulamaları tüm çalışma Irkçılık Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması boyunca anlatıldığı için burada vaka vaka tek- Komitesi Başkan Yardımcısı Gay McDougall, rar ele alınmayacak, ihlaller sadece başlıklar 13 Ağustos 2018 tarihli Cenevre oturumunda, hâlinde verilecektir. Sincan’ı “hakların olmadığı bölge” (no rights zone) olarak nitelendirip, burada yaşanan- • Uygur ve Müslüman kimliğinin larla ilgili endişelerini dile getirmiştir.333 yok edilmesine dair beyin yıkama McDougall konuyla ilgili şunları söylemiştir: faaliyetleri “Sincan Uygur azınlık mensupla- • “Tüm etnik guruplar tek bir aile- dir” propagandası ile “beş görüş” adı rının yanı sıra Müslüman olarak verilen Çin devletini, Çin ulusunu, tanımlanan diğer etnik gruplar, Çin kültürünü, ÇKP’yi ve Çince sos- toplama kamplarına gizlilik içinde yalizmi tanımak adı altında alenen konuldular ve bu insanlar etno-dinî Çinlileştirme faaliyetlerinin yürü- kimliklerinden başka hiçbir şey ge- tülmesi rekçe gösterilmeksizin devlet düş- manı olarak muamele gördüler. • Çocukların anaokulu, ilk ve orta Etnik Uygurların ve diğer Türk öğretimde zorunlu yatılı olarak Müslüman azınlıkların kitlesel ola- alıkonulup beyinlerinin yıkanması rak alıkonulduğuna ilişkin raporla- • Aile Olmak projesiyle Uygur aile ra göre, aşırılık karşıtı merkezlerde yapısı ve mahremiyetine yapılan 1 milyondan fazla insanın tutulduğu saldırılar ve evlere yerleştirilen ÇKP ve 2 milyon kişinin de siyasi ve kül- üyesi memurlar marifetiyle mevcut türel beyin yıkama programları için din ve kültürden uzaklaştırma ve sözde ‘yeniden eğitim kamplarına’ beyin yıkama faaliyetleri konmak istendiği tahmin ediliyor. • “Bulaşıcı bir hastalık” olarak görü- Gözaltında tutulanların tümü, hak- len dinî değerlerin tamamına yöne- larında dava açılmamış, çoğunlukla lik saldırılılar daha önce bir suçla itham edilme- • Doppa adı verilen şapka dâhil Uygur miş, bir mahkemede yargılanma- kültürünü temsil eden tüm kılık kı- mış kişilerdir ve tutukluluklarının yafetin yasaklanması yasallığına itiraz etme fırsatı dahi • Doğu Türkistan’ın ve İslam kültü- bulamamışlardır.”334 rünün sembollerinin yasaklanması Uluslararası toplumun da çok iyi tarif ettiği • Kur’an-ı Kerim’in değiştirilmesi üzere toplama kamplarındaki beyin yıkama hareketleri

333 James Leibold, “Despite China’s denials, its treatment of the Uyghurs should be called what it is: cultural genocide”, The Conversation, 24.07.2019, https://theconversation.com/despite-chinas-denials-its-treatment-of-the-uyghurs-should-be-called-what-it-is-cultural-geno- cide-120654 334 UN Human Rights Office of the High Comissioner, “Committee on the Elimination of Racial Discrimination reviews the report of China”, https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=23452&LangID=E 335 Kamplardaki yaşam koşullarının anlatıldığı bölümde mahkûmların bir günlük programı ayrıntısıyla verilmiştir. Ayrıca bk. Birrel, “Chi- na’s concentration camps...”

106 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım • Cami, medrese ve İslam kültür öğesi larına kapatılmak suretiyle topluma eserlerin yıkılması; ahır, diskotek ve yön verecek isimlerden toplumun bar olarak amaç dışı kullanımları mahrum bırakılması dâhil olmak üzere yapılan saldırılar • Dinî ve millî bayramların yasaklan- • Bir Kuşak Bir Yol projesi güzergâ- ması hında bulunan Müslümanlara ait • Ürünlerin “helal” olarak etiketlen- köy ve kasabaların tüm kültürel ve mesinin yasaklanması ve helal etin tarihî dokularıyla birlikte yerle bir Müslümanların yemesi haram olan edilmesi ve bu yerlerin ahalisinin domuz etiyle birlikte satılması farklı bölgelere sürgün edilmesi • Çin Anayasası’nda Uygurlara veril- • 18 yaşından küçüklerin, memur, işçi, miş anadilde eğitim hakkının yasak- ÇKP üyeleri, öğrenci ve emeklilerin lanması ve Çincenin tüm okullarda ibadet yerlerine girmesi ve ibadet zorunlu dil hâline getirilmesi etmesinin yasaklanması, bu yerlere • Uygur alfabesinin sürekli olarak gittiği ve ibadet ettiği tespit edilen- değiştirilerek okuryazar oranının lerin cezalandırılması düşürülmesi • Ramazan ayında oruç tutmanın • Uygurca dinî ve millî eserlerin ve yasaklanması ve insanların oruç Kur’an-ı Kerimlerin toplanarak tutmadıklarından emin olmak için yakılması, bu eserleri okumanın okul ve iş yerlerinde bir şeyler yiyip ve bulundurmanın yasaklanması, içmeye zorlanması buna mugayir davrananların hapis • Hac ve umreye gidişlerin sınırlan- cezasına çarptırılması dırılması ve yasaklanması • Uygur ve diğer Müslüman azınlığa • Müslümanlara ait mezarlıkların yok ait medya organlarının kapatılması, edilmesi ya da taşınması yurt dışından yayın yapan medya organlarına erişimin yasaklanması • Müslüman ahaliye domuz eti yedir- me ve alkol kullandırma • Uygurca eserlerin bulunduğu kü- tüphanelerin kapatılması • Çocukların sünnet ettirilmesinin yasaklanması • Millî ve dinî kimliği çağrıştıracak isim ve sembol kullanmanın yasak- • Uygur esnafa dükkânlarında zorla lanması alkol satışı yaptırma • Üniversitelerde fırsat eşitsizliği uy- • Evlilik ve cenaze törenlerinin örfe gulaması ve ayrıca yurt dışında eği- uygun yapılmasının yasaklanması tim gören Uygur gençlerin zorunlu • Müslüman memurlara ölümleri olarak toplama kamplarına alınması sonrasında naaşlarının yakılması • Toplama kampına alınan için belge imzalatılması ve ahalinin Müslümanların tek tip hapishane cenazelerinin yakılması kıyafetleri içerisinde, saçları ka- • Türk kızlarının zorunlu olarak Çinli zınmış ve elleri kelepçeli olarak erkeklerle evlendirilmesi tren garlarında, otobüs terminalle- • Toplumun lider ve aydınlarının, rinde teşhir edilerek alenen tahkir akademisyenlerin toplama kamp- edilmesi ve aşağılanması

Murat Yılmaz 107 ŞAHİTLİKLER Ne çok acı var! Hatırlamak mı yoksa unutmak mı en doğrusu?

Çin’in kamp ziyaretlerinden birine katılmıştı gaze- Gazeteci mutlu bir günün sonunda buraya birlikte teci ve her şeye ikna olmak üzereydi. Zaten her şey geldiği grupla kamptan ayrılmak üzereydi ki, kam- apaçık gün gibi ortadaydı. Ne kadar da ulvi bir iş pı çevreleyen binalardan birinin duvarının bir yapıyordu Çin! Hiçbir ülkenin tarihte yapamadığı köşesinde, mahkûmlardan biri tarafından yazıldığı şeylerdi bunlar! besbelli olan bir yazıya ilişti gözleri. Önlenemez bir duygu ile bu yazıyı okumak istedi: “Kalbim, lütfen Köyünden başka bir yer görmemiş 15 yaşındaki dayanmaya devam et!” Fatıma’yı da 88 yaşındaki Abdülkadir dedeyi de her türlü aşırılık ve terör düşüncesinden kurtarmak Yaşanmış bir toplama kampı ziyaretini biraz da için gönüllü olmuştu… hayal gücünü kullanarak hikâye etmek istedik. Evet büyük devletti Çin! Anlatmaya çalıştığımız, dünyanın bu basit oyuna Hepsi, yüz binlercesi, milyonlarcası mesleki eğitim kandığı değil elbet. Gerçekten biraz aklı olan ve merkezine alınmıştı, üstelik burada parasız yatılı azıcık da vicdanı bulunan, oksijen kullanarak olarak okuyacaklardı! solunum yapan her dünyalı, o kamplarda tuhaf şeyler olduğunu kabul edecektir! Üç öğün yemeği ayağına gelecekti Fatma’nın ve bugün olduğu gibi şarkılar türkülerle, dans ve eğ- Sadece internetteki kaynaklardan yapılacak hızlı lence ile gençliğinin en güzel günlerini yaşayacaktı bir araştırmayla dahi birçok bilgiye ulaşmak burada şüphesiz... mümkün. Devlet, medya, STK’lar, BM, AB, İİT ve diğer çatı kurumlar da muhakkak ki işlenen bu Bugünleri unutması asla mümkün olmayacaktı… zulümlerden haberdar. Hak, hukuk ve adalet sağ- İşte her şey gözlerinin önünde olup bitiyor; şarkılar layıcı kurumlar gerekli olduğunda çalıştırılmı- söyleniyor danslar ediliyor ve hayatında hiç gör- yorsa tüm insanlık olarak iflas etmişiz demektir. mediği figürler ustaca sergileniyordu! Bu bölümde Çin’deki toplama kampları gerçeği- Keşke hiç bitmesin, hep böyle bir hayat sürsündü… nin biraz daha net görülmesini sağlayacak şahit- Gazeteci öyle müsterih, öyle de pişmandı! liklere yer verilmiştir: Pişmandı çünkü Çin dışarıda, dünyanın geri “20 mahkûm küçük bir odada yaşı- kalanında, envai çeşit iftiralarla yıpratılmaya yorduk. Bileklerimizde kelepçe, baş- çalışılmış, yıllar yılı hakkında en ağır cümle- larımız kazınmış. Her hareketimiz ler kurulmuştu! Bunun pişmanlığı az bir şey kamerayla izleniyordu. Odanın köşe- değildi! sinde tuvalet olarak kullandığımız bir

108 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım kova vardı. Günlük rutinimiz sabah rol ediyorlardı. Başını çeviren veya 06.00’da başlıyordu. Çince öğreniyor, gözlerini kapatan, öfkeli ya da şok ÇKP marşları ezberliyor ve kabahat- olmuş görünenlerin tamamını aldılar lerimizi itiraf ediyorduk. Aramızda ve onları bir daha görmedik. Berbattı. çok genç olanlar da vardı, yaşlılar da. Çaresizlik hissini, ona yardım ede- Yemekler çok az ve hep aynıydı: çorba meyişimi asla unutmayacağım, Bu ve bir dilim ekmek. olaydan sonra geceleri uyumak benim için çok zordu.”337 Burada işkence için bolca malzeme Sayragul Sauytbay vardı: tırnaklarımıza çaktıkları çi- viler, tırnaklarımızı çekmek için ker- “Derslere geç girmek de dâhil olmak petenler… Bir de elektrik verdikleri üzere, kamp kurallarına uymamak 12 karanlık bir oda vardı... Biz oraya kara saat boyunca kelepçe takılmak suretiyle oda diyorduk. cezalandırılıyor. Tutuklular genelde Uygur ya da Kazak. Bu kişiler ya din- Hiçbirimiz mahkeme edilmemiştik dar oldukları ya yurt dışında bulunan ama cezamız sabitti. Sürekli hap ve- birisi ile bağlantı kurdukları ya da Çin riyor, iğne vuruyorlardı. Bunun has- dışındaki bir ülkeyi ziyaret ettikleri talıkların önlenmesi için olduğunu için kampa alınmıştı. söylüyorlardı ama biz içten içe ellerin- de bir kobay olduğumuzu biliyorduk. “Sorgulama sırasında ağır işkence Belli ki, tıbbi deneylerini üzerimizde gördüm. Ufacık hücrelerde çok sayıda yapıyorlardı. Şuurumuzu yitiriyor- insanla bir arada tutuldum. İnsanları duk. İyice unutkan olmuştuk. Bazı intihara sürükleyen Komünist Parti erkekler aldıkları ilaçların tesiriyle rejiminin acımasız uygulamalarına ma- iktidarsız hâle gelmişti. Kadınlarsa ruz kaldım. Metal bir sandalyeye zincir- rutin olarak tecavüze uğruyorlardı.”336 lenerek üç gün boyunca uyutulmadım. Hareket ettikçe demirler vücuduma “Bir gün polis bize, eğitimimizin ba- batıyordu. Çince marş ezberlemek ve şarılı olup olmadığını kontrol edecek- söylemenin yanı sıra komünist doktrin lerini söyledi ve 200 mahkûmu bir okumak zorunda bırakıldım.”338 araya topladılar. Kadınlardan birine Kayrat Samarkand günahlarını itiraf etmesini söylediler. Kadın önümüzde durdu ve kötü birisi Ayrıca beyin yıkama seanslarına tabii tutuldu- olduğunu, fakat şimdi Çince öğrendiği ğunu söyleyen Kayrat Samarkand, bütün bu için daha iyi bir insan hâline geldiğini işkenceler sebebiyle üç ay sonra dayanamayıp söyledi. Konuşmasını tamamladığın- kendini öldürmek için başını duvarlara vura vura da polisler soyunmasını istediler ve bayıldığını ve bilincini kaybettiğini anlatmıştır. herkesin gözü önünde birbiri ardınca Röportaj yapılan kişiler, kampların sisteminin ona tecavüz ettiler. Tecavüz ederken fiziksel ve psikolojik işkence uygulamak üzere de bizim nasıl tepki verdiğimizi kont- kurulduğunu belirtmişlerdir. Sevdikleri insan-

336 Alıntılar “yeniden eğitim kamplarından” kaçmayı başaran bir öğretmen olan Sayragul Sauytbay’ın ifadesinden derlenmiştir. Ayrıntılı bilgi için bk. Birrell, “Inside China’s concentration camps...” 337 David Stovrau, “A Million People are Jailed at China’s Gulags. I Managed to Escape. Here’s What Really Goes on Inside”, Haretz, 17.10.2019, https://www.haaretz.com/world-news/.premium.MAGAZINE-a-million-people-are-jailed-at-china-s-gulags-i-escaped-here-s-what-go- es-on-inside-1.7994216 338 Adeel Malik, “Muslims inmates in China detention camp, forced to eat pork, drink alcohol and physical tortured as some commit su- icide”, Muslim Council of Hong Kong, 19.05.2018, https://muslimcouncil.org.hk/muslim-inmates-in-china-detention-camp-forced-to-e- at-pork-drink-alcohol-and-physically-tortured-as-some-commit-suicide/

Murat Yılmaz 109 ları, eşyaları ya da hoşlandıkları şeyleri en ağır 2014 yılında bir cenazede Kur’an’dan bir ayet şekilde eleştiren tutuklular ödüllendirilmekte, okuduğu gerekçesiyle tutuklanan Abdusselam bunu yapmayı reddedenler hücre cezası, dayak Muhammed de toplama kamplarına kapatılan ve aç bırakılma ile cezalandırılmaktadır. Uygurlardan biri. Eğitilmesi gerektiğini söy- leyen Çinli yetkililer onu da Hoten’deki bir “Kamplara alınanların birçoğu bilim toplama kampına kapatmış. Muhammed şimdi adamı, sanatçı ve entelektüellerden Türkiye’de. oluşuyor. Bu eğitimli kişileri yeniden eğitmeye gerek var mı? Bütün gün gü- 2015 yılında toplama kampına atılan bir diğer neşin altında aç, susuz ve ayakta bek- Uygur ise telefonunda nikaplı bir kadının fotoğrafı letiyor, köpekleri üzerimize salıyor, bulunduğu için alınmış. Su faturasını zamanında gün boyu her şeyimizi ÇKP’ye borçlu ödememe ve hacca gitme gibi gerekçelerle toplama olduğumuzu tekrarlatıyorlardı. Ne ol- kamplarına gönderilen birçok Uygur olduğundan duğu belli olmayan yemekleri alkolle bahsediliyor.342 birlikte almamızı şart koşuyorlardı.”339 Habibullah Aziz “22 Mayıs 2017 tarihinde Urumçi’de bir oteldeyken üç polis gelip beni tutukladı. “İslam’a kesinlikle inanmamam gerek- Bunlar devleti koruma birimi olarak ad- tiği söylendi. Boyun eğmek zorunda landırılan görevlilerdi ve beni dört saat kaldım. Bir de Allah’a inanmadığımı boyunca sorguladılar. Burada korkunç ve dini reddettiğimi belirten bir belge işkenceler gördüm. Sonra başka bir imzaladım. Eğer bunu yapmasaydım yere götürüp aynı gün öğleden sonra şartlar çok daha ağır hâle gelecekti. saat 15.00’ten gece 23.00’e kadar tekrar Tüm Müslümanları, dini inkâr ettik- sorguladılar. Bana ‘Türkiye’ye gittin lerini beyan eden bir belge imzalamaya mi, namaz kılıyor musun?’ şeklinde mecbur ediyorlar.”340 sorular sordular. Daha sonra da beni Gülziya Mogdunkyzy toplama kampına götürdüler. Teröre “2015 yılında Güney Hoten’de kamplar- destek verdiğim için tutuklandığımı da kaldım. Güneş doğmadan bir saat söylediler. Urumçi’de bulunan kampta önce uyanıp, sıraya geçip sabah sporu beni çırılçıplak soyup sarı bir tulum olarak koşmaya başlamak için sadece giydirdiler, sonra erkeklerin olduğu bir bir dakikamız vardı. Yeterince hızlı hapishaneye götürdüler. Bana bazı tah- koşamayanların cezalandırılması için liller yaptılar. Bu tahlillerin yapılması özel bir oda bulunur ve bu kişiler odada geç saatlere kadar sürdü. Sonra beni tekmeler ve kemerle dövülürdü. Ben küçük bir koğuşa götürdüler. Burada 2015 yılının sonlarında bir ay boyun- ayaklarına beş kiloluk zincirler vu- ca burada tutuldum. Sonra bir şekilde rulmuş 20 kadın vardı; bana da aynını Türkiye’ye kaçmayı başardım ama şu yaptılar. Ben ağlamaya başladım, ora- anda 74 yaşındaki babam ve sekiz kar- daki nöbetçi kadın bana ağlamamamı deşim toplama kamplarında.”341 söyledi, ‘Yoksa seni daha kötü bir yere Ablet Dursun Tohti koyarlar.’ dedi.

