Urania Nr 1/2018

W PREZENCIE PLAKAT Z WYKRESEM WIDOCZNOŚCI PLANET W ROKU 2018

1/2018 (793) ukazuje się od 1919 r. Tom LXXXIX

Cena 14,90 zł w tym 5% VAT

www.urania.edu.pl KILONOWA zderzenie gwiazd neutronowych

WIELKA WYPRAWA PTMA NA ZAĆMIENIE SŁOŃCA

ISSN 1689-6009 indeks 401323 KALENDARIUM METEORÓW I KOMET 1/2018 Urania 1

URANIA – NASZA MUZA Sto lat z URANIĄ dla szkół, uczelni oraz miłośników astronomii i amatorów nocnego nieba

legancka gala, przemówienia, gratulacje – na pierwszy rzut oka to uroczystość jakich wiele. Ale było w niej coś szczególnego. Sala wypełniona była bowiem ludźmi, których życiową pasją stało się pokazywanie nauki i jej praw. Robią to na różne sposoby, ale zawsze tak, by zarazić własną pasją innych. Znaleźć się w takim gronie to prawdziwy Ezaszczyt. A tym bardziej – odebrać nagrodę. Popularyzator Nauki 2017 – tak nazywa się tytuł, który miałem przyjemność odebrać w imieniu redakcji wydawanego po patronatem „Uranii” programu „Astronarium”. Nie będę ukrywał, że jest to dla mnie szczególne wyróżnienie. Konkurs Popularyzator Nauki jest organizowany od 2005 r. przez Polską Agencję Prasową i Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Nagradzane są w nim osoby oraz instytucje szczególnie zasłużone dla upowszechniania wiedzy o nauce i naukowych odkryciach. W roku 2014 nagrodę Popularyzatora Nauki otrzymała „Urania – Postępy Astronomii”. Teraz do zaszczytnego grona mogących się pochwalić tym tytułem dołącza „Astronarium”, które otrzymało główną nagrodę w kategorii „media”. Osobiście traktuję tę nagrodę przede wszystkim jako dowód na to, że spotkanie świata nauki i świata mediów jest możliwe. A wcale nie musi być proste. Przekonaliśmy się o tym zresztą w pewnym sensie na własnej skórze. „Astronarium” to wspólne dziecko Telewizji Polskiej i Polskiego Towarzystwa Astronomicznego. W naszej redakcji spotkali się dziennikarze – do których sam się zaliczam – oraz naukowcy, astronomowie. To, że udało nam się znaleźć wspólny język, uważam za coś wspaniałego – choć zarówno profesor Maciej Mikołajewski, jak doktor Krzysztof Czart mogą potwierdzić, że wcale nie stało się tak od razu. Nauka i media mówią bowiem jakby różnymi dialektami. W nauce liczy się precyzja, dokładność, ważne są szczegóły. W mediach, w telewizji wszystko ma być proste i przystępne, do bólu nieskomplikowane. Połączyć te dwa stanowiska to jak łączyć ogień z wodą. Czy nam się to udało? Cóż, każdy może sobie wyrobić zdanie, oglądając „Astronarium”. Ja wierzę jednak, że tytuł Popularyzatora Nauki jest właśnie za to. Bo wiem, że kiedy zaczynaliśmy ten program w 2015 r., wielu astronomów patrzyło na nas nieufnie – i pewnie nie bez powodu. Dziś mam jednak poczucie, że tamta nieufność ustąpiła miejsca otwartości i zrozumieniu, Astronomowie ciągle dostarczają z którymi spotykamy się na każdym kroku. Chyba nic nie daje nam kolejnych informacji o tym, mi takiej radości. Za nami już ponad pięćdziesiąt odcinków „Astronarium”. jak działa Wszechświat. Ale nie spoczywamy na laurach i już przygotowujemy kolejne. Ludzie czasem pytają mnie: „Czy nie zabraknie wam tematów?” My staramy się to jedynie pokazywać Tymczasem z każdym odcinkiem, z każdym odwiedzonym przez pryzmat ich pracy i badań obserwatorium, każdym poznanym naukowcem – nasza lista tematów do realizacji robi się coraz dłuższa. Zresztą – „Urania” ukazuje się od blisko stu lat i tematów jej absolutnie nie brakuje. Astronomowie ciągle dostarczają nam kolejnych informacji o tym, jak działa Wszechświat. My staramy się to jedynie pokazywać przez pryzmat ich pracy i badań. Cieszę się, że doceniło to jury przyznające tytuły Popularyzatora Nauki. Ale nagrody nie są najważniejsze. Wszechświat jest po prostu ciekawy. I warto o tym mówić. Bogumił Radajewski

1/2018 Urania 3 Dawno temu w… „Uranii”

(PL ISSN 1689-6009) styczeń–luty 2018 Całkowite zaćmienie Słońca 8 czerwca Dwumiesięcznik poświęcony upowszechnianiu wiedzy astronomicznej. Czasopismo powstałe było obserwowane z wysepki Canton w roku 1998 z połączenia „Uranii” (ISSN 0042-0794) — dotychczasowego miesięcznika Polskie- 1937 r. go Towarzystwa Miłośników Astronomii, ukazującego się od 1919 r. i „Postępów Astronomii” Island na Pacyfiku w bardzo dobrych warunkach (ISSN 0032-5414) — dotychczasowego kwartalnika Polskiego Towarzystwa Astronomicznego, atmosferycznych przez amerykańską ekspedycję, wychodzącego od 1953 r. Zachowana zostaje dotychczasowa numeracja „Uranii”. zorganizowaną przez Obserwatorium Morskie Nakład: 3300 egz. w Waszyngtonie i Towarzystwo Geograficzne, Zespół Redakcyjny: oraz przez ekspedycję z Nowej Zelandii. Wieńczysław Bykowski, Krzysztof Czart, Jacek Drążkowski (grafika, skład), Agnieszka Gór- ska-Pukownik (sekretariat), Sylwester Kołomański, Mateusz Krakowczyk, Maciej Mikołajewski Również ekspedycje ulokowane w Peru miały (red. naczelny), Marek Muciek, Roman Schreiber, Marek Substyk dobrą pogodę do obserwacji zaćmienia. Współpraca: Jan Desselberger, Tadeusz Figiel, Rafał Grabiański, Elżbieta Kuligowska, Jerzy Kuczyński, W uzupełnieniu notatki, umieszczonej Agnieszka Nowak, Piotr Potępa, Przemysław Rudź, Mikołaj Sabat, Sebastian Soberski, w czerwcowym numerze Uranii z r. b. (Nr 3) Robert Szaj, Janusz Wiland, Łukasz Woźniak, Przemysław Żołądek o planach obserwacji zaćmienia z okrętu, Korekta językowa: Bożena Wyrzykowska podajemy, że obserwacje te były czynione nie Adres Redakcji: Urania, Centrum Astronomii UMK, ul. Gagarina 11, 87-100 TORUŃ z lotniskowca, lecz z amerykańskiego statku tel. 600 663 640 Sekretariat, tel. 509 44 17 17 Redaktor Naczelny handlowego Steelmaker. Droga tego statku, e-mail: [email protected] płynącego z wysp Hawajskich do Ameryki, Adres WWW: leżała w pasie całkowitego zaćmienia Słońca. http://www.urania.edu.pl Na statku tym umieścili się dwaj astronomowie Dystrybucja: amerykańscy, J. Q. Stewart i J. Stokley, zabierając Joanna i Ernest Świerczyńscy, tel. 698 55 61 61 ze sobą małe instrumenty. Obserwacje były e-mail: [email protected] wykonane w miejscu o długości geograficznej Cena Uranii w prenumeracie 12 zł zachodniej 130° 38´ i szerokości geograficznej Prenumerata roczna 72 zł Bank Millennium S.A. o/Toruń Nr 85 1160 2202 0000 0003 3341 8732 północnej 9° 50’ w odległości około 350 klm od miejsca najdłuższego trwania zaćmienia. Szczegóły dotyczące prenumeraty i promocje wewnątrz numeru (s. 72) i na stronie http://www.urania.edu.pl/prenumerata Przewidywany czas zaćmienia wynosił dla tego miejsca 7 min. 2 sek., ponieważ jednak statek Wydawcy: płynął w kierunku ruchu cienia Księżyca, czas Polskie Towarzystwo Astronomiczne www.pta.edu.pl całkowitego zaćmienia wzrósł do 7 min. 6 sek. ul. Bartycka 18, 00-716 Warszawa Obserwatorowie podali jedynie prowizoryczne tel. (0-22) 329 61 45 streszczenie wyników swych obserwacyj. Według e-mail: [email protected] tego streszczenia w czasie całkowitego zaćmienia Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii www.ptma.pl ciemności nie były duże, pomimo, że statek ul. Miodowa 13a m. 35, 31-055 Kraków znajdował się blisko centralnej linii zaćmienia tel. (0-12) 422 38 92 Widziano tylko najjaśniejsze planety i gwiazdy, e-mail: [email protected] gazetę można było czytać bez trudu. Koronę * ARTYKUŁY I MATERIAŁY OKAZJONALNE TRAKTOWANE SĄ JAKO WOLONTARIAT AUTORÓW NA RZECZ wewnętrzną widziano jako niezwykle wąski WŁASNEGO ŚRODOWISKA ASTRONOMÓW, MIŁOŚNIKÓW ASTRONOMII I CAŁEGO SPOŁECZEŃSTWA * MATERIAŁÓW NIE ZAMÓWIONYCH REDAKCJA NIE ZWRACA * ZASTRZEGA SIĘ PRAWO DO REDAGOWANIA i czysto biały pierścień dokoła czarnej tarczy I SKRACANIA TEKSTÓW * PRZEDRUK MATERIAŁÓW TYLKO ZA ZGODĄ REDAKCJI * OPINIE I POGLĄDY Księżyca, zasłaniającego Słońce, zewnętrzna FORMUŁOWANE PRZEZ REDAKCJĘ I AUTORÓW NIE REPREZENTUJĄ OFICJALNEGO STANOWISKA zaś korona składała się z wytrysków światła, WYDAWCÓW * REDAKCJA NIE ODPOWIADA ZA TREŚCI I WIZERUNKI REKLAM * wybiegających promienisto ze Słońca. Jasność korony, zmierzona specjalnym illuminometrem oraz komórką fotoelektryczną, okazała się nieco większą od jasności Księżyca w pełni (od 1.0 do 1.5 tej ostatniej jasności). Dokonano szeregu zdjęć dwiema kamerami typu Leica, z których jedna miała soczewkę o długości ogniskowej 20 cm, druga zaś o długości ogniskowej 15 cm. Obaj obserwatorowie są zdania, że pewnego rodzaju obserwacje zaćmień mogą być wykonywane zasadniczo z pokładów NA OKŁADCE okrętowych. Gdyby przypuszczali, że na statku Artystyczna wizja łączenia się dwóch gwiazd neutro- Steelmaker znajdą takie zadowalające warunki nowych. Falująca czasoprzestrzenna siatka przed- stałości, to zabraliby instrumenty cięższe. stawia fale grawitacyjne, które wychodzą z miejsca Zapewnienie możności czynienia obserwacyj kolizji, podczas gdy wąskie wiązki ilustrują wybuch zaćmień Słońca z okrętów byłoby bardzo promieni gamma wystrzeliwanych w kilka sekund ważne, gdyż większość miejsc widzialności po falach grawitacyjnych. Widoczne są również wi- całkowitych zaćmień Słońca przypada na rujące chmury materii wyrzuconej z łączących się morza, pokrywające, jak wiadomo około 3/4 gwiazd — te chmury jarzą się m.in. w widzialnym za- powierzchni Ziemi. kresie fal elektromagnetycznych. Źródło: National Science Foundation/LIGO/Sonoma E. R. State University/A. Simonnet

4 Urania 1/2018 W AKTUALNYM NUMERZE Dawno temu Artykuły w… „Uranii” Kilonowa i jej skutki dla astronomii 10 Najcenniejsze odkrycie astronomiczne ostatnich lat

Początek ery astronomii wieloaspektowej 11 Towarzysz Procjona. Znany badacz gwiazd Pierwsza w historii detekcja sygnałów od tego samego źródła zarówno podwójnych, G. P. Kuiper w Ameryce, zmierzył na falach grawitacyjnych, jak i elektromagnetycznych jasność towarzysza Procjona, stosując do pomiarów specjalną siatkę dyfrakcyjną. Wielkość towarzysza Skąd w kosmosie złoto i platyna? 12 Procjona z pomiarów tych obliczona została na Rozmowa z prof. Krzysztofem Belczyńskim 10.8, to jest gwiazda okazała się o dwie wielkości jaśniejsza od dotychczas przyjmowanej wielkości. Polowanie na kilonową 15 Ponieważ paralaksa heliocentryczna Procjona jest Polscy astronomowie uczestniczący w badaniach opisują w jaki sposób dokładnie znana, wynosząc 0’’.32, więc można odnaleziono na niebie optyczny odpowiednik dla źródła fal grawitacyjnych było obliczyć wielkość absolutną tego towarzysza. Wielkość ta okazała sie równą 13.1. Ponieważ masa Komety (II) 20 tej gwiazdy jest równa 0.4 masy Słońca, więc mamy Przemysław Rudź tym razem pisze o wielkich kometach XX i XXI wieku tu układ gwiazdy podwójnej bardzo zbliżony do układu Syriusza. Zakładając, że towarzysze Syriusza Było nam dane Słońca zaćmienie! 32 i Procjona mają analogiczne widma, średnica Relacja z Wielkiej Wyprawy PTMA na sierpniowe zaćmienie Słońca w USA towarzysza Procjona wypada 17 razy mniejsza od Pasja, marzenia i astronomia w Azji Środkowej 42 średnicy Słońca, zaś średnia gęstość tej gwiazdy jest Ewelina Grądzka ponownie dzieli się na naszych łamach refleksjami 200 000 razy większa od gęstości wody. z realizacji projektu astronomicznego w Kirgizji E. R. O studiowaniu kierunków astronomicznych 46 Nowy cykl zaczynamy informacjami o studiowaniu astronomii w Warszawie Ekspedycja fotometryczna do Jugosławii. Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu J. P. w Warszawie zorganizowało latem 1937 r. Stałe działy ekspedycję do Jugosławii (Dalmacji), celem zebrania w tamtejszym, pogodnym o tej porze roku, Dawno temu w… „Uraniiˮ 4 klimacie materiału obserwacyjnego, dotyczącego Odkrycia i wydarzenia astronomiczne (październik–listopad 2017) 6 fotometrii gwiazd zakryciowych. Jako obserwator był czynny niżej podpisany. Punkt obserwacyjny Misje i badania kosmiczne (październik–listopad 2017) 8 założone na wyspie Solcie, w odległości kilkunastu kilometrów od Splitu. Do obserwacyj użyto Astropodróże: W królestwie Uranii 40 przenośnej lunety f. Prokesch o otworze 13 cm, Czytelnicy obserwują: Szczecińskie supernowe 2017 50 wypożyczonej łaskawie przez prof. K. Graffa, oraz fotometru klinowego Obserwatorium Cyrqlarz: Kalendarz meteorowy 2018 (I) 52 Warszawskiego. Pomiary fotometrem były Komeciarz: Jak odnaleźć kometę na niebie? 54 dokonywane podczas 23 pogodnych nocy, w czasie od 28 maja do 12 lipca, przy czym obserwator Ciekawe strony internetowe: „Astrobites” albo ziarnko do ziarnka… 56 dokonał ponad 1500 odczytów klina. Dla W kraju: To już 5 lat Astrobazy Kruszwica, Planetarium Śląskie czeka regulacji chronometru posługiwano się sygnałami modernizacja i rozbudowa 60 akustycznymi, oddawanymi codziennie, o godz. 12 cz. środ.-eur.. w porcie splitskim. Wyniki obserwacyj Kącik olimpijczyka: Rozwiązanie zadania drugiej serii I stopnia opublikowano w Astronomische Nachrichten LXI Olimpiady Astronomicznej 61 oraz w Beobachtungs-Zirkular d. A N.; pozostałe Kalendarz astronomiczny: Niebo w marcu i kwietniu 2018 62 rezultaty będą ogłoszone drukiem w Polsce. Spójrz w niebo: Zimowe gromady gwiazd 66 Warunki obserwacyjne na wyspie okazały się bardzo korzystne, tak pod względem ilości nocy Astronomia i muzyka: Kosmos dźwiękami malowany 67 pogodnych, jak i dobroci obrazów. W sierpniu b.r. Konkurs na fotki z Uranią 67 ten sam punkt obserwacyjny objął prof. Kazimierz Graff, dyrektor obserwatorium uniwersyteckiego Obserwator Słońca: Marzenia się spełniają 68 w Wiedniu. Według danych statystycznych Relaks z Uranią: logogryf; astrożarty Jacka D. 70 najgorsze pod względem zachmurzenia miesiące zimowe (listopad i grudzień) na wyspach Poczta / Zaproszenia 73 dalmatyńskich są lepsze, aniżeli najlepsze miesiące Astrofotografia amatorska: Obiekty bardzo bliskie, bliskie, dalekie letnie (sierpień i wrzesień) w Warszawie, letnie i bardzo dalekie 74 natomiast miesiące na wyspach odpowiadają wszelkim wymogom obserwacyjnym. W skrócie: Sztuczna inteligencja od Google odkryła ósmą egzoplanetę wokół odległej gwiazdy; Wolontariusze odkryli układ złożony z pięciu planet 30; Jeszcze więcej planet w Hiadach 31; Dr Jan Gadomski Odlano pierwsze segmenty zwierciadła głównego dla ELT; We Wrocławiu powstał kosmiczny plac zabaw 57; Creotech centrum kompetencyjnym CERN; Technologia do montażu satelitów rozwijana w Polsce 58; SpaceForest zbuduje pierwszą w Polsce komercyjną rakietę suborbitalną; Nowe gadżety Uranii — podkładki pod mysz 59; Satelity Meteosat mają już 40 lat 69 Urania 4/1937, pisownia oryginału.

1/2018 Urania 5 Kronika Źródło: ESO/K. Meech i in. jasność [mag.] jasność

godziny UT

PAŹDZIERNIK 2017 3 X — Nagrodę Nobla z fizyki za rok 2017 otrzymali Rainer Weiss, Kip S. Thorne i Barry C. Barish za ich udział w odkryciu fal grawitacyjnych. Jak stwierdził pierwszy z nich we wstęp- Źródło: ESO/M. Kornmesser nym komentarzu, sukces ten jest owocem prawie półwiecza pracy ok. 1000 osób (zob. też Urania 6/2017, s. 21). 11 X — W 10 obserwatoriach, w pasie od Włoch po Cze- chy i Słowację, zarejestrowano trwające parę minut zakrycie słabej gwiazdki przez planetę karłowatą Haumea. Jest parę niespodzianek. Planeta okazała się większa niż się wydawa- ło — jej najdłuższa oś (jest elipsoidą trójosiową) ma długość 2322 km, niewiele ustępując średnicy Plutona. Odkryto też istnienie wąskiego (70 km szerokości), ale gęstego pierście- nia. Oprócz planet olbrzymów, pierścienie mają planetoidy Chariklo i Chiron (obie z grupy centaurów — krążących po- 25 X — Po wiekach wypatrywania powitaliśmy pierwszego między Jowiszem a Neptunem). Haumea jest pierwszym w okolicach Ziemi gościa spoza Układu Słonecznego. Na- znanym obiektem pozaneptunowym, otoczonym pierście- zwano go 1I/’Oumuamua, co w swobodnym tłumaczeniu niem. z hawajskiego znaczy „pierwszy z daleka”. Jego „zagraniczne” pochodzenia zdradziła wyraźnie hiperboliczna orbita 12 X — Siecią radioteleskopów VLBA udało się bezpośred- (e = 1,2). W ciągu ok. 8-godzinnego obrotu zmienia blask nio zmierzyć paralaksę (czyli odległość) obiektu leżącego po aż 10-krotnie (rys. u góry strony), co oznacza, że również przeciwnej stronie centrum Galaktyki. Obiekt G007.47+00.05 jego kształt jest niezwykły — skaliste cygaro o długości paru- (liczby to długość i szerokość galaktyczna) jest obszarem set metrów (wizja artystyczna na rys. wyżej, zob. też Urania dużej aktywności gwiazdotwórczej, niewidocznym w opty- 6/2017, s. 37). ce, bo ukrytym za gęstą zasłoną pyłu. Jednak zawarte tam cząsteczki wody zamieniają światło ultrafioletowe gorących gwiazd na falę radiową 22,2 GHz, dzięki czemu VLBA go LISTOPAD 2017 widzi. Uzyskana wartość 0,000049” odpowiada odległości Odkryta w 2016 r. podobna Ziemi planeta okrąża- 66,5 tys. lat św. To pojedynczy pomiar, a już wiele znaczy: 3 XI — jąca Proximę (zob. Urania 5/2016 s. 8) nie jest jedyną to- wskazuje, że właśnie tam znajduje się Zewnętrzne Ramię warzyszką najbliższej sąsiadki Słońca. Obserwacje siecią Tarczy-Centaura, co dotychczas nie było pewne. Co więcej, teleskopów ALMA ujawniły istnienie chłodnego (T ~ 40 K) obiecuje przełom. Gdy zostanie powtórzony dla wielu obiek- dysku pyłowego rozciągającego się od 1 do 4 j.a. od gwiaz- tów, powinniśmy uzyskać obraz struktury Galaktyki w sekto- dy (wizja artysty na rys. niżej). Zważywszy na różnicę skali rze niedostępnym dla obserwacji optycznych. (Proxima jest karłem typu M5.5), odpowiada to położeniu 16 X — Wydarzenie roku! Ogłoszono wyniki obserwacji, po- Pasa Kuipera w Układzie Słonecznym. Samo jego istnienie dwójnie zasługujących na miano historycznych. W galakty- sugeruje, że może być więcej planet w tym systemie. Jedną ce NGC 4993 dwie krążące dotychczas wokół siebie gwiazdy neutronowe zlały się w jedną, wybuchając jako kilonowa (zjawisko przeciętnie 1000 razy silniejsze od klasycznej nowej, stąd nazwa). Wiadomość o tym dotarła do Ziemi 17 sierpnia 2017 r., najpierw w postaci paczki fal grawitacyjnych. To jest pierwszy tytuł do sła- wy — w poprzednich 4 przypadkach obserwacji fal grawitacyjnych ich źródłem były łączące się czarne dziury, Źródło: ESO/M. Kornmesser a nie gwiazdy neutronowe. Po 2 s satelity zarejestrowa- ły krótki rozbłysk ɣ, a po kilkunastu godzinach zaczęto obserwować świecenie kilonowej w optyce. Potem rów- nież w innych dziedzinach widma, od ultrafioletu po radio. I to jest najbardziej przełomowe — po raz pierwszy w historii zaobserwowano zjawisko zarówno na falach grawitacyjnych, jak i elektromagnetycznych (zob. też Urania 6/2017, s. 20 oraz s. 10 i 15 w tym numerze).

6 Urania 1/2018 Odkrycia i wydarzenia astronomiczne

nawet jakby słabo widać, a także drugi, jeszcze dalszy dysk pyłowy. To jednak wymaga jeszcze potwierdzenia. 8 XI — Obiekt iPTF14hls odkryto we wrze- śniu 2014 r. w niezbyt odległej (d = 500 mln lat św.) galaktyce w Wielkiej Niedźwiedzicy. Sam wybuch mógł nastąpić nawet 4 miesiące wcześniej. Bogate w wodór widmo wskazywa- ło na zwyczajną supernową typu II (wybuch masywnej gwiazdy na skutek kolapsu jądra do gwiazdy neutronowej lub czarnej dziury), spodziewano się więc, że najdalej po paru mie- siącach gwiazdka zniknie w tle galaktyki. Tym- czasem 600 dni po odkryciu nadal błyszcza- ła. Mało tego, w tym czasie jeszcze 4-krotnie znacznie pojaśniała (rys. 5). Na dodatek w tym samym miejscu coś pojawiło się już w 1954 r., po czym znikło — niewykluczone, że to też ona. Źródło: ESO/M. Kornmesser Te i jeszcze inne osobliwości wskazują, że nie jest to supernowa żadnego znanego albo choć- by teoretycznie przewidzianego typu. Pojawiło się zjawisko całkowicie nowego rodzaju. 13 XI — Satelita rentgenowski Hitomi wykonał bezprecedensowej jakości widmo rzadkiego, lecz gorącego jakie były kilkaset mln lat po Wielkim Wybuchu. Jednak tylko (50 mln K) gazu, wypełniającego przestrzeń miedzy galakty- dla 178 najbliższych wyznaczono spektroskopowo przesu- kami w gromadzie w Perseuszu. Pozwoliło to zbadać obfitość nięcia ku czerwieni (miarę odległości). Teraz to samo pole rozlicznych pierwiastków (Si, S, Ar, Ca, Cr, Mn, Ni) wzglę- było przez 137 godz. obserwowane przez 8-m teleskop VLT dem żelaza. Okazała się niemal identyczna jak w Słońcu. wyposażony w instrument MUSE, który nie tylko daje obraz Nic dziwnego? A przecież gromada galaktyk w Perseuszu, (fot. niżej), ale również widmo światła zebranego w każdym odległa od nas o 240 mln lat św., to zupełnie odrębny świat, pikselu z osobna. Wśród innych wyników dało to spektrosko- z własną historią. Jednak ewolucja chemiczna przebiegała powe przesunięcia do czerwieni dla 1338 galaktyk. To zaś tam tak samo jak w naszym zakątku Wszechświata. pozwoliło zbadać np. częstości zderzeń galaktyk. Okazuje 15 XI — Wspomniana trzy notatki wyżej Proxima b raczej nie się, że rosła przez pierwsze 2 mld lat życia Wszechświata, spełni naszego marzenia o drugiej Ziemi po sąsiedzku. Wście- by od tamtej pory spadać. Wiadomo, że podobnie zmieniało kła aktywność samej Proximy nie daje dużych szans na zna- się tempo powstawania gwiazd we Wszechświecie. Zapew- lezienie tam warunków do rozwoju życia. Większe nadzieje nie nie przypadkiem. wzbudza właśnie odkryta planeta Ross 128 b. Jest niewiele Wybrał i skomentował: Marek Muciek

większa od Ziemi (masa > 1,35 Mz) i znajduje się niedaleko (11 lat św.). Niestety nie ma pewności, czy woda może tam istnieć w stanie ciekłym. Za to jej macierzysta gwiazda Ross 128 (= FI Vir), karzeł typu M4V, choć klasyfikowana jako gwiazda rozbłyskowa, zachowuje się statecznie, nie zakłócając spokoju planety strumieniami wy- sokoenergetycznego promieniowania i cząstek. 15 XI — Tym razem już bez fanfar i medialnego szumu ogłoszono szósty przypadek detekcji fal

grawitacyjnych. Nastąpiło to jeszcze w czerw- Źródło: ESO/MUSE HUDF collaboration cu, ale badacze byli zbyt zaabsorbowani waż- niejszymi wydarzeniami sierpniowymi (notatka pod datą 16 X i Urania 6/2017, s. 6), by zająć się tym wcześniej. Podobnie jak w czterech z pięciu poprzednich zdarzeń, przyczyną zjawiska GW170608 było połączenie się dwóch

czarnych dziur, tym razem o masach 7 i 12 M, w jedną o masie 18 M, przy czym energia rów- noważna 1 M została wypromieniowana w postaci fal grawitacyjnych. 29 XI — Ultragłębokie Pole Hubble’a w gwiazdozbiorze Pieca to najlepiej przebadany, choć maleńki (2,4’ × 2,4’) skrawek nieba. W 2003 r. teleskop kosmiczny fotografował je łącznie przez 11 dni, uzyskując obrazy 10 000 galaktyk, w tym najdalszych, które zobaczyliśmy takimi,

1/2018 Urania 7 Kronika

PAŹDZIERNIK 2017 Program Sentinel to naj- większe i najdroższe takie 5 X — Amerykańscy astronauci Randy Bresnik i Mark Vande przedsięwzięcie obserwa- Hei wyszli na zewnątrz Międzynarodowej Stacji Kosmicznej cji satelitarnej na świecie. w ramach spaceru EVA-44. W ciągu 7 godz. pracy udało im Wielomiliardowy projekt się dokonać ważnej wymiany jednej z końcówek manipula- powołany do życia przez cyjnych ramienia robotycznego Canadarm2, który odpowia- rządy UE dostarcza cało- da za wiele zdalnych prac na stacji i cumowanie amerykań- dobowych danych radaro- Źródło: ESA/Stephane Corvaja skich pojazdów zaopatrzeniowych. Dla Randy Bresnika był wych, obrazów wysokiej to już 3. spacer na zewnątrz ISS, Vande Hei debiutował w tej rozdzielczości dla lądów roli. i zbiorników wodnych, informacje o temperaturze powierzchni lądowej i oce- anicznej oraz danych topo- graficznych.