339 Gerry Shih, “Chinese mass-indoctrination camps evoke Cultural Revolution”, AP News, 18.05.2018, https://apnews.com/0db368402a- 214799921a05743b7acff7/Chinese-mass-indoctrination-camps-evoke-Cultural-Revolution 340 Balcı, “Utanç kamplarında...” 341 Sudworth, “China’s hidden...” 342 Doğu Türkistan Haber ve Araştırma Merkezi, “Çin’in Doğu Türkistan’daki toplama kampları,” 11.05.2020, https://www.doguturkistan. org/2020/05/11/cinin-dogu-turkistandaki-toplama-kamplari/

110 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım “Perişan hâlde bulunan genç kızlar götürdüler. Başıma çuval geçirip demir gördüm, tırnaklarına iğne batırılmış bir sandalyeye oturttular. 24 saat bo- kadınlar gördüm. Üç ay boyunca çeşitli yunca öyle oturdum. Bir kampın içinde koğuşlarda kaldım. 20 kişi bir koğuşta bir de kampın dışında sorgulama yeri aynı tuvaleti kullanıyorduk. Tuvalette vardı. Tacize uğramak, cinsel istismara de kamera vardı. Bir ay boyunca su uğramak sıradan bir şeydi. Çin polisi vermediler; abdest almamızı, namaz istediğini yapmakta serbestti.”343 kılmamızı istemiyorlardı. Bitlendik, sa- Gülbahar Jelilova çımızı tarayacak tarak vermediler. Bir Aibota Serik’in babası Kudaybergen Serik, ay sonra saçlarımızı kazıdılar. Koğuşun Sincan’ın Tarbagatay şehrinde imammış. 2018 kapısındaki küçük delikten günde iki Şubat’ında polis onu gözaltına almış ve Aibota o za- hap veriyorlardı. Doktor gelip iğne ya- mandan beri babasından haber alamamış. Küçük pıp kan alıyordu. Askerler gelip bizi bir fotoğrafını tutarak gözyaşları içinde, “Babamın çırılçıplak soyuyordu. Otur deyince neden hapsedildiğini bilmiyorum. Çin yasalarını oturuyor, kalk deyince kalkıyorduk. ihlal etmedi, mahkemede yargılanmadı.” diyor. 344 Doğru dürüst yemek vermiyorlardı, sadece mısır unundan yapılma az bir Mısır’da yaşayan Mihrigül Tursun ise 2015 yılında çorba ve ekmek. Verdikleri ilacın yan et- ailesiyle özlem gidermek için Doğu Türkistan’a kisiyle insanlar unutkan oluyordu. Ben gitmiş ve gider gitmez gözaltına alınmış. Yanında şimdi her şeyi çok çabuk unutuyorum. bulunan üçüzlerini de alıp götürmüşler. Tursun üç ay sonra serbest bırakıldığında, üçüzlerinden “Orada kaldığım süre içerisinde bir- birinin öldüğünü öğrenmiş, diğer ikisi de sağlık çok şey gördüm. Yeni doğum yapan sorunları yaşıyormuş. Tursun, çocuklarını ameli- bir kadın getirdiler, çocuğunu elin- yat ettirmiş. Serbest bırakıldıktan yaklaşık iki yıl den almışlardı. Bayılan kadınları alıp sonra ikinci kez tutuklanmış. Birkaç ay sonra da bilmediğimiz yerlere götürüyorlardı. üçüncü kez alıkonulmuş ve güvenlik kameraları- Uygurca konuşmak yasaktı, konuşanı nın önünde tuvaleti kullanmak, sırayla uyumak fark ederlerse karanlık bir koğuşa ko- ve ÇKP’yi öven marşlar söylemek zorunda kalan yuyorlardı. Lağımların aktığı ve fareler 60 kadar kadınla sıkışık bir hücrede üç ay daha olan koğuşlar vardı. Bu tip yerlere atı- geçirmiş.345 lan kadınlar gördüm. Bu yüzden aklını kaybeden çok kişi vardı. Kamp hayatı Mihrigül Tursun, kendisinin ve diğer mahkûm- korkunçtu. ların onları bayıltan haplar ve bazı kadınlarda kanamaya neden olan beyaz bir sıvı da dâhil olmak “Yemekten 10 dakika önce Komünist üzere bilmedikleri ilaçlar almaya zorlandıklarını marşını söylüyorduk. Marşı söyleme- anlatıyor. Tutulduğu hücrede üç ay içinde dokuz yene yemek yoktu. Cuma günleri 20 da- kadının öldüğüne tanıklık eden Tursun, tutuk- kika televizyon izlettiriyorlardı. Orada luların açlıktan öldüğünü, dövüldüğünü, vücut- da sadece Xi Jinping’in konuşmaları larına elektrik verildiğini söylüyor ve ekliyor: olurdu. Cumartesi ve pazar günleri bize pişmanlıklarımıza dair yazı yazdırı- “Attıkları dayak yüzünden ellerim ka- yorlardı. Üç ay sonra beni sorgu için nardı, her elektrik verişlerinde tüm

343 Doğu Türkistan Haber ve Araştırma Merkezi, “Doğu Türkistan’daki Çin zulmü vicdanları kanatacak cinsten”, 11.05.2020, https://www. doguturkistan.org/2020/05/11/dogu-turkistandaki-cin-zulmu-vicdanlari-kanatacak-cinsten/ 344 Abdujalil Abdurasulov, “Uighur crackdown: ‘I spent seven days of hell in Chinese camps”, BBC, 12.02.2019, https://www.bbc.com/news/ world-asia-47157111 345 “Interview: ‘I Did Not Believe I Would Leave Prison in China Alive’”, Radio Free Asia,11.01.2018, https://www.rfa.org/english/news/uyg- hur/detentions-11012018100304.html

Murat Yılmaz 111 bedenim şiddetle sallanır, acıyı da- yaşın altındaki tüm kadın ve erkeklerin tecavüz marlarımda hissederdim. Bu dayanıl- veya cinsel tacize uğradığını söylüyor. maz işkence yerine beni öldürmeleri 32 yaşındaki Zharkynbek Otan, Çin kamplarında için onlara yalvarırdım.346 sekiz ay tutulmuş. Kampta her yerin kameralarla “Bir gün, el ve ayakların sabitlenip izlendiğini ve dikenli tellerle çevrili devasa bir kilitlendiği kaplan koltuğu adı verilen yapı olduğunu anlatıyor: bir sandalyeye yerleştirildim. Kafama kask benzeri bir şey takıp elektrik “Kampta kıyafetlerimizi aldılar ve bir verdiklerinde tüm vücudum şiddetli kamp üniforması verdiler. Sonra grip bir şekilde sarsıldı. Sonra ağzımdan ve AIDS’e karşı olduğunu söyledikleri beyaz bir köpük geldi ve bilincimi bir aşı yaptılar. Bunun doğru olup ol- kaybetmeye başladım. Gerisini hatır- madığını bilmiyorum, ama aşı yerim lamıyorum. Bayılmadan önce duydu- birkaç gün acıdı. O zamandan beri ik- ğum son söz Uygur olmamın bir suç tidarsızlık ve unutkanlık yaşıyorum. 347 olduğuydu.” “Soğuktu. Her zaman soğuktu. Bu yüz- Mihrigül Tursun den sağlık sorunlarım var. Kamptaki “Orada yedi gün cehennem hayatı ikinci gecemde uyuyabilmek için ko- yaşadım. Ellerim kelepçeli, bacakla- ğuştaki ışıkları kapattım. Kurallara rım bağlıydı. Beni bir çukura attılar. aykırıymış. Böylece gecenin bir yarısı Ellerimi kaldırıp yukarı bakmamı koğuşa doluştular. Onlara ışıkları ka- istediler ve o anda su döktüler. Çığlık pattığımı itiraf ettim. Beni coplarla attım. Sonra ne olduğunu hatırlamı- dövdüler. Burada her şey için ceza- yorum. Çukurda ne kadar kaldığımı landırılabilirsiniz; yavaş yemek, tu- bilmiyorum ama kış ve çok soğuk- valette uzun kalmak bile dayak için tu. Hain olduğumu, çifte vatandaş- yeterli sebep.349 lığım olduğunu, borcum olduğunu “Neler olduğunu bilmiyordum. Ne ve toprak sahibi olduğumu söyledi- yanlış yapmıştım? Hangi suçu işle- ler. Bunların hiçbiri doğru değildi. miştim? Neden oradayım? Kampta 3.000 kelime Mandarince öğrenir- bunu sorduğumda bana, WhatsApp sen gidebilirsin dediler. Ama bunun kullanmaktan suçlusun, dediler. için insanları neden kelepçeliyorlar? Bunun yasaya aykırı olduğunu iddia Kazakları Müslüman oldukları için ettiler. Yabancı bir uygulamayı ne- gözaltına alıyorlar. Tüm etnik köken- den Çin’de kullanıyorsunuz dediler. leri silmek istiyorlar.”348 Onlara Kazakistan’da yaşadığımı Orynbek Koksybek söyledim. Telefonu oradan almıştım! Dört yıl kamplarda tutulan ve şu anda Türkiye’de Açıklamaya çalıştım ama bunun sa- yaşayan 30 yaşındaki bir Uygur olan Ruqiye dece bir bahane olduğu çok belliydi. Perhat, gardiyanlar tarafından birkaç kez te- Eğer WhatsApp olmasaydı başka bir cavüze uğrayıp iki kez hamile kalmış ve her iki sebep bulurlardı. Oradaki herkesin gebeliği de kürtajla sonlandırılmış. Perhat, 35 bir hikâyesi var. Bazıları benimkine

346 Narsaj Zatat, “Stop Uighur internment camps or take the Olympics away from China”, The New Arab, 08.01.2020, https://english.alaraby. co.uk/english/indepth/2020/1/8/stop-uighur-internment-camps-or-take-olympics-from-china 347 Danilova, “Woman DescribesTorture...” 348 Abdurasulov, “Uighur crackdown: ‘I...” 349 Ben Mauk, “Untold Stories from China’s Gulag State”, 01.10.2019, https://believermag.com/weather-reports-voices-from-xinjiang/

112 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım benziyordu; bazıları da namaz kıl- eğitim kampında sürekli olarak stres maktan, Kur’an okumaktan suclan- altındaydık.” mıstı bazıları ise başörtüsü taktığı Eski mahkûmlarından Nur’un tutulduğu kampta için oradaydı.” yaşadıklarına dair anlattıkları ise şöyle: “Onların Zharkynbek Otan uygulamalarına direndim... Beni tek başıma bir “Kamptaki yetkililerin katı tavrı ha- tecrit hücresine koydular. Oldukça dar bir alan- pishaneden çok daha kötüydü. Bize da ellerim kelepçeli, aç susuz, 24 saat boyunca hayvanmışız gibi davranıyorlardı. uyumadan ayakta beklemek zorunda kaldım.”351 Sorgularken dövüyor, saatlerce ayakta Nabijan, kız kardeşi Zohre Ela, ebeveyni ve akra- tutuyorlardı; kötü lakaplarla çağırıp baları ile bir yıldan uzun süredir hiç iletişim kura- sürekli bağırıyorlardı. Bir gün sınıfa madığını, onların hangi kamplarda tutulduklarını giderken tökezleyip düştüm. Bunun ya da hayatta olup olmadıklarını dahi bilmediğini cezası vücuduma elektrik verilmesi söylüyor. Yakınlarıyla ilgili haber almak isteyen oldu. Sabahları bir bardak kaynatılmış Nabijan, bugüne kadar onların akıbetlerine dair su ile buğulanmış ekmek, kaynatılmış hiçbir şey öğrenememiş.352 Çin lahanası, akşamları da yine aynısı oluyordu. Et yoktu, belki ayda bir pilav Gözaltındaki her yaştan Uygur’un ölüm haber- veriyorlardı. Tüm yıl boyunca aynı leri gelmeye devam ediyor. Mısır’daki eğitimle- durum söz konusuydu. Bize asla ne rini ailelerinin hapse atılacağı şantajı sebebiy- zaman serbest bırakılacağımız söy- le yarıda bırakıp geri dönen Uygur öğrenciler lenmedi. Her gün aynıydı. Kamptaki Abdüsselam Mamat ve Yasincan Naman’ın, 2017 bazı insanlar ben girdiğimde bir yıldır yılında gözaltındayken öldüğü bildirilmis. 2016 oradaydı. Bazılarının daha sonra 5 ila yılında Türkiye’ye yaptığı bir ziyaretten dolayı 25 yıl arasında cezaya çarptırıldık- gözaltına alınan 17 yaşındaki Yakupcan Naman’ın larını duydum. Eğitildiğimizi iddia ise Kaşgar’da bulunan bir kampta “bilinmeyen ediyorlardı ama bence tek amaçları nedenlerle” öldüğü söylenmiş ve babası oğlu- dini yok etmek, milliyeti yok etmek, nu polis denetimi altında gömmeye zorlanmıs. geleneği yok etmekti.”350 Mayıs 2018’de yine yaşlı bir Uygur kadının Gulja Rahima Senbai şehrinde bulunan Yamaçhang kampında öldüğü belirtilmiş.353 Toplama kamplarında aylarca kalmış olan Rüstem Toplama kampları ve diğer gözetim merkezlerinde de yaşadıklarını şöyle anlatıyor: bulunan “kayıplarla” ilgili 8.965 kişiye ait benzer “Kimse yerinden kıpırdayamıyor; bilgilere https://shahit.biz/eng/ adlı internet sitesin- çünkü sizi video kameralarla sürekli den ulaşılabilir. Umudumuz ve duamız, soykırım izliyorlar. Bir süre sonra hoparlör- da dâhil olmak üzere her türlü insanlık suçunun den gelen ses size birkaç dakika din- merkezleri olan toplama kamplarının bir an evvel lenebileceğinizi söylüyor. Yerinizden kapatılması ve çok geç kalınmış olsa da tüm devlet kıpırdadığınızda o ses sizi azarlıyor... ve çatı kurumların, STK ve vicdan sahiplerinin Tuvalette bile izleniyorduk. Siyasi bu onurlu mücadeleyi el birliği ile kazanmasıdır.

350 Mauk, “Untold Stories...” 351 HRW, “Çin: Müslüman...” 352 UHRP, “21. Yüzyılda Çin’in Uygur...” 353 UHRP, “21. Yüzyılda Çin’in Uygur...”

Murat Yılmaz 113 DOĞU TÜRKİSTAN’DAKİ DİĞER HAK İHLALLERİ

Toplama kampları, yaşanan hak ihlallerinin tiği tespit edilenler işten atılmış, gözetim en güncel biçimi olsa da Doğu Türkistan’daki altına alınmış veya para cezasına çarptı- Müslümanların yaşadığı hak ihlalleri birçok rılmıştır. Benzer şekilde kadınların ibadet şekilde kendini göstermektedir. Aşağıda, farklı etmesi, özel şahıslar tarafından dinî okul zamanlarda farklı şahitlerin verdiği ifadelere veya kurs açılması, öğrencilerin dinî kurs dayalı olarak bir araya getirilmiş temel hak veya okullarda okumaları yasaklanmış; ihlalleri sıralanmaktadır. sayılan bu gruplardakilerin dinî eğitim aldıkları veya ibadet ettikleri tespit edildi- • Çin rejimi, dinî inancı, Uygurları tamamen ğinde cezalandırılacakları ve öğrencilerin asimile etme yolundaki en büyük engel okul müdürü, sınıf sorumlusu ile anne ve olarak gördüğü için, Doğu Türkistan’da babası hakkında soruşturma açılacağı, Uygurlara yönelik dinî baskılar gün gittik- benzer yönetmeliklerde ifade edilmiştir. çe artmaktadır. Baskılar 1966-1976 yılları Çin yönetimi bugün Uygurların Ramazan arasında yaşanan Kültür Devrimi’nden ayında oruç tutmasını ağır suç saymakta, sonra en üst noktaya ulaşmıştır.354 Camiler alkol kullanmamayı dinî aşırılık olarak ve mescitlerin birçoğu yıkılmış veya eğ- görmektedir. Sözü edilen tüm ibadet ve lence mekânlarına dönüştürülmüştür. eylemler 2017 Nisan’ından itibaren ilan Mevcutlara ise Çin bayrağı ve Xi Jinping’in edilen 75 aşırılık içerisine girdiği için de fotoğrafları asılmıştır. sorgusuz sualsiz toplama kampına gön- • İslami kıyafetler, sakal ve bıyık, dinî aşırı- derilme ile cezalandırılmaktadır. lık olarak kabul edilerek yasaklanmıştır.355 • Çin yönetimi bir taraftan Uygur gençle- Doğu Türkistan’da 18 yaşından küçükler rini ve özellikle bekâr Uygur kızlarını camiye girememektedir. Yetişkinler için istihdam sağlamak gerekçesi ile Doğu de camide kalabalık gruplar hâlinde iba- Türkistan’dan Çin’in iç kesimlerine det etme, vaaz verme, uzun dua okuma ucuz iş gücü olarak götürmeye devam ve bazı ayetlerin okunması konusunda ederken diğer taraftan da her gün hız- kısıtlamalar bulunmaktadır. Memurların, lı trenlerle Çinli yerleşimcileri Doğu işçilerin, ÇKP üyelerinin, öğrenci ve Türkistan’a taşımak suretiyle bölgenin emeklilerin ibadet yerlerine gitmeleri demografik yapısını değiştirmektedir. ve ibadet etmeleri yasaklanmış; ibadet et-

354 HRW, “‘Eradicating Ideological Viruses...” 355 “China Uighurs: Xinjiang ban on long beards and veils”, BBC, 01.04.2017, https://www.bbc.com/news/world-asia-china-39460538

114 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Her sene ortalama 250.000 civarı Han milyon insanın sağlık kontrolünden geçi- Çinli, Doğu Türkistan’a taşınmaktadır. rilerek kan tahlillerinin yapıldığı açıklan- Bölgeye gelen Çinli nüfus ekseriyetle mıştır. Oysa pek çok insan bu testlere zorla sivil halk, asker-polis ve Çinli mahkûm- tabi tutulmuştur. Ayrıca tutuklu iken ya lardan oluşmaktadır. Doğu Türkistan’a da gözaltında kaybolan ve akıbetlerinden gelen Çinli yerleşimcilere ücretsiz konut, haber alınamayan çok sayıda Uygur’un tarla ve iş ile maddi destek sağlamakta, en organlarının çalınmış olma ihtimali de verimli araziler ve kıymetli yerler Han oldukça yüksektir. Çinli yerleşimcilere verilmektedir. Doğu • Çin, 2017 yılından itibaren Doğu Türkistan’ın asıl sahipleri ise ağır vergi Türkistan’da satılan çeşitli gıda ürünle- yükü altında ezilmekte; tarlaları, işleri ri üzerinde bulunan “Helal” simgesinin ellerinden alınmaktadır. Komünist Çin kullanımını yasaklamış, marketlerin şar- yönetimi Doğu Türkistan’ı işgalinden bu küteri bölümünde ve kasaplarda helal yana Uygur çiftçileri her sene iki-üç ay olan et ürünleriyle domuz etini yan yana boyunca çeşitli projelerde ücretsiz çalış- satma zorunluluğu getirmiştir. maya zorlamaktadır. Uygurlar, zengin yer • Uygurların İslami geleneğe uygun şekil- altı ve üstü kaynaklarına sahip oldukları de evlenmesi ve cenaze töreni yapması ana yurtlarında ikinci sınıf vatandaş mu- yasaklanmıştır. Uygur kızları Çinlilerle amelesini bile aratacak derecede zulüm görmektedir. Çin hükümeti bir yandan evlenmeye zorlanarak millî ve dinî kimlik Bir Kuşak Bir Yol projesi ile dünyayı et- asimile edilmeye çalışılmaktadır. kilemek isterken diğer yandan da Uygur • Çin hükümeti 2016 yılından itibaren yeni ekonomisini çökertmektedir. doğan Uygur çocuklarına Muhammed, • Çin yönetimi ikiyüzlü olmakla itham ettiği Arafat, İslam, Türkzat gibi dinî ve millî Uygur memurlara ve Uygurlar arasında kimliği çağrıştıran 29 ismin verilmesini büyük saygı kazanmış veya kendi mes- yasaklamıştır. leklerinde itibarı olan Uygurlara karşı • Komünist Çin rejimi yönetimi, Uygurların tasfiye politikası yürütmektedir. tarihî eserlerini yok ederek kültürel bir • Uygur memurlar öldükten sonra cesetle- kıyım gerçekleştirmektedir. rinin yakılması için sözleşme imzalamaya • Yurt dışındaki Uygurların Doğu zorlanmaktadır. Türkistan’daki aileleriyle iletişimi kesil- • Çin Anayasası’nda Uygurlara verilen miştir. ana dilde eğitim hakkını kaldıran Çin • Doğu Türkistan’da açılan toplama kamp- yönetimi, ayrıca tarih, edebiyat ve dinî larından sonra şehir, kasaba ve köyler- alanlardaki Uygurca kitapları da topla- de kapılarına kilit vurulan iş yeri ve yıp imha ederek, Uygur yazma eserlerini hane sayısı gün geçtikçe artmaktadır. ve kültürünü yok etmeye çalışmaktadır. Tutuklananların bakıma muhtaç olan Yasaklanan kitapları okuyan ya da bu- aileleri, madden ve manen zor günler lunduran kişiler 5 seneden 20 seneye geçirmektedir. kadar hapis cezasına çarptırılmaktadır. • Çin yönetimi yurt dışında eğitim gören Bu şekilde Uygur dili kullanım dışı bırakıl- çok sayıda Uygur öğrencinin ailesini re- maktadır. Çin, Doğu Türkistan’ı işgal ettiği hin alıp baskı yaparak öğrencileri Doğu 1949’dan bugüne Uygurların kullandığı Türkistan’a dönmeye mecbur etmekte- alfabeyi üç defa değiştirerek Uygurlar dir. Bu baskılara karşı koyamayıp dönen arasındaki okuma yazma oranını iyice Uygur öğrenciler hava alanına iner inmez düşürmüştür. “terörist” suçlamasıyla tutuklanmakta • Çin resmî medya organlarında 2017 yılın- ve birçoğundan bir daha haber alınama- da dört ay süren bir çalışma sonucu 17,5 maktadır.

Murat Yılmaz 115 SONUÇ VE ÖNERİLER

• Çin, Doğu Türkistan’daki uygulama- • Doğu Türkistan’ın tamamında ku- larından açıkça anlaşıldığı üzere, Han rulan toplama kampları, 2. Dünya milletinin üstünlüğüne dayanan ırk- Savaşı’ndan bu yana etnik-dinî bir çı bir devlettir. Doğu Türkistan’da topluluğun bu kadar kısa sürede ve Uygur, Kazak, Kırgız olmak bugün bu kadar geniş bir şekilde hapsedil- âdeta “suç telakki edilmekte” ve in- diği ceza merkezleridir. Tahminlere sanlar peşinen “düşman ve terörist” göre bugün Doğu Türkistan’daki her olarak yaftalanmaktadır. Aynı şekilde evden en az bir kişi toplama kampına Tibet, İç Moğolistan ve Hong Kong’da alınmıştır. da durum farklı değildir. Çin bu tutu- • Sayılarının 1.200’ü aşkın olduğu belir- mundan derhâl vaz geçmelidir. tilen toplama kamplarında, 3 milyon • “Terör” kavramını Uygurları ve böl- civarı masum insan herhangi bir mah- gedeki diğer Müslümanları Çin ulu- keme süreci yaşamadan ve suç isnat suna karşı varoluşsal bir tehdit olarak edilmeden tutulmaktadır. göstermek için kullanan Çin, Uygur • Doğu Türkistan’da Müslümanlara halkı da insanlığın temel haklarına yönelik tutuklamaları, “suçu önce- sahip olmayan istisna bir halk olarak den önleme prensibi”(!) çerçevesinde görmektedir. ÇKP, terörist kelimesini gerçekleştirdiğini savunan Çin yö- genellikle Müslümanlarla ilişkilen- netimi, bu uygulamayla masumiyet dirmektedir. Bu durum Çin liderle- karinesini hiçe saymaktadır. Yapılan rinin ve Çin halkının, terörü sınır incelemeler, toplama kampına alınan bölgesindeki kendilerinden farklı Uygurların tamamına yakınının as- insanlarla ilişkili bir tehdit olarak lında hiçbir suçu olmadığını ortaya algılamalarına neden olmaktadır. koymaktadır. Uygur toplumunu bu şekilde etiket- • Uygulanan metotlara bakıldığında, lemek, Pekin yönetimine BM gibi ulus- Çin yönetiminin hâlihazırda yaş ve lararası kurumlarda insanlık karşıtı cinsiyet ayırımı yapmaksızın bütün suçlarla ilgili bir kılıf sağlamak için Uygurları “suçlu” kabul ettiği, din kullanılmaktadır. ve geleneklerine bağlı Uygurları ise • Çin, utancın ve vandalizmin tezahürü “terörist” olarak gördüğü anlaşılmak- olan insanlık dışı toplama kamplarını tadır. Yayınlanan “75 aşırılık belirtisi” kayıtsız şartsız derhâl kapatmalıdır! tüm Uygurların hapishane ve toplama

116 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım kamplarından geçeceğini âdeta teyit hâle getirdiği Aile Olmak projesi, açık etmektedir! bir şekilde insan hakları ihlalidir ve • 1 Ocak 2016 tarihinde kabul edilen âdeta toplama kamplarında yaşa- Ulusal Terörle Mücadele Yasası ile nan her türlü baskı ve asimilasyon olağanüstü yetkilerle donatılan Çin sürecinin tüm Uygur ve Müslüman polisi, sadece silahlı operasyonlarını kökenli hanelere yayılmış hâlidir. 1 değil, eğitim ve propaganda çalışma- milyondan fazla Çinli memurun yatılı ları konusundaki faaliyetlerini de olarak ailelerin yanında kalmasıyla arttırma direktifi almıştır. Böylelikle mahremiyet ayaklar altına alınmakta, her olay terörle irtibatlandırılarak ayrıca aileler hakkında geniş çaplı cezalandırılabilir, olaylara müdahale fişleme yapılarak “75 aşırılık belir- sırasında polisler serbestçe ateş ede- tisi”nden birini sergileyenler topla- bilir, gece baskınlarıyla tutuklama ma kamplarına konulmaktadır. Aile yapabilir, mahkeme kararı olmadan Olmak projesi de diğer hak ihlalleri hapsedebilir hâle gelmiştir. Bu yasa gibi yüz kızartıcıdır ve bu uygulama bir an önce kaldırılmalıdır. Bölgedeki derhâl sonlandırılmalıdır. olağanüstü şartlar derhâl sona erdi- • Çin Halk Cumhuriyeti Ceza Yasası’nın rilmelidir! 103. maddesi gereği “açık bir biçimde • Toplama kampları açık bir şekilde ayrılıkçılığı kışkırttıkları ve ülkeyi insanlık suçudur. Çin, uluslararası bölmeye çalıştıkları” gerekçesiy- hukuka aykırı olarak Doğu Türkistan, le insan hakları STK’larının Doğu Tibet, İç Moğolistan ve Hong Kong’da Türkistan, Tibet ve İç Moğolistan’a gerçekleştirdiği tüm hak ihlallerinin girişleri yasaklanmıştır. Bundan do- hesabını uluslararası mahkemelerde layı bağımsız gazeteciler, aktivistler soykırım suçu da dâhil olmak üze- ve STK görevlileri ile bağımsız heyet- re vermeli, bunun için de Gambiya- lerin kamplara girmesi ve araştırma Myanmar örneklerinde olduğu gibi, yapması mümkün değildir. Buna kar- uluslararası toplum acil inisiyatif şın Çin’in dünya kamuoyunu oyala- almalıdır. Uygur vatandaşların, ma amaçlı göstermelik, tiyatrovari kimliklerinin gizli tutulması ve gü- programlar organize ederek önceden venlik şartlarının sağlanmasından hazırlanmış merkezlere bazı grup- sonra, Uluslararası İnsan Hakları ları götürdüğü bilinmektedir. Fakat Mahkemesi’ne bireysel başvuruları bu ziyaretlerin bir inandırıcılığı bu- da kabul edilmelidir. Hak ve hukuka, lunmamaktadır. Zira her şey açıkça insan haklarına kıymet veren bütün mizansendir ve bu ziyaretlerde gös- ülkeler konunun takipçisi olmalıdır. terilenler gerçeği yansıtmamaktadır. • Bu kamplarda gördükleri zulümler • Çin yönetimi genellikle uluslararası nedeniyle bugüne kadar vefat etmiş, insan hakları örgütlerine karşı düş- sakat kalmış ve zarara uğramış her manca davranmaktadır ve Xi Jinping kişinin aile ve yakınlarından; hayatta dönemi, Çin’de insan hakları ihlalle- olanların ise kendilerinden, işlenen rinin izlenmesine yönelik olarak hü- kabahatlerden ötürü özür dilenmeli kümet baskısının en fazla yaşandığı ve tazminat ödenmelidir. dönemdir. • Çin’in 2014 yılından itibaren başlat- • Doğu Türkistan’da toplam 7.778 çocuk tığı ve 2017 yılında iyice sistematik yetistirme merkezi vardır. Bu mer-

Murat Yılmaz 117 kezlerdeki güvenlik görevlisi ve eğit- • Çin neredeyse bütün Uygur ailelerin menlerin sayısı ise 92.200’dür. Ayrıca erkeklerini toplama kamplarına ala- “Özel Görevli” statüsüyle 59.400 kişi rak nüfus artışını kasıtlı olarak engel- daha istihdam edilmiştir. Görevli sa- lemekte, kamplardaki insanları kısır- yısı dikkate alındığında, yaklaşık 2 laştırmak suretiyle sonraki doğumları milyon çocuğun bu merkezlerde tu- da ipotek altına almaktadır. Bu açık bir tulduğu tahmin edilmektedir! SOYKIRIM uygulamasıdır! Bunlara • Doğu Türkistan’da beyin yıkama ve ilaveten uzun yıllardır Çinlilerle zor- asimilasyon uygulamaları dışında ka- la evlendirilen Uygur kızları, Doğu labilen tek bir kişi bile bulunmamak- Türkistan dışına çalışmak için gön- tadır. Toplama kamplarındakiler, on- derilenler, 2016’da çıkarılan Terörle ların aileleri ve yatılı okullarla kreş- Mücadele Yasası sonrası bölgeden göç lere alınan çocukların tamamı bu sü- eden 2.805.000 kişi, bölgedeki radikal recin içindedir. Kısacası Uygurların demografik değişikliklerin haberci- yarınları yok edilmektedir. sidir. Her yıl Çin’den gelen ortalama 250.000 kişi ise, devletin kendilerine • 2017 verilerine göre Doğu sağladığı büyük desteklerle, boşaltıl- Türkistan’da tüm ortaokul öğrenci- mış olan Uygur kasaba ve şehirlerine lerinin %40’ının yani 497.800’ünün yerleştirilmektedir. Uygursuz bir zorunlu dilin Çince olduğu yatılı Doğu Türkistan isteyen Çin, bunu okullara yerleştirildiği anlaşılmak- maalesef başarmak üzeredir. tadır. Bu bilgi aynı zamanda “çocuk kamplarının” varlığını da doğrula- • Doğu Türkistan’da yok edilen sadece maktadır. Çin, toplama kamplarının insanlar değildir, aynı zamanda şehir- bir uzantısı olan zorunlu yatılı okul ler ve tarihî-kültürel doku da özellikle uygulamasını derhâl durdurmalı, Bir Kuşak Bir Yol projesi çerçevesinde okullarda ana dilde eğitim serbest yoğun şekilde katledilmekte, kültürel bırakılmalıdır. bir soykırım gerçekleştirilmektedir. • 2017’den bu yana 12 ila 65 yaş arası • Çin kendini her türlü hukukun üze- bütün Müslümanlar, yüzlerinden ve rinde görmektedir. BM ve uluslararası vücutlarından çeşitli açılardan çeki- çatı yapılar içerisinde oldukça etkin len fotoğrafların yanı sıra kan testle- olan Çin, BM Güvenlik Konseyi üye- ri, parmak izleri, retina taramaları, liğinin kendisine verdiği veto yetki- saç örnekleri ve ses kayıtları da dâhil sini çoğu zaman pazarlık konusu ve olmak üzere kapsamlı biyometrik elbette sopa olarak kullanmaktadır. görüntüleme ve DNA testlerinden • BM, Doğu Türkistan’da üç yılı aşkın geçirilmektedir! süredir devam eden ve açık olarak • Doğu Türkistan’da kurulan ve Uygur, insanlığa karşı işlenen suçlar kapsa- Kazak, Kırgız ve diğer azınlık grup- mındaki uygulamalar karşısında, ba- larının evlerinin içine kadar takip riz bir şekilde, etkisiz ve pasif görün- edilmesini sağlayan yüksek teknoloji mektedir. BM, Çin’in insan haklarını ürünü takip ve gözetleme sistemle- ayaklar altına alan toplama kampları ri derhâl kaldırılmalı; sokak sokak, vahşetini derhâl durduracak sahici cadde cadde, ev ev bu uygulamaları adımlar atmalıdır. yapan 1.400’ü aşkın güvenlik şirketi • Çin, uluslararası toplum tarafından bölgeden çekilmelidir. toplama kamplarında yaptığı akıl