Źródło: NASA TV Źródło: NASA Satelita został wyniesiony przez niewielką rosyjską rakietę Rokot, startującą z kosmodromu Satelita badania środowiska Senti- nel 5P startujący na rosyjskiej rakie- Plesieck na północ od Mo- cie Rokot z kosmodromu Plesieck skwy. w północnej Rosji 14 X — Rakieta Sojuz 2.1a wystartowała z kosmodromu Bajkonur, wynosząc statek towarowy Progress MS-07 z za- opatrzeniem do Międzynarodowej Stacji Kosmicznej. Kap- Mark Vande Hei i Randy Bresnik podczas pracy w czasie pierwszego suła po dwóch dniach synchronizacji ze stacją, zadokowała październikowego spaceru kosmicznego 5 października 2017 r. Astro- do rosyjskiego modułu Pirs. W skład ostatniej już w tym roku nauci spędzili wtedy prawie 7 godzin w przestrzeni kosmicznej rosyjskiej misji towarowej wchodzą: jedzenie, woda, paliwo 9 X — Chińska rakieta Długi Marsz 2D wyniosła na orbitę do systemów stacji, zaopatrzenie dla załogi i sprzęt konser- wenezuelskiego satelitę obserwacyjnego VRSS-2. Był to wacyjny. pierwszy start tej rakiety od jej częściowo nieudanego lotu 18 X — Firma Blue Origin należąca do miliardera Jeffa Bez- w grudniu 2016 r. Wtedy komercyjne ładunki wynoszone osa przeprowadziła udany test ogniowy swojego nowego przez rakietę nie osiągnęły wymaganej orbity z powodu zbyt silnika BE-4, który ma zostać modułem napędowym dla bu- niskiej wydajności pierwszego stopnia. dowanej przez firmę ciężkiej rakiety nośnej New Glenn oraz To nie był jednak koniec chińskich problemów. W 2017 r. dla następcy Atlasa V, rakiety Vulcan. Fundowany z prywatnych środków silnik może stać się miały jeszcze miejsce dwie inne awarie rakiet Długi Marsz najmocniejszym w historii silnikiem napędzanym gazem 3B oraz nowej Długi Marsz 5. To zwolniło znacząco harmo- ziemnym. nogram chińskich startów. Wenezuelski satelita wyposażony w system kamer za- 19 X — NASA zdecydowała się po raz drugi przedłużyć misję pewniających rozdzielczości od 2,5 m do 16 m w zależności sondy Dawn. W rozszerzonym czasie misji sonda prawdopo- od pasma i rodzaju obrazu, zastąpi wysłużonego już pierw- dobnie zmniejszy swoją orbitę wokół Ceres i wykona pomiary szego rządowego satelitę obserwacyjnego VRSS-1. pozwalające lepiej poznać budowę górnej warstwy tej planety karłowatej. 10 X — Z wyspy Tanegashima w Japonii wystartowała rakie- Dawn krążyła przez kilkanaście miesięcy w latach 2011– ta H-IIA, wynosząc na orbitę ostatniego satelitę japońskiego –2012 wokół planetoidy Westa, a od marca 2015 r. przeby- systemu lokalnej nawigacji Quasi-Zenith (QZSS). System wa wokół Ceres. Inżynierowie statku szacują, że z pozosta- wspomagający sygnał amerykańskiej nawigacji GPS i dający łym zapasem paliwa będzie funkcjonować do drugiej połowy mniej dokładne dane własne ma zostać uruchomiony w poło- 2018 r. wie 2018 r. Był to już piąty w tym roku start rakiety H-IIA, co stanowi rekord dla tego systemu. 10 X — Po raz drugi w październiku astronauci Randy Bre-

snik i Mark Vande Hei wyszli na zewnątrz Międzynarodowej Źródło: NASA Stacji Kosmicznej, by przez 6,5 godz. wykonać niezbędne naprawy i nowe instalacje. Głównymi zadaniami 204. spaceru w historii ISS były: smarowanie poprzednio zainstalowa- nego mechanizmu manipulacyjnego ramienia robotycznego Canadarm2 oraz wymiana jednej z zewnętrznych kamer. 13 X — Na orbitę trafił europejski satelita Sentinel 5P, nale- żący do największej grupy satelitów obserwacji środowiska na świecie. Głównym zadaniem 6. wyniesionego statku tej serii będzie pomiar gazów cieplarnianych w atmosferze. Spektrometr chemiczny Tropomi, w który został wyposażony satelita będzie mógł zbadać dokładną zawartość takich ga- zów, jak metan, ozon, formaldehyd, tlenek węgla, dwutlenki Kosmonauta rosyjski Aleksandr Misurkin i astronauta NASA Joe Acaba siarki i azotu oraz aerozole (substancje ciekłe i stałe zawie- podczas przeprowadzania eksperymentu edukacyjnego SPHERES Zero szone w powietrzu). Robotics na pokładzie Międzynarodowej Stacji Kosmicznej

8 Urania 1/2018 Misje i badania kosmiczne

20 X — Astronauci z powodzeniem zakończyli serię trzech 9 XI — W wieku 88 lat zmarł amerykański astronauta Richard spacerów kosmicznych w październiku. W ostatnim wyjściu Gordon. Były testowy pilot marynarki wojennej leciał jako na zewnątrz ISS brali udział Randy Bresnik i Joe Acaba. Pod- astronauta statkiem Gemini 11 w misji w 1966 r. i brał udział czas prac udało się wymienić częściowo zepsutą kamerę w misji Apollo 12 w 1969 r. Był czwartym astronautą amery- na ramieniu robotycznym, wymienić bezpiecznik na robocie kańskim, który przeprowadził spacer kosmiczny i dzięki swo- do prac zdalnych Dextre oraz zainstalować nową zewnętrz- im wyjściom przyczynił się do rozwoju procedur bezpieczeń- ną kamerę HD. Był to tym samym ostatni spacer kosmiczny stwa na wczesnym etapie amerykańskich lotów załogowych. w 2017 r. Łącznie przeprowadzono ich 10, z czego 9 razy 12 XI — Po raz drugi w tym roku na orbitę został wystrzelo- były to amerykańskie spacery, a raz na zewnątrz wyszła para ny statek towarowy Cygnus firmy Orbital ATK. Jego celem Rosjan. była Międzynarodowa Stacja Kosmiczna, do której przyniósł około 3,5 t zaopatrzenia. Oprócz typowego wyposażenia dla załogi i systemów stacji, w Cygnusie znalazło się miejsce LISTOPAD 2017 na 740 kg sprzętu naukowego, który zostanie wykorzystany 1 XI — Firma Orbital ATK przeprowadziła udany start nowej do ponad 250 eksperymentów prowadzonych na pokładzie czterostopniowej rakiety na paliwo stałe Minotaur C. System kompleksu. to w zasadzie zmodyfikowana sprzętowo rakieta Taurus XL, 18 XI — Z bazy Vandenberg w Kalifornii po raz przedostat- która miała dwa nieudane loty w 2009 i 2011 r. Rakieta wy- ni wystartowała rakieta Delta II. Wyniosła na orbitę polarną niosła 6 niewielkich satelitów obserwacyjnych SkySat (każdy amerykańskiego satelitę meteorologicznego nowej genera- z masą 120 kg) oraz 4 satelity Dove standardu CubeSat 3U. cji JPSS-1. JPSS to nowy cywilny program meteorologicz- Obie grupy dołączą do bogatej flotylli satelitów obserwacyjny USA. W 2022 r. jest planowane wysłanie drugiego statku nych firmy Planet Labs. tego typu. Satelita bazuje na kompozytowej platformie i mie- ści na niej 5 instrumentów, dzięki którym można będzie ob- serwować bieżące zjawiska pogodowe, dostarczać danych atmosferycznych, obrazów pożarów, aktywności wulkanicz- nej, obserwować wycieki ropy naftowej oraz prowadzić dłu- goterminowe obserwacje klimatyczne. Źródło: Orbital ATK Źródło: Orbital Źródło: ULA

Rakieta Minotaur C startująca z bazy lotniczej Vandenberg z 10 satelitami obserwacyjnymi dla firmy Planet Labs 5 XI — Chiny kontynuują budowę własnej globalnej sieci sa- telitów nawigacyjnych. Na średnią orbitę okołoziemską tra- fiła za pomocą rakiety Długi Marsz 3B kolejna para statków systemu. Flota nawigacyjna jest już regionalnie operacyjna od 2012 r. W 2015 r. rozpoczęła się jej globalna rozbudowa. Do końca 2020 r. ma zostać ukończona budowa pełnego systemu z 27 satelitami na średniej orbicie MEO, 5 satelitami na orbicie geostacjonarnej i 3 na orbitach geosynchronicz- nych. Rakieta Delta II gotowa na stanowisku w bazie Vandenberg w przed- dzień startu z satelitą pogodowym JPSS-1

21 XI — Najlżejsza z chińskich rakiet nowej generacji Dłu- gi Marsz 6 wystartowała z kosmodromu Taiyuan, wynosząc Źródło: NASA w swoim drugim locie trójkę satelitów Jilin 1, które dołączą do trzech już obecnych na orbicie, tworząc pierwszą komercyjną flotyllę chińskich satelitów obserwacyjnych. 28 XI — Rosjanie niestety nie będą mogli zaliczyć 2017 r. do bezbłędnych pod względem startów rakietowych. Z kosmodromu Wostocznyj przeprowadzano drugi w historii start. Rakieta Sojuz w wersji 2.1b, wynosiła na szczycie satelitę meteorologicznego Meteor-M i kilkanaście mniejszych ła- dunków. Niestety podczas startu zawiodło oprogramowanie górnego stopnia Fregat i satelity spadły z częścią rakiety z powrotem na Ziemię. Załoga misji Apollo 12 w drodze do stanowiska startowego przed star- Wybrał i skomentował: tem misji. Astronautów prowadzi Charles Conrad Jr., za nim idzie Ri- chard Gordon, a na końcu Alan Bean Rafał Grabiański

1/2018 Urania 9 W październiku 2017 r. naukowcy ogłosili wyniki obserwacji fal grawitacyjnych i fal elektromagnetycznych (np. promieniowania gamma czy światła) od tego samego źródła. Pisaliśmy o tym w „Uranii” nr 6/2017. Teraz zamieszczamy bardziej szczegółowe materiały przygotowane przez polskich astronomów mających udział w badaniach. Zdarzenie jest przykładem ogólnoświatowej współpracy naukowców. Obserwacje były prowadzone przez 70 teleskopów naziemnych i kosmicznych, a w publikacjach dotyczących zdarzenia oznaczonego jako GW170817 widnieją nazwiska kilku tysięcy naukowców. Znajdziemy wśród nich także około 50 polskich astronomów z różnych instytutów badawczych. Źródło ilustracji: NASA Goddard Space Flight Center/CI Lab Źródło ilustracji: NASA Kilonowa i jej skutki dla astronomii 10 Urania 1/2018 Fale grawitacyjne i fotony od tego samego źródła Początek ery astronomii Michał Bejger wieloaspektowej

Oto spojrzenie na odkrycie i jego przebieg okiem naukowca badającego fale grawitacyjne, członka współpracy LIGO-Virgo. W jaki sposób ustalono, że GW170817 to zderzenie dwóch gwiazd neutronowych, a nie kolejna kolizja czarnych dziur, jak w przypadku wcześniejszych detekcji fal grawitacyjnych?

rawitacja jest jednym z czte- przestrzeni, a informacje o stanie geo- Trochę teorii rech podstawowych oddzia- metrii są przekazywane ze skończoną o falach grawitacyjnych ływań znanych fizyce — po- prędkością — prędkością światła. Jeśli Raz wyemitowane fale grawitacyj- zostałe to elektromagnetyzm masy poruszają się w czasoprzestrze- ne praktycznie nie oddziałują z materią Goraz oddziaływania silne i słabe odpo- ni z przyśpieszeniem, to faluje ona i nie podlegają rozpraszaniu. Dla porów- wiedzialne za rozpady radioaktywne, i drga proporcjonalnie do wielkości nania, fale elektromagnetyczne są two- procesy emisji neutrin i stabilność jąder mas i szybkości ich ruchu, podobnie rzone w procesach mikroskopowych, atomowych. Mimo że doświadczamy jak w elektromagnetyzmie, w którym silnie oddziałują z otaczającą materią, grawitacji powszechnie w codziennym promieniowanie jest wywoływane są często rozpraszane i pochłaniane. życiu, jej natura jest najsłabiej zbadana, przyśpieszonym ruchem ładunków Niesione przez nie informacje dotyczą zwłaszcza w warunkach mocno odbie- elektrycznych. Zmienne w czasie za- momentu ostatniego kontaktu z materią gających od ziemskich. Na szczęście chowanie się odległości i przepływu (powierzchni ostatniego rozproszenia, obserwacje kosmosu pozwalają nam czasu w czasoprzestrzeni nazywamy np. powierzchni gwiazdy). W wielu na śledzenie procesów zachodzących falami grawitacyjnymi. aspektach obserwacje fal grawitacyj- w ekstremalnych polach grawitacyjnych i weryfikacje teorii w ten sposób. Jak do tej pory świetnie sprawdza się Ćwierk ogólna teoria względności Einsteina, Informacje zawarte w ćwierku to m.in. masy składników, ich tempa rotacji zastępująca niewidzialną, działającą (spiny) a także odległość źródła. Ćwierk jest związany z funkcją mas skład-

natychmiastowo na odległość siłę gra- ników układu m1 i m2, zwaną masą ćwierku. i zależy od bezpośrednio mierzo- witacyjną Newtona opisem sposobu, nych częstotliwości fGW i jej pochodnej fGW (tu w najniższym, newtonowskim rzędzie przybliżenia): w jaki masywne ciała zakrzywiają wo- 35/ mm 3 35/ kół siebie przestrzeń i zmieniają tempo, ()12 c  5 −−83//11 3   McG≡ 15 =  π ffWGW  , / 96 w jakim płynie czas. Według Einsteina ()mm12+ G   grawitacja jest wynikiem nieeuklide- gdzie c to prędkość światła, a G to stała grawitacji Newtona. Podobnie sowej geometrii. Ruch mas odbywa do „świec standardowych” znanych z klasycznej astronomii (gwiazd o do- się po liniach „najprostszych” (geo- brze poznanych właściwościach emisji i jasności, np. gwiazd pulsujących dezyjnych) w zakrzywionej (czaso) typu cefeid, supernowych typu Ia), układy podwójne są „syrenami standardo- wymi”: obiektami o znanej głośności. Bezpośrednio mierzona amplituda fali h dostarcza absolutnej, fizycznej odległości jasnościowej (lub może raczej Na ilustracji obok: artystyczna wizja rozszerza- „głośnościowej”) d, dedukowanej z amplitudy fali emitowanej przez źródło, jącego się, gorącego i gęstego obłoku materii bez potrzeby jakiejkolwiek kalibracji lub budowania „drabiny odległości”: odartej z gwiazd neutronowych tuż przed ich 5 c f zderzeniem się. To właśnie taki obłok powodu- d = GW . je kilonową widoczną w zakresie widzialnym 23 96π hfGW i podczerwonym.

1/2018 Urania 11 P. Abbott et al., Physical Review Letters, 119, 141101 Abbott et al., Physical Review Letters, 119, P. Źródło: B.

Rys. 1. Sygnał GW170814 wykryty wspólnie przez LIGO i Virgo 14 sierpnia 2017 r. w ramach kampanii obserwacyjnej LIGO O2. Sygnał miał zwią- zek ze zderzeniem się dwóch czarnych dziur nych dostarczają informacji komple- lometrowej długości Advanced LIGO ludzkiego ucha i rozciąga się od około mentarnych do tradycyjnych obserwacji i Advanced Virgo (projekt europejski, 10 Hz do około 10 kHz. Projekty LIGO elektromagnetycznych, niemożliwych do którego należy także polski zespół i Virgo od lat współpracują ze sobą do uzyskania innymi metodami. Polgraw), jest motywowany charakte- we wspólnym projekcie o nazwie Astronomia fal grawitacyjnych jest rystycznymi częstościami fal emitowa- LIGO-Virgo Collaboration (LVC), szczególną dziedziną obserwacyjną, nymi przez układy podwójne czarnych wspólnie planując obserwacje, doko- która polega bardziej na „słuchaniu” dziur o masach gwiazdowych, układów nując detekcji i analizując dane. niż tradycyjnym „oglądaniu” źródeł podwójnych gwiazd neutronowych, Wśród źródeł astrofizycznych astrofizycznych. Zakres czułości sze- wybuchów supernowych oraz niesta- w zasięgu i przedziale częstotliwości rokopasmowych, naziemnych detek- bilności wzbudzanych we wnętrzach interferometrów LIGO i Virgo, relaty- torów fal grawitacyjnych, laserowych rotujących gwiazd neutronowych. Jest wistyczne układy podwójne czarnych interferometrów o ramionach wieloki- on bardzo zbliżony do zakresu czułości dziur lub gwiazd neutronowych zajmu-

Najcenniejsze odkrycie astronomiczne: Skąd w kosmosie złoto i platyna? Przy zderzeniu gwiazd neutronowych GW170817 powstała ilość złota i platyny odpowiadająca masie kilkudziesięciu planet takich jak Ziemia Źródło: Astronarium Źródło: Była mowa o tym, że jest to najcenniejsze odkrycie astronomiczne. Co trzeba pod tym rozumieć? Ja to przedstawiłem trochę żartem. W tym odkryciu zaszła tzw. nukleosynteza ciężkich pierwiastków, m. in. w tym jednym małym wydarzeniu (małym na skalę Wszechświata). Rozmowa z prof. dr hab. Krzysztofem Belczyńskim z Cen- Takich wydarzeń powinno być bardzo wiele, one zachodzą trum Astronomicznego im. Mikołaja Kopernika PAN, którą właściwie cały czas. W tym jednym zderzeniu dwóch gwiazd przeprowadziliśmy 16 października podczas polskiej kon- neutronowych powstało około 10 tysięcy mas równych ferencji prasowej ogłaszającej odkrycie zderzenia dwóch masie Ziemi w ciężkich pierwiastkach. Jeżeli by tu spojrzeć gwiazd neutronowych GW170817. Prof. Belczyński zajmu- na samo złoto, to powstało go 30 mas Ziemi, a platyny około je się teoretycznymi badaniami oraz modelowaniem zde- 80 mas Ziemi. „Najcenniejsze odkrycie” to był taki troszecz- rzeń gwiazd neutronowych i czarnych dziur. kę żart w tym kontekście, że te ciężkie, cenne pierwiastki,

12 Urania 1/2018 Źródło: LIGO/Virgo

Rys. 2. Spektrogram ćwierku dla sygnału GW170817 od zderzenia dwóch gwiazd neutronowych zarejestrowanego 17 sierpnia 2017 r. Przedsta- wiono ostatnie 30 sekund sygnału ją szczególne miejsce. Przebieg ewolu- GW170814 został zarejestrowany kund jest przedstawione na spektrogra- cji częstości fali grawitacyjnej emito- przez wszystkie trzy detektory global- mie na rys. 2). Charakterystyka sygnału wanej przez taki układ jest określany nej sieci LIGO-Virgo (rys. 1). Dzięki wskazuje, że układ jest o wiele mniej mianem „ćwierku” i jest bardzo dobrze temu możliwa była triangulacja pozycji masywny (masa ćwierku wynosi zaled- +0,004 zrozumiany teoretycznie (zob. ramka). sygnału na niebie z dziesięciokrotnie wie MC = 1,188–0,002 mas Słońca), a masy Do tej pory zarejestrowaliśmy sześć lepszą niż dotychczas precyzją, lepsze składników odpowiadają układowi po- zapadających się układów czarnych określenie odległości do źródła oraz dwójnemu gwiazd neutronowych. Moż- dziur o masach kilkadziesiąt mas Słoń- pierwszy w historii pomiar polaryzacji liwość obserwacji takiego zdarzenia ca każda. Najdalsze zarejestrowane fal grawitacyjnych. Dzięki tej detekcji jest niezwykle ekscytująca, ponieważ do tej pory zjawisko, oznaczone sym- Advanced Virgo udowodnił, że jest peł- gwiazdy neutronowe to najbardziej eks- bolem GW170104, znajdowało się noprawną częścią sieci LVC. tremalne, najgęstsze obiekty znane na- w odległości około 1 Gpc. uce — jedna łyżeczka materiału gwiaz- Advanced Virgo zaczął naukowe Zderzenie gwiazd neutronowych dy neutronowej waży mniej więcej tyle, obserwacje 1 sierpnia 2017 r., dołącza- Zaledwie trzy dni później, 17 sierpnia co cała obecnie znajdująca się na Ziemi jąc do kampanii obserwacyjnej LIGO 2017 r., detektory wykryły kolejny sy- populacja ludzka! Obiekty te powstają O2, która zakończyła się 25 sierpnia gnał, oznaczony symbolem GW170817. podczas eksplozji gwiazd supernowych, 2017 r. Niespełna miesiąc wspólnych Tym razem jednak charakterystyczny podczas których materia jest zgniata- obserwacji trzech detektorów był jed- sygnał ćwierku był obecny w paśmie na do gęstości wielokrotnie większych nak najbardziej pracowitym okresem czułości detektorów nie ułamki sekund, od gęstości jąder atomowych. Takiej w historii astronomii fal grawitacyj- jak w przypadku poprzednich detekcji, materii nie da się w żaden sposób wy- nych. 14 sierpnia sygnał oznaczony ale prawie dwie minuty! (ostatnie 30 se- produkować i zbadać na Ziemi. jak uran, złoto, platyna, powstają w takich właśnie kolizjach. Masy gwiezdnych pozostałości w masach Słońca Ile takich wydarzeń zachodzi w kosmosie? W tym momencie LIGO ocenia, że ilość takich czarne dziury z LIGO-Virgo wydarzeń to jest około 1000–1500 na jeden rok na każdy gigaparsek w sześcianie. Giga- parsek to dość duża objętość, ale gigaparse- ków na cały Wszechświat jest bardzo, bardzo dużo. Więc LIGO powinno widzieć dużo

Masy gwiazd neutronowych i czarnych dziur. Masy gwiezdnych pozostałości są wyznaczane różnymi czarne dziury sposobami. Grafika pokazuje masy czarnych dziur z rentgenowskich układów podwójnych wykrytych poprzez obserwacje elektromagnetyczne (kolor fioletowy), czarne dziury zmierzone dzięki obserwacjom fal grawitacyjnych (niebieski), gwiazdy neutronowe pomierzone dzięki obserwacjom elektro- magnetycznym (żółty) i masy gwiazd neutronowych, znane gwiazdy neutronowe które połączyły się w zdarzeniu GW170817, które wykryto dzięki falom grawitacyjnym (pomarańczo- wy). Pozostałość GW170817 jest niesklasyfikowana i oznaczona znakiem zapytania. Źródło: LIGO-Virgo/ gwiazdy neutronowe z LIGO-Virgo Frank Elavsky/Northwestern University

1/2018 Urania 13 Praktycznie jednocześnie z momen- tem zapadnięcia się układu podwójne- go, satelita Fermi (około 1,7 s później) obserwuje krótki, słaby błysk gamma, GRB 170817A, w kierunku zgodnym z wyznaczonym przez detektory LIGO i Virgo. Rysunek 3 pokazuje lokaliza- cję sygnału na niebie otrzymaną przez trzy detektory, względem dużo gorszej lokalizacji Fermiego oraz lokalizacji z użyciem jedynie detektorów LIGO. Kontur oznaczający 90% obszar wia- rygodności wyznaczony przez LIGO i Virgo ma w tym przypadku jedynie 28 stopni kwadratowych. Udział Advan- ced Virgo w obserwacjach był kluczo- wy w tak dokładnej lokalizacji. Dzię- Astrophysical Journal Letters, 848, L12, 2017 The Abbott et al., Źródło: B. P. ki niej już w 11 godzin od momentu zderzenia udało się w gwiazdozbiorze Rys. 3. Lokalizacja na niebie sygnału fal grawitacyjnych GW170817 otrzymana przez trzy de- Hydry zidentyfikować galaktykę NGC tektory (dwa LIGO plus jeden Virgo) względem dużo mniej dokładnej lokalizacji z satelity Fermi (rozbłysk gamma GRB170817) oraz lokalizacji z użyciem jedynie samych detektorów LIGO 4993 z nieobecnym wcześniej nowym źródłem światła, znajdującą się w od- zespołów z udziałem polskich astro- dana Paczyńskiego, który w 1986 r. ległości konsystentnej z wyznaczoną nomów: ALMA, ePESSTO, H.E.S.S., postulował związek zapadających się przez detektory fal grawitacyjnych, HAWC, MWA, Pierre Auger, Pi of the układów podwójnych gwiazd neutro- +8 40–14 Mpc. Prawdopodobieństwo, że Sky, SALT. Charakterystyka krzywej nowych z krótkimi błyskami gamma, fale grawitacyjne i błysk gamma po- zmian blasku źródła zgadza się z mo- a w 1998 r. (z Li-Xin Li) przedstawił chodzą od niezależnych od siebie zda- delami teoretycznymi kilonowej, czyli pierwsze modele kilonowej. rzeń, wynosi mniej niż 5×10–8. Odkry- chmury neutrononadmiarowej mate- Czego nowego dowiadujemy się cia nowego źródła światła, SSS17a/AT rii pozostałej po zderzeniu się gwiazd z obserwacji GW170817? Po pierw- 2017gfo, dokonał jako pierwszy zespół neutronowych, która świeci dzięki ra- sze mamy dowód na poprawność zu- 1M2H, pracujący na teleskopie Swope dioaktywnym rozpadom pierwiastków. pełnie nowej metody pomiaru odle- w Las Campanas w Chile. Szybka lo- GW170817/GRB 170817A jest histo- głości we Wszechświecie, niezależnej kalizacja pozwoliła na obserwacje fo- rycznie najbliższym krótkim błyskiem od tradycyjnych metod używających tonów pochodzących z wybuchu oraz gamma zarejestrowanym dotychczas. „świec standardowych”. Układ po- jego późniejszej ewolucji w świetle wi- Kampania obserwacyjna z nim związa- dwójny będący „syreną standardową” dzialnym, ultrafiolecie, podczerwieni, na stanowi prawdziwy początek „astro- dostarcza odległości, którą porównuje radio, X. W obserwacjach w szerokim nomii wieloaspektowej” (multi-mes- ze znaną prędkością ucieczki galakty- zakresie widma elektromagnetycznego senger astronomy), a także jest wielkim ki NGC 4993 vH, czyli stosuje prawo bierze udział wiele międzynarodowych triumfem myśli teoretycznej prof. Boh- Hubble’a: vH = H0d. Otrzymujemy więcej tego typu przypadków, jeżeli tylko zwiększy swoją Jaki jest Pana udział w tym wszystkim? czułość. LIGO jest teraz zamknięte. Przez rok będzie popra- Ja jestem osobiście spoza zespołu LIGO-Virgo. Byłem wiało czułość i miejmy nadzieję, że jak się znowu podniesie w nim, ale aktualnie pracuję poza tym projektem. Ale ogól- i zacznie obserwować za około rok czy półtora roku, to wynie od początku swojej kariery zajmuję się teoretycznym krywanie tego rodzaju wydarzeń stanie się o wiele częstsze badaniem właśnie tego, jak powstają czarne dziury, gwiazdy i obserwacje będziemy mieli powiedzmy jedną na miesiąc neutronowe i w jakich sytuacjach się zderzają, jak blisko albo przynajmniej kilka na rok, a nie jedną na dwa lata, jak się zderzają i jak często. Do takich przewidywań potrzebuję do tej pory. całej wiedzy o tym, jak ewoluują gwiazdy, jak kończą swoje Jak bardzo będzie zwiększona czułość? życie jako supernowe i jak tworzą się gwiazdy neutronowe oraz czarne dziury. Dużo wiedzy nam brakuje w tym tema- W tym momencie LIGO jest w stanie zobaczyć tego rodzaju cie, szczególnie jeśli mówimy o masywnych gwiazdach, któ- zderzenia gwiazd neutronowych do około 100 megaparse- re właśnie są progenitorami czarnych dziur czy gwiazd neu- ków w przypadku jednego instrumentu i 70 megaparseków tronowych. Mamy więc dość proste modele komputerowe, dla drugiego. Po przebudowie instrumentów LIGO będzie teoretyczne, fizyczne powstawania gwiazd neutronowych widziało do około 130–150 megaparseków. Może wydawać i czarnych dziur. Przewidujemy, co LIGO powinno zobaczyć. się, że to nie jest duże zwiększenie czułości, jednak trze- Jak LIGO tego nie widzi, to mamy bardzo piękny materiał, ba wziąć pod uwagę, iż to jest odległość, do której widać który pozwala zmodyfikować modele i poprawić zrozumie- gwiazdy neutronowe, i trzeba policzyć, że to jest 150 me- nie tego, jak te gwiazdy ewoluują. Wydarzenie GW170817 gaparseków w sześcianie, gdyż instrument będzie widział było nieoczekiwane dla naszych modeli, nie przewidywały większą objętość. Zwiększy się ona o czynnik 10. LIGO go. W związku z tym bardzo dużo tutaj się nauczymy i bę- będzie widziało dziesięć razy więcej Wszechświata niż widzi dziemy musieli zrewidować naszą wiedzę. teraz, mimo że sama odległość, sam horyzont, do którego widzi, zwiększa się tylko o czynnik około dwa. Rozmowę prowadził Krzysztof Czart ■

14 Urania 1/2018 w ten sposób niezależny od innych niach mniejszych od 14 km, a pozosta-

metod pomiar stałej Hubble’a, H0 = łość po zderzeniu ma masę co najmniej +12 –1 –1 70,0–8 kms Mpc i nowe oszacowa- 2,74 mas Słońca: jest albo niezwykle nie tempa rozszerzania się Wszech- ciężką gwiazdą neutronową, albo lek- świata, kompatybilne z pomiarami po- ką czarną dziurą, co z pewnością da chodzącymi z obserwacji supernowych do myślenia astrofizykom od gęstej i mikrofalowego promieniowania tła. materii i astronomom studiującym tzw. Porównanie przesunięcia czasowego przerwę masową (mass gap) pomiędzy pomiędzy falami grawitacyjnymi i fo- najcięższymi gwiazdami neutronowy- tonami pozwala na pierwsze w historii mi a najlżejszymi czarnymi dziurami. oszacowanie prędkości fal grawitacyj- Obserwacje świecenia pozostałości nych, która okazuje się być praktycznie po zderzeniu wyjaśniają pochodzenie równa prędkości światła, z dokładno- metali cięższych od żelaza. Z obserwa- ścią do kilku milionowych części metra cji GW170817 wynika, że m.in. prze- Michał Bejger to profesor nadzwyczajny na sekundę. Czyli jest to zgodne z za- ważająca większość złota i platyny, w Centrum Astronomicznym im. Miko- łożeniami teorii względności Einsteina. które znajdujemy obecnie na Ziemi, łaja Kopernika PAN, wcześniej post-doc Analiza ostatnich orbit układu powstaje podczas takich właśnie ko- w Obserwatorium Paryskim, stypen- dysta Marie Curie i DAAD. Od 2011 r. gwiazd neutronowych umożliwia wy- smicznych katastrof. Kompletną listę członek współpracy LIGO-Virgo. Zajmu- kluczenie niektórych teorii opisujących prac projektów LVC można znaleźć je się badaniem wnętrz oraz otoczenia materię gęstą. Obserwacje oddziały- na stronie http://public.virgo-gw.eu/ gwiazd neutronowych i czarnych dziur, wań pływowych podczas ostatnich or- gw170817_papers. a także poszukiwaniem fal grawitacyjnych w danych LIGO-Virgo. bit układu preferują gwiazdy o promie- ■

Fale grawitacyjne dla niedowiarków

Polowanie Łukasz Wyrzykowski na kilonową Mariusz Gromadzki

Spojrzenie astronomów badających kosmos przy pomocy teleskopów pracujących w zakresie widzialnym na zjawisko zderzenia gwiazd neutronowych i towarzyszącą mu kilonową. W jaki sposób odnaleziono obiekt na niebie i jak potwierdzono, że to kilonowa?

falach grawitacyjnych sły- metrów, co sprzyja ich niezależności, czarnych dziur do tej pory w ogóle nie szeli już chyba wszyscy. jednakże ciągle pozostawał cień wąt- znano. Co więcej, ich istnienie było Kiedy w lutym 2016 r. po raz pliwości, czy nie jest to jakiś zbieg oko- swoistym wyzwaniem dla naszego ro- pierwszy ogłoszono wykry- liczności lub jakiś przypadkowy sygnał zumienia ewolucji masywnych gwiazd Ocie sygnału w falach grawitacyjnych, w dwóch detektorach. Przecież na tzw. i powstawania czarnych dziur. W ob- wśród astronomów i fizyków zapa- zdrowy rozum, wykrycie odchyłki serwowanych wybuchach większości nowała ogólna euforia, że oto otwiera w czasoprzestrzeni o rozmiarze małe- supernowych powstają zwykle niewiel- się nowe okno, którym możemy badać go ułamka rozmiaru protonu brzmi na- kie gwiazdy neutronowe (masy poniżej Wszechświat (zob. Urania nr 2/2016). prawdę niewiarygodnie. 3 mas Słońca) lub czarne dziury do mas Jednakże nie wszyscy naukowcy po- Dodatkowo, wykryte zjawisko od- około 20 Słońc. dzielali ten entuzjazm. Sygnał był, ow- powiadało złączeniu się dwóch ma- szem, wykryty jednocześnie w dwóch sywnych czarnych dziur i powstaniu Rozwiewanie wątpliwości detektorach oddalonych o tysiące kilo- jednej o masie około 60 Słońc, a takich Teoretycy ewolucji gwiazdowej, jak to teoretycy, byli jednak w stanie uporać się z tym problemem. Powstanie ma- GW170817 to wcale nie jest pierwszy przypadek zaobserwowania kilonowej. sywnego i ciasnego układu podwójnego W roku 2013 przy pomocy Kosmicznego Teleskopu Hubble'a dostrzeżono słabą podczerwoną emisję, o której przypuszcza się, że była to kilonowa udało się wyjaśnić za pomocą pomysłu związana z krótkim błyskiem gamma GRB 130603B. pochodzącego m.in. od genialnego polskiego astrofizyka, Bohdana Paczyń-

1/2018 Urania 15 skiego, który przyjmował, że gwiazdy na pewnym etapie są tak duże, że po- Czego dowiedzieliśmy się dzięki obserwacjom siadają wspólną atmosferę (otoczkę). zjawiska GW170817: W szczególności model powstawania takich czarnych dziur, jakie zarejestro- — ostateczne potwierdzenie, że fale grawitacyjne istnieją i że rzeczywiście wano w falach grawitacyjnych, przed- je wykrywamy — potwierdzenie poprawności nowej metody wyznaczania odległości stawił polski astrofizyk, Krzysztof Bel- we Wszechświecie („syreny standardowe”) czyński, w swoim słynnym już artykule — niezależny pomiar stałej Hubble’a i nowe oszacowania tempa rozsze- w prestiżowym Nature w roku 2016. rzania się Wszechświata Pozostał jeszcze problem przypad- — oszacowanie prędkości fal grawitacyjnych (praktycznie równa prędkości kowości sygnału. Ten udało się roz- światła) wiązać dopiero w 2017 r., kiedy obok — analiza ostatnich orbit układu podwójnego gwiazd neutronowych pozwala amerykańskich detektorów LIGO wykluczyć niektóre z teorii opisujących materię gęstą w obserwacjach brał też udział euro- — obserwacje świecenia pozostałości po zderzeniu wyjaśniają pochodzenie pejski Virgo, ulokowany we Włoszech. metali cięższych od żelaza (np. większość złota i platyny powstała podczas takich katastrof) 14 sierpnia 2017 r. po raz pierwszy wszystkie trzy detektory wykryły iden- tyczny sygnał, rozwiewając wątpliwo- dzieje podczas łączenia dwóch czar- 0,8 stopnia kwadratowego). Wymagało ści o przypadkowości sygnału. W zja- nych dziur. to mozolnego przeczesywania telesko- wisku nazwanym od daty wykrycia Kampanie obserwacyjne były pro- pami ogromnych obszarów na niebie GW170814 po raz kolejny zarejestro- wadzone przez bardzo szerokie grono i porównywania otrzymanych zdjęć wano moment łączenia się dwóch ma- astronomów z całego świata. Jednakże z archiwalnymi w celu znalezienia „no- sywnych czarnych dziur, o masach po- informacje o wykryciu sygnału w falach wej gwiazdy”. dobnych do tych z pierwszej detekcji. GW mogli natychmiast otrzymać tylko Gdy w sierpniu 2017 r. do obserwa- Dla niedowiarków pozostał tylko ci, którzy zobowiązali się do nieujaw- cji fal grawitacyjnych dołączyło Virgo, jeden problem. Złączenie czarnych niania tej informacji. Tylko grupy astro- obszar poszukiwań zmniejszył się zna- dziur pozostaje widoczne jedynie nomów, które podpisały zobowiązanie cząco, do „jedynie” około 30 stopni w falach grawitacyjnych, gdyż mimo (tzw. Memorandum of Understanding) kwadratowych. I podobnie jak przy dramatyczności tego zjawiska nie ma z grupą LIGO/Virgo, już w kilkanaście poprzednich zjawiskach, 14 sierpnia tam żadnej materii, która mogłaby minut po detekcji GW wiedziały o niej 2017 r. liczne teleskopy poszukiwały świecić ponad horyzontem zdarzeń. oraz dostawały mapę nieba z zaznaczo- nowego obiektu w tym obszarze wy- Mimo tego, z każdą detekcją sygnału nym obszarem, skąd prawdopodobnie znaczonym przez detektory GW. I nic GW była związana szeroka kampania doszedł do nas sygnał GW (zob. rysu- nie wykryły, na szczęście, gdyż, jak już obserwacyjna, mająca na celu wy- nek). Aż do roku 2017 prawdopodobny pisaliśmy, było to połączenie się dwóch krycie ewentualnego odpowiednika obszar wystąpienia zjawisk był bardzo masywnych czarnych dziur, które to optycznego. Gdyby takowy udało się obszerny i wynosił kilkaset stopni kwa- zjawisko nie powinno mieć błysku jednak znaleźć, mocno zachwiałoby dratowych (całe niebo ma około 40 tys. w falach elektromagnetycznych. to naszym rozumieniem tego, co się stopni kwadratowych, a Księżyc około Jednak już trzy dni później pojawił się nowy sygnał na falach grawitacyjnych. 17 sierpnia o godzinie 12:41 czasu uniwersalnego (UT) detektory LIGO i Virgo odebrały rosnącą w amplitudę falę grawitacyjną, która urwała się dopiero po prawie dwóch minutach. Był to najdłuższy i najsilniejszy jak do tej pory sygnał fal grawitacyjnych, taki jakiego należałoby się spodziewać przy łącze- niu się dwóch gwiazd neutronowych! Niezależnie w tym samym czasie ko-

Źródło: LIGO/Virgo/NASA/Leo Singer/Axel Mellinger Źródło: LIGO/Virgo/NASA/Leo smiczne obserwatorium promieniowania Fermi odkryło słaby błysk gamma, potwierdzony również przez satelitę In- tegral. Znaliśmy zatem nie tylko w mia- rę dokładną pozycję na niebie, ale też wiedzieliśmy już, że tym razem falom grawitacyjnym towarzyszyła fala świa- tła o bardzo wysokich energiach!