118 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım ve mantık dışı zulümler nedeniyle yakın zamanda daha da belirginleşe- “21. yüzyılın zalimi” unvanı ile anıl- cek Çin işgali gözden kaçırılmaktadır. malı, toplama kampları utancından • Türkiye de bu konuda tehdit altın- kurtuluncaya kadar tüm ülkeler Çin da olan ülkelerden biridir. 2018 yılı ile siyasi, ticari ve askerî bağlarını Haziran ayı itibarıyla 1.000’den fazla koparmalıdır. Çin şirketinin kurulduğu belirtilen • İslam dünyası ve bu coğrafyada Türkiye’de, Çinliler diğer yabancılar bulunan medya kuruluşları, Doğu gibi 250.000 dolarlık konut alımları Türkistan toplama kamplarına gere- karşılığında vatandaşlık alabilmek- ken ilgiyi göstermenin çok uzağında- te hatta bazı iddialarda belirtildiği dır. Bu durum Çin’in uluslararası lobi üzere, daha az bedelle alınan evler faaliyetlerinin İslam dünyasındaki vatandaşlık için gerekli olan miktara medya kuruluşlarına kadar uzandı- çekilerek yolsuzluk yapılmaktadır. ğını göstermektedir. Açıkça belirtmek Çin’in ayrıca yerli firmalar üzerinden gerekir ki, Batılı hükümetler ve Batı alımlar yaptığı da bilinmektedir. medyası Doğu Türkistan toplama • İslam dünyası 57 ülke ve 2 milyara kamplarına daha fazla ilgili göster- varan nüfusu ile Çin karşısında siyasi, mektedir. ekonomik ve askerî anlamda önemli • Doğu Türkistan konusunda İslam bir güçtür. Dünya yer altı kaynakları- dünyasının çatı kuruluşu olan İİT âde- nın %60’tan fazlasına sahip olan İslam ta yok hükmündedir! İİT 2000 yılın- coğrafyası, bu gücünü Çin’e karşı kul- dan sonra bölgede gerçekleşen hemen lanmalı, Doğu Türkistan’daki Uygur, hiçbir olayda inisiyatif almadığı gibi, Kazak ve Kırgız Müslümanların der- ön alıcı çalışmaları da bulunmamak- hâl toplama kamplarından çıkarılma- tadır. 2019 Mart ayında Abu Dabi’de sı için gerekli adımları en üst makam- gerçekleştirilen 46. İİT Dışişleri lardan atmalıdır. Unutulmamalıdır ki Bakanları Toplantısı’nda -toplama 1,5 milyara yakın nüfusu ile ekonomik kampı zulümleri devam etmesine anlamdaki kayıpları tolere etme ko- rağmen- Çin’in Doğu Türkistan’daki nusunda oldukça kırılgan bir yapıya Müslüman topluluğa “özen gösterme sahip olan Çin’in en büyük ticari or- çabası” içerisinde olduğunu ifade et- tağı İslam dünyasıdır! mek ve toplama kampları gerçeğine • Toplama kamplarına öncelikle aydın- sessiz kalmak, birbirinden ağır eylem lar ve toplumun önderleri sayılan ki- ya da eylemsizliklerdir. İİT ya kuru- şiler alınmıştır. Onların hedeflenmesi luş misyonunu deruhte etmeli ya da asimilasyon sürecini hızlandırmanın kendini feshetmelidir. Zira İİT’nin ve aynı zamanda Uygur kimliğini yok mevcut tutumu Çin’i daha da cesaret- etmenin en etkili yolu olarak görül- lendirmektedir. mektedir. • Bir Kuşak Bir Yol projesi İslam dünya- • Çin, dinî vecibelere getirdiği emsali sının sessizliğinin önemli sebeplerin- görülmemiş yasak ve baskılarla İslam den biridir. Toprakları, limanları, ra- dinini fiilen “kanun dışı” ilan etmiş fineri ve fabrikaları adım adım Çin’e durumdadır. Oysa Çin Anayasası’nda satılan ve bu şekilde ipotek altına alı- “Çin Halk Cumhuriyeti vatandaşları, nan İslam dünyası, bugün meseleye din ve inanç özgürlüğüne sahiptir.” ve iktisadi fayda çerçevesinden baksa da “Hiç bir devlet organı, kamu kuruluşu

Murat Yılmaz 119 veya birey, vatandaşları herhangi bir ekonomik baskılar, gerekçesiz vergi- dine inanması veya inanmaması için ler ve el koymalar, zorunlu işçi ola- zorlayamaz veya herhangi bir dine rak çalıştırmalar son bulmalı, devlet inanan veya inanmayan vatandaşlar dairelerinde ve iş bulma hususunda arasında ayrım yapamaz.” denmekte- Uygurlara Çinlilerle eşit rekabet imkâ- dir. Çin’de inanç ve ibadetlere, giyim nı oluşturulmalı, bölgeye ait zenginlik- kuşama, örf ve âdetlere yönelik yasak- ler halkın refahı için kullanılmalıdır. lar bir an evvel kaldırılmalı, camiler Uygurlardan müsadere edilen toprak ve tüm ibadethaneler olması gerektiği ve mülkler derhâl iade edilmelidir. gibi özgürce kullanılabilmelidir. • Çin, dünya çapında sadece ekonomik • Yasa dışı organ satışının devlet eliyle yapıldığı Çin’de, yıllık nakil sayısı- hamleleriyle değil aynı zamanda lobi nın 100.000’i bulduğu tahmin edil- faaliyetleriyle de dikkat çekmektedir. mektedir. Çin’in organ ticaretinden Çin’in kirli lobi faaliyetlerine karşı yılda 1 milyar dolar gelir sağladığı ve dikkatli ve tedbirli olunmalıdır. bu ticarete konu olan organların da • Çin’in insanlık dışı hukuksuz uygula- büyük oranda toplama kamplarında maları tüm dünyada yüksek sesle du- katledilen mahkûmlardan alındığı yurulmalı, vicdan sahibi STK’lar, hak belirtilmektedir. örgütleri ve sivil vatandaşlar toplama • Hiçbir bilgiye erişimin mümkün kampları zulmünün duyurulmasında olmadığı kamplardaki koronavirüs inisiyatif almalı, bu ağır yük sadece sürecinin etnik temizlik için bahane Doğu Türkistanlı vakıf ve derneklerin olarak kullanılacağı endişesi giderek omuzlarına bırakılmamalıdır. artmaktadır. Çin DSÖ’yü ve bağımsız sağlık kurumlarını derhâl kamplara • Doğu Türkistan’da yaşayan Uygurların davet etmelidir. yurt dışına seyahat yasağı ve yurt dı- şındaki Doğu Türkistanlıların mem- • Kamplarda bulunan insanlar istekleri leketlerine dönüş ve akraba ziyareti hilafına fabrikalara gönderilmekte, bir firmadan diğerine devredilerek ücret- engeli kaldırılmalıdır. siz ya da minimum ücretle âdeta köle • Yurt dışında akrabası olanlara yönelik gibi çalıştırılmaktadır. Hâlihazırda denetim ve gözetimlere son verilmeli; 500.000 kişinin bu durumda olduğu para gönderme ve haberleşme engeli bildirilirken Çin hükümetinin 2023 kaldırılarak en temel haklardan olan sonunda bu sayıyı 1 milyona çıkarmayı iletişim ve haber alma özgürlüğü sağ- hedeflediği belirtilmektedir! lanmalıdır. • Uygur, Kazak ve Kırgız Müslümanlara • Dil, kültür ve eğitimin önündeki en- köle muamelesi yapan Çin, hukuksuz geller kaldırılmalı; Uygurlar ana dilde uygulamalarına son verinceye kadar eğitim yapabilmeli; tarihî eserler, kitap tüm dünyadaki vicdan sahipleri Çin mallarını BOYKOT etmelidir. ve kütüphaneler korunmalı; okullar ve üniversiteler erişilebilir olmalıdır. • Her meslek grubundan yetkin ne ka- dar Uygur varsa toplama kamplarına • Seyahat özgürlüğü, örflere uygun ev- dolduran Çin yönetimi, böylece bir lilik, cenaze merasimi, helal gıdaya anlamda Uygurların hayat damarla- erişim ve benzeri haklara getirilen rını kesmeyi planlamaktadır. Çin’deki yasaklar derhâl kaldırılmalıdır.

120 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım KAYNAKÇA

Abdulla, Munawwar. “Coronavirus: China’s Xinjiang Camps are a neglected high-risk area and should be closed”, Hong Kong Free Press, 08.02.2020, https://www.hongkongfp.com/2020/02/08/coronavirus-chinas-xinjiang-camps-neglected-hi- gh-risk-area-closed/

______. “Uyghurs and the China Coronavirus”, The Diplomat, 05.02.2020, https://thediplomat.com/2020/02/uyghurs-and-the-c- hina-coronavirus/

Abdurasulov, Abdujalil. “Uighur crackdown: ‘I spent seven days of hell in Chinese camps”, BBC, 12.02.2019, https://www.bbc. com/news/world-asia-47157111

Akbar, Arifa. “Mao’s Great Leap Forward ‘killed 45 million in four years’”, Independent, 17.09.2010, https://www.indepen- dent.co.uk/arts-entertainment/books/news/maos-great-leap-forward-killed-45-million-in-four-years-2081630.html

Akeel, Maha. “China must allow access to its ‘training centers’ for Uighur Muslims”, Arab News, 06.11.2018, https://www.arab- news.com/node/1400216#.W-INokDfAdI.twitter

Alecci, Scilla. “Watch: China Cables Exposes Chilling Details of Mass Detention in Xinjiang”, International Consortium of In- vestigative Journalist (ICIJ), 24.11.2019, https://www.icij.org/investigations/china-cables/watch-china-cables-exposes-c- hilling-details-of-mass-detention-in-xinjiang

Aljamra, Helal. “The Organization of Islamic Cooperation Gives its “Blessing” to China for Violating the Rights of its Muslims”, Inside Arabia, 13.05.2019, https://insidearabia.com/organization-islamic-cooperation-china-violating-rights-muslims/

Alpkaya, Gökçen ve arkadaşları, İnsan Hakları, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000, s. 14.

Aytekin, Emre. “Çin ABD teknolojisi ile gözetliyor”, Anadolu Ajansı, 28.11.2018, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/cin-abd-tek- nolojisi-ile-gozetliyor/1658092

Bağ, Mustafa. “22 ülkeden Çin’e Doğu Türkistan tepkisi; kitlesel gözaltıları derhal durdur, Uygurları serbest bırak”, Euro- news, 10.07.2019, https://tr.euronews.com/2019/07/10/22-ulkeden-cine-dogu-turkistan-tepkisi-kitlesel-gozaltilar-der- hal-durdur-uygurlar-serbest

______. “Avrupa Parlamentosu’dan Çin’e, ‘Uygur toplama kamplarını derhal kapat’ çağrısı”, Euronews, 21.04.2019, https://tr.euro- news.com/2019/04/21/avrupa-parlamentosu-dan-cin-e-uygur-toplama-kamplarini-derhal-kapat-cagrisi

______. “Çin’den toplama kampı savunması: Uygur Türklerine bedava mesleki eğitim veriyoruz”, Euronews, 17.10.2018, htt- ps://tr.euronews.com/2018/10/17/cin-dogu-turkistan-daki-kamplar-kabul-etti-kamplar-uygur-kokenli-yonetici-savundu

______. “Doğu Türkistan Milli Meclis Başkanı: Erkeklerimiz kamplarda, Çinliler mahremimize giriyor”, Euronews, 21.08.2019, https://tr.euronews.com/2019/08/21/dogu-turkistan-milli-meclisi-baskan-erkeklerimiz-kamplarda-cinliler-mahremimi- ze-giriyor

______. “RFA: Doğu Türkistanlı kadınlar, Çinli erkek görevlilerle yatağını paylaşmaya zorlanıyor”, Euronews, 19.11.2019, ht- tps://tr.euronews.com/2019/11/19/dogu-turkistanli-kadinlar-cinli-erkek-gorevlilerle-yatagini-paylasmaya-zorlaniyor

______. “Uygurlara ‘Çin işkencesi’: Doğu Türkistan’da neler oluyor?”, Euronews, 14.02.2019, https://tr.euronews.com/2019/01/05/ uygurlara-cin-iskencesi-dogu-turkistan-da-neler-oluyor

Murat Yılmaz 121 Balcı, Aslan. “Utanç kamplarında salgın endişesi”, Açık Görüş, 09.05.2020, https://www.star.com.tr/acik-gorus/utanc-kamp- larinda-salgin-endisesi-haber-1538358/

Beitler, Ryan. “China’s Islamophobia: Uighur Muslims, Authoritarianism and Worldwide Fear”, Paste Magazine, 03.04.2017, https://www.pastemagazine.com/politics/china/chinas-islamophobia-uighur-muslims-authoritarianis/

Beşiri, Arzu. “Soykırım ve Soykırıma İlişkin Uluslararası Mekanizmalar”, TBB Dergisi, http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/ m2013-108-1310

Bethany Allen-Ebrahimian, “Exposed: China’s Operating Manuals for Mass Internment and Arrest by Algorithm”, Interna- tional Consortium of Investigative Journalist (ICIJ), 24.11.2019, https://www.icij.org/investigations/china-cables/expo- sed-chinas-operating-manuals-for-mass-internment-and-arrest-by-algorithm/

Bilsky, Leora., Klagsbrun, Rachel. “The Return of Cultural Genocide?”, European Journal of International Law, 23.09.2018, ht- tps://academic.oup.com/ejil/article/29/2/373/5057075

Blanchard, Ben. “China defends Xinjiang camps as it takes reporters on tour”, The Irish Times, 07.01.2019, https://www.irish- times.com/news/world/asia-pacific/china-defends-xinjiang-camps-as-it-takes-reporters-on-tour-1.3750070

______. “China says pace of Xinjiang ‘education’ will slow, but defends camps”, Reuters, 06.01.2019, https://www.reuters.com/ article/us-china-xinjiang-insight/china-says-pace-of-xinjiang-education-will-slow-but-defends-camps-idUSKCN1P007W

Buckley, Chris. “China is detaining Muslims in vast numbers. The Goal: ‘Transformation’”, New York Times, 08.09.2018, htt- ps://www.nytimes.com/2018/09/08/world/asia/china-uighur-muslim-detention-camp.html

Buckley, Chris., Ramzy, Austin. “China’s Detention Camps for Muslim Turn to Forced Labor”, The New York Times, 16.12.2018, htt- ps://www.nytimes.com/2018/12/16/world/asia/xinjiang-china-forced-labor-camps-uighurs.html?referringSource=articleShare

Chan, Tara Francis. “How a Chines Region That Accounts for Just 1,5% of the Population Became One of the Most Intrusive Police States in The World”, Business Insider, 02.08.2018, https://www.businessinsider.com.au/xianjiang-province-chi- na-police-state-surveillance-2018-7

Cheng-Chia, Tung., H. Yang, Alan. “How China Is Remaking the UN In Its Own Image”, The Diplomat, 09,04.2020, https://the- diplomat.com/2020/04/how-china-is-remaking-the-un-in-its-own-image/

Clarke, Michael. “Xinjiang’s ‘transformationthrough education’ camps”, Lowy Institute, 25.05.2018, https://www.lowyinsti- tute.org/the-interpreter/xinjiangs-transformation-through-education-camps

Coşkun, A. Vahap. “İnsan Hakları ve Kültürel Rölativizm”, KKTC İnsan Hakları Derneği, http://trnchumanrights.org/kul- turel-rolativizm/

Danilova, Maria. “Woman Describes Torture, Beatings in Chinese Detention Camp”, AP News, 27 Kasım 2018, https://apnews. com/61cdf7f5dfc34575aa643523b3c6b3fe

Denyer, Simon. “Former inmates of China’s Muslim ‘reeducation’ camps tell of brainwashing, torture”, The Washington Post, 17.05.2018, https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/former-inmates-of-chinas-muslim-re-education-cam- ps-tell-of-brainwashing-torture/2018/05/16/32b330e8-5850-11e8-8b92-45fdd7aaef3c_story.html?noredirect=on

Doffman, Zak. “China Killing Prisoners to Harvest Organs for Transplant: BMC Report Accuses China of ‘Falsifying’ Data”, Forbes, 16.11.2019, https://www.forbes.com/sites/zakdoffman/2019/11/16/china-covers-up-killing-of-prisoners-to-harvest- organs-for-transplant-new-report/#5cd644a62ec7

Doman, Mark., Hutcheon, Stephen., Welch, Dylon., Taylor, Kyle. “China’s frontier of fear”, 13.10.2018. ABC News, https://www. abc.net.au/news/2018-11-01/satellite-images-expose-chinas-network-of-re-education-camps/10432924?nw=0

Embury-Denis, Tom. “China installing QR codes on Uyghur Muslim homes as part of mass security crackdown”, Indepen- dent, 11.09.2018, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/china-uyghur-muslims-xinjiang-province-qr-codes-se- curity-crackdown-hrw-a8532156.html

Erdinç, Oğuz. “500 bin çocuk Çin’in sadakat kampında”, Karar, 29.12.2019, https://www.karar.com/dunya-haberleri/500-bin-co- cuk-cinin-sadakat-kampinda-1429262

Erkan, Onur. “Nazi Kamplarından Çin Toplama Kamplarına”, Uygur Haber, 24.03.2019, https://www.uygurhaber.com/do- gu-turkistanda-neler-oluyor

Feiyang, Sun. “Breaking down the BBC’s visit to Hotan, Xinjiang”, 08.07.2019, https://medium.com/@sunfeiyang/brea- king-down-the-bbcs-visit-to-hotan-xinjiang-e284934a7aab

122 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Forth, Aldan. “The ominous metaphors of China’s Uighur concentration camps”, The Conversation, 19.01.2020, https://www. theconversation.com/amp/the-ominous-metaphors-of-chinas-uighur-concentration-camps-129665

Fox, Ben. “US report finds widespread forced Uighur labor in China”, AP News, 12.03.2020, https://apnews.com/09a6f- 942039917fb9376e3909351399c

Giordano, Chiara. “One million Chinese people ‘move into Muslim homes to report on Islamic or unpatriotic beliefs’”, Inde- pendent, 23.11.2018, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/china-uighur-muslim-people-move-homes-xinji- ang-china-religion-a8648561.html

Goodman, Amy. “Uyghurs & Other Muslim Minorities Forced into Labor Programs to Work in Chinese Factories”, Democra- cy Now, 09.01.2020, https://www.democracynow.org/2020/1/9/china_uyghurs_muslim_minorities_workers

Graham-Harrison, Emma., Garside, Juliette. “‘Allow no escapes: Leak exposes reality of China’s vast prison camp network”, The Guardian, 24.11.2019, https://www.theguardian.com/world/2019/nov/24/china-cables-leak-no-escapes-reality-chi- na-uighur-prison-camp

Greer, Tanner. “48 Ways to Get Sent to a Chinese Concentration Camp”, Foreign Policy, 13.09.2018, https://foreignpolicy. com/2018/09/13/48-ways-to-get-sent-to-a-chinese-concentration-camp/

He, Cathy. “Chinese Regime Tracks Roughly 2.5 Million in Xinjiang Through Facial Recognition”, The Epoch Times, 18.02.2019 ht- tps://www.theepochtimes.com/chinese-regime-tracking-roughly-2-5m-through-facial-recognition-in-xinjiang_2805488.html

Ian Birrel, “China’s concentration camps holding up to three million Muslim prisoners subjected to a regime of modern surveillance and old-fashioned torture - as one survivor recounts how you can be executed for laughing”, Daily Mail, 24.11.2019, https://www.dailymail.co.uk/news/article-7718987/Inside-Chinas-concentration-camps-holding-three-milli- on-Muslim-prisoners.html

Ioanes, Ellen. “Rape, medical experiments, and forced abortions: One woman describes horrors of Xinjiang concentrati- on camps”, Bussiness Insider, 22.10.2019, https://www.businessinsider.com/muslim-woman-describes-horrors-of-chine- se-concentration-camp-2019-10

Irwin, Peter. “The world needs to pressure China over the plight of the Uighurs”, The Guardian, 05.07.2019, https://www.the- guardian.com/commentisfree/2019/jul/05/china-plight-uighurs-xinjiang-beijing-muslim

Kashgarian, Asim., Hussein, Rikar. “China’s Plan in Xinjiang Seen as Key Factor in Uighur Crackdown”, VOA News, 22.12.2019, https://www.voanews.com/extremism-watch/chinas-plan-xinjiang-seen-key-factor-uighur-crackdown

Koyuncu, Hüseyin. “Doğu Türkistan’da koronavirüsün ne kadar yayıldığı sorusuna ‘devlet sırrı’ cevabı”, Euronews, 05.02.2020, https://tr.euronews.com/2020/02/05/dogu-turkistan-koronavirus-sorusuna-devlet-sirri-cevabi-uygur-turkleri-sincan-cin

Kuo, Lily. “‘If you enter a camp, you never come out’: Inside China’s war on Islam”, The Guarian, 11.01.2019, https://www.the- guardian.com/world/2019/jan/11/if-you-enter-a-camp-you-never-come-out-inside-chinas-war-on-islam

______. “China transferred detained Uighurs to factories used by global brands-report”, The Guardian, 01.03.2020, https://www. theguardian.com/world/2020/mar/01/china-transferred-detained-uighurs-to-factories-used-by-global-brands-report

Leibold, James. “Despite China’s denials, its treatment of the Uyghurs should be called what it is: cultural genocide”, The Con- versation, 24.07.2019, https://theconversation.com/despite-chinas-denials-its-treatment-of-the-uyghurs-should-be-cal- led-what-it-is-cultural-genocide-120654

Lui, Marcell. “Xinjiang: A summary of China’s concentration camps”, Le Journal International, 16.12.2018, http://www.lejour- nalinternational.info/en/english-xinjiang-a-summary-of-chinas-concentration-camps/

Ma, Alexandra. “Chilling undercover footage taken inside China’s most oppressive region shows it’s virtually impossible to escape the paranoid police state”, Bussiness Insider, 30.06.2019, https://www.businessinsider.com/china-xinjiang-under- cover-report-police-paranoia-muslim-crackdown-2019-6?r=US&IR=T

______. “China is reportedly sending men to sleep in the same beds as Uighur Muslim women while their husbands are in pri- son camps”, Business Insider, 04.11.2019, https://www.businessinsider.com/china-uighur-monitor-home-shared-bed-re- port-2019-11

______. “Maps Show 500 suspected ‘re-education’ camps and prisons where China is locking up and torturing its Muslim minority”, Business Insider, 25.11.2019, https://www.businessinsider.com/china-uighur-prison-camp-suspected-locati- ons-maps-2019-11

Murat Yılmaz 123 ______. “This map shows a trillion-dollar reason why China is oppressing more than a million Muslims”, Bussines Insider, 23.02.2019, https://www.businessinsider.com/map-explains-china-crackdown-on-uighur-muslims-in-xinjiang-2019-2

Malik, Adeel. “Muslims inmates in China detention camp, forced to eat pork, drink alcohol and physical tortured as some commit suicide”, Muslim Council of Hong Kong, 19.05.2018, https://muslimcouncil.org.hk/muslim-inmates-in-china-de- tention-camp-forced-to-eat-pork-drink-alcohol-and-physically-tortured-as-some-commit-suicide/

Martin, Will. “China is harvesting thousands of human organs from its Uighur Muslim minority, UN human-rights body hears”, Businness Insider, 25.09.2019, https://www.businessinsider.com/china-harvesting-organs-of-uighur-muslims-c- hina-tribunal-tells-un-2019-9

Miles, Tom. “Saudi Arabia and Russia among 37 states backing China’s Xinjiang policy”, Reuters, 12.07.2019, https://www. reuters.com/article/us-china-xinjiang-rights/saudi-arabia-and-russia-among-37-states-backing-chinas-xinjiang-po- licy-idUSKCN1U721X

Mucahid, Abdul Malik. “Detained Uighur Muslims are Sitting Ducks for the Coranavirus. China must Close the Camps”, USA Today, 14.02.2020, https://www.usatoday.com/story/opinion/2020/02/14/coronavirus-uighurs-china-muslim-con- centration-camps-column/4739265002/

Müslim, Îmân 78; Tirmizî, Fiten 11; Nesâî, Îmân 17.

Nantulya, Paul. “Implications for Africa from China’s One Belt One Road Strategy”, Africa Center, 22.03.2018, https://afri- cacenter.org/spotlight/implications-for-africa-china-one-belt-one-road-strategy/

Nebehay, Stephanie. “U.N. rights boss expected in China, inculuding restive Xinjiang region, this year: envoy”, Reuters, 26.02.2020, https://www.reuters.com/article/us-china-xinjiang-rights/un-rights-boss-expected-in-china-including-res- tive-xinjiang-region-this-year-envoy-idUSKCN20K1ZE

Nicolaci da Costa, Ana. “Xinjiang cotton sparks concern over ‘forced labour’ claims”, BBC, 13.11.2019, https://www.bbc. com/news/business-50312010

Ortaylı, İlber. “Kamplar...İşkence korkunç”, Hürriyet, 04.11.2018, https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/ilber-ortayli/ kamplar-iskence-korkunc-41007791

Özcan, Gül Berna. “E-Otokrasi ve Çin’in Toplama Kampları”, Birikim Dergisi, 18.05.2019, https://www.birikimdergisi.com/ guncel-yazilar/9514/e-otokrasi-ve-cin-in-toplama-kamplari#.Xhe3PCRRXDs

Putz, Catherine. “Cotton and Corporate Responsibility: Fighting Forced Labor in Xinjiang and Uzbekistan”, The Diplo- mat, 14.11.2019, https://thediplomat.com/2019/11/cotton-and-corporate-responsibility-fighting-forced-labor-in-xinji- ang-and-uzbekistan/

______.“Which Countries are for or against China’s Xinjiang Policies?”, The Diplomat, 15.07.2019, https://thediplomat. com/2019/07/which-countries-are-for-or-against-chinas-xinjiang-policies/

Qin, Amy. “In China’s Crackdown on Muslims, Children Have Not Been Spared”, The New York Times, 28.12.2019, https:// www.nytimes.com/2019/12/28/world/asia/china-xinjiang-children-boarding-schools.html

Rahim, Zamira. “Prisoners in China’s Xinjiang concentration camps subjected to gang rape and medical experiments, for- mer detainee says”, Independence, 22.10.2019, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/china-xinjiang-uig- hur-muslim-detention-camps-xi-jinping-persecution-a9165896.html%3famp

Ramzy, Austin., Buckly, Chris. “Absolutely No Mercy: Leaked Files Expose How China Organized Mass Detensions of Mus- lims”, New York Times, 16. 11.2019, https://www.nytimes.com/interactive/2019/11/16/world/asia/china-xinjiang-docu- ments.html

Rogers, Benedict. “The Nightmare of Human Organ Harvesting in China”, The Wall Street Journal, 05.02.2019, https://www. wsj.com/articles/the-nightmare-of-human-organ-harvesting-in-china-11549411056

Ryan, Fergus., Cave, Danielle., Ruser, Nathan. “Mapping Xinjiang’s ‘re-education’ camps”, Australian Strategic Policy Ins- titute (ASPI), https://www.aspi.org.au/report/mapping-xinjiangs-re-education-camps

Sade, Gizem. “Çin Uygur aydınları cezaevinde tutuyor: Rozi’nin hikayesi”, Euronews, 27.082019, https://tr.euronews. com/2019/08/27/video-cin-uygur-aydinlari-cezaevinde-tutuyor-rozi-nin-hikayesi-dogu-turkistan

______. “Çin’in Uygur diasporasını eritme taktiği; elçilik pasaportları yenilemiyor”, Euronews, 21.01.2020, https://tr.euro- news.com/2020/01/26/cin-in-uygur-diasporasini-eritme-taktigi-elcilik-pasaportlar-yenilemiyor

124 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Salomatin, Konstantin., Burtin, Shura. “Beyond Orwell’s Worst Nightmares: How China Uses Artificial Intelligence to Com- mit Genocide”, Byline Times, 18.11.2019; https://bylinetimes.com/2019/11/18/beyond-orwells-worst-nightmares-how-chi- na-uses-artificial-intelligence-to-commit-genocide/

Samuel, Sigal. “Internet Sleuths are Hunting for China’s Secret Internment Camps or Muslims”, The Atlantic, 15.09.2018, https://www.theatlantic.com/international/archive/2018/09/china-internment-camps-muslim-uighurs-satelli- te/569878/

Selçuk, Ekin Kadir. “‘Doğu Türkistan Otoriter Rejimler İçin Bir Laboratuvar’: Mehmet Volkan Kaşıkçı’yla Söyleşi”, Birikim Dergisi, 26.12.2019, https://www.birikimdergisi.com/guncel/9859/dogu-turkistan-otoriter-rejimler-icin-bir-laboratu- var-mehmet-volkan-kasikci-yla-soylesi

Shih, Gerry. “Chinese mass-indoctrination camps evoke Cultural Revolution”, AP News, 18.05.2018, https://apnews.com/0d- b368402a214799921a05743b7acff7/Chinese-mass-indoctrination-camps-evoke-Cultural-Revolution

______. “‘Permanent cure’: Inside the re-education camps China is using to brainwash Muslims”, Business Insider, 17.05.2018, https://www.businessinsider.com/what-is-life-like-in-xinjiang-reeducation-camps-china-2018-5

Simmons, Keir. “Inside Chinese camps thought to be detaining a million Muslim Uighurs”, NBC News, 04.10.2019, https:// www.nbcnews.com/news/amp/ncna1062321

Sirohi, Seema. “China’s presence at the UN is growing stronger and Covid is another opportunity for Beijing”, The Print, 08.04.2020, https://theprint.in/opinion/chinas-presence-at-the-un-is-growing-stronger-and-covid-is-another-opportu- nity-for-beijing/397456/

Smitth, Saphora. “China forcefully harvest organs from detainees, tribunal concludes”, NBC News, 18.06.2019, https://www. nbcnews.com/news/world/china-forcefully-harvests-organs-detainees-tribunal-concludes-n1018646

Stewart, Phil. “China putting minority Muslims in ‘concentration camps’, U.S. says”, Reuters, 04.05.2019, https://www.reu- ters.com/article/us-usa-china-concentrationcamps/china-putting-minority-muslims-in-concentration-camps-us-says-i- dUSKCN1S925K

Stovrau, David. “A Million People are Jailed at China’s Gulags. I Managed to Escape. Here’s What Really Goes on Inside”, Ha- retz, 17.10.2019, https://www.haaretz.com/world-news/.premium.MAGAZINE-a-million-people-are-jailed-at-china-s-gu- lags-i-escaped-here-s-what-goes-on-inside-1.7994216

Stubley, Peter. “China refuses top human rights official Access to Uighur Muslim ‘re-education’ camps”,Independent , 05.12.2018, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/china-uighur-muslim-camps-xinjiang-human-rights-internment-bar- bel-kofler-germany-a8667886.html

Sudworth, John. “China’s hidden camps”, BBC, https://www.bbc.co.uk/news/resources/idt-sh/China_hidden_camps

______. “Çin Müslüman Uygur Türklerinin Çocuklarını Ailelerinin Yanından Ayırıyor”, BBC, 05.07.2019, https://www.bbc. com/turkce/haberler-dunya-48880857

______. “Searching for truth in China’s Uighur ‘re-education’ camps”, BBC, 21.06.2019, https://www.bbc.com/news/blogs-chi- na-blog-48700786

Swerling, Gabriella. “British government ‘ignored’ Chinese organ harvesting, Tribunal rules”, The Telegram, 17.06.2019, htt- ps://www.telegraph.co.uk/news/2019/06/17/british-government-ignored-chinese-organ-harvesting-tribunal/

Thomas, Stephanie. “Uyghur Muslims Fear Impact of Coronavirus on Populations in Camps in China”, CTV News, 02.02.2020, https://calgary.ctvnews.ca/uyghur-muslims-fear-impact-of-coronavirus-on-populations-in-camps-in-china-1.4794528

Tidman, Zoe. “Muslims detained in China camps for thinking ‘unhealthy thoughts’, leaked documents reveal”, Indepen- dent, 17.11.2019, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/muslim-uighurs-china-detention-leaked-docu- ments-new-york-times-unhealthy-thoughts-a9206216.html

Trédaniel, Marie., Lee, Pak K. “Explaining the Chinese Framing of the ‘Terrorist’ Violence in Xinjiang: Insights from Securi- tization Theory”, Universty of Kent, 13.12.2016, https://doi.org/10.1080/00905992.2017.1351427

Tuna, Amine. Doğu Türkistan’da Asimilasyon ve Ayrımcılık, İstanbul: İHH Kitap, Kasım 2012, s. 43, https://www.ihh.org.tr/ public/publish/0/30/dogu-turkistanda-asimilasyon-ve-ayrimcilik.pdf

Van Brugen, Isabel. “Uyghur Children Kidnapped by the State, Put in Xinjiang’s State-Run ‘Orphanages’”, The Epoch Times, 01.11.2028, https://www.theepochtimes.com/uyghur-children-kidnapped-by-the-state-put-in-xinjiangs-state-run-orpha- nages_2705600.html

Murat Yılmaz 125 ______. “Uyghur Diaspora Receive ‘Proof of Life’ Calls From the ‘Disappeared’ in Xinjiang”, The Epoch Times, 07.03.2019, https:// www.theepochtimes.com/uyghur-diaspora-receive-proof-of-life-calls-from-the-disappeared-in-xinjiang_2828189.html

Wang, Yanan., Kang, Dake. “China treats Uighur kids as ‘orphans’ after parents seized”,AP News, 21.09.2018, https://apnews. com/903a97b7c62a47b98553b6f422827dd7/China-treats-Uighur-kids-as-’orphans’-after-parents-seized.