Kto pierwszy dostrzeże kilonową Mapa nieba z zaznaczonymi spodziewanymi pozycjami wszystkich wykrytych do tej pory sygna- łów GW. Dopiero dla zjawisk z 2017 r. obszar poszukiwań zmniejszył się do kilkudziesięciu stopni Rozpoczęło się polowanie na odpo- kwadratowych (około 40 tarcz Księżyca) wiednika w paśmie optycznym. Taka

16 Urania 1/2018 akcja przypomina nieco poszukiwanie wraku samolotu na oceanie — należy

przeczesać ogromny obszar, aby wresz- Źródło: ESO cie znaleźć coś, czego nie było tam wcześniej. W wypadku GW170817 sy- tuacja była nieco prostsza, gdyż z obserwacji fal grawitacyjnych natychmiast wyznaczono odległość do obiektu — około 40 Mpc (czyli 130 mln lat św.). W skali Wszechświata to w zasadzie bardzo blisko i w tej odległości od nas znajduje się jedynie kilkanaście galaktyk. Dlatego zawężono obszar poszukiwań jedynie do tych galaktyk — wracając do analogii z rozbitym sa- molotem: to tak jakby rozbitkowie wy- słali wiadomość, że są na jednej z wysp na tym wielkim oceanie i należało jedynie sprawdzić wszystkie wyspy po kolei, by ich odnaleźć. Prawie wszystkie teleskopy świata Zdjęcie galaktyki NGC 4993 wykonane 18 sierpnia 2017 r. za pomocą teleskopu VLT w ESO. chciały być pierwsze w tym odkryciu, Strzałką zaznaczono nowy obiekt: kilonową związaną ze złączeniem się dwóch gwiazd neutrono- ale obserwacje były wymagające, gdyż wych w zjawisku GW170817 przeczesywany obszar znajdował się korzystający z 40-cm zrobotyzowanych W ostatniej chwili, zanim obiekt na półkuli południowej i był widoczny teleskopów Prompt znajdujących się zniknął pod horyzontem, tej samej bardzo nisko nad horyzontem, zaled- w Cerro Tololo Inter-American Obse- nocy udało się zrobić obserwacje spek- wie półtorej godziny na początku nocy. rvatory w Chile. troskopowe (tzw. widmo, czyli rozkład

Pierwsze próby poczyniły teleskopy z Obserwatorium w Południowej Afryce. Tam polowanie rozpoczęły teleskopy należące do globalnych przeglądów nieba MASTER oraz Las Cubres Observatory, ale sprawdzali oni niewłaści- and the VIN-ROUGE collaboration we wyspy. Właściwą galak- A.J. Levan Tanvir, Źródło: ESO/N.R. tykę znaleziono dopiero kilka godzin później, gdy obiekt stał się widoczny z Chile. Pierwsi o znalezieniu kandydata do- nieśli astronomowie pracujący w projekcie Swope Super- Zjawisko tymczasowe w galaktyce NGC 4993 w świetle widzialnym — gwiazda kilonowa towarzysząca zja- novae Survey, korzystający wisku fal grawitacyjnych wywołanemu przez złączenie się dwóch gwiazd neutronowych. Po lewej zdjęcie z 1-m teleskopu Swope w Ob- archiwalne bez zjawiska, a po prawej z sierpnia 2017 r., z zaznaczeniem nowego obiektu serwatorium w Las Campanas (tym, na którym polski projekt OGLE Chcesz wiedzieć więcej? rozpoczynał swą działalność w latach W związku ze zjawiskiem GW170817 opublikowano szereg prac naukowych. 1992–1995). Swoje zdjęcie galaktyki Oto kilka pozycji, od których można zacząć bardziej szczegółową lekturę. NGC 4993 porównali ze zdjęciem zro- Multi-messenger Observations of a Binary Neutron Star Merger, The LIGO Scientific bionym Kosmicznym Teleskopem Hub- Collaboration and The Virgo Collaboration et al., The Astrophysical Journal Letters, ble'a w kwietniu 2017. Na ich zdjęciu 848, L12, 2017, DOI: 10.3847/2041-8213/aa91c9 pojawiła się nowa gwiazda! Odkrywcy GW170817: Observation of Gravitational Waves from a Binary Neutron Star nadali znalezionemu obiektowi nazwę Inspiral, B.P. Abott et al, Physical Review Letters, 119, 141101, 2017, DOI: 10.1103/ SSS17a, natomiast Międzynarodowa PhysRevLett.119.161101 Unia Astronomiczna zgodnie z obowią- A kilonova as the electromagnetic counterpart to a gravitational-wave source, S.J. Smartt et al., Nature, 551, s. 75, 2017, DOI: 10.1038/nature24303 zującymi standardami oznaczyła go jako A Gravitational-Wave Standard Siren Measurement of the Hubble Constant, The AT2017gfo. W ciągu 40 min kolejne LIGO Scientific Collaboration and The Virgo Collaboration et al., Nature, 551, s. 85, 6 zespołów poinformowało o niezależ- 2017, DOI: 10.1038/nature24471 nym odkryciu. Okazało się, że pierwsze Obszerna lista wielu publikacji wraz z odnośnikami do nich znajduje się zdjęcie zrobili badacze należący do pro- na stronie www.kilonovae.org jektu dlt40 (distance less than 40 Mpc),

1/2018 Urania 17 światła na poszczególne długości fal), przy użyciu 6,5-m teleskopu Magellan- O falach grawitacyjnych w Uranii i Astronarium -Clay. Widmo okazało się być niebie- Polecamy obszerne artykuły w Uranii nr 6/2017, 5/2017 i 2/2016, a także skie, pozbawione jakichkolwiek struk- materiały w portalu Uranii: www.urania.edu.pl/fale-grawitacyjne. Tematyce tur emisyjnych bądź absorpcyjnych tej poświęcone są też dwa odcinki Astronarium — numer 26 i 48, dostępne i odpowiadało temperaturze około pod adresem www.youtube.com/AstronariumPL. 8000°C. Zanim skończyła się noc w Chile, spektroskopowe oraz fotometryczne ło 30 dni). Jej jasność była, zgodnie obiekt zaczął być widoczny w Austra- kilonowej w NGC 4993, dzięki którym z definicją, około 1000 razy większa lii. Tam zrobiono kolejne obserwacje możliwe było udowodnienie, że błysk niż klasycznej gwiazdy nowej (około fotometryczne w różnych zakresach optyczny to właśnie kilonowa, istnie- –16 mag jasności absolutnej), dzięki długości fali oraz wykonano kolejne nie których postulował już w latach czemu udało się ją dobrze zaobserwo- widmo, przy użyciu 2,3-m teleskopu 90. Bohdan Paczyński. W publikacji wać nawet niedużymi teleskopami. ANU. Obserwacje te potwierdziły, że w Nature przedstawiliśmy nowy mo- Możemy powiedzieć, że mieliśmy upolowano właściwy obiekt. Obserwo- del kilonowej, który wiernie pasował dużo szczęścia, iż taki błysk dał się tak wane cechy oraz ich ewolucja czasowa do zebranych danych i pokazywał, łatwo wykryć i wystąpił tak blisko nas. jednoznacznie wskazywała, że obiekt że w procesie złączenia się dwóch Albo może to oznaczać również, że tanie jest supernową. gwiazd neutronowych została odrzu- kie błyski w ogóle występują bardzo Kolejnym miejscem, z którego kon- cona otoczka o masie 4% masy Słoń- często i wcześniej już wybuchały pod tynuowano obserwacje, było Astro- nomiczne Obserwatorium Południo- Słowniczek trudniejszych terminów woafrykańskie (SAAO). Tu na obiekt kilonowa — zjawisko występujące podczas zderzenia gwiazd neutronowych. Nazwa czekał już 11-m teleskop SALT oraz to połączenie członu „kilo” i słowa „nowa”, co oznacza, że wybuch jest tysiąc razy sil- kilkanaście znacznie mniejszych te- niejszy niż w przypadku nowych klasycznych. W trakcie wybuchów kilonowych po- leskopów. Uzyskane wtedy widmo, wstają duże ilości ciężkich pierwiastków (w tzw. procesie r). nieco ponad dobę od zdarzenia, miał progenitor — gwiazda będąca poprzedniczką supernowej, czarnej dziury, gwiazdy okazję opracowywać jeden z autorów neutronowej tego artykułu (MG). Potwierdziło ono gigaparsek — miliard parseków. Parsek to jednostka odległości stosowana przez szybką ewolucję tego obiektu — w cią- astronomów odpowiadająca odległości, z której średni promień orbity Ziemi (jednostkę astronomiczną) widać pod kątem 1 sekundy łuku. 1 parsek to mniej więcej 3,26 roku gu 8 godz. temperatura spadła o około świetlnego. 1500°C. proces r — reakcja jądrowa, w której następuje wychwyt szybkich neutronów przez Niespełna dobę od znalezienia, jądra atomowe. Zachodzi podczas wybuchów supernowych i kilonowych. W procesie AT2017gfo znowu zawitała z krótką tym powstają pierwiastki cięższe od żelaza. wizytą w Chile, gdzie już czekała flota najbardziej zaawansowanych telesko- ca. W wyrzuconej z dużą prędkością naszym nosem, tylko do tej pory ich pów, jakie ludzkość do tej pory zbudo- otoczce zachodziły procesy jądrowe nie rozpoznawaliśmy. Duża częstość wała. Zgromadzone są one w dwóch wychwytywania neutronów (tzw. pro- kilonowych, a co za tym idzie, złączeń dużych obserwatoriach europejskich ces r), w którym powstawały coraz to gwiazd neutronowych, oznaczałaby i trzech amerykańskich. Szczególną cięższe pierwiastki. Jest to bardzo istot- dużą liczbę tworzących się par gwiazd rolę odegrał 3,6-m Teleskop Nowej ny proces, gdyż zwykłe gwiazdy nie są odewoluowanych, które następnie łą- Technologii (NTT) w Europejskim w stanie wyprodukować pierwiastków czą się, produkując życiodajne (i złoto- Obserwatorium Południowym (ESO). cięższych niż żelazo. Dopiero wybuchy dajne) pierwiastki. Nie jest to do końca Na nim od kilku lat działa program supernowych oraz właśnie kilonowe zgodne z obecnymi modelami ewolucji PESSTO, dowodzony przez astrono- mogą utworzyć pierwiastki, takie jak układów podwójnych, a więc kilonowe mów z Belfastu w Wielkiej Brytanii, nikiel, rtęć, ołów czy złoto! stanowią kolejne wyzwanie dla teore- a którego członkami są również pol- Kilonowa w NGC 4993 zgasła już tyków. Nie wątpimy jednak, że i z tym scy astronomowie. Grupa ePESSTO po 10 dniach (dla porównania zwy- sobie jakoś poradzą. zebrała najdokładniejsze obserwacje kła supernowa świeci zazwyczaj oko- ■

Dr hab. Łukasz Wyrzykowski Dr Mariusz Gromadzki Adiunkt w Obserwatorium Astrono- Pracownik Obserwatorium Astrono- micznym Uniwersytetu Warszawskie- micznego Uniwersytetu Warszawskie- go. Wcześniej przez 10 lat pracował go. Po uzyskaniu doktoratu w Centrum na uniwersytetach w Tel Avivie, Man- Astronomicznym im. M. Kopernika chesterze oraz Cambridge. Zajmuje PAN w Warszawie przez niemal pół- się badaniem ciemnej materii i po- tora roku pracował w Centrum Badań szukiwaniem soczewkujących lub Kosmicznych PAN w Warszawie. Na- rozrywających gwiazdy czarnych dziur stępne przez 4,5 roku zatrudniony był w ramach projektów OGLE i misji kona Uniwersytecie w Valparaiso w Chile. smicznej Gaia. Zajmuje się spektroskopią w zakresie optycznym i podczerwonym obiektów astronomicznych.

18 Urania 1/2018 1/2018 Urania 19 Wielkie komety XX i XXI wieku Komety (II)

Przemysław Rudź

Osiem złośliwych efektów kometa przynosi Wiatr, niepłodność, narody cne powietrzem kosi Powódź, wojny, ziemi straszne się trzęsienie Śmierć wodzów i bogatych, królestw w proch zniesienie. Za czym trzeba dobroci boskiej z nieba żebrać By raczyła gwiazd złości tu od nas odebrać. A przepuścić na karki krnąbrne otomańskie Na meczety, hardość i błędy pogańskie.

(Uwspółcześniony językowo cytat z dzieła Kaspra Stanisława Ciekanowskiego „Abryz Komety z astronomiczney y astrologiczney uwagi pod meridianem krakowskim od dnia 29 Grudnia roku 1680 aże do pierwszych dni Lutego 1681 wyrachowany”)

XX i XXI wieku poja- ków astronomii — Australijczyk John leskopowej we wrześniu 1965 r. przez wiło się również wiele Francis Skjellerup (1875–1952) oraz dwóch japońskich miłośników astrono- komet, które z pewno- Argentyńczyk Edmundo Maristany mii — Kaoru Ikeya i Tsutomu Seki. Sta- ścią zasłużyły na miano (1895–1983) — odkryli kolejną wspa- ła się ona najjaśniejszą kometą XX w., Wwielkich. Wespół z miłośnikami astro- niałą kometę (C/1927 X1). W momen- osiągając jasność –7 mag (niektóre nomii obserwował je cały astronomicz- cie odkrycia była obiektem drugiej szacunki podają –10, a nawet –16 mag) ny świat. Przegląd wybranych komet wielkości gwiazdowej, a po przejściu i wykształcając długi kilkudziesięcio- z tego okresu otwiera kometa, która przez peryhelium 18 grudnia, po zasło- stopniowy warkocz. Co ciekawe, zanim zwiastowała kwietniowe peryhelium nięciu tarczy słonecznej, była widoczna przeszła przez peryhelium, rozpadła się długo oczekiwanej komety Halleya. tuż przed zachodem, osiągając jasność na trzy części poruszające się po prak- Wielka Kometa Styczniowa 1910 roku –6 mag. Ciekawostką było jej wyraźne tycznie identycznych orbitach. Istnieje (C/1910 A1) została odkryta niezależnie żółtawe zabarwienie spowodowane sil- podejrzenie, że ona może być frag- przez wielu obserwatorów na półkuli ną emisją atomów sodu z jej jądra. mentem Wielkiej Komety 1106 roku południowej dzięki nagłemu pojawie- Kolejna wielka kometa (C/1965 S1), (X/1106 C1), choć ze względu na kło- niu się i jasności umożliwiającej obser- również z rodziny komet muskających poty z obliczeniem jej pierwotnej orbity wację nieuzbrojonym okiem. Jednymi Słońce, została odkryta na drodze te- (brak dokładnej astrometrii) będą to już z pierwszych, którzy przed chyba na zawsze spekulacje. świtem 12 stycznia dokona- Dziesięć lat po komecie Ikeya- li jej obserwacji, byli górni- -Seki na sierpniowym niebie cy diamentów w ówczesnej brylowała kometa odkryta prowincji Transwal w RPA. na drodze fotograficznej przez W momencie największej ja- duńskiego astronoma Richar- sności kometa dorównywała Young Fot. James Whitney da Westa, którego dwie inne planecie Wenus i wykształciła komety, 76P/West-Kohoutek- długi 50-stopniowy warkocz. -Ikemura i 123P/West-Hartley, Wtedy też stała się doskona- znalazły się w katalogu komet le widoczna nieuzbrojonym okresowych. Do komety tej okiem na półkuli północnej. podchodzono z dużą ostrożno- Siedemnaście lat później, ścią, mając w pamięci „niewy- na przełomie listopada i grud- pał”, jakim kilka lat wcześniej nia 1927 r., dwóch miłośni- Kometa Ikea-Seki stała się szumnie zapowiadana

20 Urania 1/2018 kometa Kohoutka (C/1973 E1). Tym- czasem w lutym 1976 r. jej jasność za- częła szybko rosnąć i po przejściu przez peryhelium osiągnęła –2 mag. Kometa była wtedy doskonale widoczna na po- Fot. J. Linder/ESO rannym niebie razem z wyraźnym wachlarzowatym warkoczem o złożonej budowie. W lornetkach obserwowano ją jeszcze w lipcu tego roku. W latach 90. XX w. miłośnicy astronomii zostali obdarowani dwiema wspa- niałymi kometami. Pierwszą z nich, C/1996 B2, pod koniec stycznia 1996 r. odkrył samotnie japoński poszukiwacz amator Yūji Hyakutake (1950–2002). Było to jego drugie w ciągu nieco ponad miesiąca odkrycie. Tak jak za pierwszym razem (kometa C/1995 Y1), dokonał tego na drodze wizualnej, wykorzystu- jąc legendarną wielką lornetę firmy FU- JINON o średnicy obiektywów 150 mm i powiększeniu 25×, zwaną popularnie Kometa Westa szukaczem komet. Kometa w momen- niepobitym rekordem. Orbita komety Po przejściu przez peryhelium kometa cie odkrycia była słabym obiektem jede- Hyakutake jest bardzo wydłużoną elipsą stała się najjaśniejszym ciałem niebie- nastej wielkości gwiazdowej, ale szybko z okresem ponad 70 tys. lat. Poprzed- skim na niebie, ze wspaniałymi warko- stała się widoczna gołym okiem, bo już nio gościła na naszym niebie w czasach czami, które można było obserwować na początku marca. Pod koniec miesiąca plejstoceńskich zlodowaceń. nawet z centrów dużych miast. Przez miała już jasność 0 mag, warkocz o dłu- Japońska gwiezdna celebrytka, choć kolejne tygodnie i miesiące kometa sła- gości około 80° i głowę o średnicy 2–3× odkryta pół roku później, zwiastowała bła, ale i tak gołym okiem przestała być większej niż tarcza Księżyca w pełni. nadejście kolejnej wielkiej komety, któ- widoczna dopiero w grudniu. Badania Charakterystyczne było też jej lekko rą na drodze wizualnej w lipcu 1995 r. spektroskopowe wykazały obecność zielonkawe zabarwienie, związane z sil- odkryli amerykański astrofizyk Alan siarki, deuteru i związków organicz- ną emisją dwuatomowych cząsteczek Hale i miłośnik astronomii Thomas nych. Pomiary wskazują, że rozmiary węgla. Po majowym przejściu przez Bopp. Okazało się, że odkrycia doko- kometarnego jądra przekraczają 50 km, peryhelium jej jasność zaczęła szyb- nano na długo przed przejściem komety co stawiałoby kometę Hale'a-Boppa ko spadać, pod koniec miesiąca znów przez peryhelium, które wyznaczono wśród największych tego typu obiek- była obiektem lornetkowym. Ostatnie dopiero na początek kwietnia 1997 r. tów, które do tej pory obserwowaliśmy. jej teleskopowe obserwacje pochodziły Wówczas kometa znajdowała się jesz- Ostatnie kilkanaście lat przyniosły z listopada. Ciekawostką okazało się, że cze pomiędzy orbitami Jowisza i Satur- obserwatorom nieba co najmniej kilka- kometa wykazywała dającą się zmie- na, ale miała widoczną głowę, co zwa- naście komet, które pięknie prezento- rzyć emisję promieniowania rentgenow- żywszy na już sporą jasność, wróżyło, wały się w lornetkach, czasem stając się skiego, co potwierdził satelita ROSAT. że zbliżał się do nas obiekt wyjątkowy. też widocznymi nieuzbrojonym okiem, Później okazało się, że jest to generalna cecha wszystkich komet, choć o bardzo indywidualnej skali. Na podstawie niespodziewanych pomiarów sondy

ULYSSES, która przeszła przez war- Fot. Doug Zubenel kocz komety, obliczono, że miał on dłu- gość co najmniej 570 mln km, co jest Fot. Akira Otawara Fot.

Yūji Hyakutake i jego wielka lorneta do poszukiwania komet Kometa Hyakutake

1/2018 Urania 21 jak dla przykładu C/2001 Q4 (NEAT), densowane jądro, a to, co ewen- 153P/Ikeya-Zhang, C/2004 F4 (Brad- tualnie z niego pozostało, oddaliło field), C/2004 Q2 (Machholz), 17P/Hol- się w przestrzeń kosmiczną. mes, C/2012 S1 (ISON) i inne. Okres ten zdominowały jednak dwie spektaku- Samobójczynie, Fot. John Gleason larne komety, które okazały się łaskawe światobójczynie dla obserwatorów na południowej pół- i siewczynie życia kuli, zasługując bezsprzecznie na przy- Istnieje pokaźna rodzina ko- domek „wielka”. Pierwsza z nich, od- met, które w swoim ruchu orbital- kryta w sierpniu 2006 r. i oznaczona nym podczas przechodzenia przez C/2006 P1 (McNaught), której ogromny peryhelium zbliżają się bardzo warkocz wachlarzowato zajął dużą podo Słońca. Powoduje to, że wie- łać nieba, w 2007 r. widoczna była nale z nich wyparowuje całkowicie wet w dzień, przy maksymalnej jasności lub nawet zderza się z gwiazdą, –6 mag. Ta wspaniała kometa okazała kończąc swój kosmiczny żywot. się być ciałem jednopojawieniowym, Co ciekawe, największe komety poruszającym się po hiperbolicznej or- w historii były w dużej liczbie bicie, co oznacza, że w tej chwili oddala ciałami muskającymi Słońce (tak się na zawsze w najdalsze rejony Ukła- się je właśnie określa, ang. sun- du Słonecznego, do swojego mateczni- grazing comets), co dobrze tłuma- ka w Obłoku Oorta. czy ich wyjątkową jasność, impo- Kometa Hale'a-Boppa Należąca do grupy Kreutza kometa nującą długość warkoczy i inne charak- odległości od gwiazdy centralnej Ukła- C/2011 W3 (Lovejoy), została odkryta terystyczne cechy. Liczba odkrywanych du Słonecznego. Podobieństwo orbit, w listopadzie 2011 r. przez australijskie- komet tego typu lawinowo wzrosła pojawianie się parami w odstępach kil- go łowcę komet Terry’ego Lovejoya. po wystrzeleniu sond, których celem kugodzinnych sugerują, że grupa Kreut- Obiekt ten przypomniał wszystkim była obserwacja naszej Gwiazdy Dzien- za może być pozostałością gigantycznej wspomnianą już kometę Ikeya-Seki, nej. Efektem funkcjonowania statków komety, która kilkaset lat temu prze- rozwijając łudząco do niej podobny SOLWIND, SMM (Solar Maximum chodząc w pobliżu Słońca, rozpadła się warkocz i jasność umożliwiającą obser- Mission), STEREO (Solar Terrestrial na ogromną ilość fragmentów. wację nieuzbrojonym okiem. Kometa Relations Observatory), a zwłaszcza W marcu 1993 r. Amerykanie Euge- widoczna była też z pokładu Między- SOHO (Solar and Heliospheric Obse- ne i Caroline Shoemaker oraz Kanadyj- narodowej Stacji Kosmicznej, której za- rvatory), jest odkrycie do tej pory ponad czyk David Levy odkryli swoją kolejną łoga wykonała piękne zdjęcie kilka dni 3000 komet muskających Słońce, a licz- kometę, która otrzymała oznaczenie po przejściu przez peryhelium. Kometę ba kolejnych odkryć stale rośnie. Kome- Shoemaker-Levy 9. Jak się niebawem tę badało jednocześnie aż sześć sond — ty, które w samobójczym pędzie zbliżają okazało, był to obiekt niezwykły. Kilka STEREO A, STEREO B, SOHO, SDO, się do Słońca, tworzą grupy, z których dni po odkryciu polski astronom Wie- HINODE i PROBA2, które obserwowa- najbardziej znana i liczna jest grupa na- sław Wiśniewski (1931–1994), pracują- ły jej bliskie przejście w pobliżu Słońca, zwana od nazwiska niemieckiego astro- cy w obserwatorium na górze Kitt Peak spodziewając się rozpadu w wyniku noma Heinricha Kreutza (1854–1907), w Stanach Zjednoczonych, wykonał szoku termicznego. Stało się to faktem który jako pierwszy wykazał, że istnie- fotografię, która szybko obiegła media w okolicy 17 grudnia i podczas kolej- je pewna liczba komet, których orbity na całym świecie. Kometa widoczna nych dni, kiedy kometa utraciła skon- mają peryhelium w bardzo niewielkiej była na niej jako łańcuszek kilkunastu pojedynczych jąder, co oznaczało jej wcześniejszy rozpad. Obliczenia orbity wykazały, że kometa jest co najmniej od kilkudziesięciu lat satelitą Jowisza (jak wcześniej na krótko kometa 82P/ Gehrels i 111P/Helin-Roman-Crockett), Fot. ESO/Sebastian Deiries a podczas ostatniego przejścia przez peryjowium (punktu najbliżej planety) została rozerwana przez siły pływowe gazowego giganta (co wcześniej spotka- ło też kometę 16P/Brooks). To nie był jednak koniec rewelacji, gdyż z trajekto- rii jej lotu wynikała niechybnie zbliżają- ca się kolizja z planetą, na którą zaczął się przygotowywać cały astronomiczny świat. W dniu 16 lipca 1994 r. o godzinie 20.16 czasu uniwersalnego doszło Kometa McNaughta do pierwszego uderzenia, a w ciągu

22 Urania 1/2018 kolejnych 6 dni do następnych dwu- dziestu jeden upadków, które zostawiły w atmosferze Jowisza wyraźne ślady rozmiarami przekraczające kilkakrotnie Fot. NASA/ESA średnicę Ziemi. Łatwo się domyśleć, co by się stało, gdyby podobny los spo- tkał naszą planetę. Przypuszcza się, że słynna katastrofa tunguska z 30 czerwca 1908 r., kiedy w syberyjskiej tajdze Fragmenty jądra komety Shoemakera-Levy'ego 9 zostały powalone drzewa w promieniu 40 km, a wstrząsy zarejestrowały stacje ku bezpośrednich sejsmiczne na całej Ziemi, mogła być dowodów temat ten Fot. NASA spowodowana fragmentem małej kome- jeszcze długo będzie ty (ewentualnie dużych rozmiarów me- skazany na wiele teoroidem), która wdarła się z ogromną domysłów, niedopo- prędkością w ziemską atmosferę i w niej wiedzeń i pseudo- eksplodowała. naukowych medial- Ale komety będące na kursach koli- nych sensacji. zyjnych to nie tylko zwiastuny katakli- zmów i nieszczęść. W poprzednich aka- Kometarne pitach wspominaliśmy o teoriach, które badania łączą powstanie życia na naszej planecie w przestrzeni z działalnością komet, które w okre- kosmicznej sie formowania się Ziemi nieustannie Pionierskie obser- bombardowały ją, zasilając środowisko wacje komet z uży- w wodę i związki organiczne. Według ciem sztucznych sa- niektórych, komety mogą przenosić telitów i sond sięgają również żywą materię, która w stanie misji OAO 2 (Orbital Ślady po kosmicznej kolizji sfotografowane kamerą Kosmicznego uśpienia podczas wędrówki przez zim- Astronomical Obse- Teleskopu Hubble’a ne rejony Układu Słonecznego nagle rvatory), która w 1970 r. obserwowała IRAS (Infrared Astronomical Satellite), budzi się i rozwija, gdy osiągnie taki cel wodorową otoczkę wokół głowy kome- który zarejestrował trzy nowe gwiazdy jak Ziemia. Czy ta kosmiczna pansper- ty Tago-Sato-Kosaka (C/1969 T1). Rok z ogonem — 126P/IRAS, 161P/Har- mia miała faktycznie miejsce, trudno później sonda MARINER 4 przeszła tley-IRAS, a także słynną IRAS-Ara- powiedzieć, choć wydaje się, że z bra- przez płaszczyznę orbity komety 2P/ ki-Alcock (C/1983 H1). Pierwszym Encke, wykonując statkiem kosmicznym, który został spe- pomiary gęstości cjalnie skonstruowany do badań komet, materii kometarnej. była amerykańska sonda ICE (Interna- W 1973 r. kometę tional Cometary Explorer). Została ona Kohoutka (C/1973 wysłana w przestrzeń w sierpniu 1978 r. E1) obserwowały w celu badań oddziaływania ziemskiego Fot. NASA/Dan Burbank załogi amerykańskiej pola magnetycznego z wiatrem słonecz- stacji kosmicznej nym. Po wykonaniu tej części programu SKYLAB i radziec- obserwacyjnego została skierowana kiego statku SOJUZ w kierunku komety 21P/Giacobini- 13. Poza nimi w ba- -Zinner, by we wrześniu 1985 r. przejść daniach wzięły udział przez jej głowę i warkocz jonowy w od- sztuczne satelity ległości około 8 tys. km od jądra. Rok OAO 3 i OSO 7 oraz później sonda wzięła udział w zakrojo- sonda MARINER nych na szeroką skalę badaniach komety 10. W roku 1980 1P/Halley, przelatując w odległości 28 wracający w pobliże mln km od jej jądra. Dużym zaskocze- Ziemi statek WE- niem było nawiązanie łączności z sondą NERA 12 wykonał w 2014 r., kiedy przelatywała ponownie fotografie i pomiary w pobliżu Ziemi. widma komety Brad- Wspomniana już słynna kometa fielda (C/1979 Y1). Halleya została w 1986 r. odwiedzona Zasłużony na polu też przez kolejne sondy kosmiczne — odkrywania nowych zachodnioeuropejską GIOTTO, dwie komet był też ame- bliźniacze radzieckie sondy VEGA 1 rykańsko-brytyjsko- i VEGA 2 oraz dwójkę japońskich bliź- Kometa Lovejoya widziana z pokładu ISS -holenderski satelita niaków SUISEI i SAKIGAKE. Najbar-