Werleman, CJ. “‘Indescribably Hideous’-China’s Harvesting of Uyghur Muslim Organs”, Byline Times, 16.07.2019, https://by- linetimes.com/2019/07/16/indescribably-hideous-chinas-harvesting-of-uyghur-muslim-organs/

______. “More Uyghur Horror: Harvesting Hundreds of Thousands of Organs from Mass Murder”, Byline Times, 26.11.2019, htt- ps://bylinetimes.com/2019/11/26/more-uyghur-horror-harvesting-hundreds-of-thousands-of-organs-from-mass-murder/

Westcott, Ben., Roth, Richard. “UN members issue dueling statements over China’s treatment of Uyghurs in Xinjiang”, CNN, 30.10.2019, https://edition.cnn.com/2019/10/29/asia/china-xinjiang-united-nations-intl-hnk/index.html

Winter, Bitter. “In Xinjiang, Even Buying Sugar Can Send You to an Internment Camp”, The Epoch Times, 08.08.2019, https:// www.theepochtimes.com/in-xinjiang-even-buying-sugar-can-send-you-to-an-internment-camp_2993684.html

Withnall, Adam. “China is killing religious and ethnic minorities and harvesting their organs, UN Human Rights Council told”, Independent, 24.09.2019, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/china-religious-ethnic-minorities-uig- hur-muslim-harvest-organs-un-human-rights-a9117911.html%3famp

______. “China sends state spies tol ive in Uighur Muslim homes and attend private family weddings and funerals”, Indepen- dent, 30.11.2018, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/china-uighurs-muslim-xinjiang-weddings-minorit- y-communist-party-a8661006.html

Yıldırım, Emre. “Çin’deki Toplama Kampları ve İslam Dünyası ile İlişkiler”, İNSAMER, 19.11.2018, https://insamer.com/tr/cin- deki-toplama-kamplari-ve-islam-dunyasi-ile-iliskiler_1800.html

Zeng, Jennifer. “Mapping Human Rights Horror: Calculating the Detentions in Xinjiang”, The Epoch Times, 28.12.2018, ht- tps://www.theepochtimes.com/mapping-a-human-rights-horror-calculating-the-detentions-in-xinjiang_2750362.html

Zenz, Adrian. “New Evidence for China’s Political Re-Education Campaign in Xinjiang”, The Jamestown Foundation, 15.05.2018, https://jamestown.org/program/evidence-for-chinas-political-re-education-campaign-in-xinjiang/

Zenz, Adrian., Leibold, James. “Chen Quanguo: The Strongman Behind Beijing’s Securitization Strategy in Tibet and Xinji- ang”, The Jamestown Foundation, 21.09.2017, https://jamestown.org/program/chen-quanguo-the-strongman-behind-bei- jings-securitization-strategy-in-tibet-and-xinjiang/

Zhang, Shawn. “Detention Camp Construction is Booming Xinjiang”, 19.06.2018, https://medium.com/@shawnwzhang/de- tention-camp-construction-is-booming-in-xinjiang-a2525044c6b1

Zhang, Shawn., AQ&A, “What Satellite Images can Show Us About ‘Re-education’ Camps in Xinjiang”, China File, 23.08.2018, http:// www.chinafile.com/reporting-opinion/features/what-satellite-images-can-show-us-about-re-education-camps-xinjiang

Autonomous Region Party Political and Legal Affairs Commision. “Autonomous Region State Organ Telegram”, https://as- sets.documentcloud.org/documents/6558510/China-Cables-Telegram-English.pdf

Business and Human Rights Resource Center. “China: Ethnic minorities detained in internment camps reportedly subject to forced labour in factories supplying to major apparel brands; Incl. co responses”, https://www.business-humanrights. org/en/china-ethnic-minorities-detained-in-internment-camps-reportedly-subject-to-forced-labour-in-factories-suppl- ying-to-major-apparel-brands-incl-co-responses

China Statistical Yearbooks Database. http://tongji.oversea.cnki.net/oversea/engnavi/navidefault.aspx

China Tribunal. “Short Form of The China Tribunal’s Judgment”, Temmuz 2019, https://chinatribunal.com/wp-content/up- loads/2019/07/China-Tribunal-SHORT-FORM-CONCLUSION_Final.pdf

Chinese Human Rights Defenders. “China: Massive Numbers of Uyghurs & Other Ethnic Minorities Forced into Re-educa- tion Programs”, 03.08.2018, https://www.nchrd.org/2018/08/china-massive-numbers-of-uyghurs-other-ethnic-minori- ties-forced-into-re-education-programs/

Council on Foreign Relations. “China’s Repression of Uighurs”, 25.11.2019, https://www.cfr.org/backgrounder/chinas-rep- ression-uighurs-xinjiang

Çin Halk Cumhuriyeti Ankara Büyükelçiliği. “Xinjang’da Dini İnanç Özgürlüğü”, 12.06.2016, http://tr.china-embassy.org/ tur/xwdt/t1371486.htm

126 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım Doğu Türkistan Haber ve Araştırma Merkezi. “Çin’in Doğu Türkistan’daki toplama kampları,” 11.05.2020, https://www.do- guturkistan.org/2020/05/11/cinin-dogu-turkistandaki-toplama-kamplari/

______. “Doğu Türkistan’daki Çin zulmü vicdanları kanatacak cinsten”, 11.05.2020, https://www.doguturkistan.org/2020/05/11/ dogu-turkistandaki-cin-zulmu-vicdanlari-kanatacak-cinsten/

______. “Oğuzhan: Çin coronavirüsü Doğu Türkistan’da fırsata dönüştürebilir”, 24.02.2020, https://www.doguturkistan. org/2020/02/24/oguzhan-cin-coronavirusu-dogu-turkistanda-firsata-donusturebilir/

Doğu Türkistan Maarif ve Dayanışma Derneği. “Çin’in Doğu Türkistan politikalarına tepkiler”, 10.12.2018, https://www.do- guturkistander.org/2018/12/10/cinin-dogu-turkistan-politikalarina-tepkiler/

______. “Doğu Türkistan ve Korona Virüsü”, 03.02.2020, https://www.doguturkistander.org/2020/02/03/rapor-dogu-turkis- tan-ve-korona-virusu/

______. “Doğu Türkistan’da Çin koronavirüsten daha zararlı”, 14.04.2020, https://www.doguturkistander.org/2020/04/14/do- gu-turkistanda-cin-koronavirusten-daha-zararli/

______. “İki Uygur öğrenci Çin hapsinde şehit oldu”, 21.12.2017, https://www.doguturkistander.org/2017/12/21/6498/

______. “İşte işgalci Çin zulmü: Sadece bir şehirde 300 bin Uygur Türkü esir edildi”, 16,08.2018, https://www.doguturkistan- der.org/2018/08/16/iste-isgalci-cin-zulmu-sadece-bir-sehirde-300-bin-uygur-turku-esir/

East Turkistan National Awakening Movement. “Coordinates”, https://nationalawakening.org/coordinates/

Europian Union External Action. “HRC 40 - High-level Segment - EU Statement”, 26.02.2019, https://eeas.europa.eu/headqu- arters/headquarters-homepage/58798/hrc-40-high-level-segment-eu-statement_en

German Federal Foreign Office. “Human Rights Commissioner Kofler on the reports on the situation in Xinjiang”,Press Re- lease, 26.11.2019, https://www.auswaertiges-amt.de/en/newsroom/news/kofler-xinjiang/2282326

HRW. “‘Eradicating Ideological Viruses: China’s Campaign of Repression Against Xinjiang’s Muslims”, 09.09.2018, https:// www.hrw.org/report/2018/09/09/eradicating-ideological-viruses/chinas-campaign-repression-against-xinjiangs

______. “China: Children Caught in Xinjiang Crackdown”, 16.10.2018, https://www.hrw.org/news/2018/10/16/china-children-ca- ught-xinjiang-crackdown

______. “China: Free Xinjiang ‘Political Education’ Detainees”, 10.09.2017, https://www.hrw.org/news/2017/09/10/china-fre- e-xinjiang-political-education-detainees

______. “China: Visiting Officials Occupy Homes in Muslim Region”, 13.05.2018, https://www.hrw.org/news/2018/05/13/chi- na-visiting-officials-occupy-homes-muslim-region

______. “China: Xinjiang Children Separated from Families”, 15.09.2019, https://www.hrw.org/news/2019/09/15/china-xinji- ang-children-separated-families

______. “Çin: Müslüman Bölgesinde Ağır Baskı”, 09.09.2018, https://www.hrw.org/tr/news/2018/09/09/322264

______. “Sophie Richardson, China Director”, https://www.hrw.org/about/people/sophie-richardson

T.C. Dışişleri Bakanlığı. “SC-06, 9 Şubat 2019, Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Hami Aksoy’un Uygur Türklerine Yönelik Ağır İnsan Hakları İhlalleri ve Halk Ozanı Abdurrehim Heyit’in Vefatı Hakkındaki Soruya Cevabı”, http://www.mfa.gov.tr/ sc_-06_-uygur-turklerine-yonelik-agir-insan-haklari-ihlalleri-ve-abdurrehim-heyit-in-vefati-hk.tr.mfa

The International Uyghur Human Rights and Democracy Foundation (IUHRDF). “Xinjiang Uyghur Autonomous Region Re- gulation on De-extremification”, 31.03.2017, http://www.iuhrdf.org/content/xinjiang-uyghur-autonomous-region-regu- lation-de-extremification

The Uyghur American Association. “OIC head to visit Muslim Uighur reagions in China”, 06.14.2010, https://uyghurameri- can.org/article/oic-head-visit-muslim-uighur-regions-china.html

Türkiye Diyanet Vakfı. İslam Ansiklopedisi, “Çin”, https://islamansiklopedisi.org.tr/cin--ulke

Uluslararası Af Örgütü, “Çin siyasi kamplarında tutulan 1 milyon kişinin aileleri cevap talep ediyor”, 24.09.2018, https:// www.amnesty.org.tr/icerik/cin-siyasi-egitim-kamplarinda-tutulan-1-milyon-kisinin-aileleri-cevap-talep-ediyor

______. “Hiçbir yer güvenli değil: Uygurlar Çin’in yürüttüğü korkutma politikalarını anlatıyor”, https://www.amnesty.org. tr/icerik/hi%C3%A7bir-yer-guvenli-degil

Murat Yılmaz 127 UN Genocide Prevention and the Responsibility To Protect. “Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide”, https://www.un.org/en/genocideprevention/documents/atrocity-crimes/Doc.1_Convention%20on%20the%20 Prevention%20and%20Punishment%20of%20the%20Crime%20of%20Genocide.pdf

______. “Crimes Against Humanity”, https://www.un.org/en/genocideprevention/crimes-against-humanity.shtml

______. “Genocide” https://www.un.org/en/genocideprevention/genocide.shtml

UN Human Rights Office of the High Comissioner, “Committee on the Elimination of Racial Discrimination reviews the re- port of China”, https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=23452&LangID=E

UN, “Universal Declaration of Human Rights”. https://www.un.org/en/universal-declaration-human-rights/index.html

Unpresented Nations and Peoples Organization (UNPO). “East Turkestan: Organization of the Islamic Conference to meet Uyghurs”, 17.08.2009, https://unpo.org/article/9937

______. “East Turkistan: US Senate approves Uyghur HR Bill”, 15.05.2020, https://unpo.org/article/21893

Uyghur Human Rights Project (UHRP). “The Mass Internment of Uyghurs: “We want to be respected as humans. Is it too much to ask?”, https://docs.uhrp.org/pdf/MassDetention_of_Uyghurs.pdf s. 7

______. “21. Yüzyılda Çin’in Uygur Siyaseti ve İnsanlık Suçu: Dönüştürme Ceza Kampları”, 28.09.2018, https://www.uysi.org/ ug/wp-content/uploads/2018/09/UAAP_Report_2018_28_09.pdf

______. “The Persecution of the Intellectuals in the Uyghur Region Continues”, Haziran 2019, https://docs.uhrp.org/pdf/UHRP_ UPDATE-ThePersecution_ofTheIntellectuals-in-the-Uyghur-Region.pdf

Victims of 21st Centry Concentration Camps. “Yaqupjan Naman”, 03.14.2018, http://uyghurvictims.org/index.php?title=- Yaqupjan_Naman

World Uyghur Congress. “Press Release: China Must Allow Unfettered Access To All Political Indoctrination Camps In East Turkistan”, 07.01.2019, https://www.uyghurcongress.org/en/china-must-allow-unfettered-access-to-all-political-indoct- rination-camps-in-east-turkistan/

Xinjiang Victim Data Base. https://www.shahit.biz/eng/

“2 Milyon Uygur Türkü Çocuk, Çinlileştirme Merkezinde Tutuluyor”, Türkistan Press, 03.04.2019, http://turkistanpress.com/ page/2-milyon-uygur-turku-cocuk-cinlilestirme-merkezinde-tutuluyor/460

“37 countries rally around China at top UN human rights body”, AP News, 12.07.2019, https://apnews.com/a2584de07c014e- 4786a21bcf9f446a40.

“A Summer Vacation in China’s Muslim Gulag”, Foreign Policy, 28.02.2018, https://foreignpolicy.com/2018/02/28/a-summer-va- cation-in-chinas-muslim-gulag/

“ABD Senatosu Uygur Türkleri için sunulan yasa tasarısını onayladı”, NTV, 15.05.2020, https://www.ntv.com.tr/dunya/abd-se- natosu-uygur-turkleri-icin-sunulan-yasa-tasarisini-onayladi,SikCS5cbYUCkwOqZ_rt0-Q

“‘Ağlamadığım bir gün bile yok!’ Uygur Türkü anne feryat etti...”, Milliyet, 22.09.2018, https://www.milliyet.com.tr/dunya/ aglamadigim-bir-gun-bile-yok-uygur-turku-anne-feryat-etti-2747090

“Alim Muhammed Salih Çin hapishanesinde şehit edildi”, Yeni Şafak, 30.01.2018, https://www.yenisafak.com/dunya/alim-mu- hammed-salih-cin-hapishanesinde-sehit-edildi-3047738

“Apartheid with Chinese characteristics China has turned Xinjiang into a police state like no other”, The Economist, 31.05.2018, https://www.economist.com/briefing/2018/05/31/china-has-turned-xinjiang-into-a-police-state-like-no-other

“Apple, Nike and other majör companies implicated in Muslim forced labor in China”, 02.03.2020, https://www.abc.net.au/ news/2020-03-02/aspi-uyghur-china-forced-labour-report/12017650

“Arrests skyrocketed in China’s Muslim far west in 2017”, France 24, 25.07.2018, https://www.france24.com/en/20180725-ar- rests-skyrocketed-chinas-muslim-far-west-2017

“BBC, Uygur Türkü Müslümanların tutulduğu toplama kamplarına girdi”, 18.06.2019, https://www.youtube.com/wat- ch?v=4kXBH21-dxM

“Burası Doğu Türkistan: Koca bir köyde tek kişi bile yok”, Haber Nida, 07.03.2019, http://habernida.com/burasi-dogu-turkis- tan-koca-bir-koyde-tek-kisi-bile-yok/

128 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım “Children of Detained Uyghurs Face ‘Terrible’ Conditions in Overcrowded Xinjiang Orphanages”, Radio Free Asia, 10.18.2018, https://www.rfa.org/english/news/uyghur/children-10182017144425.html

“China denies detained Uighur academic was sentenced to death”, France24, 27.12.2019, https://www.france24.com/en/20191227-c- hina-denies-detained-uighur-academic-was-sentenced-to-death

“China detaining Uygurs nearly 500 camps and prisons researches”, South China Morning Post, 13.11.2019, https://www.scmp. com/news/china/politics/article/3037492/china-detaining-uygurs-nearly-500-camps-and-prisons-researchers

“China dituduh ambil, jual organ etnik Uighur”, MyMetro, 30.09.2019, https://www.hmetro.com.my/global/2019/09/502096/ china-dituduh-ambil-jual-organ-etnik-uighur

“China is putting Uighur children in ‘orphanages’ even if their parents are alive”, Independent, 21.09.2018, https://www.in- dependent.co.uk/news/world/asia/china-uighurs-human-rights-muslims-orphanages-xinjiang-province-reeducati- on-a8548341.html

“China Steps Up ‘Strike Hard’ Campaign in Xinjiang”, Radio Free Asia, 01.09.2019, https://www.rfa.org/english/news/uyg- hur/strike-hard-01092014172927.html

“China Uighurs: Xinjiang ban on long beards and veils”, BBC, 01.04.2017, https://www.bbc.com/news/world-asia-china-39460538

“Chinese Uighurs in Saudi face impossible choice”, Bangkok Post, 26.01.2020, https://www.bangkokpost.com/world/1843999/ chinese-uighurs-in-saudi-face-impossible-choice

“Çin Heytgâh Camii’nin Motiflerini Söktü”,Türkistan Press, 28.05.2020, http://turkistanpress.com/page/cin-heytg%EF%- BF%BD-h-camii-39-nin-motiflerini-soktu/1776

“Çin toplama kampları: ‘Eğitim kampı’ olarak tanıtılan ‘cezaevleri’”, Timetürk, 29.06.2019, https://www.timeturk.com/cin-in-top- lama-kamplari-egitim-kampi-olarak-tanitilan-cezaevleri/haber-1102011