1/2018 Urania 23 dziej do jądra komety zbliżyła się sonda Urata-Niijima, 114P/Wiseman- Giotto, która w połowie marca obserwo- -Skiff, C/2012 S1 (ISON), 252P/ wała ją z odległości zaledwie 600 km. LINEAR, 332P/Ikeya-Muraka- Fot. ESA Sondy radzieckie minęły ją w tym czasie mi, C/2013 A1 (Siding Spring), w odległości około 8 tys. km, a japoń- 29P/Schwassmann-Wachmann, skie odpowiednio 150 tys. i 7 mln km. czy C/2017 K2 (PANSTARRS). Sonda GIOTTO skierowała się następ- Szczególnym osiągnięciem HST nie w kierunku okresowej komety 26P/ jest wielce prawdopodobna de- Grigg-Skjellerup, którą w lipcu 1992 r. tekcja egzokomet, czyli komet minęła w odległości zaledwie 200 km. pozasłonecznych, które z impe- Niestety pokładowa kamera, uszkodzo- tem opadały na powierzchnię na podczas misji do komety Halleya, kilku młodych gwiazd (np. Beta uniemożliwiła uzyskanie jakichkolwiek Pictoris, 51 Ophiuchi, 49 Ceti, obrazów komety. Utrata łączności z mi- 5 Vulpeculae, 2 Andromedae), sjami japońskimi uniemożliwiła pla- o wieku nie przekraczającym nowane badania kolejnych komet 55P/ kilkudziesięciu milionów lat. Tempel-Tuttle i 45P/Honda-Mrkos-Paj- Oznaczałoby to, że komety nie dušáková. są czymś charakterystycznym Jądro komety Halleya w kamerze sondy GIOTTO Wyniesiony w 1990 r. na orbitę Ko- tylko dla Układu Słonecznego, ale stan- ny kataklizm. Nie można zapomnieć smiczny Teleskop Hubble’a (HST), dardowym budulcem innych systemów o amerykańsko-europejskiej słonecznej poza przeglądami głębokiego nieba, planetarnych. sondzie SOHO, wystrzelonej w 1995 r., został wykorzystany także do obserwa- Kometarnym dorobkiem poszczycić która poza nieocenionym wkładem cji wielu komet. Z jego pomocą bada- się może amerykańska sonda GALI- w rozwój heliofizyki, ma ogromny doro- no między innymi komety C/1990 K1 LEO, która w lipcu 1994 r. stała się naj- bek w odkrywaniu komet muskających (Levy), 103P/Hartley, 4P/Faye, C/1991 bliższym ziemskim świadkiem kolizji Słońce. Wciąż funkcjonujące urządze- T2 (Shoemaker-Levy), 24P/Schaumas- komety D/1993 F2 (Shoemaker-Levy 9) nie zarejestrowało ich już ponad 3000! se, Shoemakera-Levy'ego 9, 19P/Borrel- z Jowiszem. W tym czasie sonda dopie- Do obserwacji komet wykorzystano ly, C/1995 O1 (Hale-Bopp), C/1996 B2 ro zbliżała się do króla planet, ale jej ka- też wystrzeloną w październiku 1990 r. (Hyakutake), 45P/Honda-Mrkos-Pajdu- mery pokładowe umożliwiły wykona- amerykańsko-europejską sondę ULYS- šáková, 9P/Tempel, kometę/planetoidę nie z odległości 240 mln km fotografii SES, przeznaczoną nominalnie do ba- (596) Scheila, 67P/Czuriumow-Giera- dokumentujących przebieg pierwszych dań Słońca. To ona zarejestrowała ga- simienko, 10P/Tempel, 17P/Holmes, faz uderzenia fragmentów komety w at- zowy warkocz słynnej komety C/1996 37P/Forbes, 44P/Reinmuth, 50P/Arend, mosferę Jowisza, a także zebranie da- B2 (Hyakutake), którego długość osza- 59P/Kearns-Kwee, 63P/Wild, 71P/ nych o rozmiarze, temperaturze i ewo- cowano na blisko 570 mln km! Kome- Clark, 84P/Giclas, 106P/Schuster, 112P/ lucji miejsc, gdzie nastąpił kosmicz- tę tę w promieniach X obserwował też sztuczny satelita ROSAT. Powołana do istnienia w 1993 r. międzynarodowa sieć obserwacyjna (The Ulysses Co- met Watch Network) wykorzystywała Fot. NASA/ESA sondę ULYSSES do obserwacji innych komet, między innymi 19P/Borrelly, 6P/d’Arrest, 2P/Encke, 7P/Pons-Win- necke, 10P/Temple, 109P/Swift-Tuttle, C/1995 O1 (Hale-Bopp), 122P/de Vico, 96P/Machholz, C/2006 P1 (McNaught) i wielu innych. Początek nowego stulecia przyniósł astronomii i astronautyce kolejne spektakularne sukcesy. We wrześniu 2001 r. kometę 19P/ Borelly zbadała amerykańska sonda DEEP SPACE 1, która minęła ją w odległości około 2200 km od jądra, wykonując dokładne fotografie z roz- dzielczością kilkudziesięciu metrów. W styczniu 2004 r. amerykańska sonda STARDUST wzięła na cel kometę 81P/Wild. Na jej pokładzie znajdował się zasobnik ze specjalnym aerożelem, który wyłapać miał cząstki kometarnych pyłów, a następnie dostarczyć je Jądra komet: Borrellego (góra lewo), Templa (góra prawo), Hartleya (dół lewo), Wilda (dół prawo) na Ziemię. Stało się to dwa lata później,

24 Urania 1/2018 gdy kapsuła z próbkami wylądowała w wyniku rozpadu na na pustyni w stanie Utah, umożliwiając trzy fragmenty wsku- Fot. ESA naukowcom pierwszy raz bezpośrednie tek nadmiernego roz- badanie materii kometarnej, a także czą- grzania przy urucha- stek pyłu kosmicznego, wypełniającego mianiu silnika sondy. Układ Słoneczny. W pełni sprawna son- Na chwilę obecną da została następnie skierowana w kie- trudno stwierdzić, runku komety 9P/Tempel, w pobliżu jaka przyszłość czeka której przemknęła w połowie lutego kolejne misje ku ko- 2011 r. Dzieliło ją wtedy od jądra około metom. Najbardziej 180 km. Ta sama kometa stała się celem zaawansowane były innej amerykańskiej misji DEEP IM- studia nad projektem PACT, na pokładzie której znajdował się amerykańskiej sondy specjalny impaktor. Jego zadaniem było CHOPPER (Comet odłączenie się od macierzystego statku, Hopper), której ce- a następnie zderzenie z jądrem. W lipcu lem miała być ko- 2005 r. doszło do zaplanowanej kolizji, meta 46P/Wirtanen. w wyniku której powstał krater o śred- W 2016 r. został on nicy 120 m, kometa znacznie pojaśniała, jednak przez NASA choć jej parametry orbitalne nie uległy wstrzymany. Wcze- praktycznie żadnym zmianom. Sonda ta śniej, bo w 1999 r., Jądro komety Czuriumowa-Gierasimienki w 2010 r. odwiedziła też kometę 103P/ anulowano też misję DEEP SPACE 4 Louis Pons (1761–1831), który na dro- Hartley. (Champollion) ku komecie 9P/Tempel, dze wizualnej został odkrywcą lub Ostatnim dużym zarówno nauko- która miała wylądować na jej jądrze, po- współodkrywcą aż 37 komet, z czego 26 wym, jak i medialnym wydarzeniem brać próbki i wrócić z nimi na Ziemię. otrzymało jego nazwisko. Ten wyjątko- w sondowaniu komet była niezwykle Przy braku zapowiedzi kolejnych misji wy człowiek rozpoczynał swoją karierę udana europejska misja ROSETTA, któ- kometarnych, obecnie gwiazdy z ogo- jako portier w obserwatorium w Marsy- rej celem stała się kometa 67P/Czuriu- nem odkrywa i obserwuje się z oddali lii, gdzie w wolnym czasie otrzymywał mow-Gierasimienko. W sierpniu 2014 r. przez obserwatoria naziemne, teleskopy lekcje astronomii, będąc bardzo pojęt- sonda stała się sztucznym satelitą ko- kosmiczne oraz sondy słoneczne. nym uczniem o doskonałej znajomości mety, a odłączony od niej w listopadzie nieba. Podczas swojej pracy miewał próbnik PHILAE pierwszy raz w histo- Łowcy komet prawdziwe kometarne żniwa, kiedy rii osiadł miękko na jej jądrze. Niestety W wizualnych poszukiwaniach komet odkrywał ich pięć w osiem miesięcy awaria systemu zakotwiczenia sondy wiele jest z pełnych swoistego romanty- (luty–wrzesień 1808) czy kolejne pięć do podłoża spowodowała, że próbnik zmu pionierskich czasów astronomii, kie- w ciągu roku (sierpień 1826 – sierpnień dwa razy odbił się od powierzchni, dy samotny obserwator skwapliwie prze- 1827). Większość odkrytych przez Pon- osiadając ostatecznie w bardzo nieko- glądał rozległe połacie nieba w nadziei sa komet to obiekty jednopojawieniowe, rzystnym, mocno zacienionym miejscu. odnalezienia mglistej plamki, która oka- ale kilka z nich trafiło do katalogu ko- Planowane wiercenia gruntu (polski że się nowym ciałem niebieskim. Możli- met okresowych — 7P/Pons-Winnec- eksperyment MUPUS) stały się wtedy wość zasłużenia się nauce i uwiecznienia ke, 12P/Pons-Brooks, 27P/Crommelin znacznie utrudnione, gdyż w warun- wśród gwiazd swojego nazwiska do dziś (orbitę obliczył Andrew Crommelin), kach znikomej grawitacji impet ostrza zresztą skutecznie napędza owe poszuki- czy 273P/Pons-Gambart. W tym samym mechanizmu młotkowego mógł spowo- wania. W dobie masowych odkryć foto- mniej więcej czasie na komety polował dować ponowne oderwanie się kome- graficznych za pomocą automatycznych wspomniany już Charles Messier, któ- ty od powierzchni. Kłopotem było też teleskopów i sond kosmicznych, ilość ry odkrył ich przynajmniej 18, a także utrudnione ładowanie akumulatorów odkrywanych przez miłośników astrono- kolejny Francuz Pierre Méchain (1744– z pokładowych baterii słonecznych. mii komet zmalała, ale nie zniechęca to –1804), na którego koncie znalazło się Ostatecznie osiągnięto głębokość tylko ich w żadnej mierze do kontynuowania 14 odkryć. 2 cm. Pod koniec września 2016 r. na ją- poszukiwań. Na przestrzeni czasu po- Kolejnym genialnym poszukiwa- dro komety została skierowana również jawiło się wielu obserwatorów, których czem ogoniastych gwiazd był amery- sama sonda ROSETTA, która łagodnie bez żadnej przesady nazwać można łow- kański astronom Lewis Swift (1820– osiadła na powierzchni i tak zakończyła cami komet. Odkrywali oni nie jedną, nie –1913), który w latach 1862–1899 od- swoją misję. kilka, ale kilkanaście lub kilkadziesiąt krył przynajmniej 13 komet, w tym trzy Z nieudanych kometarnych misji nowych obiektów, stając się wybitnymi z katalogu komet okresowych — 11P/ trzeba wspomnieć o amerykańskiej i szanowanymi postaciami w kręgach Tempel-Swift-LINEAR, 64P/Swift- sondzie CONTOUR (Comet Nucleus nauki o Wszechświecie, znającymi nie- -Gehrels, i 109P/Swift-Tuttle. Był jed- Tour), wysłanej w celu zbadania jąder boskłon jak własną kieszeń. Oto sylwetki nym z niewielu astronomów, którzy komet 2P/Encke, 73P/Schwassmann- wybranych. mieli sposobność obserwować kometę -Wachmann oraz 6P/d’Arrest. W sierp- Wśród dawnych astronomów, którzy Halleya podczas jej dwóch kolejnych niu 2002 r., kilka tygodni po starcie, poświęcili się poszukiwaniom komet, powrotów w pobliże Słońca. Cieka- utracono z nią kontakt, prawdopodobnie prym wiedzie francuski astronom Jean- wostką jest fakt, że w ślady ojca poszedł

1/2018 Urania 25 również syn Edward (1870–1935), który krył też Amalteę — księżyc Jowisza, został współodkrywcą okresowej kome- zmierzył duży ruch własny pewnego ty 54P/de Vico-Swift-NEAT. Imponują- czerwonego karła, którego dziś znamy cym kometarnym dorobkiem zasłynął pod nazwą Gwiazdy Barnarda, odkrył William Robert Brooks (1844–1921), słynną rozległą mgławicę w Orionie, amerykański miłośnik astronomii, który którą dziś nazywamy Pętlą Barnarda, zanim zaczął odkrywać nowe komety skatalogował wiele (370) ciemnych był mechanikiem, kreślarzem i fotogra- mgławic, był pionierem astrofotografii fem. Ostatnia z wymienionych profesja Drogi Mlecznej i wiele innych. Zapa- i zainteresowanie astronomią skłoniły miętany został jako jeden z najwięk- go do zajęcia się szlifowaniem optyki szych i najzdolniejszych obserwatorów teleskopów, za pomocą których rozpo- nieba w historii astronomii. czął swoją astronomiczną przygodę. Wspaniałą kartę w odkrywaniu ko- Zaowocowała ona odkryciem 26 komet, met zapisują obserwatorzy z Japonii, co stawia go na drugim miejscu po Jean- wśród których w XX w. około 50 osób Louis Pons'ie. W katalogu komet okre- odkryło co najmniej jedną kometę. sowych znajdziemy wspomnianą już Minoru Honda (1913–1990) był od- kometę 12P/Pons-Brooks oraz 16P/ krywcą 12 komet, w tym znanej ko- Brooks. Wybitnie szczęśliwym był rok mety 45P/Honda-Mrkos-Pajdušáková. Jean-Louis Pons 1886, kiedy odkrył aż trzy nowe kome- Inny świetny obserwator to Tsutomu Ikeya-Zhang, które przez długi czas do- ty. Ciekawy był też październik 1911 r., Seki, który odkrył 6 nowych komet, skonale były widoczne nieuzbrojonym kiedy na niebie w tym samym czasie a ponownie zaobserwował jako pierw- okiem. pojawiły się dwie komety — C/1911 O1 szy blisko 30 powracających komet Wiodącym współczesnym łowcą ko- (Brooks) oraz C/1911 S3 (Bielawski). okresowych. Karou Ikeya odkrył sam met był australijski miłośnik astronomii Obie dobrze widoczne gołym okiem, lub wespół z innymi 5 komet, a Yasuo William Bradfield (1924–2010), który z kilkunastostopniowej długości warko- Sato był współodkrywcą 4 kolejnych. w latach 1974–2004 odkrył ich łącznie czami były wspaniałą ozdobą rozgwież- Inne znane nazwiska to Yūji Hyakuta- aż 18, a co najciekawsze, wszystkie sa- dżonego firmamentu. ke (1950––2002), Shigeki Murakami, modzielnie, bez zgłoszeń niezależnych Wielką karierę w odkrywaniu no- Shigehisa Fujikawa i wielu innych. współodkrywców. Odkryć dokonywał wych komet zrobił amerykański obser- Skalę zaangażowania japońskich ob- wyłącznie na drodze wizualnej za po- wator Edward Emerson Barnard (1857– serwatorów niech zilustruje przykład mocą kupionego z drugiej ręki zabytko- –1923). Ten genialny samouk i wyso- z października 1975 r., kiedy tej samej wego teleskopu o dużej światłosile i ma- kiej klasy budowniczy teleskopów po- nocy ośmiu tamtejszych obserwatorów łym powiększeniu. Odkrycie wszyst- święcił swoje życie odkrywaniu komet prawie jednocześnie zgłosiło odkrycie kich obiektów zajęło mu ponad 3500 i katalogowaniu obiektów mgławico- dwóch nowych komet — C/1975 T1 godzin obserwacyjnych, co po łatwym wych. Jest odkrywcą 14 komet. Za od- (Mori-Sato-Fujikawa) i C/1975 T2 (Su- przeliczeniu daje blisko pięć miesięcy krycie ośmiu z nich otrzymał każdora- zuki-Saigusa-Mori). Zauważmy, że Hi- obserwacji non stop przez 24 godziny zowo honorarium w wysokości 200$, roaki Mori odkrył wtedy dwie komety na dobę! Natura przygotowała mu też ufundowane przez filantropa Hulberta w odstępie zaledwie 70 minut! Japoń- prezent, gdyż jakby na podsumowanie Warnera (1842–1923). Umożliwiło mu skie komety były jednymi z najbardziej jego kariery ostatnia kometa (C/2004 to budowę domu w rodzinnym Nashvil- okazałych na naszym niebie. Wystarczy F4) okazała się bardzo jasną, widoczną le, zwanego przez przyjaciół „domem przykład komet C/1965 S1 (Ikeya-Se- gołym okiem na wiosennym niebie tuż zbudowanym z komet”. Astronom od- ki), C/1996 B2 (Hyakutake) czy 153P/ przed wschodem Słońca. Miała punkto- we jądro i długi prosty warkocz, który przepięknie prezentował się na tle po- rannej zorzy. Legendą w astronomicznym świecie obrosła kometarna kooperacja Davi- da Levy’ego z małżeństwem Carolyn i Eugene Shoemakerów. Kanadyjsko- -amerykańscy astronomowie podczas przeglądu fotograficznego nieba odkryli w pracowitym tercecie łącznie 13 komet, a osobno lub z innymi współ- odkrywcami kilkadziesiąt kolejnych — Shoemakerowie 19 komet, a Levy na drodze wizualnej kolejne 10. Da- vid Levy, poza poszukiwaniem komet i asteroid, jest genialnym popularyza- torem astronomii, wydał do tej pory William Robert Brooks Edward Emerson Barnard kilkadziesiąt poczytnych książek na ten

26 Urania 1/2018 temat, wciąż jest czynnym prelegentem, podróżującym po świecie z licznymi wykładami. Wspomniana już wcześniej kometa Shoemakera-Levy'ego 9, która spektakularnie zderzyła się z Jowiszem, A. Sugar Fot. James na zawsze zostanie jedną z najsłyn- niejszych komet w historii astronomii. Warto odnotować niezwykle wzniosły gest kierownictwa NASA, które po tra- gicznej śmierci Eugene'a Shoemakera (1928–1997), w uznaniu zasług na polu astronomii zgodziło się, aby niewielka ilość jego prochów została zamknięta w specjalnej kapsule i w 1998 r. zabrana na powierzchnię Księżyca przez sondę Lunar Prospector. Uczyniło to z zasłu- żonego astronoma jedyną jak do tej pory osobę pochowaną poza Ziemią. Wśród odkryć na drodze fotogra- Minoru Honda ficznej prawdziwym gigantem jest Warto wspomnieć też nazwiska in- 1665, 1672 i 1677), choć spotyka się szkocko-australijski astronom Robert nych dawnych lub wciąż prężnie dzia- też w literaturze informacje, że było ich McNaught, który w ramach kilku pro- łających poszukiwaczy ogoniastych „tylko” cztery lub aż dziewięć. Uczony jektów przeglądów nieba min. Anglo- gwiazd, wśród których były/są też ko- w ciągu swojej działalności obserwował -Australian Near-Earth Asteroid Survey, biety: Caroline Herschel (1750–1848), i opisał znacznie więcej komet, poświę- czy Siding Spring Survey, odkrył ich Maria Mitchell (1818–1889), Theodor cając im kilka ważnych dzieł. Najważ- ponad 80! Na miano Wielkiej Komety Brorsen (1819–1895), William Frede- niejsze z nich to Prodromus Cometicus, 2007 zasługuje obiekt C/2006 P1, który rick Denning (1848–1931), Joel Metcalf Quo Historia Cometae Anno 1664 (wyd. po rozwinięciu wspaniałego warkocza (1866–1925), William Reid (?–1928), 1665), Descriptio Cometae Anno 1665 był ozdobą styczniowego południowe- Leslie Peltier (1900–1980), George Al- (wyd. 1666), Epistola De Cometa Anno go nieba. W kulminacyjnym momencie cock (1912–2000), Ludmila Pajdušáko- 1672 (wyd. 1672), Epistola Ad Amicum kometa osiągnęła jasność –6 mag, będąc vá (1916–1979), Michiel Bester (1917– De Cometa Anno 1677 (wyd. 1677), oraz doskonale widoczną gołym okiem wraz 2005), Antonin Mrkos (1918–1996), fundamentalne dzieło Cometographia z długim, wygiętym, wachlarzowatym Anton Gehrels (1925–2011), Robert (wyd. 1668). W tym ostatnim, bogato warkoczem, którego długość osiągnę- Burnham Jr. (1931–1993), Rolf Me- ła ponad 200 mln km. Katalog komet ier (1953–2016), Howard Brewington, okresowych zawiera do czerwca 2017 r. Malcolm Hartley, Brian Skiff, Donald aż 14 komet, których McNaught jest Macholz, Terry Lovejoy, Vello Tabur, odkrywcą lub współodkrywcą. Imponu- Jean Mueller, Rodney Austin, Kazimie- Fot. Jean Mueller jąca jest też jego działalność na polu od- ras Černis, Leonid Elenin, Gienadij Bo- krywania planetoid, których ma na kon- rysow i wielu innych. cie blisko pół tysiąca. Komety z „orzełkiem na piersi” Z pewną dozą dobrej woli przyj- muje się (choć nie wszystkie źródła to potwierdzają), że pierwszym polskim Fot. Stefan Beck odkrywcą komety był wspomniany już Małżeństwo Shoemakerów i David Levy Marcin Bylica z Olkusza. Nowe ciało (w środku) w 1997 r. niebieskie wypatrzył on na niebie we ilustrowanym, zawarł opisy 250 komet wrześniu 1468 r., poświęcając mu swój widocznych od 2292 r. p.n.e. do czasów pierwszy prognostyk. Zawarł w nim mu współczesnych. Heweliuszowe ob- mocno naciąganą, bo nie wymieniają- serwacje komety z 1682 r., wykorzystał cą z imienia i nazwiska, przepowiednię jego przyjaciel Edmund Halley do obli- śmierci papieża Pawła II (1417–1471) czenia orbity komety nazwanej później i króla czeskiego Jerzego z Podiebra- jego nazwiskiem. Ciekawostką jest fakt, dów (1420–1471), którą chwalił się że ze względu na łudzące podobieństwo w cytowanym już drugim prognosty- orbit, kometa odkryta przez Heweliusza ku. Na kolejne rodzime odkrycia trzeba w 1661 r., jest prawdopodobnie tą samą, było czekać do czasów wielkiego Jana która odkryta w XXI w otrzymała ozna- Heweliusza, gdańskiego poddanego czenie 153P/Ikeya-Zhang. Ta wyjątko- polskich królów. Uczony odkrył ich wej urody kometa zdobiła ziemskie nie- Bill Bradfield sześć (komety z lat 1652, 1661, 1664, bo na przełomie zimy i wiosny 2002 r.

1/2018 Urania 27 Następne polskie komety poznał panas w Chile. Kierujący nim Grzegorz świat dopiero w XX w. Serię odkryć Pojmański, astronom związany z Uni- zapoczątkował Lucjan Orkisz (1889– wersytetem Warszawskim, zarejestro- –1973), który na stacji astronomicznej wał nowy obiekt podczas rutynowego Lubomir w kwietniu 1925 r. odkrył przeglądu uzyskanych wcześniej foto- jednopojawieniową kometę C/1925 grafii. Otrzymał on oznaczenie C/2004 G1 (Orkisz). Kolejne sukcesy należą R2 (ASAS), a obliczenia orbity wska- do krakowskiego łowcy komet An- zały, że jest to kometa jednopojawienio- toniego Wilka (1876–1940), którego wa. Dwa lata później w styczniu ten sam okrutnie potraktowali niemieccy oku- naukowiec sprawił sobie noworoczny panci, wysyłając wraz z innymi polski- prezent, odkrywając kometę oznaczoną mi profesorami do obozu Sachsenhau- jako C/2006 A1 (Pojmański). Posiada sen w ramach haniebnej Sonderaktion ona bardzo wydłużoną orbitę o okresie Krakau. Do czasu wybuchu wojny około 115 tys. lat. astronom, za pomocą lornetki pryzma- Lata 2014–2015 to kolejne dwa pol- tycznej i lunety Zeissa, odkrył aż cztery skie odkrycia. Najpierw w lutym 2014 r. komety, oznaczone kolejno jako C/1925 amator astronomii Rafał Reszelewski, V1 (Wilk-Peltier), C/1929 Y1 (Wilk), członek projektu TOTAS (Teide Ob- C/1930 F1 (Wilk) oraz P/1937 D1 servatory Tenerife Asteroid Survey) (Wilk). Co ciekawe, były to obserwacje odkrył na udostępnionych fotografiach wizualne prowadzone zarówno z Ob- kometę krótkookresową P/2014 C1 Szkice komet obserwowanych przez Jana He- weliusza z dzieła Cometographia serwatorium Krakowskiego, jak i z cen- (TOTAS), a rok później w marcu on trum miasta, co w dzisiejszych czasach i trójka jego przyjaciół: Marcin Gędek, o Układzie Słonecznym. Niekwestio- wszechobecnych reflektorów i neonów Michał Kusiak i Michał Żołnowski od- nowanym rekordzistą jest wspomniany byłoby praktycznie niemożliwe. Pierw- kryli kometę długookresową C/2015 F2 już Michał Kusiak, który do czerwca sze dwie komety Wilka są obiektami (Polonia). Odkrycia dokonali w prywat- 2017 r. odkrył blisko 170 komet na fo- jednopojawieniowymi, pozostałe nato- nym zdalnym obserwatorium astrono- tografiach przesłanych przez sondy sło- miast mają okresy orbitalne odpowied- micznym, które zbudowali na pustyni neczne SOHO i STEREO. Inni uważni nio 485 i 187 lat. Przedwojenną kolek- w Chile. Wypada tu podkreślić patrio- obserwatorzy z imponującym dorob- cję rodzimych komet uzupełnia obiekt tyczny gest młodych astronomów, któ- kiem to Arkadiusz Kubczak, Szymon odkryty nieuzbrojonym okiem przez rzy mając sposobność nadania komecie Liwo, Krzysztof Kida, Eryk Banach, miłośnika astronomii Władysława Lisa nazwy, uwiecznili wśród gwiazd swoją Marek Kałużny i inni. (1911–1980). Dokonał tego również ojczyznę. Koniecznie trzeba wspomnieć Polscy astronomowie zajmujący się ze stacji na Lubomirze, gdzie z uwagą o setkach komet odkrytych przez Po- mechaniką nieba poświęcili wiele cza- podpatrywał pracę zawodowych astro- laków w ramach internetowych przesu i uwagi studiom kometarnych orbit. nomów. Kometę niezależnie odkryło też glądów fotografii uzyskanych przez Światową sławę w tym temacie osią- dwóch obserwatorów z Japonii i ZSRR, profesjonalne programy badawcze. Za- gnęli Grzegorz Sitarski (1932–2015), zatem otrzymała ostatecznie oznacze- wodowi astronomowie nie są w stanie który zajmował się kometami 26P/ nie C/1936 O1 (Kaho-Kozik-Lis). Jest opracować wszystkich danych, zatem Grigg-Skjellerup, 56P/Slaughter-Burn- kometą długookresową o czasie obiegu posiłkują się liczną międzynarodową ham i 43P/Wolf-Harrington. Michał Ka- wokół Słońca wynoszącym 888 lat. społecznością miłośników astronomii, mieński (1879–1973) większość swojej Pierwszą powojenną polską kometę dla których otwiera się przez to szan- naukowej uwagi poświęcił komecie w październiku 1966 r. odkrył Konrad sa na istotny wkład w naukę i wiedzę 14P/Wolf, mocno perturbowanej przez Rudnicki (1926–2013). Astronom, pra- grawitacyjny wpływ Jowisza, a także cujący wtedy w amerykańskim obser- 1P/Halley i 2P/Encke. Felicjan Kępiński watorium na Mount Palomar, zajmował (1885–1966) zasłużył się w astronomii się poszukiwaniem supernowych w od- studiami orbity komety 22P/Kopff i nie- ległych galaktykach. Nowe ciało niebie- zwykle precyzyjnymi wyliczeniami jej skie zostało zarejestrowane przypadko- przyszłej pozycji na niebie. Rodzimym wo na fotografii, a kolejne obserwacje, osiągnięciem o światowej randze było ukazujące zmianę jego pozycji, utwier- też prowadzenie w latach 60–80 ubie- dziły uczonego w przekonaniu, że do- głego wieku długoterminowego projek- konał odkrycia komety. Otrzymała ona tu o nazwie Katalog Orbit Komet Jed- oznaczenie C/1966 T1 (Rudnicki). Jest nopojawieniowych. Ich orbity obliczane to kometa jednopojawieniowa. Dopiero były za pomocą specjalnie stworzone- we wrześniu 2004 r. została odkryta kogo algorytmu, dającego się przełożyć lejna „biało-czerwona” kometa, tym rana języki programowania komputerów zem w ramach automatycznego projektu klasy IBM — Algol i Fortran. W pra- poszukiwania gwiazd zmiennych ASAS cach wzięli udział wspomniany już (All Sky Automated Survey) w obser- Grzegorz Sitarski oraz Maciej Bielicki watorium astronomicznym w Las Cam- Antoni Wilk (1906–1988) i Krzysztof Ziołkowski.

28 Urania 1/2018 Fot. Krzysztof Ulaczyk Fot. Wacław Waniak, Michał Drahus, Keck Observatory Waniak, Fot. Wacław

Teleskopy projektu ASAS w Chile Kometa Polonia Kometami, które umożliwiły uczonym zidentyfikować kometę i nie pomylić jej ukowym, są też wartościową pamiątką testowanie algorytmu, były między in- z mgławicą czy gromadą kulistą gwiazd. i kronikarskim zapisem chwili. Zde- nymi C/1973 E1 (Kohoutek), 59P/Ke- W obserwacyjnej praktyce najciekaw- cydowanie najwięcej satysfakcji daje arns-Kwee oraz 30P/Reinmuth. Projekt sze jest śledzenie wyglądu komety przez jednak własnoręcznie wykonana foto- trwa do dziś, angażując w badania kolej- dłuższy czas, dzięki czemu pojawia się grafia komety lub cała ich sekwencja. ną generację polskich astronomów. sposobność rejestracji dynamicznych Dla bardzo jasnych komet, które wy- zmian w jej wyglądzie — rozwoju i za- kształcają warkocz, wystarczy zwykła Obserwujmy komety! niku warkocza, nagłych pojaśnień lub lustrzanka i kilkudziesięciosekundowe Do obserwacji komet zwykle wystar- spadków jasności, a czasem nawet roz- czasy naświetlania. Dla komet słab- czy dobrej klasy lornetka na statywie lub padu i podziału na mniejsze fragmenty. szych niezbędne będzie sprzężenie apa- amatorski teleskop o małym powiększe- Zaawansowani miłośnicy astronomii ratu z teleskopem na stabilnym montażu niu i szerokim polu widzenia. Wiado- mierzą jasność komety, oceniają długość, i prowadzeniem w ślad za pozornym mości o pojawiających się ogoniastych kierunek, kształt i strukturę warkocza, ruchem sfery niebieskiej. Posiadając gwiazdach są łatwo dostępne w interne- rozmiary kątowe i stopień kondensacji taki ekwipunek, możemy bez proble- cie, gdzie każda „dobrze rokująca” ko- głowy. Tego typu obserwacje można mu fotografować nawet niepozorne meta szybko staje się tematem dyskusji później przesłać do Sekcji Obserwato- komety o jasności dużo niższej niż zana różnego rodzaju forach astronomicz- rów Komet (SOK) Polskiego Towarzy- kres dostrzegalności nieuzbrojonym nych i grupach dyskusyjnych. Efemery- stwa Miłośników Astronomii (http://sok. okiem. Warto spróbować dwóch po- dy jaśniejszych komet są publikowane ptma.pl), gdzie dołączą do obserwacji dejść do wykonywanych fotografii i ich w postaci map nieba lub baz danych, któ- wykonanych przez inne osoby. Po wery- późniejszego komputerowego składu. re można zaimportować do popularnych fikacji i redukcji dostarczonego materiału Pierwsze, klasyczne, polega na śledze- komputerowych planetariów i atlasów będą one cennym osobistym wkładem niu samej komety, co po złożeniu klatek nieba, aby w domowym zaciszu wła- w badania kosmicznego gościa. Zaintere- w jedną fotografię ukaże ją na tle łuków snoręcznie sporządzać efemerydy na ko- sowanych tematem odsyłam też do spe- zakreślanych przez okoliczne gwiazdy. lejne dni i tygodnie. Większość komet cjalistycznego poradnika obserwatora Drugie, jeśli kilkanaście lub kilkadzie- w zasięgu lornetek przypomina rozmyte komet, dostępnego na tej samej stronie. siąt pojedynczych fotografii komety mgiełki z wyraźnie jaśniejszym centrum. Zapiski i szkice z wykonanych ob- złożymy tak, aby gwiazdy były punkto- Trzeba nieco wprawy, aby poprawnie serwacji, poza cennym materiałem na- we. Zarejestrujemy wtedy z pewnością szybkie przemieszczanie się komety na ich tle. Z takiego materiału łatwo uzyskać animację ruchu komety (w formacie *.gif lub *.avi), co poza wglądem w dynamikę jej ruchu uwidacznia też subtelne zmiany w strukturze jej głowy i warkocza. Tego typu materiał zawsze zyskuje szerokie zainteresowanie w śro- dowisku, a i dla osób postronnych bę- Fot. Przemysław Rudź i Cezary Wierucki dzie nie lada ciekawostką. ■

Przemysław Rudź to autor dobrze znany Czytelnikom naszego pisma z ciekawych i dobrze napisanych artykułów. Ostatnio zaczął pisać m.in. również dla najmłodszych miłośników astronomii (patrz Urania 6/2017 s. 31). Kometa C/2001 Q4 (NEAT)

1/2018 Urania 29 W skrócie

Sztuczna inteligencja ry i Słońcem w naszym układzie. Kepler 90 kilka miesięcy dochodzą dziesiątki tysię- od Google odkryła ósmą to bardzo ciekawy układ, przypominający cy kolejnych. nasz Układ Słoneczny, jednak w znacznie Z pomocą naukowcom w analizie tak egzoplanetę wokół odległej bardziej zwartej formie. Najdalsza planeta ogromnego zbioru danych przychodzą gwiazdy odkryta już wcześniej w tym układzie (Ke- ochotnicy z całego świata, zwani czasem pler 90h) krąży w odległości podobnej do „naukowcami społecznościowymi”. Jest Nasz Układ Słoneczny już nie jest jedy- odległości Ziemi od Słońca. to możliwe dzięki projektowi Exoplanet nym znanym nam układem planetarnym Kepler udostępnił publicznie dane Explorers opracowanemu przez astrono- z ośmioma planetami! NASA, zarządzają- 35 000 potencjalnych sygnałów z egzo- ma z UC Santa Cruz, Iana Crossfielda oraz ca teleskopem Keplera, wraz z gigantem planet. Część procesu poszukiwania jest pracownika naukowego Caltech, Jessie informatycznym Google ogłosiła odkrycie automatyczna, a częścią zajmuje się Christiansen. Exoplanet Explorers znajdu- ósmej planety krążącej wokół Kepler-90 człowiek. Shallue i Vanderburg chcieli je się na Zooniverse, internetowej platfor- — gwiazdy podobnej do naszego Słońca, sprawdzić nowe metody w nadziei na zna- mie do badań crowdsourcingowych. oddalonej od Ziemi o 2 545 lat św. lezienie nowych, słabszych, pominiętych Na czym polega rola ochotników? Moż- Google zaaplikowało do problemu po- wcześniej sygnałów. Oprócz planety wokół na zarejestrować się w projekcie, dowie- szukiwania egzoplanet rozwinięty przez gwiazdy Kepler 90 odkryto też przy okazji dzieć się z udostępnionych materiałów, siebie model sieci neuronowej — jednej 6. planetę wokół gwiazdy Kepler 80. Po- jak wyglądają prawdziwe sygnały od eg- z nowoczesnych technik uczenia maszy- dobna do Ziemi planeta Kepler 80h krąży zoplanet w krzywych zmian blasku, a na- nowego (algorytmu, w którym komputer w grawitacyjnym rezonansie orbitalnym stępnie samemu spróbować przejrzeć „uczy” się, korzystając z wcześniej skla- z czterema innymi planetami, czyniąc sys- rzeczywiste dane zebrane z teleskopu Ke- syfikowanych danych). To z jego pomocą tem bardzo stabilnym, podobnie jak słyn- plera. Ochotnicy głosują, czy dany sygnał odkryto dwie nowe egzoplanety we wcze- ny układ TRAPPIST-1. jest tranzytem, czy po prostu szumem. śniej znanych układach wieloplanetar- Praca naukowa towarzysząca odkryciu Każdy potencjalny sygnał tranzytowy jest nych, a technika daje nadzieję na więcej zostanie opublikowana w czasopiśmie analizowany przez co najmniej 10 osób odkryć pochodzących z danych Keplera naukowym The Astronomical Journal. i potrzebuje przynajmniej 90% głosów na i przyszłych teleskopów. Shallue i Vanderburg planują jeszcze „tak”, aby został uwzględniony w dalszych — Tak jak przypuszczaliśmy, zarchiwi- zaaplikować rozwinięty algorytm na ca- badaniach. zowane dane z Keplera kryją w sobie jesz- łym katalogu Keplera liczącym 150 000 Na początku kwietnia 2017 r., zaledwie cze niesamowite odkrycia, czekając na gwiazd. dwa tygodnie po uruchomieniu wstępnej odpowiednie narzędzia, by je zauważyć — Rafał Grabiański wersji Exoplanet Explorers na Zooniverse, powiedział Paul Hertz, dyrektor wydziału projekt został przedstawiony w ramach astrofizyki NASA z Waszyngtonu. Wolontariusze odkryli układ trzydniowego wydarzenia w programie Za nowym odkryciem stoją Christopher telewizyjnym ABC Australia — Stargazing Shallue i Andrew Vanderburg. Skorzysta- złożony z pięciu planet Live. W ciągu pierwszych 48 godz. od po- li z danych tranzytowych pochodzących W poszukiwaniu planet pozasłonecz- jawienia się na antenie telewizyjnej, eks- z teleskopu Keplera (krzywe światła po- nych pomaga m.in. kosmiczny teleskop perci Exoplanet Explorers otrzymali ponad chodzącego od gwiazdy, na bazie których Keplera, krążący po orbicie Ziemi, mie- 2 mln klasyfikacji od ponad 10 tys. użyt- szuka się charakterystycznych spadków rząc jasność gwiazd, które mogą posia- kowników. Ochotnicy mieli szanse prze- jasności świadczących o tranzycie eg- dać planety. Instrument identyfikuje po- glądać zupełnie nowy zestaw danych C12 zoplanety przed gwiazdą) do nauczenia tencjalne planety wokół innych gwiazd, z misji K2 (reinkarnacja podstawowej fazy sztucznej sieci neuronowej wzorców wy- szukając spadków w ich jasności, do któ- misji Kepler, która zakończyła się 3 lata stępowania tranzytu. Sztuczne sieci neu- rych dochodzi, gdy planety przechodzą temu), którego nie analizowali jeszcze za- ronowe to technika imitująca zachowanie na ich tle (dokonują tranzytu). Programy wodowi astronomowie. K2 ma całkowicie neuronów w ludzkim mózgu, od wielu lat komputerowe oznaczają te gwiazdy, któ- nowe pole widzenia i zbiór gwiazd, wokół pomagająca w rozwijaniu metod sztucz- rych spadek jasności zanotowały, a na- których można szukać planet. nej inteligencji. stępnie astronomowie przyglądają się Crossfield i Christiansen dołączyli Przeoczona wcześniej planeta Kepler każdej z nich i po dokładnej analizie de- do astronoma z NASA, Geerta Barentsena 90i jest około 30% większa od Ziemi i krą- cydują, czy może być za to odpowiedzial- i jego badań wyników w miarę ich pojawia- ży wokół swojej gwiazdy w odległości po- na planeta. W ciągu trzech lat misji K2 nia się. Wykorzystując głębokość krzywej równywalnej do tej między planetą Merku- zaobserwowano 287 309 gwiazd, a co tranzytu i częstotliwość, z jaką się poja- Źródło: NASA/Wendy Stenzel Źródło: NASA/Wendy

Artystyczna przedstawienie układu Kepler-90. Skala nie została zachowana

30 Urania 1/2018 www.urania.edu.pl W skrócie

gwiazd: tym młodszym, tym starszym, a także tym należącym do gromad. W takich poszukiwaniach doskonale sprawdza się Kosmiczny Teleskop Keplera. Znale- Układ K2-138 Względny rozmiar Ziemi zienie planet w Hiadach to efekt dwóch różnych badań wykorzystujących dane Keplera — K2. Chodzi o odkrycia związane z dużą egzoplanetą okrążającą gwiazdę

EPIC 247589423, która leży w pobliskiej

1 /

1 gromadzie otwartej Hiady liczącej sobie 0

Źródło: NASA/JPL-Caltech/R. Hurt (IPAC) Źródło:

d zaledwie 800 mln lat. Drugi z projektów

l e

Rozmiary planet powiększono g

o badawczych, autorstwa Andrew Manna ś

50× względem gwiazdy c i

z University of Texas w Austin (USA), do- Z

i e

m czekał się niezależnej publikacji. Zapre-

–

S zentowano w niej wykrycie obecności nie

c jednej, ale aż trzech egzoplanet krążą- e cych wokół EPIC 247589423. Wizja artystyczna układu K2-138, pierwszego systemu wieloplanetarnego odkrytego przez spo- Mann i jego współpracownicy przeszu- łecznościowy projekt naukowy kali krzywe zmian blasku młodych gwiazd wiał, oszacowali, jak duża jest potencjalna w połowie stycznia 2018 r. w czasopiśmie w ramach przeglądu ZEIT (Zodiacal Exo- planeta i jak blisko swojej gwiazdy krąży. naukowym Astronomical Journal. planets in Time). Korzystając z tych da- Drugiej nocy programu naukowcy omówili Gwiazda centralna układu jest nieco nych, zdołali zidentyfikować w systemie demografię dotychczas odkrytych planet mniejsza i chłodniejsza niż Słońce. Pięć EPIC 247589423 trzy planety: planetę — 44 planety wielkości Jowisza, 72 wiel- znanych planet ma rozmiary Ziemi i Nep- zbliżoną rozmiarami do Ziemi, z okre- kości Neptuna, 44 wielkości Ziemi i 53 tuna. Planeta b może być skalista, ale sem obrotu wokół własnej osi rzędu 8,0 tak zwane superziemie, które są większe planety c, d, e i f prawdopodobnie zawie- ziemskiego dnia, odkryty już wcześniej od Ziemi, ale mniejsze od Neptuna. rają duże ilości lodu i gazu. Wszystkie pięć glob podobny pod względem rozmiarów Jak mówi Christiansen, planowano planet ma okresy orbitalne krótsze niż 13 do Neptuna, z okresem obrotu równym 17 znaleźć nową klasyfikację, która miała dni i wszystkie są niesamowicie gorące, dni, oraz tzw. „superziemię” o promieniu zostać ogłoszona na koniec serii progra- od 430 do 980 stopni Celsjusza. około 1,5 razy większym niż promień Zie- mów. Ponieważ jednak weryfikacja, czy Agnieszka Nowak mi i okresem rotacji równym 26 dni. ma się do czynienia z tranzytem planety, Najmniejsza z tych planet należy trochę trwa, skupiono się na systemach Jeszcze więcej planet do najmłodszych planet wielkości Ziemi, wieloplanetarnych, gdyż wtedy prawdopo- w Hiadach jakie kiedykolwiek odkryto. Być może dobieństwo błędnego rozpoznania ukła- więc to kosmiczne znalezisko pozwoli du jest mniejsze. Badaczka posortowała Pod koniec 2017 r. pojawiły się do- naukowcom przyjrzeć się bliżej historii zgromadzone dane, aby znaleźć gwiazdę niesienia o planecie wielkości Neptu- i ewolucji planet podobnych do Ziemi. z wieloma tranzytami i znalazła taką, wo- na odkrytej wokół gwiazdy należącej Ciekawostką jest, że planety zdają się kół której krążą cztery planety. Trzy miały do gromady otwartej Hiady. W grudniu okrążać gwiazdę, która jak na swój mło- 100% głosów na „tak” od ponad 10 osób, w czasopiśmie The Astronomical Journal dy wiek jest wyjątkowo jasna i spokojna. a czwarta miała ich 92%. Jest to pierwszy opublikowano wyniki, które wskazują, że Pozwala to na dość precyzyjne wyzna- wieloplanetarny układ odkryty w całości w nowym układzie może być jeszcze wię- czanie prędkości radialnych w celu okre- przez crowdsourcing. cej planet! ślenia dokładnych mas poszczególnych Po ogłoszeniu odkrycia w Stargazing Naukowcy zajmujący się planetami składników jej układu, dając wyjątkową Live, Christiansen i jej koledzy kontynu- pozasłonecznymi (egzoplanetami) są okazję do szczegółowego zbadania wła- owali badania i charakterystykę układu, szczególnie zainteresowani planetami ściwości młodych planet. nazwanego K2-138. Statystycznie po- towarzyszącymi bardzo różnym typom Elżbieta Kuligowska twierdzili zestaw sygnałów jako bardzo prawdopodobne, iż dotyczą tranzytów prawdziwych planet. Astronomowie odkryli dodatkowo, że planety krążą po orbitach w interesującej relacji matematycz- nej, zwanej rezonansem. W przypadku K2-138 dana planeta potrzebuje prawie dokładnie 50% dłuższego czasu, aby Źródło: Mann et al. 2018 okrążyć gwiazdę, niż sąsiednia planeta na orbicie bliżej gwiazdy (rezonans 3:2). Na- ukowcy znaleźli także piątą planetę w tym samym łańcuchu rezonansów oraz wska- zówki na istnienie szóstej. Jest to jedyny układ planetarny z szeregiem nieprzerwa- nych rezonansów w tej konfiguracji i może dostarczyć wskazówek teoretykom, którzy chcą odkryć tajemnice formowania się Krzywa zmian blasku EPIC 247589423 uzyskana z danych Keplera. Dolne panele przedstawiają i wędrówki planet. Publikacja ukazała się tranzyty trzech odkrytych planet

1/2018 Urania 31 Wielka wyprawa PTMA do Ameryki Było nam dane Słońca zaćmienie!

Marek Substyk, Mieczysław Janusz Jagła, Agnieszka Nowak, Piotr Chabior

Nie tak często, jak bienia sobie wizy turystycznej. 39 staliśmy przewodniki, wszelkie cuda by się wydawało osób dostało wizę, jedna wskoczyła informatyki oraz pomoc znajomego Dla wielu miłośników astronomii z miejsca rezerwowego. We wrześniu ze Stanów Zjednoczonych — Pawła możliwość obserwacji całkowitego 2016 r. pojawiły się pierwsze oferty Palucha z Interameryka.com, który zaćmienia Słońca jest marzeniem, linii lotniczych. Coś zaczęło się dziać pomógł nam dopiąć plan zwiedzenia które wydawałoby się trudne w re- na poważnie. Mając wizy, mogliśmy prawie całego Dzikiego Zachodu. Spe- alizacji. W większości przypadków już tak dopasować lot, aby spokojnie cjalista od tego typu zadań okazał się pas zaćmienia zawsze znajduje się można było trafić w dniu zaćmienia bardzo pomocny, ponieważ znał bieżą- bowiem z dala, poza granicami Polski. Co więcej, nawet w samej Europie możliwość obserwacji całkowitego zaćmienia wcale nie jest tak prosta, jakby się wydawało. Europa to duży kontynent, a jednak pasy całkowitych Fot. Marek Substyk zaćmień jak na złość ciągle ją omi- jają. Ostatnie całkowite zaćmienie Słońca na kontynentalnej części Eu- ropy miało miejsce w sierpniu 1999, a kolejne nastąpi dopiero w Hiszpanii, w sierpniu 2026 i 2027 r. Nic więc dziwnego, że coraz bardziej popularna staje się astro- turystyka zaćmieniowa i podążanie za zaćmieniem. Skoro więc „nie przyszła góra do Mahometa, Mahomet przyszedł do góry”. I tak właśnie stało się w sierpniu 2017 r., kiedy wiele grup obserwacyjnych z Polski udało się do Stanów Zjednoczonych na obserwacje tego niesamowitego zjawiska. w pas. Decyzja zapadła przy zakupie ce realia Ameryki i mógł nam pomóc Dwie największe grupy reprezento- pierwszego biletu. Lecimy 15 sierpnia w każdej sprawie. wały Polskie Towarzystwo Miłośników z Krakowa do Oslo, a następnie do Tworzony w chmurze Google Astronomii. Oakland (San Francisco), liniami Nor- program pobytu rozkwitał z każdym wegian. Była to wtedy najlepsza ofer- dniem. Jego trzon zbudowany był Przygotowania do wyprawy ta zarówno pod względem cenowym, w ciągu około miesiąca, kolejne mie- Pomysł zorganizowania wyjazdu jak i miejsca docelowego. Powrót siące to w zasadzie tylko poprawki na zaćmienie powstał już w 2013 r. zaplanowaliśmy na 3 września, zgod- związane z nieprzejezdnością dróg Wtedy było to dla nas tylko marzenie nie z lotem powrotnym. czy okresowym zamknięciem części będące wytworem naszej wyobraźni Od tego momentu było już wiado- Parków Narodowych. Wszystko zostało i chęci obserwacji zjawiska. W zamo, że Wyprawa Polskiego Towarzy- zaplanowane z dokładnością minut sadzie przez lata tworzył się plan stwa Miłośników Astronomii odbędzie i jak się okazało, bardzo dobrze moż- pobytu. Analizowaliśmy przeróżne się i będzie naprawdę Wielka! na to zrealizować. warianty wyjazdu, studiowaliśmy Mając bilety i wstępnie nakreślone statystyki pogodowe. W międzyczasie Plan pobytu główne miejsca pobytu w USA, które tworzyliśmy grupę wyjazdową, która Znaliśmy już daty lotów i oczy- chcieliśmy odwiedzić, należało zadbać szybko urosła do ponad 50 osób. Osta- wista była dla nas od dawna data za- o nocleg. W grupie, jaką stworzyliśmy tecznie na liście pojawiło się 40 osób, ćmienia — 21 sierpnia 2017. na Facebooku, nikt nie chciał bawić które zostały zobowiązane do wyro- Do pracy nad planem wykorzy- się w namioty czy spanie w samo-

32 Urania 1/2018 chodach. Szybka decyzja mogła być sce obserwacji zaćmienia), Idaho, knajpy z tradycyjnymi amerykańskimi jedna. Rezerwujemy hotele na całej Montanę i Arizonę. Wśród tych stanów hamburgerami czy stekami. Te smaki trasie Wyprawy. Będziemy podróżo- odwiedziliśmy takie miejsca i miasta, pozostaną u nas jeszcze długo w pa- wać z hotelu do hotelu, zwiedzając jak: Yosemite National Park, Dolina mięci. USA, i dojedziemy do pasa zaćmienia Śmierci, Las Vegas, Zion National Całość psują natomiast hotelowe dokładnie 21 sierpnia. Park, Bryce Canyon NP, Capitol Reef śniadania, których po prostu, za wy- Rezerwacja hoteli dla tak dużej National Park, Yellowstone NP, Grand jątkiem 2–3 hoteli, nie dało się jeść. liczby osób nie była prosta. Przez kil- Tenton NP, Arches National Park, Ca- Pieczywo na słodko z propozycją smaka pierwszych dni byliśmy podzieleni nyonlands NP, Goosenecks State Park, rowania czymkolwiek słodkim. Do tego na dwie grupy rozlokowane w dwóch Dolina Monumentów, czyli Monument oczywiście zawsze sok pomarańczowy hotelach. Kolejne tygodnie rezerwo- Valley — Navajo Tribar Park, Kanion i kiepskiej jakości kawa. To była dla wania ich przez internet przyniosły Antylopy, Wielki Kanion, Flagstaff nas taka mała nauczka, że śniadania efekty pełnej rezerwacji dla wszyst- (miejsce odkrycia Plutona), Wielki w hotelach ekonomicznej klasy nie są kich uczestników. Krater Meteorowy w Arizonie, histo- jakąkolwiek zaletą przy ich rezerwa- Następnym krokiem były samocho- ryczny odcinek Route 66, Joshua Tree cji. Dziwne jest dla nas tylko to, że dy. Tutaj sprawa była prosta i szybka. NP, Griffith Observatory, Los Angeles, z jednej strony pokazują świetną i po- Samochód miał być duży i wygodny, Hollywood, Beverly Hills, California mysłową kuchnię w lokalnych barach, bowiem na wiele dni stał się za dnia Science Center wraz z wahadłowcem a w hotelach poziom nagle znika. naszym domem na kółkach. Szybkie Endeavor, Santa Monica i słynna Ve- Nieco odmienne są natomiast konsultacje zaowocowały rezerwacją nice Beach, Malibu, Santa Barbara, przepisy ruchu drogowego, do których 10 samochodów Dodge Grand Cara- przejazd z objazdem Pacific Coast szybko się przyzwyczailiśmy. Wrażenie van. Highway, NASA Ames Research Center, robi poczwórny stop na skrzyżowa- Mieliśmy już wizy, bilety lotnicze, dolina krzemowa (siedziby Google, niach, gdzie pierwszeństwo ma nie rezerwacje noclegów oraz samocho- Facebook, Microsoft), San Francisco ten z prawej strony, tylko ten, który dów. wraz z jego stromymi ulicami i mo- dojechał do skrzyżowania jako pierw- Pozostało nam spotkać się w całej stem Golden Gate. szy! Wymaga to nieco odwagi przy grupie podczas jednego ze zlotów Niektórzy pokusili się o lot he- ruszaniu, ale po kilku dniach wydaje PTMA w Zwardoniu i dopieścić szcze- likopterem nad Wielkim Kanionem, się genialnym i bezpiecznym rozwią- góły, które trudno czasami ustalić a jeszcze inni dopisali sobie do pro- zaniem. przez internet lub telefon. Na zlocie gramu Sequoia National Forest. Czy pojawiło się 39 z 40 osób (jedna było szaleństwem, aby to wszystko Dzień zaćmienia usprawiedliwiona za granicą). Ustali- zobaczyć w 18 dni? Tak, przyznam Na zaplanowane wcześniej miej- liśmy, kto z kim będzie w pokojach, jako organizator — było. Każdy z nas sce obserwacji dotarliśmy z dwugo- w samochodach, kto będzie dokony- przemierzył po Stanach ok. 7500 km, dzinnym zapasem. Kilka osób wyje- wał płatności i wiele innych mniej do tego samolot w dwie strony chało już w nocy, aby przeprowadzić lub bardziej ważnych spraw. Była 20 000 km. Razem 27500 km, nie li- obserwacje nocne i przygotować się to świetna okazja do poznania się, cząc dojazdu do Krakowa! Gdyby tak do samego zaćmienia. Okazało się, w szczególności dla osób, które pierw- policzyć, to dla naszej grupy, okazuje że pogoda w tym miejscu może być szy raz odważyły się na tak ambitny się, że przemierzyliśmy sumarycznie niesprzyjająca, więc mając zapas plan w tak szalonej Wyprawie. prawie 3-krotnie odległość Ziemia- czasu, postanowiliśmy pięcioma -Księżyc! samochodami pojechać w inne miej- Zwiedzanie Sama Ameryka robi wrażenie i jest sce. Po przejechaniu kilkudziesięciu Podobno statystyczny Ameryka- całkiem inna niż znana nam Europa. kilometrów dotarliśmy do lokalnego nin rzadko opuszcza swój stan, aby Szerokie drogi i wielkie hotelowe Punktu Obsługi Podróżnego (Waltman odwiedzić swój kraj. My zgodnie łóżka, duże samochody, sklepy ugina- US 20 Rest Area), 80 km na zachód z planem zwiedziliśmy 7 stanów: Kali- jące się od setek kilogramów bekonu od Casper. Po sprawdzeniu współrzęd- fornię, Nevadę, Utah, Wyoming (miej- i soku pomarańczowego. Świetne nych geograficznych, 43°04’30”N, Fot. Bartosz Wojczyński

1/2018 Urania Wielki Krater Meteorowy w Arizonie33 107°14’46”W i danych wysokości nad kowej. Co więcej, hotel z nocy po- ciemniej, aparaty robiły dla nas zdję- poziomem morza — 1868 m, mogliśmy przedzającej zaćmienie, mimo zapew- cia, a my kontrolowaliśmy sytuację. rozpocząć przygotowania. nień o możliwości skorzystania z sieci W międzyczasie wykonywaliśmy wiele Miejscem obserwacyjnym był spory Wi-Fi, nie wspomniał, że połączenie ciekawych doświadczeń z cieniem parking z dużym terenem przyległym, z nią raczej jest tylko teoretyczne. oraz dokonywaliśmy pomiarów tem- na którym już z daleka widać było mi- W praktyce 48 godzin przed zaćmie- peratury, wilgotności, ciśnienia, jak łośników zaćmień Słońca. Wraz z nami niem byliśmy bez dostępu do interne- i jasności nieba. zaćmienie obserwowała grupa około tu i linków pogodowych, które sobie 200 Włochów, dzięki którym zjawisko wcześniej przygotowaliśmy. Na szczę- Bartosz Wojczyński przystąpił było jeszcze bardziej niesamowite :) ście udało się, a zachmurzenie nie do bardzo ambitnego planu powtó- Nasze miejsce obserwacji było było większe niż 1–2% rzenia eksperymentu Eddingtona. odległe o 7,8 km od centrum pasa Nasza ekipa zaczęła rozstawiać W czasie zaćmienia wykonał zdjęcie zaćmienia, co w przełożeniu do efe- sprzęt na statywach fotograficznych w bardzo wysokiej rozdzielczości oto- merydy dawało nam o 3 sekundy w większości ze Star Adventurera- czenia Słońca tak, aby móc zaobser- krótszą fazę maksymalną zaćmienia, mi. Każdy znalazł dogodne miejsce wować dwie słabe gwiazdy znajdujące w stosunku do ewentualnej podróży dla siebie. Duża część osób korzysta- się w pobliżu jego tarczy. Były to GM na południe. ła z programu do automatycznego Leonis (+7,13 mag) oraz HIP 49158 Postanowiliśmy zostać, bowiem za- fotografowania zaćmienia „Eclipse (+7,8 mag). Pozycje te powinny ulec wsze mieliśmy jeszcze możliwość pra- Orchestrator”. Chodziło o to, aby przesunięciu zgodnie z przewidywa- wie natychmiastowej zmiany miejsca, jednak skupić się na obserwacji wi- niami teorii względności na skutek będąc przy szybkiej drodze stanowej. zualnej i podziwiać zaćmienie, a nie ugięcia promienia światła w polu Pozostała część ekipy zdecydowała się skupiać się nad odpowiednim ustawie- grawitacyjnym. Czekamy na wyniki zostać w okolicach Riverton, licząc niu przesłony, wartości ISO czy czasu tych obserwacji i zapewne pojawią się na rozpogodzenia i chyba na odrobinę naświetlania. Wykorzystaliśmy więc w kolejnych numerach „Uranii-PA”. szczęścia. Tak to jest, gdy ktoś jesz- zdobycze techniki, ufając programo- Stanowiska obserwacyjne otoczyły cze w nocy ustawi montaż na Gwiazdę wi, który całkowicie przejął kontrolę kamery uczestników, które również Polarną i nie chce się już przemiesz- nad naszym sprzętem fotograficznym, rejestrowały w postaci filmu i zdjęć czać. Na szczęście i oni mieli dobrą a nam dał możliwość obserwacji tego poklatkowych nasze zachowanie pogodę, a my przeżyliśmy możliwość wspaniałego zjawiska. na wszelkie chyba możliwe sposoby. małej pogoni za lepszymi warunkami. Pierwszy kontakt o godzinie Zbliżał się moment maksymalny. Podczas trwania całego zjawiska 16:21:06 UT rozpoczął oficjalnie za- Rosło napięcie i niepokój. Pierwszym pogoda była wyśmienita. Wielu z nas ćmienie. Na początku wiedzieliśmy sygnałem było zapalenie się lamp po raz pierwszy było świadkami cał- tylko „ugryziony” fragment tarczy na parkingu. Od zachodu zaczął kowitego zaćmienia Słońca. No i mie- Słońca i tylko kontrolowaliśmy to, być dostrzegalny cień podążający liśmy ogromne szczęście zobaczyć je co się dzieje w aplikacji. W zasadzie, w naszym kierunku. Robiło się coraz przy idealnej pogodzie! jeśli ktoś był przygotowany, mógł ciemniej i coraz głośniej (południowy Zbliżając się do momentu pierw- już tylko pilnować, czy Słońce nie charakter Włochów dawał się nam szego kontaktu, ciągle byliśmy ucieka mu z pola widzenia, a jeśli we znaki). Na 60 sekund przed roz- niepewni, czy pogoda dopisze. Nie dobrze ustawił montaż, mógł tylko poczęciem fazy całkowitej wszyscy wiedzieliśmy, czy nagle nie pojawią sprawdzać, czy nie zabraknie mu byli już skupieni na samym Słońcu się chmury. Nie mieliśmy dostępu do prądu w laptopie i aparacie. Był i zasłaniającym go już prawie w 100% internetu czy nawet sieci komórko- czas na śniadanie, rozmowy z innymi Księżycu. 20 sekund przed zaćmie- wej. Miejsce obserwacji było dla nas uczestnikami z Włoch. niem obowiązkowe ściągnięcie filtrów czarną plamą zasięgu telefonii komór- Z każdą chwilą robiło się coraz i mamy całkowite zaćmienie Słońca.