“Çin, ABD’li gazetecilerin ülkedeki çalışma izinlerini iptal ediyor”, Euronews, 17.03.2020, https://tr.euronews.com/2020/03/17/ cin-abd-li-gazetecilerin-ulkedeki-calisma-izinlerini-iptal-ediyor

“Çin, Doğu Türkistan’da Şimdilik Kültür Soykırımı Yolunu Tuttu, Ya Sonra”, Türktoyu, 2019, https://www.turktoyu.com/ cin-dogu-turkistan-da-simdilik-kultur-soykirimi-yolunu-tuttu-ya-sonra

“Çin, Doğu Türkistanlıları Köle İşçi Ordusuna Dönüştürüyor”, Kırım Haber Ajansı, 01.01.2020, https://qha.com.tr/haberler/ cin-dogu-turkistanlilari-kole-isci-ordusuna-donusturuyor/138866/

“Çin, Uygur Türkleri’nin organlarını, ‘helal’ diyerek zengin Suudiler’e satıyor”, Timetürk, https://www.timeturk.com/cin-uy- gur-turkleri-nin-organlarini-helal-diyerek-zengin-suudiler-e-satiyor/haber-1069619

“Çin’de kamu görevlileri Uygur ailelerin evlerinde kaldı”, Anadolu Ajansı, 03.01.2019, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ cin-de-kamu-gorevlileri-uygur-ailelerin-evlerinde-kaldi/1355151

“Çin’de Uygur Türklerinin tutulduğu kamp ve hapishane sayısı yaklaşık 500”, Euronews, 13.13.2019, https://tr.euronews. com/2019/11/13/cin-de-uygur-turklerinin-tutuldugu-kamp-ve-hapishane-sayisi-yaklasik-500

“Çin’deki Müslümanlar Tutuklu Kaldıkları Korkunç Toplama Kamplarında ‘Tecavüz, Kürtaj, Kısırlaştırma ve Cinsel Organ- larına Zorla Acı Pul Biber Sürme’ Gibi İşkencelere Maruz Bırakıldı”, Sino Turk News, 12.10.2019, http://www.sinoturknews. org/cindeki-muslumanlar-tutuklu-kaldiklari-korkunc-toplama-kamplarinda-tecavuz-kurtaj-kisirlastirma-ve-cinsel-or- ganlarina-zorla-aci-pul-biber-surme-gibi-iskencelere-maruz-birakildi/

“Çin’den Sızan Yeni Belgeler Doğu Türkistan’daki Toplama Kampları ve Keyfi Tutuklamaları Kanıtlıyor”, Kırım Haber Ajan- sı, 18.02.2020, https://qha.com.tr/haberler/cin-den-sizan-yeni-belgeler-dogu-turkistan-daki-toplama-kamplarini-ve-key- fi-tutuklamalari-kanitliyor/160799/

“Çin’in Doğu Türkistan Zulmü”, 01.05.2020, https://www.bylge.com/post/ck3zo5sohturt0790ce4vx8ob

“Çin’in Doğu Türkistan’da kurduğu kampları anlattı: 15 ay güneşi görmedim, her anı işkenceydi” 06.07.2019, https://www. indyturk.com/node/48661/d%C3%BCnya/%C3%A7in%E2%80%99-do%C4%9Fu-t%C3%BCrkistan%E2%80%99da-kurdu%C4%- 9Fu-kamplar%C4%B1-anlatt%C4%B1-15-ay-g%C3%BCne%C5%9Fi-g%C3%B6rmedim-her-an%C4%B1

“Çin’in Doğu Türkistan’daki toplama kampları ve bölgedeki dağılımları”, Mepa News, 20.12.2019, https://www.mepanews. com/service/amp/cinin-dogu-turkistandaki-toplama-kamplari-ve-bolgedeki-dagilimlari-29713h.htm

“Çin’in kamplarda tuttuğu Uygur Türkleri için verdiği ‘beyin yıkama’ talimatları sızdırıldı”, BBC, 25.11.2019, https://www. bbc.com/turkce/amp/haberler-dunya-50541665

Murat Yılmaz 129 “Çin’in toplama kampları: ‘Eğitim kampı’ olarak tanıtılan ‘cezaevleri’”, Timetürk, 19.06.2019, https://m.timeturk.com/cin-in-top- lama-kamplari-egitim-kampi-olarak-tanitilan-cezaevleri/haber-1102011

“Data leak reveals how China ‘brainwashes’ Uighurs in prison camps”, BBC, 24.11.2019, https://www.bbc.com/news/amp/ world-asia-china-50511063

“Doğu Türkistan Gerçeği, Çin Virüsü”, Doğu Türkistan Basın ve Medya Derneği Bülteni, Mart 2020, s. 4.

“Doğu Türkistan: Stanford Hapishane Deneyinden Çok Daha Aşırı Bir Proje”, Uygur Haber, 09.06.2020, https://www.uygur- haber.com/dogu-turkistan-stanford-hapishane-deneyi

“Doğu Türkistan’a gözlem heyeti gönderiyoruz”, Doğu Türkistan Bülteni, 31.07.2019, http://www.doguturkistanbulteni.net/ dogu-turkistana-gozlem-heyeti-gonderiyoruz/

“Doğu Türkistan’da ‘Kardeş Aile’ rezaleti: Evin 16 yaşındaki kızına taciz”, Gökbayrak, 09.08.2018, http://www.gokbayrak.com/ haberler/dogu-turkistan%E2%80%99da-%E2%80%9Ckardes-aile%E2%80%9D-rezaleti--evin-16-yasindaki-kizina-taciz-2224

“Doğu Türkistan’da 20’yi aşkın çocuk kampı tespit edildi”, Kırım Haber Ajansı, 23.04.2020, https://qha.com.tr/haberler/do- gu-turkistan-da-20-yi-askin-cocuk-toplama-kampi-tespit-edildi/192225/

“Doğu Türkistan’da şehirler bomboş”, Türkistan Press, 13.04.2019, http://turkistanpress.com/page/dogu-turkistan-39-da-se- hirler-bom-bos/479

“Doğu Türkistan’da Toplama Kampı Sistemi’nin uygulanmasının amacı”, Sinoturk News, 27.10.2018, http://www.sinoturk- news.org/cinin-dogu-turkistanda-toplama-kamp-sistemi-uygulamasinin-amaci/

“Doğu Türkistanlı alim Çin’in toplama kampında hayatını kaybetti”, Kırım Haber Ajansı, 29.05.2018, http://old.qha.com.ua/ tr/turk-dunyasi/dogu-turkistanli-alim-cin-in-toplama-kampinda-hayatini-kaybetti/171074/

“Doğu Türkistanlı öğrenci Türk kardeşlerinden dua istedi bizi bırakmayın”, Yeni Şafak, 21.12.2019, https://www.yenisafak. com/gundem/dogu-turkistanli-ogrenci-turk-kardeslerinden-dua-istedi-bizi-birakmayin-3518981

“EU team gets rare access to China’s restive Xinjiang region under tight supervision”, The Straits Times, 28.01.2019, https:// www.straitstimes.com/world/europe/eu-team-gets-rare-access-to-chinas-restive-xinjiang-region-under-tight-supervision

“Exiled Uighurs Fear Spread of Coronavirus in China Camps”, Aljazeera, 13.02.2020, https://www.aljazeera.com/news/2020/02/ exiled-uighurs-fear-spread-coronavirus-china-camps-200213081556968.html

“Expert Estimates China has More Than 1,000 Internment Camps for Xinjiang Uyghurs”, Radio Free Asia, 11.12.2019, https:// www.rfa.org/english/news/uyghur/zenz-11122019161147.html

“Facing Slave Labor Reports, China Claims 98% of Large Industrial Businesses are Back at Work”, Politicopathy, 02.04.2020, https://www.politicopathy.com/2020/04/02/facing-slave-labor-reports-china-claims-98-of-large-industrial-businesses-a- re-back-at-work/

“İnsan Hakları”, The United Nations Today, http://www.unicankara.org.tr/today/4.html

“İnsan Hakları Hukuku Perspektifinden Doğu Türkistan: ‘Toplama Kampları’”, https://medium.com/@efkarihur/i̇nsan-hak- ları-hukuku-perspektifinden-doğu-türkistan-toplama-kampları-69dec957ddb7

“Interview: ‘I Did Not Believe I Would Leave Prison in China Alive’”, Radio Free Asia,11.01.2018, https://www.rfa.org/english/ news/uyghur/detentions-11012018100304.html

“Kanadalı gazetecinin dilinden Çin’in toplama kampları”, Kırım Haber Ajansı, 07.09.2019, https://qha.com.tr/haberler/kana- dali-gazetecinin-dilinden-cin-in-toplama-kamplari/79123/

“‘Komünist’ Çin’in, Vahşi Kapitalizmi: Doğu Türkistanlılara Köle İşçi Muamelesi”, Kırım Haber Ajansı, 13.05.2020, https:// qha.com.tr/haberler/komunist-cin-in-vahsi-kapitalizmi-dogu-turkistanlilara-kole-isci-muamelesi/200791/

“Koronavirüs ve Çin rüyası”, Doğu Türkistan İnsan Hakları İzleme Derneği, Uluslararası Doğu Türkistan Teşkilatlar Birli- ği, Basın Bülteni, 08.05.2020, s. 32.

“‘Modern-Day Slavery’: China is Forcing Muslims into Forced Labor, Prison & Indoctrination Camps”, Democracy Now, 09.01.2020, https://www.democracynow.org/2020/1/9/inside_chinas_push_to_turn_muslim

“Ninety-Year-Old Uyghur Imam Confirmed Detained in Xinjiang But Condition Unknown”, Radio Free Asia, 01.22.2020, htt- ps://www.rfa.org/english/news/uyghur/imam-01222020130927.html

“Pekin yönetiminden ‘sapkın’ uygulama! Müslüman Uygur kadınlar, Çinli devlet görevlileriyle aynı yatakta yatmaya zor- lanıyor”, Time Türk, 07.11.2019, https://www.timeturk.com/pekin-yonetiminden-sapkin-uygulama-musluman-uygur-ka- dinlar-cinli-devlet-gorevlileriyle-ayni-yatakta-yatmaya-zorlaniyor/haber-1278566

130 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım “Secret documents reveal how China mass detention camps work”, AP News, 25.11.2019, https://apnews.com/4ab0b341a4e- c4e648423f2ec47ea5c47

“Son 2 Yılda Tutuklanan Doğu Türkistanlı Aydınlar ve Sanatçılar”, Uygur Haber, 09.02.2019, https://www.uygurhaber.com/ son-2-yildir-tutuklanan-dogu-turkistanli-aydinlar

“Soykırım nedir?”, surgun.org, 26.05.2018, http://www.surgun.org/yazilar/9-soykirim-nedir

“Uighur activists say China running hundreds more camps”, Aljazeera, 28.11.2019, https://www.aljazeera.com/news/2019/11/ uighur-activists-china-running-hundreds-camps-191112204426528.html

“UN demands ‘unfettered access’ for China Uighur region visit”, 27.02.2020, https://www.aljazeera.com/news/2020/02/de- mands-unfettered-access-china-uighur-region-visit-200227111444719.html

“Uluslararası Ceza Mahkemesi Roma Tuzüg”, http://www.ceidizleme.org/ekutuphaneresim/dosya/459_1.pdf

“US Calls on UN to Demand Unfettered Access to Xinjiang to Investigate Reports of Rights Abuses”, Radio Free Asia, 24.09.2019, https://www.rfa.org/english/news/uyghur/access-09242019171454.html

“US Lawmakers Seek to Tighten Ban on Forced-Labor Goods From China’s Xinjiang”, The Epoch Times, 11.03.2020, https:// www.theepochtimes.com/us-lawmakers-seek-to-tighten-ban-on-forced-labor-goods-from-chinas-xinjiang_3267951.html

“US Reviews Report of Imports From Slave Labor Camps In China”, Money and Markets, 19.12.2018, https://moneyandmar- kets.com/us-report-forced-labor-camp-china/

“Uyghurs and the China Coronavirus”, The Diplomat, https://thediplomat.com/2020/02/uyghurs-and-the-china-coronavirus/

“Uygur fikir adamı İlham Tohti, Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterildi”, 11.01.2018 https://www.uyghurcongress.org/tr/uy- gur-fikir-adami-ilham-tohti-nobel-baris-odulune-aday-gosterildi/

“Uygurlar suç listesinden kendilerine suç seçmek zorunda bırakılıyor”, DW, 10.06.2020, https://www.dw.com/tr/uygur- lar-su%C3%A7-listesinden-su%C3%A7-se%C3%A7mek-zorunda-b%C4%B1rak%C4%B1l%C4%B1yor/av-53756400

“Uygur’un kayıp çocukları ve hikayeleri”, CNN, 21.09.2018, https://www.cnnturk.com/dunya/cinin-yetim-cocuklari

“WHO dementiert Telefongespräch mit Chinas Präsident”, Der Spiegel, 10.05.2020, https://www.spiegel.de/politik/ausland/ corona-ausbruch-who-dementiert-telefongespraech-mit-chinas-praesident-a-37678f1c-6960-453c-a317-8ef9feed8b7c

“Xinjiang Authorities Arrest Prominent Uyghurs in Public to Instill Fear”, Radio Free Asia, 14.11.2019, https://www.rfa.org/ english/news/uyghur/public-11142019152712.html

“Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi 2018 Hükümet Hizmet Raporu”, 30.01.2019, http://uyghur.people.com.cn/156325/15752980.html

“Yarım milyon Uygur çocuk asimilasyon kamplarına dolduruldu”, Dünya Bülteni, 30.12.2019, https://www.dunyabulteni. net/asya/yarim-milyon-uygur-cocuk-asimilasyon-kamplarina-dolduruldu-h456565.html

“Yürekler yanıyor! Çin Uygur çocukları annelerinden ayırıyor”, Milli Gazete, 16.05.2020, https://www.milligazete.com.tr/ haber/4370887/yurekler-yaniyor-cin-uygur-cocuklari-annelerinden-ayiriyor

“新疆部分地区学习识别75种宗教极端活动 遇到可报警”, 24.12.2014, http://www.cssn.cn/zjx/zjx_zjsj/201412/t20141224_1454905. shtml?COLLCC=3800964462&

“2018年，“民族团结一家亲”和民族团结联谊活动这样开展”, 15.02.2018, http://www.xjtzb.gov.cn/2018-02/15/c_1122421367.htm

“【住户心得】多措并举践行“两个全覆盖”住户工作”, 20.04.2018, https://mp.weixin.qq.com/s/YDEolkmX8MEApU2DQ0ziNg

“开展“国家通用语言”讲座和文体活动 做好“两个全覆盖”工作”, 19.03.2018, https://mp.weixin.qq.com/s/fnlZkrpxvBKUmER5dlGKyQ

“新疆百万干部职工与各族群众结对认亲”, 07.11.2018, http://gongyi.people.com.cn/n1/2018/1107/c151132-30386143.html

“ウイグル絶望収容所の収監者数は89万人以上”, 13.03.2018, https://www.newsweekjapan.jp/stories/world/2018/03/89-3_1.php

نويابىــر كــۈىن ۇئيغــۇر ېئلىدىــى الگېــرالر ھەققىــدە بىــر مەخســۇس تەكشــۈرۈش دوكلىت ېئــان-29 “نوپۇزلــۇق ائخبــارات وئرگانلىرىدىــن رويتېــرس ائگېنتلىــى https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/kishilik-hoquq/uyghurda-lager-12032018164520.html ,03.12.2018 قىلــدى.”

HRW mektup, https://www.hrw.org/sites/default/files/supporting_resources/190708_joint_statement_xinjiang.pdf

OIC/CFM-46/2019/MM/Res/Final, https://www.oic-oci.org/docdown/?docID=4447&refID=1250 https://en.wikipedia.org/wiki/Xinjiang#Politics https://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Ei_Cinping https://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/misirda-uyghur-mesilisi-08302019235620.html https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitaygha-yotkesh-20070116.html

Murat Yılmaz 131 EK: 75 AŞIRILIK BELİRTİSİ

Aşağıda “Dinî Aşırılık İçeren Faaliyetler Dinî aşırılık, anormal faaliyetler ve bunların Hakkında Temel Bilgiler (75 Aşırılık Belirtisi)” belirtileri verilmektedir. İlk aşamadaki dinî aşırılık faaliyetleri genellikle Dinî aşırılık bir din değildir, mücadele etmek geleneksel karşıtı faaliyetler, anormal faaliyetler istediğimiz şeydir. Sincan’daki dinî aşırılık ve mevcut yasa ve siyasi sisteme karşı çıkmanın genellikle etnik bölünmeler ve şiddet içeren belirtileri olarak kendini gösterir. Amaç, aşırı- terörizmle iç içe geçmektedir. Dinî öğretileri lıkçı fikirleri teşvik ederek bu fikirlere saygı çarpıtmanın altındaki nihai amaç, etnik bö- duyulmasını sağlamaktır. lünmeler yaratmak ve şiddet içeren terörist 5. Dindarlara devlet desteği verildiği gerekçe- faaliyetler yürütmektir. siyle vatansever dindarları beğenmemek ve Halktan herhangi biri, aşağıdaki özellikleri onlara hakaret etmek; normal dinî faaliyet- gösteren şüpheli insanlar görürse lütfen po- lere katılmak için camiye gitmemek. lise bildirsin. Sosyal istikrar için herkesin 6. Normal dinî faaliyetlerde bulunan dindar katkısı gereklidir! insanlarla İslami bilgiler hakkında tartış- Dinî aşırılığın fikrî hedefleri mak ve aşırı fikirleri teşvik etmek. 1. Sincan’ı bölmeyi, “Doğu Türkistan İslam 7. Sincan tarihini çarpıtarak Budizm’i ve Devleti” kurmayı ve İslami yönetim kurul- Sincan tarihinde yer etmiş diğer dinleri masını savunmak. kabul etmemek, diğer etnik ve dinî grupları 2. Mevcut politikalara ve düzenlemelere di- ve kültürleri dışlamak. renmek ve saldırmak. Tüm sosyal yaşamı 8. “Putperestlik” ve “dinsizlik” gerekçesiyle düzenleyecek merci olarak Kur’an’ın emirle- temel düzeydeki personele ve parti (ÇKP) rini savunmak ve İslami öğretilere uymayan üyesi kadrolara hakaret etmek, bu kişileri şeyleri körü körüne dışlamak ve bunlara dışlamak, onlarla “el sıkışmayı, selamlaş- saldırmak. mayı, ilişki kurmayı, hasta olanları ziyaret 3. “Putperestleri” savunanları dışlamak, azın- etmeyi ve ölümünden sonra cenaze tören- lık partisi kadrolarını tecrit etmek ve diğer lerine katılmayı” kabul etmemek. uluslara karşı olmak veya başkalarını kendi 9. Uzun sakallı olan ve paçaları kısa pan- dinine inanmaya zorlamak. tolon giyen genç ve orta yaşlı erkeklerle 4. Şiddet içeren terörist eylemleri savunmak, çarşaflı ve peçeli kadınlar dinî aşırılık “cihat” etmek ve insanları cihada teşvik et- gösteren kişilerdir. Bunlar onların genel mek. özellikleridir.