34 Urania 1/2018 2 minuty 22,4 sekundy szczęścia dla miłośnika astronomii. Jest noc podczas dnia. Nad nami cen- tralnie cień o szerokości 108 km, który mija nas z prędkością 0,78 km/s. Moment kulminacyjny z fazą 1,01249 mija nas gdzieś pośrodku, przy wykonywaniu kolejnych zdjęć i obserwacji nieuzbrojonym okiem wspaniałej korony słonecznej. W pobliżu tarczy Słońca widoczne są najjaśniejsze gwiazdy i planety. Regulus i Wenus dominowały wy- raźnie. Nieco dalej Procjon i niżej Syriusz. Wszystko kontrolowane przez program Eclipse Orchestrator. Flagstaff (miejsce odkrycia Plutona), czająca na zajęcia multimedialne On daje nam komfort spokojnego po- Wielki Krater Meteorytowy w Arizonie, w Młodzieżowym Obserwatorium dziwiania zaćmienia. planetarium i obserwatorium astro- Astronomicznym w Niepołomicach, W międzyczasie mija nas jeszcze nomiczne Griffith Observatory w Los członkowie Oddziału Krakowskiego czerwona ciężarówka, która mknie Angeles, California Science Center PTMA. Przygotowania do wyprawy drogą {26} w kierunku Casper, nie wraz z wahadłowcem Endeavor, NASA trwały cały rok, sami przygotowali przejmując się tym, co dzieje się Ames Research Center. program pobytu, przeloty samolotami na niebie. Tak upływają szybko 142 Smutku więc na twarzach uczest- (w sumie osiem), noclegi, trasę. Szef sekundy naszego szczęścia. ników nie widać, a raczej wielkie całego przedsięwzięcia Mieczysław Nagle robi się jasno. To już koniec, zadowolenie z udanej obserwacji. Janusz Jagła zorganizował już kilka zakładamy grzecznie, zgodnie z su- Zaćmienie dla nas kończy się wypraw na całkowite lub obrączkowe gestią programu, filtry na obiektywy o godz. 19:07:28 UT. Trwało zaledwie zaćmienia Słońca: Węgry 1999, Austra- i zaczynamy drugą część zaćmienia. 2 godziny 46 minut i 21 sekund. Wra- lia 2002, Turcja 2006, Rosja (Syberia) Jest powolne zejście tarczy Księżyca żenia jednak są takie, jakby to była 2008, Chiny 2009, Kenia 2010, Japonia z tarczy Słońca. zaledwie chwila. 2012, Pacyfik (rejs statkiem) 2012, Wiemy, że to już koniec pierw- pozostali uczestnicy zobaczyli całko- szego amerykańskiego akcentu astro- Grupa Niepołomicka wite zaćmienie Słońca po raz pierwszy nomicznego, po jaki przyjechaliśmy Oprócz naszej dużej 40-osobowej w życiu. Wybór miejsca obserwacji do Stanów. Plan zrealizowany przecież ekipy PTMA do Stanów wybrała się nie był przypadkowy. W Nashville dopiero w 1/3. My jednak wiemy, również druga mniejsza 15-osobowa na Uniwersytecie Vanderbilta studio- że jeszcze czeka nas kilka astro- grupa, która spędziła w Stanach 3 wał astronomię Piotr Flin profesor nomicznych „punktów”, takich jak tygodnie. Była to młodzież uczęsz- nadzwyczajny w Instytucie Fizyki Uni- Fot. Piotr Chabior

1/2018 Urania 35 wersytetu Jana Kocha- nowskiego w Kielcach, uczestnik obozów w MOA, który opo- wiedział nam o spe- Fot. Janusz Jagła cyfice miasta. Poza tym członkiem naszej wyprawy i nauczycie- lem-opiekunem mło- dzieży był Wojciech Dudkowski, lider polskiego zespołu country „Droga na Ostrołękę”, a przecież Nashville to światowa stolica tego rodzaju muzyki. Wojtek oczywiście koncertował w Nashvil- le oraz w miasteczku Franklin w klubie Georga Hamiltona V. Przy wyborze miejsca obserwacji ważne było zapewnienie pełne- go bezpieczeństwo młodzieży oraz watory należące do Vanderbilt Univer- mieliśmy wypożyczone samochody dostęp do internetu w celu przepro- sity. Miejsce przepiękne, cisza w oto- na cały czas pobytu w Nashville. wadzenia transmisji „on line”. I takie czeniu lasów, ciekawa historia tego Na szczęście pogoda od samego właśnie znaleźliśmy. starego obserwatorium oraz najsłyn- rana była przepiękna. Rozstawiamy Przed zaćmieniem w centrum niejszego astronoma Nashville Edwar- stanowiska, służba czasu podaje co miasta, wzorowanym na tradycyjnym da Emersona Barnarda, odkrywcy 16 kilka minut komunikaty, mierzymy westernowym miasteczku, widać było komet. Niestety miasteczko Brentwo- temperaturę w cieniu i w miejscu wzmożony ruch. Ze wszystkich lokali od, w obrębie którego znajdowało nasłonecznionym. Zbliża się południe. otwartych do późnych godzin nocnych się Obserwatorium, położone było Pierwszy kontakt 11:58 am, tempera- słychać muzykę country graną przez na skraju pasa zaćmienia. W szukaniu tura „w słońcu” 52°C, w cieniu 33°C niezliczoną liczbę zespołów i wyko- spokojnego miejsca położonego naj- Początek fazy całkowitej o 1:27 pm, nawców. Sklepy i kluby udekorowane bliżej centrum pasa zaćmienia pomógł temperatura w słońcu spada do 31°C, były gadżetami związanymi ze zja- nam miejscowy bezdomny Afroame- w cieniu tylko do 29°C. Faza całko- wiskiem zaćmienia, wszędzie można rykanin Geromino, który zaprosił nas wita trwa u nas 2 minuty 42 sekundy. było kupić specjalne okulary, koszulki „do siebie”, czyli parku położonego Ludzie w parku biją brawo, świecą i inne pamiątki nawiązujące do ma- tuż obok biblioteki miejskiej. Mieliśmy się latarnie uliczne, a cykady jak co jącego wkrótce nastąpić zjawiska. tam pełny zasięg telefonii komórko- wieczór już od kilkunastu minut hała- Wśród przewalających się tłumów wej, internet. sują na drzewach, by po chwili znów słychać śpiewy, śmiech i radość z bez- W tych okolicznościach przyrody ucichnąć, gdy Słońce zaczyna świecić troskiego spędzania czasu. Uznaliśmy, dzień przed zaćmieniem przepro- jaśniej. Pod drzewami tworzy się że w centrum miasta nie możemy wadziliśmy próbną transmisję oraz camera obscura i setki półksiężyców. rozstawiać sprzętu do rejestracji za- fotografowaliśmy Słońce. W dniu Płonie cały horyzont. Pojawiają się ćmienia. Odwiedziliśmy usytuowane zaćmienia byliśmy w pełni przygoto- jaśniejsze gwiazdy i planety na niebie. za miastem The Arthur J.Dyer Obser- wani nawet na zmianę pogody, gdyż Młodzież mimo emocji w skupieniu Fot. Patrycja Miłosek

36 Urania 1/2018 Fot. Bartosz Wojczyński

przeżywa zaćmienie, starając się Podsumowanie pomysły będziemy realizować, a już wykonać wcześniej ustalone zadania. Po powrocie możemy z pełną od- niedługo zaczniemy planować kolejną Mamy tylko 2 stanowiska ze starymi powiedzialności napisać, że dla wielu Wyprawę na zaćmienie do Chile (2020) poczciwymi MTO 1000, Nikona z tele- była to wyprawa życia. Co ciekawe, i Stanów Zjednoczonych (2024). Oczy- obiektywem, kamerę Sony. Niewiele, zobaczyliśmy w zasadzie wszystko wiście nie wszystko musimy zrealizo- ale zdjęcia są piękne, prawie każdy to, co sobie zaplanowaliśmy. Dzięki wać, ale chcemy kontynuować kolejne uczestnik ma „swoje” zdjęcie. Naszą pomocy kolegi zza oceanu udało się Wielkie Wyprawy PTMA. W tym roku transmisję ogląda ok 80 osób na całym stworzyć idealny plan, który zreali- dużo skromniej. W maju udajemy świecie. Łączymy się telefonicznie zowaliśmy w ponad 100%. Zabrakło się na Teneryfę, gdzie na terenie z rodzinami w Niepołomicach, nieste- kilku miejsc, na które nie mieliśmy Observatorio del Teide Instituto de ty MOA nie udostępniło naszej inter- już czasu lub zwyczajnie chcieliśmy Astrofísica de Canarias będziemy mieli netowej transmisji dla zgromadzonej odpocząć. Zaćmienie okazało się uda- okazję w bardzo dobrych warunkach publiczności w amfiteatrze Centrum ne, a efekt naszych prac można było obserwować nocne niebo. Następnie Dźwięku i Słowa. Szkoda. śledzić na stronie FB Wielkie Wyprawy w październiku lecimy ponownie Przed nami jeszcze wizyta w ko- PTMA czy też na prywatnych kontach na Islandię, w kolejnej wielkiej pogoni smodromie amerykańskiej agencji uczestników. Dwie grupy PTMA zwie- za zorzą. Na 2019 zaplanowaliśmy coś kosmicznej NASA, w miejscu startów dziły w zasadzie całe Stany Zjedno- większego. Będzie to wyjazd do Afryki załogowych statków kosmicznych USA czone, a druga mniejsza nawet Kubę. i będzie to Namibia, gdzie będziemy w Kennedy Space Center na przylądku mogli obserwować i fotografować Canaveral i pozostałe punkty progra- Kolejne plany Wielkich południowe niebo. Dla wielu z nas mu turystycznego. Na Florydzie miesz- Wypraw PTMA będzie to pierwsza okazja zobaczenia kamy w Miami w dzielnicy nazywanej Gdy się wraca z takiej wyprawy, wielu nieznanych nam gwiazdozbio- „Małą Hawaną”, stąd tylko 100 km od razu myśli się o kolejnej. Jeszcze rów i obiektów z nimi związanych. na Kubę. Wizę kupujemy na lotnisku w Stanach, już po zaćmieniu, analizo- Co dalej? Zobaczymy. i po kilkunastu minutach lądujemy waliśmy kolejne całkowite zaćmienia ■ w Hawanie. Ale to już inna historia. Słońca. Wiemy na pewno, że nasze

1/2018 Urania 37 38 Urania 1/2018 1/2018 Urania Fot. Piotr Chabior39 Astropodróże W odwiedzinach u Tycho Brahe W królestwie Uranii Mało jest miejsc w Europie tak silnie związanych z szesnastowieczną nauką jak wyspa Ven, gdzie duński arystokrata zbudował zamek muzie astronomów

a granicy pomiędzy Morzem dziej jako Tycho Brahe. Uzyskawszy młodego szlachcica do przekonania, że Bałtyckim a Morzem Północ- od króla Fryderyka II zarząd nad wyspą należy wykonać dokładniejsze pomiary Nnym, pośrodku cieśniny Sund Hven, postanowił tam zbudować „Kró- ruchu planet. Chciał też, z ich pomocą, leży niewielka wyspa Ven, znana daw- lestwo Uranii” — instytut naukowy udowodnić wyższość systemu geocen- niej jako Hven. Otoczona ze wszyst- poświęcony astronomii i alchemii. Za- trycznego nad heliocentrycznym. kich stron kilkudziesięciometrowymi mek Uranienborg, położony w samym Tycho przekonał swoją rodzinę, że urwiskami jest charakterystyczną pla- środku niedużej wyspy, powstał potęż- nauka jest jego przeznaczeniem, i roz- mą na błękicie wód, rozdzielających nym nakładem finansowym w latach począł podróż po ośrodkach uczelnia- szwedzką Skanię od duńskiej Zelandii. 1576–1580 i przetrwał zaledwie dwie nych Europy Środkowej. Po powrocie W piękny, wiosenny dzień jawi się ona dekady. Wraz z nieznacznie młodszym uzyskał posadę kanonika katedralnego jako sielankowa oaza żółci kwiatów obserwatorium Stjerneborg, zbudowa- w Roskilde, co zapewniło mu niezależ- i zieleni śródpolnych zadrzewień. Zna- nym kilkadziesiąt metrów dalej, zapi- ność finansową i czas na poświęcenie komity cel na jednodniową wyprawę sał się jednak w dziejach nauki złotymi się swoim pasjom. Wkrótce zbudował z Kopenhagi czy jednego ze szwedz- zgłoskami. swoje pierwsze obserwatorium na te- kich miast wybrzeża historycznej Ska- renie opactwa Herrevad, w swojej nii. Dla miłośników astronomii zaś * * * rodzinnej okolicy. Tam zakochał się — jeden z głównych celów podróży Tycho Brahe urodził się trzy lata w Kirsten Jørgensdatter, a ich morga- na południe Skandynawii. po śmierci Mikołaja Kopernika i był natyczny związek przetrwał wszelkie W średniowieczu i renesansie wy- zaciekłym przeciwnikiem jego teorii trudności do końca. spa, podobnie jak Skania, stanowiła heliocentrycznej. Znany z mosiężnej Z terenu opactwa Tycho oglądał po- integralną część Królestwa Danii. Do- protezy czubka nosa, który stracił w po- jawienie się 11 listopada 1572 r. super- piero II wojna północna, znana u nas jedynku ze swoim kuzynem, jako syn nowej w gwiazdozbiorze Kasjopei, co jako „potop”, oznaczała utratę tego arystokratów uzyskał znakomite, jak zaprzeczało ówczesnemu zrozumieniu regionu na rzecz Szwedów, a w efekcie na ówczesne czasy, wykształcenie. Pod- fizyki niebios. Uważano, że wszystko, i utratę znaczenia monarchii znad cie- czas studiów prawniczych na Uniwersy- co jest ponad atmosferą Ziemi, jest śnin. Zanim jednak to nastąpiło, Dania, tecie w Kopenhadze zafascynowała go idealne i niezmienne. Stąd większość podobnie jak Polska, przeżywała okres fizyka arystoteliańska oraz kosmologia, astronomów uznała, że to zjawisko we- świetności. Jednym z najwybitniej- a to za sprawą zaćmienia Słońca, wi- wnątrz ziemskiej atmosfery. Tymcza- szych przedstawicieli tego okresu był docznego 21 sierpnia 1560 r. Ówcze- sem obserwacje duńskiego astronoma możny i nieco kontrowersyjny arysto- sne tablice astronomiczne przewidziały udowadniały, że nowa gwiazda znaj- krata Tyge Ottesen Brahe, znany bar- je z jednodniową precyzją. To skłoniło duje się daleko poza Księżycem! Opu- blikowanie w następnym roku książki De Nova Stella — „O gwieździe nowej” — rozsławiło go w Europie. Astronom z zamożnego rodu przy- ciągnął uwagę króla Danii Fryderyka II, który z trudem zatrzymał go w swoim władztwie w zamian za kontrolę nad wyspą Hven. Tycho Brache uzyskał tam duże wpływy, które wykorzysty- wał do wzniesienia swojego „Króle- stwa Uranii”. W tym celu zwiększył obciążenia pańszczyźniane i podatki mieszkającym tam rodzinom chłop- skim, co wywołało ich niezadowolenie i miało być wykorzystane przeciw nie- Urwiska otaczające wyspę mu w przyszłości. Jego wyspa przycią-

40 Urania 1/2018 Astropodróże gała jednak wielu znamienitych gości, a astronom uzyskiwał spore fundusze od duńskiego władcy — sięgające nawet 1% budżetu! Oficjalnie zatrudniony jako królewski astrolog, prowadził życie pełne rozrywek, ale i obserwacji. Jego obserwacje komety zimą 1577/78 r. należą do słynniejszych w historii. Dokonał dzięki nim kilku przełomowych spostrzeżeń: wykazał, że komety są obiektami położony- mi dalej niż Księżyc oraz że ich ogon jest zawsze skierowany przeciwnie do Słońca. Upewniło go to w przekonaniu, że fizyka arystoteliczna jest Sielski krajobraz wyspy Ven w maju błędna. W czasie zarządzania Hven 50 km na północ od czeskiej stolicy. Trudno sobie wyobrazić historię na- stworzył też swój geocentryczny model W trakcie pracy w Czechach Tycho po- uki bez Tycho Brahe, najwybitniejsze- Układu Słonecznego, mający być alter- znał również Johannesa Keplera, któ- go badacza niebios między Koperni- natywą zarówno dla kopernikańskiego, remu zaimponował swoim warsztatem kiem a Keplerem i Galileuszem. Swo- jak i ptolemejskiego. obserwacyjnym. To spotkanie miało imi kontaktami wywarł wyraźne piętno Po śmierci króla Fryderyka II Ty- mieć olbrzymi wpływ na dzieje nauki, na swojej epoce, a wyjątkowo precy- cho zaczął popadać w niełaskę, mając jako że Niemiec na bazie obserwacji zyjnymi obserwacjami przyczynił się przeciwko sobie część szlachty, du- Duńczyka sformułował słynne prawa do ostatecznego zwycięstwa heliocen- chowieństwa luterańskiego, chłopów ruchu planet. Tyge Ottesen Brahe zmarł tryzmu i rozwoju nowożytnej nauki. na Hven i młodego króla Chrystia- 24 października 1601 r. i został pocho- Mimo tego, jego życiorys nie jest wol- na IV, którego ponoć bardziej cieka- wany w kościele NMP przed Tynem ny od skaz i kontrowersji, ale czy zna- wiła wojna niż nauka. Ostatecznie w Pradze. lazłby się jakikolwiek człowiek, które- przymusowo opuścił swoje „Królestwo mu nie można czegoś zarzucić? Jego Uranii” w 1597 r., tuż po ukończeniu * * * morganatyczny związek czy uznanie katalogu gwiazd. Wysłannicy królew- Po wygnaniu Tycho Brahe i zburzeniu w świecie ponad podziałami epoki jest scy opisali jego obserwatorium jako zamku Uranienborg wyspa Hven popa- też świadectwem, że nie można patrzeć „bezużyteczne, a nawet groźne”, do- dła w długie zapomnienie, z wyjątkiem na przeszłość poprzez proste szablony prowadzając ostatecznie do jego znisz- Traktatu Kopenhaskiego z 1660 r., gdy i współczesne wyobrażenia. czenia. Po szukaniu nowego miejsca przejęli ją Szwedzi, zmieniając nazwę Dziś wyspa, na której duński astro- dla siebie i swojej pasji, dwa lata po na współczesną. Trzy i pół stulecia nom próbował stworzyć „królestwo” wygnaniu astronoma, życzliwie ugo- później na wyspę dotarli archeolodzy astronomicznej muzie, jest popularnym ścił rezydujący w Pradze cesarz Rudolf z zadaniem odnalezienia pozostałości celem turystycznym; docierają na nią II. Katolicki władca zgodził się m. in. po konstrukcjach Tycho, co zaowo- promy ze Szwecji i Danii, jest duża nadać szlachectwo jego żonie Kirsten, cowało ostatecznie rekonstrukcją ob- wypożyczalnia rowerów, a w słonecz- czego odmawiali poprzedni mecenasi serwatorium Stjerneborg i założeniem ny dzień wydaje się ona miejscem nie- Tycho. Badacz zbudował nowe ob- muzeum poświęconego pracy najsłyn- mal idyllicznym. Odwiedzają ją więc serwatorium w Benátkach nad Izerą, niejszego duńskiego astronoma. nie tylko miłośnicy dziejów nauki, ale i zwykli turyści chcący odpocząć w sie- lankowym krajobrazie. Oczywiście, większość z nich zahacza o nowocze- sne muzeum Tycho Brahe, w którym można zapoznać się z historią, rekon- strukcjami instrumentów badawczych czy zobaczyć pokaz multimedialny. Uranienborg nie jest trudny do odnalezienia na małej wyspie. Znajduje się przy głównej i jedynej wyasfaltowanej drodze Ven wiodącej z portu Bäckvic- ken, między wioskami Sankt Ibb i Tuna. Warto jednak poświęcić cały dzień i obejść lub objechać całą wyspę, aby docenić jej naturalne i kulturalne uroki. Rekonstrukcja obserwatorium Stjerneborg — Zamku Gwiazd Wieńczysław Bykowski

1/2018 Urania 41 Pod kirgiskim niebem dużo się dzieje Pasja, marzenia i astronomia Ewelina Grądzka w Azji Środkowej

Kiedy zaczynała się nasza przygoda z astronomią w Kirgistanie, nikt nie sądził, że w ogóle to się uda, a już tym bardziej że uda się zrobić tak wiele! Widać kirgiskie niebiosa są nam przychylne, tak jak życzliwi donatorzy. A może to po prostu Arystoteles miał rację…

Arystoteles miał rację obecnie współpracujemy z 15 szkołami przygotowań i problemów. O perype- W pierwszych słowach Metafizyki w regionie Suzak, Jalal-abad, o którym tiach z transportem teleskopów można Arystoteles pisze: Wszystkim ludziom nawet mieszkańcy Kirgistanu myślą przeczytać w Uranii 6/2015. W 2016 r. wrodzone jest pragnienie poznania. Ta jako o zacofanym, dogmatycznym re- udało się uzyskać pomoc Polskiego filozoficzna myśl jest hasłem przewod- ligijnie i obojętnym na rozwój miejscu. Konsulatu Honorowego w Biszkeku, nim projektu od jego narodzin, jednak- Jak pozory mogą mylić, przekonujemy który nieodpłatnie przetransportował że dopiero empiria pokazała, że coś się za każdym razem, gdy poznajemy sprzęt z Polski do Kirgistanu. Jednakże w tym jest. się z nowymi nauczycielami, a póź- na tym historia się nie skończyła, gdyż Po sukcesie pierwszej edycji projek- niej z ich uczniami… Dziś to już nasi trzeba było uzyskać zwolnienie z cła, tu szkoleń z podstaw astronomii i ak- przyjaciele. Choć za każdym razem co wiązało się z kilkoma tygodniami tywnych metod jej nauczania w szkole przychodzą niepewni tego, co ich cze- papierkowej roboty i biegania do Mini- w 2015 r. udało się nam zorganizować ka, po szkoleniu stają się prawdziwy- sterstwa Pracy i Rozwoju Społecznego jeszcze kolejne dwa szkolenia w 2016 mi lubitielami astronomii. Szkolenia, (Министерствa труда и социального oraz w 2017 r. we współpracy z o. choć niosą ze sobą tyle radości i na- развития), by uzyskać stosowne do- Adamem Malinowskim SJ. W sumie dziei, nie odbywają się bez żmudnych kumenty. Znów uzbieraliśmy pokaźny pliczek potwierdzeń potwierdzeń… W końcu się udało. Jednakże w tym roku postanowiliśmy oszczędzić sobie nerwów i sprowadzić teleskopy z Moskwy. Pomysł, o dziwo, dostar- czył nam jeden z uczniów, który sam za ciężko zarobione z wakacyjnej pracy pieniądze zakupił GSO Dobson 10 F/5 w Moskwie. Jeśli Bekbolot mógł, to czemu nie my! Co prawda znów kosztowało to kilka dni niepokoju, czy sprzęt dotrze w całości i czy nikt nas nie oszuka, ale los nam sprzyjał. I unia celna Kirgistanu z Rosją też. Dzięki niej nie płaciliśmy cła. Pojawiły się natomiast inne problemy. Niestety, należało na razie jednej ze szkół odebrać sprzęt ze względu Astronomia w praktyce na pastwiskach niedaleko Narynia na niewypełnianie warunków umowy.

42 Urania 1/2018 Teleskop został przeniesiony do innej szkoły, gdzie był przeszkolony na- uczyciel. Wbrew pozorom, decyzja ta okazała się słuszna. Zmotywowała inne szkoły do wspierania kółek i pokazała również dobrą praktykę, tak rzadko stosowaną w projektach rozwojowych. Egzekwowanie warunków umowy to wciąż ewenement. Jego brak psuje opi- nię projektów. Kolejny to pozycja ko- biet tej społeczności. Mają one trudno- ści z udziałem w szkoleniach ze wzglę- du na nocne zajęcia, co nie podoba się ich mężom. Niektóre nauczycielki z tego powodu nie biorą udziału w projekcie. Mieliśmy też okazję zmierzyć się z napiętą relacją między Uzbekista- nem a Kirgistanem. Pewnego wieczoru Dzień astronomii w jednym z letnich przedszkoli w okolicach Narynia postanowiliśmy zabrać grupę nauczy- no dla nas, nauczycieli i oczywiście projektu i czerpią z tego wiele pożytku cieli z pierwszej edycji projektu na do- młodzieży okazały się letnie obozy i satysfakcji. Drugi etap to już obóz. Tu szkalające zajęcia za miasto. Okazało astronomiczne nad jeziorem Issyk-kul. też dużo się działo. W sumie w trzech się jednak, że granica między obu pań- Jednakże obóz to nie wszystko. Aby się obozach wzięło udział 150 uczniów. stwami przebiega dużo bliżej niż nam na niego dostać, młodzież musi spełnić Sam transport z południa na północ się wydawało i niepostrzeżenie zna- kilka warunków. Po pierwsze uczest- jest już wyzwaniem. Trasa przebiega leźliśmy się na tyle blisko, że w trak- niczyć w kółkach, po drugie przygo- przez góry Tien-szan. Trzeba pokonać cie rozstawiania teleskopów usłysze- tować wydarzenie dla społeczności przynajmniej dwie przełęcze na wy- liśmy głośne krzyki, które wzywały lokalnej oraz dla domu dziecka lub sokości ok. 3000 m n.p.m.! Przejazd nas do natychmiastowego wycofania, odległej szkoły oraz zdać test z wiedzy spektakularną, krętą górską drogą za- bo inaczej zostaniemy ostrzelani. Nasi astronomicznej. W tej części projektu jmuje około 18 godzin. Młodzież znosi przerażeni nauczyciele w niecałą minu- kładziemy bowiem nacisk na rozwój podróż oczywiście radośnie, śpiewając tę byli już schowani w samochodach. kompetencji społecznych młodzieży. i rozmawiając, jest podekscytowana Ponoć mieliśmy szczęście, że w ogóle Chcemy, by dzielili się swoją wiedzą, całą trasę. Gorzej z nauczycielami, dla nas ostrzegali. Zazwyczaj po prostu za- zdobywali pewność siebie, uczyli się których to spory wysiłek. Tym bardziej czynali strzelać. Zdarzało się, że gdzieś organizować wydarzenia oraz by sami jesteśmy wdzięczni, że chcą w tym zagubił się baran i szukający go ludzie działali na rzecz swojej okolicy, a nie przedsięwzięciu uczestniczyć. ginęli w ten sposób. Na szczęście, czekali na pomoc innych. Czyż nie Emocje jednak zwyciężają zmę- od śmierci prezydenta dyktatora Uzbe- jest to właśnie edukacja dla demokra- czenie i choć przyjazd na miejsce jest kistanu w 2016 r. nastąpiła odwilż w re- cji? By nie tylko brali, ale też dawali. zazwyczaj koło pierwszej w nocy, na- lacjach kirgisko-uzbeckich. Wydaje się to niezwykle ważne, by nie stępnego poranka od szóstej nad ranem pogłębiać skutków ubocznych pomocy wszyscy są już na nogach! Miejsce Obozy — marzenia uczniów rozwojowej, jakim jest swego rodzaju samo ich elektryzuje. Jezioro Issyk-kul i nauczycieli uzależnienie od projektyzmu (tak jak jest tym, czym dla nas Tatry czy Bał- Arystoteles, marzenie, wniosek, kiedyś od komunizmu) i wolontaryzmu tyk, a może i nawet czymś więcej. Jest akceptacja, machina projektowa, re- (wolontariusze przyjadą i zrobią). Oka- miejscem mitycznym i mistycznym, krutacja, szkolenia, kółka… i w końcu zuje się jednak, że młodzież i nauczy- do którego większość z tych dzieci OBOZY! Największą radością zarów- ciele chętnie angażują się w tę część nigdy wcześniej nie dotarła i pewnie

Nauczycielki dzielnie szkolą się z obserwacji obiektów głębokiego nieba Obserwacje plam słonecznych w kwietniowym upale (sic!) w Suzaku

1/2018 Urania 43 już nie dotrze. Bieda, życie rodzinne, które niedługo rozpoczną… (w Kirgi- stanie nadal dziewczynki wydawane są za mąż bardzo wcześnie). Już przed śniadaniem wszyscy byli nad wodą, część się nawet kąpała. Dzień pierwszy przeznaczyliśmy na teambuilding. Nikt w końcu sam w kosmos nie poleci, potrzeba pracy zespołowej. Z pomocą dzielnych i zaangażowanych wolontariuszy (w 2016 r. z Litwy, a w 2017 r. z Polski) wystawiamy młodzież na ciężką próbę współpracy. A nie jest to zjawisko typowe, niestety. Trochę im zajmuje zrozumienie, że dominacja, przekrzykiwanie się i robienie tego, co każdy uważa, nie sprawdza się w tych zadaniach. Po prostu muszą działać Upalny dzień na pastwiskach wysoko w górach doskonale nadaje się do obserwacji Słońca, w tle razem. Pod koniec dnia widać zmianę tradycyjna jurta (tu jako przedszkole) w zachowaniu, zrozumienie i satys- (jesteśmy w Kirgistanie otoczeni ze- Biszkekiem w naszym kierunku. Dzie- fakcję. Plan dnia jest napięty i wypeł- wsząd potężnymi szczytami po 4–5 tys. ci z przerażeniem pytały, co to jest, na niony astronomią. Zaczynamy od roz- m n.p.m.) i w Układzie Słonecznym. co odpowiedziałam: „Świecicie tymi grzewki (tak jak w starożytnej Grecji, Były nawet zajęcia z astrofilozofii. Sta- laserami w niebo, to w końcu kosmici wierzymy, że trzeba dbać o rozwój wialiśmy pytania, np. „Czy mamy pra- odebrali sygnał i przylecieli?”. ciała i umysłu). Potem śniadanie, które wo inwestować pieniądze w rozwój ba- Największą atrakcją, oprócz czasu młodzież przygotowuje samodzielnie, dań kosmosu, gdy tyle ludzi na Ziemi wolnego i rześkich kąpieli w chłodnym tak jak pozostałe posiłki i sprzątanie żyje w nędzy?” lub „Kto powinien re- jeziorze, były oczywiście wycieczki. ośrodka, w którym gościmy. Nie ma prezentować ludzkość, gdyby przybyli Jedną odbyliśmy do Doliny Barskoon, z tym dużego problemu, gdyż dzie- na Ziemię Kosmici?” albo „Czy pierw- gdzie pokazywaliśmy, co znaczy wę- ci tam są przyzwyczajone do pomocy sza dyrektywa ze Star Trek jest zasad- drówka górska (choć krótka pod wodo- w domach (choć czasem z chłopcami na?”. Nie zabrakło również obserwacji spad) i zrobiliśmy tysiące zdjęć i selfie bywa problem — uważają to za zada- nocnego nieba. Mile zaskakiwała nas z… Gagarinem, a raczej z jego dwoma nie dziewczynek). Potem już zajęcia wiedza i umiejętności młodzieży, nie pomnikami, które dumnie przypomi- astronomiczne: budujemy zegary sło- wspominając o zaciemnieniu nad Is- nają, że w tych okolicach astronauta neczne, teleskopy słoneczne, zajmuje- syk-kulem. Takiego nieba chyba w Eu- przechodził rekonwalescencję po swo- my się ewolucją gwiazd, prowadzimy ropie już się nie doświadczy. Marzenie im historycznym locie w kosmos. Dru- codzienne obserwacje Słońca przez każdego astronoma! Dodatkowo za- ga wycieczka to całodniowy wyjazd teleskop słoneczny i rysujemy plamy, skoczył nas przelot rakiety startującej do Karakołu na grę miejską! Wypusz- budujemy modele układu Jowisz- na Bajkonurze! Z początku sądziliśmy, czamy młodzież z mapą i punktami, -księżyce i badamy, jak i kiedy widać że ktoś odpalił racę po drugiej stro- do których mają dotrzeć. Są tam pierw- poszczególne z nich, zajmujemy się nie jeziora. Jednakże następnego dnia szy raz, pierwszy raz używają mapy, porównaniem wysokości gór na Ziemi w mediach pokazywano jej przelot nad pierwszy raz zwiedzają. Na punktach czekają na nich nasi dzielni wolontariusze z zadaniami astronomicznymi oczywiście. Emocje dodają im skrzy- deł, biegają po mieście ze 3 godziny. Wracają przepełnieni wrażeniami. Zwiedzają muzeum miasta, zabytkowy dungański meczet stylem przypomina- jący chińską architekturę (do granicy z Chinami jest tu już generalnie bardzo blisko) oraz zoo (w opłakanym stanie, tak że żal tych zwierząt, ale to jedy- ne w Kirgistanie). Szukają związków astronomii z meczetem (jest tam pięk- ny rysunek układu słonecznego z cy- tatem z Koranu o stworzeniu świata), w muzeum zastanawiają się, jak jurta łączy się z astronomią, a w zoo szukają odpowiedników zwierząt z mapy nieba Uczestnicy letniego obozu astronomicznego '17 na wycieczce w Dolinie Barskoon, Kirgistan południowego, w Parku Zwycięstwa

44 Urania 1/2018 natomiast muszą nauczyć przypadko- liśmy się rakietami. Obserwowaliśmy wych przechodniów, jak obsługiwać też oczywiście niebo, które w tak od- Jeśli ktoś jest zainteresowany mapę nieba. dalonych od cywilizacji miejscach jest zaproszeniem nas z wykładem Na zakończenie obozów młodzież przytłaczające. Można poczuć się jak i wystawą o projektach i Kirgistanie prezentuje przygotowane samodzielnie Atlas trzymający firmament na swoich zapraszamy do kontaktu. Jeśli też ktoś posiadałby komputer stacjo- scenki z mitów dotyczących gwiazdo- barkach. narny lub laptopa, które chciałby zbiorów. Kładziemy tu nacisk na roz- przekazać na rzecz szkół z nami wój kreatywności. I rzeczywiście Biszkek — rośnie współpracujących też zapraszamy pomysłowość naszych uczestników średniozamożny potencjał do kontaktu. Wciąż brakuje tam ta- za każdym razem ogromnie nas za- Ciekawostką socjologiczną są zmia- kich sprzętów, a ułatwiłoby to pracę skakuje. Po dyskotece grupy wyjeż- ny zachodzące w Biszkeku, stolicy tego kółek, szczególnie na Stellarium. dżają do domu, z płaczem żegnając się środkowoazjatyckiego kraju. Otóż po- z wolontariuszami i z nami. Zdaniem mału rośnie tu klasa średnia, która jest współczesną wiedzę i technologię z tra- nauczycieli jest to dla nich jedno z naj- zainteresowana inwestowaniem w roz- dycyjną wiedzą kirgiskiej astronomii, lepszych doświadczeń w życiu. wój swoich dzieci i z chęcią poszukuje ich mitami oraz jako zadanie na kre- dla nich ciekawych zajęć pozalekcyj- atywność przygotujemy nowe gwiazdo- Soon Kol — gdzie szumi tylko nych. Na tej fali powstało heroicznym zbiory, na których znajdą się endemicz- wiatr, a niebo ugina kolana wysiłkiem Interaktywne Muzeum Na- ne gatunki roślin i zwierząt, np. biała O zajęciach naszych robi się powoli uki (Детский Научный Комплекс), pantera oraz elementy kultury Kirgizów, w Kirgistanie coraz głośniej, a raczej wzorowany na idei podobnej do Cen- jak np. kolpak czy komuz. Może uda się coraz świadomiej. Dlatego też dostałam trum Nauki Kopernik. Z ДНК przy- nawet powymyślać nowe mity. zaproszenie do przeprowadzenia zajęć gotowaliśmy wieczór astronomiczny dla dzieci latem na pastwiskach w rejo- dla dorosłych, w którym udział wzię- Pod Kirgiskim niebem nie Narynia. Kirgizi to nadal naród silnie ło około 40 osób oraz trzy warsztaty na Kaszubach związany z górami i wypasem baranów, astronomiczne dla dzieci, w których W końcu też przyszedł czas po- koni. Każdej wiosny tysiące rodzin pa- w sumie wzięło udział około 100 osób. chwalić się działaniami w Kirgistanie kuje swój dobytek i wyrusza na pastwi- Mamy nadzieję, że prywatna inicjaty- i przybliżyć ten odległy i egzotyczny ska w góry, by tam żyjąc w jurtach, bez wa Gulnaz, matki trojga dzieci, która dla Polaków kraj bardziej lokalnie, elektyczności i innego kontaktu z cywi- chciała, by w przyszłości miały coś na Kaszubach, gdzie działamy na co lizacją spędzać czas aż do jesieni. Przez więcej do wyboru oprócz szwendania dzień. I tak z pomocą grantu Funda- te kilka miesięcy w roku, kiedy dzieci się po mieście lub kina. To się nazywa cji „Edukacja dla Demokracji”, która z miast spędzają czas chociażby przed motywacja! Brawo! I co ważne, nie- wspiera nasze projekty na wschodzie, telewizorem lub komputerem, łapiąc stety, nie jest to instytucja finansowa- przygotowaliśmy wykład i wystawę chociaż czasem coś mądrego do głowy, na z budżetu państwa, które nadal nie zdjęć, które mają przybliżyć zarówno ich rówieśnicy doskonalą się w opo- jest zbytnio zainteresowane rozwojem naszą pracę, jak i jej odbiorców — jako rządku zwierząt i jeździe konnej. Wiem, edukacji. ludzi, którym wrodzone jest pragnienie że to bardzo romantyczna wizja i też poznania. jestem za wychowaniem dzieci w re- A obok zapomniane, ■ lacji z przyrodą, jednakże prawda jest ubogie przedmieścia też taka, że pogłębia się przez to prze- Kolejną ciekawostką dla mnie była paść między możliwościami i umiejęt- informacja o przedmieściach i okolicz- nościami dzieci z miast i wsi. Obecnie nych wioskach Biszkeku. Okazuje się, Fundacja Rosy Otunbajewy zorganizo- że większość programów pomocowych wała w jurtach dzienne, kilkugodzinne koncentruje się na rzekomo niedoro- przedszkola/świetlice na tych pastwi- zwiniętym południu, gdzie odbywa się skach. Jest to prawdziwa praca u pod- większość naszych działań. Zapomnia- staw i siłaczek. Na zaproszenie projektu no jednakże o okolicach Biszkeku, wy- E-bilim (prowadzonego przez Uniwer- chodząc z założenia, że bliskość stolicy sytet Środkowoazjatycki w Biszkeku), w sposób naturalny sprzyja rozwojowi. który był swoistą obwoźną biblioteką, Niestety, tak się nie dzieje. Dlatego też przeprowadzaliśmy kilkugodzinne za- zostaliśmy zaproszeni przez Institute jęcia dla dzieci z astronomii w różnych for Sustainable Development Strategy Ewelina Grądzka- edukatorka, popula- miejscach. Byli z nami kirgiscy wolon- do zapoznania się z sytuacją i przygoto- ryzatorka nauki poprzez zajęcia z astronomii i filozofii. Prezes Stowarzyszenia tariusze, którzy pracowali z dziećmi wania projektu dla szkół spod Biszkeku „Pod wspólnym niebem”, którego misją w języku kirgiskim, ja wprowadzałam z jedną z małych organizacji. Dodatko- jest zaangażowanie w budowanie społe- zadania. Budowaliśmy układ słoneczny wo, ze względu na profil tej organizacji, czeństwa opartego na wiedzy i promo- z plasteliny, ustawialiśmy się w pro- spróbujemy odpowiedzieć na potrzebę wanie idei pokoju i współpracy. Prowadzi projekty w Polsce i zagranicą. Wierzy, za porcjonalnych odległościach między ochrony różnorodności biologicznej Arystotelesem, że „Wszystkim ludziom planetami, obserwowaliśmy Słońce, i kulturowej. To pokazuje, jak wspa- wrodzone jest pragnienie poznania”. wycinaliśmy swoje mapki nieba i uczy- niałym i wszechstronnym tematem jest Doktorantka Akademii Ignatianum liśmy się gwiazdozbiorów oraz ściga- astronomia. W projekcie połączymy w Krakowie na Wydziale Filozoficznym.

1/2018 Urania 45 Jak zostać astronomem, astronautą, inżynierem kosmicznym? Pod patronatem O studiowaniu POLSA kierunków kosmicznych Aleksandra Hamanowicz

Czy astronomią można zajmować się tylko po studiach astronomicznych? W jaki sposób uzyskać pracę w zawodzie związanym z kosmosem, ale innym niż badania naukowe? Rozpoczynamy cykl, w którym zaprezentujemy możliwości studiowania kierunków i zawodów związanych z astronomią i kosmosem, tych najbardziej oczywistych, jak i pośrednio związanych z tymi dziedzinami. Autorami tekstów będą osoby mające własne doświadczenia praktyczne w opisywanych zagadnieniach, w tym studenci i niedawni absolwenci różnych uczelni. Studiowanie astronomii w Warszawie: Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Fot.: Barcex / Wikipedia Warszawskiego

Może się wydawać, że astronomia to bardzo nietypo- wy kierunek studiów, jest jednak oferowana przez kilka uczelni w Polsce: w Warszawie, Toruniu, Krakowie, Po- znaniu oraz Wrocławiu. Każde z tych miejsc, w zależno- ści od prowadzonych badań, posiada trochę inną ofertę dydaktyczną dla studentów, pozwalając na studiowanie konkretnych dziedzin astronomii i technik obserwacyjnych. Decydując się na studiowanie astronomii, warto wziąć pod uwagę specyfikę danego ośrodka, tak aby była jak najbliższa naszym zainteresowaniom. Przygoda z astronomią w Obserwatorium Astrono- micznym Uniwersytetu Warszawskiego (dalej OAUW)1 rozpoczyna się od częstych wizyt na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. Często jako przyszły student astronomii (tak było w moim przypadku), nie zdaje- my sobie sprawy, jak dużo podstaw fizyki i matematyki trzeba przyswoić, aby w pełni rozumieć złożone zagad- nienia astrofizyczne. Zajęcia mogą się wydawać żmudne a czasem wręcz niepotrzebne, jednak tematy przerabia- ne w trakcie studiów licencjackich są fundamentem, na którym później będziemy budować dalszą wiedzę. Więk- szość zajęć astronomowie mają wraz z fizykami; te dwie grupy przez pierwsze dwa lata studiów są prawie nieroz- łączne. Dopiero na trzecim roku, kiedy zbliża się wybór Zabytkowy budynek Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu War- 1 http://www.astrouw.edu.pl szawskiego przy Alejach Ujazdowskich w Warszawie

46 Urania 1/2018 projektu i tematu pracy licencjackiej, astronomowie zaczynają spędzać wię- Uczelnie w Polsce z astronomią cej czasu w obserwatorium, pracując nad swoim projektem. i innymi kierunkami kosmicznymi Studia licencjackie: standardowe ASTRONOMIA czy indywidualne? Poziom Liczba Pierwszoroczny astronom ma dwie Uczelnia i dyscyplina wiodąca kształcenia studentów drogi na przejście swych studiów licen- Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 61 cjackich: standardową (zwana czasem zwykłą) oraz indywidualną2. Na studia Astronomia I stopnia 55 indywidualne są przyjmowane jedynie Astronomia II stopnia 6 osoby o bardzo wysokich wynikach Uniwersytet Jagielloński w Krakowie 120 z matury lub (najczęściej) laureaci Astrofizyka i kosmologia II stopnia 10 i finaliści olimpiad z fizyki/astronomii. Limit miejsc jest znacznie mniej- Astronomia I stopnia 97 szy w porównaniu do standardowej Astronomia II stopnia 13 ścieżki: na fizykę przyjmowanych jest Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 47 maksymalnie 20 osób, na astronomię Astronomia I stopnia 38 limit wynosi 5 osób. Osobiście jestem absolwentką studiów indywidualnych, Astronomia II stopnia 9 mogę więc bardziej szczegółowo opi- Uniwersytet Warszawski 72 sać tę drogę. Nie należy od początku Astronomia I stopnia 59 zakładać, iż studia „zwykłe” są gor- Astronomia II stopnia 13 sze. Są to klasyczne studia astronomii, a materiał i tematyka przerabiana nie Uniwersytet Wrocławski 70 odbiega znacząco od tego, czego uczą Astronomia I stopnia 67 się studenci indywidualni. Rozróżnie- Astronomia II stopnia 3 nie pomiędzy studentami studiów zwy- RAZEM 370 kłych i indywidualnych w założeniu miało być takie, że „indywidualni” są KOSMONAUTYKA I INŻYNIERIA KOSMICZNA już zaznajomieni z podstawami fizyki i matematyki (jako olimpijczycy mu- Uczelnia i kierunek Poziom Liczba sieli przyswoić tę wiedzę wcześniej), kształcenia studentów można więc troszkę przyspieszyć prze- Politechnika Łódzka 70 rabianie materiału, dając studentom Inżynieria kosmiczna I stopnia 70 czas na udział w projektach badaw- Politechnika Poznańska 213 czych. Każdy student indywidualny na początku studiów wybiera nauko- Lotnictwo i kosmonautyka I stopnia 213 wego opiekuna, który ma czuwać nad Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza 679 jego rozwojem naukowym. W prakty- Lotnictwo i kosmonautyka I stopnia 549 ce studia indywidualne są przeładowa- Lotnictwo i kosmonautyka II stopnia 130 ne materiałem, często zakres tematyki jest poszerzony, a tempo większe niż Politechnika Warszawska 601 na studiach zwykłych. Studenci pra- Lotnictwo i kosmonautyka I stopnia 460 wie nie mają czasu na pracę naukową, Lotnictwo i kosmonautyka II stopnia 141 szczególnie podczas dwóch pierw- Wojskowa Akademia Techniczna im. Jarosława Dąbrowskiego szych lat. Kolokwia oraz ćwiczenia w Warszawie 387 są trudniejsze, często na zajęciach roz- Inżynieria kosmiczna i satelitarna I stopnia 48 ważane są zaawansowane problemy wymagające specjalnego podejścia lub Lotnictwo i kosmonautyka I stopnia 303 rozwiązania nietrywialnego proble- Lotnictwo i kosmonautyka II stopnia 36 mu. Studia indywidualne to wspaniała Wyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych w Dęblinie 479 przygoda intelektualna, która uczy roz- Lotnictwo i kosmonautyka I stopnia 427 wiązywania nietypowych problemów oraz szybkiego przyswajania trudnych Lotnictwo i kosmonautyka II stopnia 52 treści. Niejednokrotnie wykłady dla RAZEM 2429 studentów indywidualnych pełne są Liczba studentów w semestrze zimowym 2017/2018 według stanu na dzień 22.01.2018 r. Źró- 2 dło danych: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW) oraz Ośrodek Przetwarzania - Informacji — Państwowy Instytut Badawczy (OPI PIB). W przypadku tabeli dotyczącej politechnik Szczegółowy opis planu studiów można- należy zwrócić uwagę, iż jest to ogólna liczba studentów danego kierunku, przy czym oczywiście znaleźć na stronie internetowej Wydziału Fi nie wszyscy studenci są na specjalności kosmonautyka. zyki UW http://www.fuw.edu.pl/informator -I-20172018.html1/2018 Urania 47 ilustracji i doświadczeń, na które nie ma zbyt dużo czasu Fot.: OAUW na studiach zwykłych. Jednakże żaden z tych trybów studiów nie predysponuje do dalszej pracy badawczej: prawda jest taka, że student musi włożyć sporo indywidualnej inicjaty- wy, aby się rozwinąć. Rozwiązywanie zadań i przyswajanie teorii to jedno, a praktyczne umiejętności (programowanie, analiza danych, znajomość statystyki) to zupełnie co innego. Warto pamiętać o tym podczas wybierania przedmiotów do- datkowych (od drugiego roku student ma większą swobodę dobierania specjalistycznych przedmiotów poza obowiązko- wym rdzeniem). W przyswajaniu tych praktycznych umie- jętności bardzo pomagają dodatkowe, nawet małe projekty, korzystanie z zajęć informatycznych, np. na Wydziale Mate- matyki, czy też staże letnie. Dodatkowo, wybierając ścież- kę studiowania, należy rozważyć, jaka praca bardziej nas interesuje. Studia indywidualne mogą być np. świetną pod- stawą do przyszłej pracy teoretycznej, ale brakuje na nich zajęć przygotowujących do pracy astronoma obserwatora. Rzeczywiście można zauważyć, że większość studentów indywidualnych angażuje się w prace bliższe zagadnieniom teoretycznym. Tutaj jednak OAUW przychodzi z pomocą, oferując podstawy programowania, metod numerycznych czy statystyki astronomicznej. OAUW nie przeprowadza do- datkowych zajęć dla studentów indywidualnych: dwa duże przedmioty z astrofizyki obserwacyjnej i ogólnej są realizowane na drugim roku zamiast na trzecim.

Studia magisterskie Kopuła 60-cm teleskopu w obserwatorium w Ostrowiku Studia magisterskie w OAUW to czysta astronomia. Po przebrnięciu przez trudy przyswajania podstaw na stu- w świetle widzialnym, ale ostatnio coraz więcej osób w ob- diach licencjackich, wytrwałych czeka nagroda. Przez 2 lata serwatorium pracuje też z danymi spektroskopowymi. studenci poznają rozszerzone podstawy różnych dziedzin Jednak OGLE nie jest jedynym dużym projektem, w re- astrofizyki, pozwalające im odnaleźć się w dzisiejszym świe- alizację którego zaangażowani są naukowcy z OAUW. cie nauki i zidentyfikować swoje zainteresowania. Wewnątrz Obserwatorium jest członkiem kilku międzynarodowych studiów nie są wyszczególnione specjalizacje, ale zazwyczaj projektów: detektorów fal grawitacyjnych LIGO/VIRGO4, studenci szybko znajdują projekt badawczy definiujący ich satelity Gaia (w szczególności Gaia Science Alerts)5 czy zainteresowania. Cherenkov Telescope Array (CTA)6. Ta różnorodność po- Wśród zajęć magisterskich główne wykłady dotyczą zwala studentom wybrać różne projekty badawcze w trakcie ewolucji gwiazd, zarówno pojedynczych, jak i podwójnych, ich studiów, gdzie mogą spróbować swoich sił w różnych procesów radiacyjnych, obiektów zwartych, astrofizyki po- dziedzinach w celu znalezienia swojego miejsca. Tematy zagalaktycznej, kosmologii, zjawisk tymczasowych (np. su- projektów prac dyplomowych są zazwyczaj bardzo ciekawe, pernowych) oraz mikrosoczewkowania. Chociaż tematyka pozwalają studentowi zapoznać się i pracować z najwyższej jest dość szeroka, to wykłady są dość szczegółowe i bardzo jakości danymi, nauczyć się ich redukcji i analizy a niejed- dobrze prowadzone. Poza wykładami studenci uczą się sztu- nokrotnie brać udział w obserwacjach czy konferencjach. ki prezentacji na cotygodniowych seminariach studenckich Jeżeli tematyka badań prowadzonych w OAUW nie przy- oraz wykonują projekty semestralne w ramach Warsztatów padnie studentowi do gustu, np. interesuje go bardziej ko- Astrofizyki. smologia albo symulacje teoretyczne, to istnieje możliwość Sztandarowym projektem realizowanym w OAUW jest realizacji pracy dyplomowej w Centrum Astronomii Mikoła- OGLE: Optical Gravitational Lensing Experiment3. Ponad ja Kopernika PAN (CAMK). Każdego roku wielu studentów 20-letni projekt zrzesza większość warszawskich astrono- pracuje nad projektem w CAMK-u, niejednokrotnie jako mów, a szeroki zakres badań daje możliwość pracy nad wie- kontynuacja letnich staży badawczych. loma ciekawymi zagadnieniami. Przede wszystkim OGLE to mikrosoczewkowanie grawitacyjne, w OAUW znajdzie- Prowadzenie obserwacji my światowych ekspertów w tej dziedzinie. Inne projekty Zanim pojedzie się na obserwacje do Chile, w trakcie stu- związane z tematyką badań OGLE to klasyfikacja i bada- diów istnieje wiele możliwości nauczenia się przeprowadza- nie gwiazd zmiennych, struktura Drogi Mlecznej, popula- nia obserwacji w profesjonalnym obserwatorium. Studenci cje gwiazdowe w Drodze Mlecznej i Obłokach Magellana, mogą wyjeżdżać do położonego w Ostrowiku nieopodal badania zmienności Aktywnych Jąder Galaktyk (AGN). Warszawy obserwatorium (należącego do UW), aby na- Najwięcej zajęć praktycznych dotyczy fotometrii. Trochę 4 brakuje spektroskopii, jako uzupełnienia do metod badań http://www.ligo.org, http://www.virgo-gw.eu 5 https://gsaweb.ast.cam.ac.uk/alerts/ 3 http://ogle.astrouw.edu.pl 6 https://www.cta-observatory.org

48 Urania 1/2018 uczyć się podstaw planowania i przeprowadzania obserwacji naukowych.

Można wziąć udział w prowadzonej Fot.: OGLE / OAUW kampanii obserwacyjnej lub realizo- wać tam własny projekt (np. związany z pracą dyplomową). Ostrowik daje możliwość przejścia całej naukowej drogi od planowania obserwacji, przez ich wykonanie aż po redukcję i anali- zę danych. Przeszkoleni w Ostrowi- ku obserwatorzy mogą mieć potem możliwość prowadzenia obserwacji w ramach grantu OPTICON, śledząc zjawiska tymczasowe z sondy Gaia, na teleskopach we Włoszech, Grecji czy Francji. Warto zaangażować się w te projekty i zdobyć doświadczenie na mniejszych teleskopach, by w przy- szłości myśleć o obserwacjach na chi- lijskich gigantach. Warto też wspomnieć o prężnie Kopuła 1,3-m polskiego teleskopu w Obserwatorium Las Campanas w Chile działającym Kole Naukowym Astronomów (KNAstr)7, bolidową) oraz bierze udział w aktywnościach polskich stu- które samodzielnie realizuje projekty badawcze (np. stację dentów astronomii (coroczne konferencje studenckie OSSA oraz mniejsze spotkania z cyklu KSAKN). Konferencje stu- 7 http://www.astrouw.edu.pl/knastr/ denckie są doskonałym miejscem do trenowania sztuki prezentacji, dzielenia się wynikami swojej pracy i swoimi naukowymi zainteresowaniami z rówieśnikami z całej Polski. Studia astronomiczne na OAUW dają świetne przygotowanie do dalszej pracy naukowej. Należy jednak pamiętać, że aby wycisnąć z nich jak najwięcej, nie należy jedynie bezwładnie podążać za planem zajęć, ale przejąć trochę ini- cjatywy i wyjść z własnymi pomysłami na realizację swo-

Fot.: Krzysztof Ulaczyk / Wikipedia ich pasji. Zajęcia pozwalają studentom poznać pracujących w instytucie naukowców i ich zainteresowania, co potem pomaga w dobrym wyborze promotora pracy dyplomowej. Warto wykorzystać wakacje jako czas dodatkowego rozwoju, wyjeżdżając na staże naukowe do innych ośrodków, też zagranicznych, lub biorąc udział w tych realizowanych w obserwatorium. Wielu pracowników realizuje granty, w których jest miejsce na stypendia dla studentów — warto angażować się w takie przedsięwzięcia. Wszystkie takie dodatkowe doświadczenia, plus świetna oferta edukacyjna UW, gwarantuje dobrze wykorzystany czas studiów dla swojego dalszego naukowego rozwoju. Myślę, że o sukcesach dydak- tycznych OAUW świadczą liczne przyznawane studentom stypendia ministra, diamentowe granty, liczne publikacje (w tym w Nature) zarówno studentów, jak i doktorantów oraz świetne kariery (także zagraniczne) wielu absolwentów. ■

Aleksandra Hamanowicz jest absolwentką astronomii na Uniwersytecie Warszawskim, aktualnie doktorantką w Europej- skim Obserwatorium Po- łudniowym. Do niedawna była członkiem zespołu Uranii, gdzie zajmowała się redagowaniem mate- riałów z Olimpiady Astro- Teleskop o średnicy 1,3 m w Obserwatorium Las Campanas w Chile, nomicznej należący do Uniwersytetu Warszawskiego

1/2018 Urania 49 Czytelnicy obserwują Szczecińskie supernowe 2017 Od kwietnia 2014 r. w moim przy- sażoną w matrycę CMOS (ZWO ASI łem 16 września w warunkach bardzo domowym obserwatorium niedaleko 290MM-C). Do tej pory wykorzysty- niekorzystnych, bo już w czasie po- Szczecina prowadzę poszukiwania wanie kamer CMOS do poszukiwań rannego świtu. Na dodatek obiekt był supernowych w innych galaktykach supernowych było raczej niespotykane. dość trudny. Jasność 17,6m, a przy tym (www.supernowe.pl). Projekt oraz W tej dziedzinie wciąż najchętniej uży- bliska kątowo odległości od jądra ga- cztery odkryte supernowe przedsta- wane są matryce CCD. Już pierwsze laktyki IC 221 (gwiazdozbiór Trójkąta, wiłem w artykule „Supernowe kwitną moje obserwacje potwierdziły jednak, d = 71 Mpc) nie ułatwiały obserwacji w moim ogrodzie” w Uranii 4/2016, że decyzja o zastosowaniu nowej ka- (fot. 2). Niebawem po publikacji w ba- s. 22. Pierwszym moim odkryciem, mery była słuszna. Przy takich samych zie TNS możliwą supernową potwier- a zarazem pierwszą supernową odkry- czasach ekspozycji (około 50 s) zasięg dzili inni obserwatorzy, wśród nich tą z obserwatorium na terenie naszego zwiększył się z 19,0m do 19,3m, co przy również Adam Nowak z Bilczy k/Kielc. kraju była PSN J22394901+3812500 poszukiwaniu słabych, odległych su- Najważniejszą była jednak obserwacja z 15 października 2014 r. Najciekawszą pernowych może mieć duże znacze- widma wykonana 17 września w Ob- z naukowego punktu widzenia okazała nie. Dysponując tak zmodyfikowanym serwatorium Xinglong (Chiny). Użyty się jednak PSN J22412689+3917220 sprzętem, odkryłem dwa nowe obiekty został teleskop o aperturze 2,16 m, wy- z 19 sierpnia 2015 r. Sklasyfikowana SN 2017dka oraz SN 2017gtd. posażony w spektrograf przeznaczony została jako SN Iax. W publikacjach SN 2017dka dostrzegłem 30 kwiet- do słabych obiektów. Jednogodzinna typ ten określany jest też jako Ia-pec nia w galaktyce NGC 5409, znaj- ekspozycja ujawniła, że SN 2017gtd (peculiar – osobliwy) lub Ia sub-lumi- dującej się w Wolarzu, w odległości to supernowa typu II-P na 4 dni przed nous. Widmo charakteryzuje się podo- 82 Mpc (fot 1). Po wyznaczeniu jasno- maksimum blasku. Jej widmo okaza- bieństwem do klasycznej Ia, ale jasność ści (17,9m) i współrzędnych, zgłosiłem ło się podobne do widma jednej z su- absolutna jest znacząco mniejsza. Me- to odkrycie w TNS (Transient Name pernowych z 1999 r., oznaczonej jako chanizm powstawania kataklizmów Server — https://wis-tns.weizmann. SN 1999gi. Krzywa blasku superno- tego typu nie jest do końca znany. ac.il/). Jeszcze tej samej doby obiekt wych typu II-P jest przez wiele tygo- Zainteresowanie supernową zaowoco- był obserwowany przez mojego szcze- dni dość płaska (P — plateau), jasność wało nadaniem jej wstecznie (1,5 roku cińskiego kolegę Zdzisława Kołtka nie spada tak gwałtownie, jak przy po odkryciu!) oznaczenia w standardo- oraz w Europejskim Obserwatorium supernowych innych typów. Najpraw- wym formacie — SN 2015ce. Południowym (La Silla, Chile) z uży- dopodobniej jest to związane z więk- Dnia 30 października 2016 r. za- ciem 3,58-m teleskopu NTT. Na pod- szą ilością wodoru w zewnętrznych obserwowałem i zgłosiłem swój piąty stawie otrzymanego widma astrono- warstwach progenitora. Późniejsze obiekt — AT 2016hpv. Został potwier- mom z ESO nie udało się określić typu obserwacje SN 2017gtd potwierdziły dzony obserwacjami fotograficznymi supernowej. We wnioskach z tej obser- określony dla niej typ II-P. Pod koniec oraz spektrofotometrią niskiej rozdziel- wacji zamieścili jednak informację, że października jasność utrzymywała się czości wykonaną przez sondę Gaia. jest to supernowa we wczesnej fazie wciąż na bardzo zbliżonym poziomie. Z prawdopodobieństwem nie gorszym wybuchu. Dwa dni później w Obser- T. Langhans w obserwacji z dnia 22 niż 80% AT 2017hpv zidentyfkowano watorium Yunnan (Chiny) wykonano października określił ją na 17,3m. jako supernową typu Ia. Miał to być kolejną obserwację spektrosopową Ogólnie rok 2017 oceniam nieko- więc termojądrowy zapłon białego przy wykorzystaniu największego rzystnie pod względem liczby przepro- karła odzierającego z materii swojego w tej placówce teleskopu o aperturze wadzonych przeze mnie obserwacji. towarzysza, prawdopodobnie czerwo- 2,4 m. Identyfikacja lini Hα pozwoliła Wykonałem ich zaledwie 20 000 (łącz- nego olbrzyma. Szczegóły związane uznać obiekt za młodą supernową typu nie ok. 400 godzin pracy), podczas gdy z tym wydarzeniem opisane zostały II. Takie wyniki były zgodne z prze- w roku 2016 osiągnąłem 27 000. Po- w Uranii 6/2016, s.27. widywaniami. Supernowa pojawiła wodem była mniejsza ilość pogodnych W 2017 r. pojawiły się dwa kolejne się bowiem w dużej odległości od ją- nocy w okolicach Szczecina. Biorąc to odkrycia, powiększając łączną liczbę dra galaktyki spiralnej, w jednym z jej pod uwagę, muszę uznać dwa odkrycia „moich” supernowych do siedmiu. Za- ramion, w których trwają intensywne za wynik dobry. nim do tego doszło, zmodyfikowałem procesy gwiazdotwórcze. Znajduje się Jarosław Grzegorzek nieco instrumentarium. Korzystam tam wiele młodych gwiazd. Do takich nadal z 10-calowego teleskopu w sys- należą masywne nadolbrzymy, które są temie Newtona, ale skróciłem jego progenitorami wybuchów typu II. SN Opisywane ogniskową (redukcja 0,83×). Zwięk- 2017dka to już druga supernowa od- w tekście zdję- szyła się więc światłosiła z f/4 na f/3.3. kryta w NGC 5409. Pierwszą była SN cia prezentu- Krok ten wymuszony był ważną zmia- 2011is, ale tamta była typu Ia. jemy w naszej ną, polegającą na zastąpieniu kamery Swoją drugą supernową w 2017 r., galerii na s. 75. CCD (SX Lodestar X2) inną, wypo- oznaczoną jako SN 2017gtd, odkry-

50 Urania 1/2018 1/2018 Urania 51 CYRQLARZ No 226 Biuletyn Pracowni Komet i Meteorów Kalendarz meteorowy 2018 (cz.I) W niniejszym kalendarzu amator spadających gwiazd jak i doświadczony obserwator nieba znajdzie opis całorocznej aktyw- ności rojów meteorowych (w tym numerze pierwsze dwa kwartały, pozostałe będą w następnym numerze). Opisuję w nim również ciekawsze modele aktywności rojów, które tłumaczą zmiany w spodziewanej ilości zjawisk podczas maksimum na przestrzeni lat. Jednocześnie chciałbym zaznaczyć, że niżej przedstawione prognozy i modele wystąpienia aktywności meteorowej są tylko pewnymi matematycznymi przewidywaniami i nie muszą się sprawdzić. Warto mieć się na baczności przez cały rok, gdyż nie można przewidzieć wszystkiego, a każda noc może przynieść nieoczekiwany spektakl w postaci wielu jasnych bolidów na niebie.