132 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım 10. İçki ve sigara içen kişilerin bu alışkan- 22. Evde fazla miktarda yiyecek saklanması lıklarını aniden bırakması ve bu tür alış- veya tek seferde fazla miktarda yiyecek kanlıkları olan arkadaş, akraba ve hatta satın alınması ve buna benzer anormal ebeveyniyle iletişimi kesmesi. faaliyetlerde bulunulması. 11. Hükümet tarafından tutulan suçluların 23. Ev ve avlularında gizli geçit, oda ve tünel- yakınlarına gizlice yardım etmek. ler bulunması; karmaşık yapıda odaların 12. Öldürülen veya ölüme mahkûm edilen olması ve evin yerleşim yerinden uzak kişinin eşiyle normal olamayan evlilikleri tenha bir bölgede bulunması. teşvik etmek. 24. Dış dünya ile normal temastan uzak bir 13. “Helal” olan şeyleri kasıtlı olarak geniş- şekilde şüpheli faaliyetler içerisinde olan letmek, helal olmadığı gerekçesiyle sigara aynı yaşlarda birçok kişinin bir araya gel- ve alkolü yasaklamak ve aynı gerekçeyle mesi ve birden fazla yatak ve bazaya sahip benzeri malların satışını boykot etmek. olunması. 14. Dine uymadıkları gerekçesiyle modern, 25. Geçerli bir sebebi olmadan il, ilçe, kasaba geleneksel ve ulusal kıyafetlere; müzik, ve köylere giderek dinî faaliyetlere ka- dans ve şiire karşı olmak. tılma. 15. Futbol, basketbol, voleybol gibi sportif 26. Aniden sosyal yaşamdan uzaklaşılması, faaliyetlere, okuma ve şarkı yarışmaları gizemli ve anormal davranışlar sergileyen gibi kültürel aktivitelere karşı olmak. insanlarla bağlantı kurulması, genellikle 16. Dinî sebeplerle devlet yönetimini, devlet yasa dışı dinî aşırılıklarda bulunan kim- sübvansiyonlarını reddetmek; devlet ta- seler olması. rafından verilen kimlik kartlarına, evlilik 27. Komşular arası iletişimde anormal davra- belgelerine ve diğer belgelere zarar ver- nılması, eve daima yabancı simaların ve mek. Bu belgeleri almayı ve kullanmayı çocukların gizlice gelip gitmesi. reddetmek ya da belgeleri atmak ve yak- 28. Dinî motivasyonu güçlü ailelerin çocuk- mak suretiyle zarar vermek. larının aniden kaybolması. 17. Dinî nedenlerle kadınların dışarıya çık- 29. Üzerinde ay yıldız bulunan tişört giyil- masını engellemek ve dinî kıyafetler gi- mesi, yüzük ve kolye takılması, cüzdan, yinmeleri için baskı yapmak. aksesuar ve telefon kılıfı kullanılması, 18. Çocukların Çince öğrenmelerini engelle- motosiklet ve araçlara ay yıldızlı sticker yerek “iki dilli” eğitimi karalamak; ders yapıştırılması ve Doğu Türkistan logolu kitaplarına, ünlülerin resimlerine ve ben- aksesuar kullanılması. zerlerine zarar vermek. 30. Kültürel tanıtım ve aşırı fikirlerin yayıl- 19. Din eğitimi gerekçesiyle okulu bırakmak. ması amaçlı Türkçe, Urduca, Arapça vb. 20. Restoran ve diğer yiyecek ve içecek satı- dillerin öğretilmesi. cılarının Ramazan ayında dükkânlarını 31. Camilerin dışındaki halka açık yerlerde kapatmaları ve servis personelinin dinî (açık veya kapalı) cemaati ibadet için top- kıyafetler giymesi. lama, namaz kılma ve imamlık yapma. 21. Normal olmayan bir şekilde ev, arazi, mal 32. Konut sakinlerinin kimliklerinin mes- ve diğer yaşam ve üretim araçlarının sa- lekleriyle uyumsuz olması; yasa dışı tılması, şüpheli bir şekilde ailece ikamet propaganda malzemelerinin basılması, edilen yerin terk edilmesi ya da buna teşeb- kopyalaması, ciltlenmesi, kaydedilmesi büs edilmesi; aniden sebepsiz yere nüfus ve buna benzer başkaca propaganda mal- kaydının sildirilmesi. zemelerinin bulunması.

Murat Yılmaz 133 33. Geçerli bir sebep olmadan halter, barbell, 40. Yanında veya evinde yasa dışı siyasi dinî boks eldivenleri, kulplar ve kollar ile benzeri kitaplar ve medya ürünleri bulundurma; diğer ekipmanların yanı sıra harita, pusula, bilgisayar veya mobil depolama ortamların- teleskop, halat, çadır ve diğer eşyaların satın da yasa dışı siyasi, dinî e-kitaplar, sesli ve alınması ve bunların saklanması. görüntülü dosyalar bulundurma. 34. İş amaçlı olmadan çok miktarda havai fişek, 41. Uydu alıcıları ve internet üzerinden, rad- kükürt, fosfor, eter, potasyum permanganat, yo ve benzeri diğer cihazlar aracılığıyla nitrat gibi patlayıcı ve zehirleyici üretile- yurt dışından yayın yapan dinî radyo ve bilecek kimyasal maddenin; pala, hançer, TV programlarını yasa dışı olarak takip mızrak, Tatar yayı, ok, mutfak eşyaları ve etme ve bunu yaygınlaştırma. diğer ürün veya cihazların satın alınması. 42. “Suudi Arabistan’dan gelen bir mektubun” 35. Gerekçesiz olarak çok sayıda böcek ilacı, dağıtılması gibi, dinî inançların güçlen- çelik boru, tapa vb. üretim malzemelerinin dirilmesi amacıyla yasa dışı propaganda yanı sıra kibrit, benzin, zamanlayıcı ve uzak- materyallerinin kopyalanması ve dağı- tan kumanda cihazı satın alınması. tılması.

Genel olarak yasa dışı olduğundan şüphelenilen 43. Hükümetin eğitim propagandasını, TV aşırı dinî faaliyetler yayınlarını (film ve TV programları) red- detmek, Sincan bölgesine yardım çalışma- Aşırı dinî faaliyetler; devlet yönetimi, kamu larına ve Batı-Doğu Gaz İletim hatlarına güvenliği ve dinî yönetim alanlarındaki yasaları karşı olmak ve hane kayıt sistemine erişimi ve düzenlemeleri ihlal ettiğinden, sosyal yöneti- engellemek. me ve normal sosyal düzene zarar verdiğinden engellenmelidir. 44. İnancı olmayan insanları ibadet etmeye veya oruç tutmaya zorlamak. 36. Düğünlerde alkol kullanmama, sigara içme- me, dans etmeme ve şarkı söylememe. Cenaze 45. Reşit olmayanları ve öğrencileri ibadet et- törenlerinde erkeklerin beyaz kemer yerine meye zorlamak, Kur’an öğretmek ve oruç siyah kemer, kadınların ise beyaz başörtüsü tutturmak. yerine siyah başörtüsü takmaları. Cenaze 46. Çocukları veya diğer kişileri yasa dışı defni sırasında Kur’an okumak yerine İslam Kur’an öğrenme etkinliklerine katılmaya inancını pekiştirecek tebliğler yapılması. teşvik etmek veya zorlamak. 37. Müslümanları “İslam’ın şartlarına” uyma- 47. Dinî eğitim amacıyla çocukları zorla okul- dıkları, gayrimüslimleri ise “müşrik” olduk- dan ayırarak zorunlu devlet eğitimini kabul ları gerekçesiyle eleştirip bölgede aşırı dinî etmemek. bir atmosfer yaratarak ulusal birliğin yok 48. Onay olmadan cami gibi dinî faaliyet alan- edilmeye çalışılması. ları dışında ve halka açık yerlerde insanları 38. Telekomünikasyon, ses platformları veya toplayarak dinî faaliyetlerde bulunmak, sosyal sohbet gruplarını (QQ, WeChat, ses- halka açık yerlerin düzenini bozmak, dev- li sohbet odaları vb.) kullanarak yasa dışı letin caydırıcı kurallarına kulak asmamak Kur’an öğretimi, vaaz ve tebliğ faaliyetleri ve devlet görevlilerinin yasalara göre görev- yürütme. lerini yerine getirmelerine karşı çıkmak. 39. Cep telefonları üzerinden mesajlaşma ve 49. Feodal dinî ayrıcalıklar ve sömürü siste- WeChat gibi sosyal medya alanlarından yasa minin yaşatılması için, “din adamı” mira- dışı dinî propaganda materyallerini oku- sını uygulayarak vaazlar vermek ve dinî ma ve yasa dışı propaganda materyallerini vergileri (zekât) zorla toplamak için imam tavsiye etme. göndermek.

134 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım 50. Hükümetin organizasyonu dışındaki hac 60. Modayı takip eden insanları halka açık seferlerini teşvik etmek, organize etmek yerlerde kovalamak, aşağılamak veya kor- veya bu seferlere katılmak. kutmak. 51. Vatansever dinî kuruluşların izni olmak- 61. İçki içenleri dinî sebeplerle dövmek, ya- sızın atanan ve dinî öğretim belgesi olma- ralamak, tütün ve alkol satan dükkânlara, yan kişilerin dinî faaliyetleri yönetmesi, eğlence mekânlarına ve tesislere zarar başkanlık etmesi ve dinî törenler düzen- vermek. lemesi. 62. “Üç yaşlı” kişinin mezarlarına zarar ver- 52. İzin olmadan, diğer bölgelerden din öğreti- mek. mi görevlileri davet ederek dinî faaliyetler 63. Kamu tesislerine, bilboardlara zarar ver- gerçekleştirmek. mek, camideki ulusal bayrağı çalmak ve 53. İzinsiz olarak yasa dışı dinî kuruluşlardan zarar vermek, “cihat” bayrağı ve belgele- veya yurt dışında bulunan dinî kuruluş- rini asmak veya yapıştırmak. lardan yahut bireylerden dinî işlerde kul- 64. Uygur şapkası kullanmak, kadınların yüz- lanma amaçlı bağış kabul etmek. lerini örtmesi ve diğer hassas dinî konular 54. İzinsiz olarak yasa dışı dinî kuruluşların, üzerinden kışkırtma yaparak yasa dışı mi- yurt dışında bulunan dinî kuruluşların ve ting ve gösteriler düzenlemek, dilekçeler bireylerin çeşitli eğitim programlarına vermek ve benzeri faaliyetlerde bulunmak. ve toplantılarına katılmak; bu kişi ve ku- 65. “Dinî mahkeme” oluşturarak ihtilaflara rumlarla dinî faaliyetler gerçekleştirmek. karşı başkalarına zorla ekonomik veya fiilî 55. İzinsiz olarak ve kayıt yaptırmadan dinî cezalar uygulayarak yargıya zarar vermek. mekânlar inşa etmek, bu yerleri yeniden 66. Aşırı dinî içerikli kitaplar, optik diskler, yapılandırmak, genişletmek ve başkaca multimedya kartları ve “hicap” gibi kıya- mekânları dinî faaliyetler için tahsis et- fetler hazırlamak, satmak, satın almak, mek. taşımak ve dağıtmak. 56. İzinsiz olarak dinî faaliyet alanları dı- 67. Teknik bakımda olan veya satışa sunulan şındaki açık alanlarda büyük ölçekli dinî cep telefonu, bilgisayar gibi elektronik heykeller inşa etmek. ürünlere aşırılığı teşvik eden metin, resim, 57. Kendini vaiz ilan ederek izinsiz olarak ses veya video dosyaları yüklemek. rahipleri kutlamak ve yurt dışındaki dinî 68. Yurt dışındaki dinî aşırılık yanlısı web kuruluşların kutlamasını kabul etmek. sitelerinde oturum açmak, bu siteleri zi- 58. Farklı din ve mezhepler veya aynı mez- yaret etmek, dinî aşırılığı teşvik eden kitap hepler arasında bulunan ihtilafları kasıtlı veya görsel-işitsel dosyalara göz atmak ve olarak körükleyerek çelişki ve karışıklık- bu dosyaları indirmek, dağıtmak. lar oluşturmak. (Bu kişiler ilgili devlet 69. Sosyal medyada, platformlarda ve ko- yasalarını ihlal ettiklerinden ve muhtemel nuşma gruplarında, kişisel bloklarda, tehlikelere yol açacaklarından bu kişileri Weibo’da, web sitelerinde ve drivelarda tespit ederek engellemek gerekir.) dinî aşırılık içeren fikir ve metinleri, re- 59. Evlilik belgesi almaksızın “dinî nikâh” ile sim, ses ve video malzemelerini yüklemek evlenmek, kanuna uygun olarak boşanma veya paylaşmak. işlemlerini tamamlamadan “talak” ile bo- 70. Cep telefonunda, WeChat gibi sosyal med- şanmak; dinin müsaade ettiği gerekçesiyle ya platformlarında ve harici belleklerde, birden fazla evlilik yapmak ve aile planla- MP3, MP4, multimedya kart, sabit disk ması politikalarına müdahil olmak. vb. yöntemleri kullanarak dinî aşırılık

Murat Yılmaz 135 içeren fikirleri tanıtan metin, resim, ses internet ve cep telefonu uygulamalarını ve video materyalleri bulundurmak ve kullanarak terör ve şiddet içeren web si- bunları yaymak. tesi, ses veya video bağlantılarını yaymak. 71. Yasa dışı Kur’an öğretim faaliyetleri orga- 73. WeChat ve diğer sosyal medya araçları- nize etmek veya bu programlara katılmak, nı kullanarak zehir ve patlayıcı yapmayı “hicret” ve “cihat” gibi konularla ilgili gör- öğrenmek. sel işitsel materyallerin izlenmesini orga- 74. “Cihat” ve “hicret” gibi şiddet içeren terö- nize etmek veya kamusal alanda aşırı dinî fikirler hakkında propaganda yapmak. rist faaliyetleri organize etmek ve plan- lamak. 72. İnternet üzerinden zehirleme ve patlayıcı hazırlama tekniklerini öğrenerek “cihat” 75. “Hicret” için dinî aşırı grupları organize ve “hicret” gibi şiddet içeren terörist faa- etmek ve bunlara katılarak şiddetli terör liyetler planlamak, organize etmek ya da eylemleri planlamak ve uygulamak.

136 Doğu Türkistan’da Toplama Kampları Adım Adım Soykırım

2000’li yıllardan itibaren siyasi, ekono- mik ve askerî atılımlarla gündeme gelen Çin, sınırlarının doğu ve batısında iki farklı yüzle ortaya çıkmaktadır. Özellikle uzun yıllardır asimilasyon ve yıldırma politika- ları yürüttüğü Doğu Türkistan’ı tüm dünya gündeminden saklamakta, yüzyıllardır bu topraklarda yaşayan Müslüman Uygurları her türlü hak ihlaline maruz bırakmaktadır. Öyle ki bugün dünya üzerinde hak ve hürri- yetler açısından Doğu Türkistan’ın Müslü- man halkından daha zor durumda bulunan bir topluluk yoktur dense abartılmış olmaz. 2017 Nisan’ından itibaren Doğu Türkistan genelinde yoğun bir şekilde kurulmaya başlayan ve sayılarının 1.200’ü geçtiği be- lirtilen toplama kampları ve bu kamplarda tutulduğu tahmin edilen 3 milyon insan ol- duğu bildirilmektedir.