Na dzień dzisiejszy oficjalnie sklasyfikowano prawie 800 ro- jów meteorowych. ZHR większości z nich wynosi nie więcej niż jedno zjawisko na godzinę, w związku z tym bardzo trudno jest obserwatorowi wizualnemu określić przynależność meteoru do danego roju. W kalendarzu ujęte zostały tylko te, których aktywność będzie znacznie wyróżniała się na tle pozostałych zjawisk. Zapraszam do zapoznania się z tym, co czeka nas w 2018 r. Samych pogodnych nocy i wielu zaobserwowanych bolidów w nadchodzącym roku życzy Pracownia Komet i Meteorów! Styczeń — marzec Pierwszy kwartał, to przede wszystkim maksimum roju Kwadrantydów, których aktywność rozpoczyna się jeszcze

Radian Ursa-Minoridów w grudniu. Strumień jest pozostałością po nieaktywnej już komecie 2003EH1, która wcześniej prawdopodobnie nosiła nazwę C/1490 Y1. Pierwsze doniesienia o Kwadrantydach pochodzą z 1835 r., a swoją nazwę zawdzięczają nieistnieją- cemu już od około 150 lat gwiazdozbiorowi Kwadrantu Ścien- nego (łac. Quadrans Muralis). Radiant jest umieszczony pomiędzy gwiazdozbiorami Wolarza, Herkulesa i Smoka. Meteory wpadają w ziemską atmosferę z prędkością około 41 km/s. Aktywność Kwadran- tydów w maksimum utrzymuje się na poziomie około 120 zjawisk na godzinę. Stosunkowo niewielka prędkość i wy- soki ZHR powodują, że rój ten jest wdzięcznym obiektem do obserwacji. Maksimum prognozowane było na 3 stycznia, na godzinę około 22:00 UT. Moment największej aktywność Radiant Kwadrantydów

Zenithal Hourly Rate (ZHR) jest to liczba meteorów, którą wprawiony obserwator może zaobserwować w przeciągu godziny w idealnych warunkach pogodowych, pod ciemnym niebem, nie mając w kadrze obiektów zasłaniających niebo, a także z radiantem znajdującym się dokładnie w zenicie. Wyżej opisaną intensywność meteorową obliczamy według wzoru: rN65, −LM ⋅ ZHR = ⋅F sinh() r — współczynnik masowy określający stosunek meteorów o jasności m do ilości meteorów o jasności m+1. Jeśli meteorów słabych jest znacznie więcej, współczynnik r ma liczbowo większą wartość. Oznacza to, że strumień zło- żony jest głównie ze słabszej materii. LM — jasność graniczna nieba wyznaczana przez obserwatora N — liczba zaobserwowanych meteorów przez godzinę ⋅ 1 ∑ tcnn F — współczynnik zachmurzenia wyliczany ze wzoru: F = K = n 1− K Ttotal ⋅100%

przy czym tn to okres czasu, w którym panowało zachmurzenie cn wyrażone w procentach, a Tn jest całkowitym czasem obserwacji. h — wysokość radiantu nad horyzontem

52 Urania 1/2018 CYRQLARZ No 226 zazwyczaj bywa bardzo krótki i trwa kilkadziesiąt minut. We- będzie zakłócał Księżyc w pełni. Mimo to warto sprawdzić, dług danych IMO (International Meteor Organization) w dniu czy wystąpi jakakolwiek aktywność, gdyż zweryfikowanie maksimum obserwacje były prowadzone przez jedną osobę obliczeń umożliwi naukowcom lepsze zrozumienie ewolucji i wyznaczono aktywność na poziomie około 31 meteorów śladu pozostawionego przez kometę. na godzinę, co znacznie odbiega od prognozy, lub maksi- Pierwszy kwartał jest interesujący dla radioobserwato- mum zostało przeoczone. rów. Swoją aktywność mają wtedy roje Capricornidów-Sagit- Pod koniec stycznia jest aktywny rój, o którym niezbyt tarydów oraz χ-Capricornidów. Radianty obu rojów znajdują wiele wiadomo. Został odkryty niedawno i był zauważony nie się mniej niż 15° na zachód od Słońca, czyli prowadzenie tylko przez kamery wideo, ale także przez obserwatorów wi- obserwacji będzie możliwe jedynie w trakcie dnia. Capricor- zualnych. γ-Ursa Minoridy, bo o nich mowa, wykazują swoją nids-Sagittariids (115 DCS) można obserwować pomiędzy 1 aktywność w dniach 10–22 stycznia, przy czym maksimum a 4 lutego, a maksimum jest spodziewane na 1 lutego około przypada około 18 stycznia. Prędkość wejścia okruchów ma- godziny 16:00 UT. Maksimum aktywności χ-Capricornidów terii w atmosferę wynosi 31 km/s. Można więc się spodzie- może wystąpić 13 lutego o godzinie 17:00 UT. Doświadcze- wać wolno lecących po niebie pięknych zjawisk, których nie nia ostatnich lat pokazują, że termin ten jest niepewny. Może będzie zbyt wiele. ZHR roju wynosi zaledwie około 3 meteory wystąpić opóźnienie momentu maksimum o jeden lub dwa dni. Kwiecień — czerwiec Drugi kwartał nadchodzącego roku to przede wszystkim Lirydy. Rój ten jest związany z kometą C/1861 G1 Thatcher. Pierwsze doniesienia na temat aktywności pochodzą z chiń- skich zapisków sprzed ponad 2000 tys. lat. Od tamtego czasu rój kilkakrotnie o sobie przypominał, dając wybuchy ak- tywności. W roku 1803 odnotowano ZHR rzędu 700, potem w 1922 r. obserwowano aktywność na poziomie ok. 300–600

Radiant Centaurydów na godzinę. Radiant usytuowany jest między gwiazdozbiorami Małej Niedźwiedzicy a Smokiem. Niestety danych o tym roju jest tak mało, że są obarczone dużą niepewnością. W tym roku nów Księżyca umożliwi obserwacje w okresie maksimum. Początek roku to dobry czas dla obserwatorów znajdu- jących się na półkuli południowej. W tym okresie aktywne są α-Centaurydy, aktywność związana z planetoidą 2016BA14 Radiant Lirydów czy kometą C/1907 G1. Rojem o najdłuższej aktywności są α-Centaurydy. Strumień ten, choć bardzo słaby, potrafi gene- sztuk na godzinę. W kolejnych latach wzmożona aktywność rować dużo jasnych zjawisk. W latach 1974 i 1980, a także stopniowo zanikała. Ostatnio udokumentowane podwyższo- w 2015 r. obserwowano wzmożoną aktywność z ZHR do- ne liczby godzinne odnotowano w latach 1934, 1945, 1946 chodzącym do 20 sztuk na godzinę. Strumień ten można oraz 1982, kiedy można było zaobserwować do 100 Lirydów obserwować od 31 stycznia do 20 lutego. Maksimum pro- w ciągu godziny. W 2012 r. zaobserwowano największy ZHR gnozowane jest na 8. lutego, na godzinę 7:00 UT. ZHR nie na poziomie 38. jest do końca znany, może wahać się od 6 do 25 meteorów Lirydy obserwujemy między 14 a 30 kwietnia. Szczyt na godzinę. aktywności jest prognozowany na 22. kwietnia na godzinę W pierwszym kwartale 2018 r. możemy liczyć na aktyw- 18:00 UT (±10 h). ZHR będzie wahał się prawdopodobnie ność związaną z planetoidą 2016BA14. Model dla strumienia w okolicy 20 zjawisk na godzinę. Nie wyklucza się jednak meteoroidów został opracowany przez Reginę Rudawską powtórki z lat ubiegłych, kiedy obserwowano nawet do 100 prognozuje słabą aktywność związaną z planetoidą z mak- spadających gwiazd na godzinę. Radiant znajduje się na gra- simum 20 marca o godzinie 22:21 UT. Poprawność modelu nicy gwiazdozbiorów Lutni i Herkulesa. Meteoroidy wpadają zweryfikują obserwacje, które będzie można prowadzić nie- w atmosferę z prędkością około 49 km/s. stety tylko na półkuli południowej. Okres wiosenny nie sprzyja obserwacjom rojów meteoro- Według listy możliwych aktywności meteorowych stwowych. Mało jest strumieni, które w tym czasie będą się wyróż- rzonych przez Petera Jenniskensa w 2006 r., istnieje praw- niały na tle „sporadyków”. Dodatkowo, obserwację ciemnych dopodobieństwo spotkania Ziemi ze strumieniem pozosta- zjawisk będzie utrudniała pełnia Księżyca. wionym podczas pierwszego powrotu komety C/1907 G1. Mimo wszystko warto na początku maja zapolować Szczyt aktywności może wystąpić 31 marca o godzinie na η-Akwarydy, rój, którego „rodzicem” jest słynna kometa 11:41 UT. Obserwacje możliwe tylko na półkuli południowej Halleya. Obserwacje można prowadzić między 19 kwietnia

1/2018 Urania 53 CYRQLARZ No 226 Biuletyn Pracowni Komet i Meteorów a 28 maja. Maksimum przypada na 6 maja i wtedy ZHR teory te są bardzo przyjemnymi obiektami dla oka. Strumień może sięgnąć nawet kilkudziesięciu zjawisk. Według na- Bootydów przecina ziemską orbitę między 22 czerwca a 2 ukowców zajmujących się badaniem tego strumienia, może- lipca. Największa aktywność przypada na 23. czerwca. ZHR my spodziewać się kilku pików aktywności, dlatego należy prawdopodobnie będzie utrzymywał się na poziomie kilku zachować czujność przez kilka lub nawet kilkanaście dni zjawisk, ale nie można wykluczyć niespodziewanej aktyw- w okolicach maksimum. Strumień działa w rezonansie 1:8 ności. Niestety w tym czasie będzie towarzyszyła nam peł- z Jowiszem, czego konsekwencją jest to, że w dniu 3. maja nia Księżyca. Za ciało macierzyste czerwcowych Bootydów około godziny 19:00 UT jest szansa na obserwacje śladu uznaje się kometę 7P/Pons-Winnecke. z roku 164 p.n.e., który powinien wygenerować drobne zja- Drugi kwartał to czas przede wszystkim dziennych rojów. wiska. Istnieją także dodatkowe prognozy mówiące o tym, że Warto próbować przeprowadzić obserwacje radiowe. Poniżej wzmożoną aktywność można będzie dostrzec 5 maja między zamieszczam listę rojów dziennych razem z datą i godziną godziną 5:00 a 8:00 UT, kiedy Ziemia powinna spotkać się przewidywanego maksimum: ze śladem z 218 r. W tym przypadku również będziemy mieli do czynienia z drobną materią generującą słabe zjawiska Kwietniowe Piscydy (144 APS) — 22 kwiecień, 22:00 UT meteorowe. ε-Arietydy (154 DEA) — 9 maj, 15:00 UT Światło Księżyca nie pomoże również w obserwacji Majowe Arietydy (294 DMA) — 16 maj, 16:00 UT η-Lirydów, bardzo słabo zbadanego roju, który uaktywnia się o-Cetydy (293 DCE) — 20 maj 15:00 UT między 3 a 12 maja. Rój promieniuje z gwiazdozbioru Lut- Arietydy (171 ARI) — 7 czerwiec, 16:00 UT ni i jest związany z kometą C/1983 H1 (IRAS-Araki-Alcock). ζ-Perseidy (172 ZPE) — 9 czerwiec, 18:00 UT Jego maksimum przypada na 9 maja. Przy ZHR sięgającym β-Taurydy (173 BTA) — 28 czerwiec, 17:00 UT. od 3 do 6 zjawisk na godzinę obserwator powinien wykazać się cierpliwością jeżeli chce ujrzeć zjawisko należące do tego Trzeba pamiętać, że są to tylko daty prognozowane, gra- strumienia. nica błędu może wynosić nawet do 24 godzin. Warto zwrócić Ostatnim rojem tego kwartału będą Bootydy Czerwco- uwagę na Arietydy i ζ-Perseids, których maksimum oddalone we. Rój, któremu zdarzyło się kilka razy zaskoczyć obser- jest tylko o 2 dni. Prawdopodobnie między jednym a drugim watorów, produkując naprawdę wiele zjawisk (również boli- maksimum radio zanotuje wzmożoną aktywność, gdyż roje dowych) w latach 1998 i 2004. Niewielka prędkość wejścia nałożą się na siebie. w atmosferę, wynosząca zaledwie 18 km/s sprawia, że me- Maciej Myszkiewicz

Komeciarz Biuletyn Sekcji Obserwatorów Komet PTMA Jak odnaleźć kometę na niebie? Wykorzystanie programów typu Stellarium i tablic efemerydalnych

Wraz z nadejściem nowego roku w rubry- ce Komeciarza rozpoczynamy publikację efemeryd jaśniejszych komet widocznych z Polski. W najbliższych miesiącach bę- dziemy mogli zobaczyć na niebie przynajmniej kilka komet o stosunkowo du- żej jasności, z długo wyczekiwaną 46P/ Wirtanen na czele. Częstokroć jednak miłośnicy astronomii nie będący stały- mi obserwatorami komet, już na samym początku stają przed fundamentalnym problemem — w którym miejscu na niebie odszukać tak szybko poruszający się obiekt? Od dawien dawna problem ten rozwiązują efemerydy — wyznaczone na podstawie danych astrometrycznych tabele zawierające dokładne położenie ciała na niebie w danej chwili i z danego miejsca na Ziemi. Obecnie, w dobie internetu, ogólnodostępność informacji jest na tyle duża, że odnalezienie intere- sującej nas komety nie powinno sprawiać trudności. Wystarczy dostęp do jednego z dziesiątek programów imitujących wygląd nocnego nieba. Sama instalacja

54 Urania 1/2018 Komeciarz oprogramowania to jednak nie wszystko. Wciąż są odkrywa- ne nowe komety, a orbity tych często powracających w oko- lice Słońca potrafią zmieniać się nawet w znacznym stopniu, dlatego nie obędzie się bez okresowej aktualizacji danych Data α δ Δ [au] w używanym przez nas programie. W popularnym Stella- rium wystarczy przejść do ikonki Okno konfiguracji (skrót F2 na klawiaturze), a następnie Wtyczki –> Edytor Układu C/2017 T1 (Heinze) Słonecznego. W opcjach tej wtyczki wybieramy zakładkę 6 lut 21h 48m 51,3s +25°09’25,7” 0,911 „Układ Słoneczny” i klikamy „Zaimportuj elementy orbitalne w formacie MPC”. W oknie „Zaimportuj dane” ustawiamy pa- 16 lut 21h 40m 05,1s +19°03’17,6” 1,126 rametry tak jak na obrazku i potwierdzamy, klikając „Pobierz 26 lut 21h 35m 51,3s +12°21’57,9” 1,290 elementy orbitalne”. Kiedy pobieranie się zakończy, zobaczymy listę obiektów, których dane możemy zaktualizować. 8 mar 21h 36m 59,3s +5°19’24,3” 1,391 W zależności od potrzeb wybieramy interesujące nas po- h m s zycje lub zaznaczamy wszystkie i klikamy „Dodaj obiekty”. 18 mar 21 42 24,2 –1°34’23,7” 1,435 Gotowe — teraz komety pojawią się w oknie wyszukiwarki 28 mar 21h 50m 13,5s –8°15’17,0” 1,439 programu, dzięki czemu będziemy mogli utworzyć mapkę pozycyjną. Postępując podobnie, możemy zaktualizować program również o dane planetoid. Mapka z zaznaczonymi pozycjami obiektu w czasie C/2016 R2 (PanSTARRS) jest tak naprawdę graficznym przedstawieniem efemerydy, 6 lut 3h 58m 47,3s +24°26’21,0” 2,347 znacznie ułatwiającym nie tylko orientację na niebie, ale również określenie poszczególnych cech fizycznych kome- 16 lut 3h 58m 32,6s +27°03’00,4” 2,460 ty. Dysponując atlasem nieba, możemy wyszukać obiekt, h m s bazując bezpośrednio na tablicy efemerydalnej i podziałce 26 lut 4 01 11,8 +29°32’54,4” 2,577 map atlasu. Jeśli efemeryda, z której korzystamy, nie jest 8 mar 4h 06m 32,3s +31°56’49,7” 2,694 podana dokładnie na czas wykonywania obserwacji, kometa będzie znajdować się w nieco innym miejscu. Przed obser- 18 mar 4h 14m 22,8s +34°15’24,6” 2,808 wacją warto orientacyjnie przeliczyć współrzędne komety, 28 mar 4h 24m 31,1s +36°28’36,3” 2,916 korzystając z tabeli, w której podajemy dokładną pozycję ciała w odstępie 10 dni. Po odnalezieniu obiektu warto za- pamiętać jego położenie względem gwiazd. To ułatwi nam dalsze pomiary. Możemy teraz wyznaczyć jasność widzial- 185P/Petriew ną, wykorzystując jedną ze standardowych metod opisa- h m s nych na stronie SOK PTMA i w Komeciarzu Nr 48 (doda- 6 lut 0 09 15,2 –1°45’04,5” 1,343 tek do Uranii 2/2016), a także wyrazić w 9-stopniowej skali 16 lut 0h 58m 37,7s +0°58’38,9” 1,328 stopień kondensacji komy (gdzie 1 oznacza komę dokładnie rozmytą, a 9 — idealnie gwiazdopodobną). O ile samodziel- 26 lut 1h 48m 13,4s +3°39’52,4” 1,337 nie przygotowane i wydrukowane mapy mogą posłużyć nam 8 mar 2h 36m 54,9s +6°07’38,0” 1,371 także za szkicownik, umożliwiając szybkie i w miarę staran- ności dokładne oszacowanie wielkości głowy i warkocza 18 mar 3h 23m 43,1s +8°13’13,5” 1,432 komety, o tyle z pewnością nie chcielibyśmy nanosić rysun- 28 mar 4h 07m 42,1s +9°51’06,6” 1,516 ków na atlas nieba. W takiej sytuacji możemy posłużyć się nieco inną metodą wyznaczenia rozmiarów komety. Średni- cę otoczki możemy wyrazić jako ułamek odległości między dwoma bliskimi gwiazdami. Znając pozycje tych gwiazd, 62P/Tsuchinshan średnicę otoczki obliczymy ze wzoru: D = N arccos[sinδ1sinδ2 6 lut 14h 18m 21,8s +1°41’27,4” 1,098 + cosδ1cosδ2cos(α1–α2)], gdzie N to wyznaczony przez nas ułamek, natomiast α i δ oznaczają odpowiednio rektascen- 16 lut 14h 27m 18,0s +1°56’17,0” 1,070 sję i deklinację gwiazdy (1) i (2). Długość warkocza wy- znaczamy analogicznie. Jeśli mamy na tyle szczęścia, by 26 lut 14h 31m 50,2s +2°28’08,6” 1,046 w obszarze warkocza znajdowała się gwiazda o znanych 8 mar 14h 31m 52,7s +3°12’07,6” 1,030 nam współrzędnych, będziemy w stanie wyznaczyć kąt po- h m s zycyjny warkocza (PA), korzystając ze wzoru: [sin(αG–αK)]/ 18 mar 14 27 36,7 +4°01’33,6” 1,025 [tanδ cosδ – sinδ cos(α –α )], gdzie α i δ oznaczają kolejno G K K G K h m s rektascensję i deklinację komety (K) oraz gwiazdy (G). 28 mar 14 19 47,2 +4°47’27,0” 1,036 Jak widzimy, wykonanie obserwacji bez przygotowanej wcześniej mapki pozycyjnej jest nietrudne, choć z pewno- ścią dobrze wykonana mapka znacząco ułatwi przeprowa- dzenie pomiarów komety. Po ich zakończeniu wystarczy Oznaczenia: α — rektascensja, δ — deklinacja, Δ — odległość jedynie przesłać uzyskane przez nas wyniki do Sekcji Ob- od Ziemi, Dane w tabelach zostały podane dla godziny 0.00 pol- serwatorów Komet PTMA. skiego czasu. Mikołaj Sabat

1/2018 Urania 55 Ciekawe strony internetowe… „Astrobites” albo ziarnko do ziarnka…

yobraźmy sobie często spotykaną Astronomiczne). Większość autorów pochodzi sytuację: sięgamy po pracę naukową z USA, ale jest też parę osób z Europy, dwie z Brazylii z nowej dla nas dziedziny i próbujemy i jedna z Australii (stan na koniec roku 2017). ją choćby częściowo zrozumieć. Może Tematyka omawianych prac jest bardzo różnorodna, toW dotyczyć studentów czy doktorantów wchodzących nie chciałbym robić odpowiedniego spisu na naszych w nową, słabo dla nich rozpoznawalną tematykę z jej łamach, pozostawiając, jak zwykle, naszym Czytelnikom specyficznym żargonem, metodami badań czy sprawami wędrówki po labiryncie prac już omówionych. Ale oczywistymi dla ludzi zajmujących się daną tematyką. warto zatrzymać się chociażby w dziale poświęconym Mogą to również być osoby po prostu zainteresowane klasycznym pracom, z których wiele nie straciło swojego daną dziedziną i posiadające pewną ogólną wiedzę. znaczenia do dzisiaj. Znajdziemy tam np. opublikowaną Na początku ograniczmy nasze zainteresowania 50 lat temu pracę na temat odkrycia pierwszego pulsara, do astronomii. Poprośmy grupę doktorantów- ale również pracę (a właściwie prawie pięćsetstronicową wolontariuszy, czasem również już uformowanych książkę) Fouriera na temat przewodnictwa cieplnego naukowców, aby codziennie ktoś z nich przygotował opis z 1822 r. w której oprócz zasadniczego tematu wybranej przez siebie pracy (najczęściej z repozytorium mamy również do czynienia z szeregami Fouriera ArXiv, a w szczególności z działu astro-ph). czy uwagami na temat analizy wymiarowej. Okazuje się, że coś takiego już istnieje, wystarczy Roman Schreiber zajrzeć pod adres http://astrobites.org (polecany między innymi przez Amerykańskie Towarzystwo

56 Urania 1/2018 www.urania.edu.pl W skrócie

Odlano pierwsze segmenty nach temperatury, a do tego jest odporny chemicznie zwierciadła głównego dla ELT i można go szlifować z dużą Postępuje budowa Ekstremalnie Wiel- precyzją. Kontrakt na szlifo- kiego Teleskopu (ELT), który będzie mieć wanie zwierciadeł przypadł aż 39 m średnicy. W połowie stycznia natomiast francuskiej firmie 2018 r. Europejskie Obserwatorium Po- Safran Reosc. Dokładność Urząd Miasta Wrocławia łudniowe (ESO) poinformowało o odlaniu szlifowania wyniesie 15 na- pierwszych kilku segmentów do zwier- nometrów. ciadła głównego tego gigantycznego te-

Na razie w fabryce Budżet Obywatelski / Źródło: Wrocławski leskopu przyszłości. Ekstremalnie Wielki SCHOTT w Mainz w Niem- Teleskop (ang. Extremely Large Telescope czech odlano sześć pierw- — ELT) będzie największym teleskopem szych segmentów. Teraz optycznym w historii. Jego zwierciadło czeka je jeszcze długi proces główne będzie kilkakrotnie przewyższać ochładzania i nadania wła- Fragment kosmicznego placu zabaw na osiedlu Gądowo rozmiarami największe obecnie pracują- ściwego kształtu. Pierwsze Małe we Wrocławiu ce teleskopy. Jednak wykonanie tak gi- segmenty pozwolą inżynierom na spraw- zaledwie 245 głosów. Natomiast drugi gantycznego lustra z jednego fragmentu dzenie, czy cały proces przebiega popraw- wniosek (nr projektu 788) pt. „Plac za- szkła nie powiodłoby się. Zamiast tego nie i zoptymalizowanie go. Po uzyskaniu baw dla najmłodszych na Gądowie Ma- przy dużych teleskopach stosuje się kon- pełnej mocy produkcyjnej będzie odlewa- łym”, nazywany nieoficjalnie na profilu strukcję przypominającą plaster miodu ne jedno zwierciadło dziennie. W sumie facebookowym „Per aspera ad astra, — wiele sześciokątnych zwierciadeł, które trzeba ich wyprodukować ponad 900, czyli przez trudy do gwiazd”, miał zapla- są tak ułożone, aby pracować jako jedno gdyż oprócz 798 zamontowanych na te- nowany koszt 250 tys. zł. Na ten projekt wielkie lustro główne teleskopu. leskopie, ESO chce mieć także zestaw oddano 4261 głosów. Segmenty zwierciadła głównego ELT zapasowy 133 segmentów. Teleskop ELT Zrealizowany plac zabaw znajduje się same w sobie nie są wcale małe. Mierzą ma uzyskać pierwsze światło w 2024 r. pomiędzy terenami Spółdzielni Mieszka- 1,4 m każdy, przy grubości zaledwie 5 cm. Powstaje na szczycie góry Cerro Armazo- niowej PIAST a Wspólnotami Mieszkanio- Dla porównania, największy teleskop nes w Chile. wymi (Osiedla: Pilczyce-Kozanów-Popowi- optyczny na terenie Polski na 0,9 metra Krzysztof Czart ce Płn., Gądów-Popowice Płd., Szczepin). średnicy. Łącznie zwierciadło główne te- Pierwotnie projekt placu wyglądał mniej leskopu ELT będzie złożone z 798 hek- We Wrocławiu powstał kosmicznie, ale w efekcie konsultacji i de- sagonalnych segmentów i będzie zbierać cyzji lidera na etapie realizacji projektu dziesiątki milionów razy więcej światła niż kosmiczny plac zabaw nastąpiła zmiana na aktualny kosmiczny ludzkie oko. Na Osiedlu Kosmonautów na wrocław- wygląd, z planetami Układu Słonecznego Zwierciadło główne teleskopu ELT zo- skim Gądowie w ramach Wrocławskiego i stacją kosmiczną. Pomysłodawcy mają stanie wykonane ze specjalnego mate- Budżetu Obywatelskiego miały powstać nadzieję, że rodzice i nauczyciele zechcą © riału ceramicznego Zerodur , który został dwa kosmiczne place zabaw dla dzieci. korzystać z tego placu w celach edukacyj- w latach 60. XX w. opracowany dla tele- Mieszkańcom Wrocławia udało się prze- nych. skopów astronomicznych przez niemiec- głosować jeden z projektów i wrocławskie Niestety, wiedza o Układzie Słonecz- ką firmę SCHOTT. I to ona właśnie jest dzieci mogą się już bawić wśród planet nym nie była mocną stroną budowlańców, wykonawcą segmentów dla zwierciadła Układu Słonecznego. ponieważ w trakcie budowy zamienili Ura- głównego (M1), podobnie jak zwierciadła Pierwszy z projektów (nr 200) to na z Neptunem. Pomysłodawcy projektu wtórnego (M2) i dwóch kolejnych (M3 „Baza małych astronautów, czyli ko- pilnują, aby plac zabaw był wykonany po- i M4). Zerodur jest materiałem o bardzo smiczny plac zabaw w miniparku przy prawnie i zgłosili błąd w ustawieniu pla- niewielkiej rozszerzalności cieplnej, czyli ul. F. Hynka”, koszt 750 tys. zł. Niestety, net. Te i inne usterki zostały poprawione praktycznie nie odkształca się przy zmia- projekt przepadł w głosowaniu. Otrzymał w ramach gwarancji. Współczesny Gądów jest jednym z naj- młodszych osiedli Wrocławia. Początki zabudowy przypadają na lata 60. i 70. Po- czątkowo osiedle było przeznaczone dla 36 tys. mieszkańców. Niedaleko bloków

Źródło: SCHOTT/ESO znajdują się rozległe tereny sportowo-re- kreacyjne, cmentarz Gminy Żydowskiej oraz wielki Park Zachodni. Nazwa Osie- dle Kosmonautów jest nazwą zwyczajo- wą blokowiska z lat 70., które znajduje się pomiędzy ulicami: Na Ostatnim Gro- szu, Bystrzycką, Metalowców i Lotniczą. Do nazwy tej nawiązuje mural obrazujący rakietę lecącą w kosmos, który powstał 3 lata temu na skrzyżowaniu ulic Bajana i Szybowcowej, na zlecenie Spółdzielni Mieszkaniowej PIAST. Zaprojektował go Zdjęcie z procesu produkcyjnego segmentów dla zwierciadła głównego Ekstremalnie Wielkiego dolnośląski artysta Piotr Kapłański. Teleskopu (ELT) Paweł Z. Grochowalski

1/2018 Urania 57 W skrócie

Creotech centrum CERN wybrał cztery róż- ne firmy, ale Creotech kompetencyjnym CERN jako jedyna z nich Polska firma Creotech odniosła kolej- wywodzi się z Europy ny sukces na rynku międzynarodowym. Wschodniej (pozostałe Otrzymała warte ponad pół miliona złotych pochodzą z Danii i Hisz- zlecenie na dostawę zaawansowanych sys- panii). Warto dodać, temów elektroniki pomiarowej dla Europej- że w 2017 r. Creotech skiej Organizacji Badań Jądrowych CERN po raz kolejny znalazł w Genewie. Wartość zamówienia, obejmu- się w rankingu najszyb- jącego około 250 elementów elektroniki ciej rozwijających się pomiarowej, przekracza pół miliona złotych. firm technologicznych Część produktów, które zostaną dostar- w Europie środkowo- czone do Szwajcarii, została opracowana -wschodniej Deloitte w ramach projektu HETMAN realizowane- Technology Fast 50. Fir- go w Szybkiej Ścieżce NCBiR. Ale zlecenie ma zajęła 22 miejsce, to jest jedynie przykładem zacieśniania odnotowując najwyż- Element służący do montażu satelitów podczas transportu, tzw. współpracy spółki z ośrodkiem CERN. W li- szy awans w rankingu clamp band. Źródło: SENER Polska stopadzie 2017 r. Creotech wygrał otwarty wszystkich polskich spółek. konkurs i stał się jednym z czterech euro- Creotech Instruments coraz silniej roz- mechanizmów łączących satelity z urzą- pejskich centrów wspierających labora- wija współpracę z wiodącymi jednostkami dzeniami do ich transportu i montażu. Kon- torium CERN w projektowaniu elektroniki naukowymi na świecie. W 2017 r. firma trakt jest realizowany w ramach programu dla przyszłych akceleratorów i eksperymen- zrealizowała ważną dostawę zaawansowa- Polish Industry Incentive Scheme, w któ- tów fizyki wysokiej energii działających przy nej elektroniki pomiarowej dla nowocze- rym podmioty z Polski otrzymują fundu- Wielkim Zderzaczu Hadronów. snego centrum naukowego ELI w Republi- sze na rozwój technologii kosmicznych, by W ramach konkursu Creotech musiał ce Czeskiej. Odbiorcą sprzętu był Instytut później z nabytymi nowymi możliwościami wykazać się posiadaniem odpowiedniego Fizyki Czeskiej Akademii Nauk, który pro- móc brać udział w projektach kosmicznych zaplecza technologicznego, obejmującego wadzi projekt ELI: EXTREME LIGHT INFRA- ESA i zwiększać konkurencyjność na rynku specjalistyczne oprogramowanie i urządze- STRUCTURE, zwany też czeską Gwiazdą kosmicznym, a co za tym idzie zmniejszać nia, sterylne zaplecze produkcyjne, kontro- Śmierci. W tym roku technologiczna firma koszty produkcji kluczowych elementów lę wizyjną, systemy do naprawy zaawanso- z Piaseczna dostarczyła także instrumenty dla sektora kosmicznego. wanej elektroniki oraz komorę klimatyczną pomiarowe do brazylijskiego synchrotronu Clamp band, który ma być produkowa- i dostęp do całego szeregu światowej klasy Sirius. Wartość tego zlecenie wyniosła oko- ny przez firmę SENER Polska, to jedyny specjalistów zajmujących się elektroniką ło 3 mln PLN i obejmowała kilkaset różnych element, jaki łączy satelitę z urządzeniami analogową i cyfrową — w tym pracowników modułów pomiarowych. do ich transportu lub montażu. Urządzenie legitymujących się doktoratem w obsza- Elżbieta Kuligowska to musi być niezwykle wytrzymałe, nieza- rach związanych z wydajnymi pomiarami wodne i nieskomplikowane w połączeniu i specjalistów z certyfikatami niezależnych Technologia do montażu z satelitą. Projektowany przez polski pod- organizacji, takich jak ESA. miot element ma ważyć około 60 kg i mieć Umowa ramowa między CERN i Cre- satelitów rozwijana w Polsce średnicę 1,7 m. Główny element clamp otech została podpisana na 3 lata z moż- Europejska Agencja Kosmiczna przy- bandu to cienka (3 mm) stalowa taśma, liwością przedłużenia. Władze firmy pod- znała firmie SENER Polska kontrakt na re- która pełni funkcję opaski zaciskowej. kreślają, że w ramach otwartego konkursu alizację technologii produkcji i testowania Całość musi utrzymać do 10 ton masy i być odporna na temperatury w zakresie od –40 do 70° Celsjusza. Program Europejskiej Agencji Kosmicz- nej nie tylko zwiększa konkurencyjność i umożliwia polskim firmom walkę o duże kontrakty, ale również wpisuje się w cele programu stażowego „Rozwój kadr sektora kosmicznego” organizowanego przez Agencję Rozwoju Przemysłu oraz Związek Pracodawców Sektora Kosmicznego. Pro- gramy te dają możliwość sprawdzenia swoich sił młodym polskim naukowcom, którzy nie muszą wyjeżdżać za granicę, by brać udział w ambitnych projektach inżynieryj- nych, wymagających najwyższej jakości i najaktualniejszych technologii. Przypominamy, że niedawno obchodzi- liśmy 5-lecie przystąpienia Polski do Euro- pejskiej Agencji Kosmicznej. Ostatnie 5 lat było intensywnym czasem rozwoju sektora kosmicznego w naszym kraju. LHC (Large Hadron Collider) — Wielki Zderzacz Hadronów w CERN. Źródło: CERN Rafał Grabiański

58 Urania 1/2018 www.urania.edu.pl W skrócie

SpaceForest zbuduje pierwszą niewielkim obszarze. W ładowni rakiety bę- mowe generatory wysokiej częstotliwości dzie można umieścić obiekt o długości 1 m i zapewnił wewnętrznie opracowane środo- w Polsce komercyjną rakietę i średnicy 45 cm. Do napędu SIR zostanie wisko testowe dla pokładowego systemu suborbitalną użyty hybrydowy silnik rakietowy, w którym gromadzenia danych misji JUICE Europej- Firma SpaceForest z Gdyni poinfor- paliwem będzie parafina modyfikowana skiej Agencji Kosmicznej. mowała, że w ramach programu „Szybka a utleniaczem podtlenek azotu. Paweł Z. Grochowalski Ścieżka” Narodowego Centrum Badań Właściciele firmy wierzą, że dzięki ce- i Rozwoju zbuduje rakietę suborbitalną chom rakiety SIR możliwe będzie prze- SIR (ang. Suborbital Inexpensive Rocket). prowadzanie lotów w Polsce nad woda- Projekt budowy pierwszej polskiej komer- mi Bałtyku. Przy budowie rakiety firma cyjnej rakiety suborbitalnej rozpocznie się liczy na wsparcie instytucji państwowych w kwietniu 2018 r. Przewidywany start to w ramach koordynacji działań przyszłego rok 2022. „polskiego kosmodromu”. Projekt SIR jest W październikowym konkursie NCBiR szansą na rozwinięcie kompetencji firmy wniosek SpaceForest uplasował się SpaceForest, a przede wszystkim daje na najwyższym miejscu, ex aequo z pię- możliwość rozwoju pewnych technologii, cioma innymi wnioskami, zdobywając 21 które mogą być następnie użyte przy budo- na 23 możliwe do zdobycia punkty. Firma wie polskiej małej rakiety nośnej. SpaceForest poinformowała na swoim Historia SpaceForest sięga 2004 r., profilu na Facebooku, że: „Teraz czeka kiedy powstała firma Telemobile Electro- nas solidna reorganizacja zarówno prze- nics. SpaceForest został powołany do ży- strzeni projektowej, jak i warsztatowej tak, cia w 2012 r., w wyniku oddzielenia się abyśmy zwarci i gotowi ruszyli z projektem. działu R & D od Telemobile Electronics. 31 W przeciągu najbliższych kilku lat stworzy- stycznia 2017 r. SpaceForest połączyła się my pierwszą polską rakietą zdolną zaofero- z Telemobile Electronics Ltd. Siedziba firmy wać wynoszenie ładunków o masie 50 kg znajduje się w Pomorskim Parku Nauko- Kosmiczna podkładka pod mysz z pięknym na wysokość 150 km. Dziesięciometrowy wo-Technologicznym w Gdyni. Firma opra- zdjęciem obiektu astronomicznego oraz logo cowuje i komercjalizuje nowe technologie, kolos zapewni tym samym korzystne pod ulubionego czasopisma i portalu to gadżet kątem kosztów warunki do badań w mi- specjalizując się w technikach mikrofalo- niezbędny na biurku każdego miłośnika astro- krograwitacji, niezbędne dla rodzącego się wych, sztucznej inteligencji, technologiach nomii. Niżej: mgławica Carina, wyżej: galakty- przemysłu kosmicznego w Polsce. Z racji elektronicznych i rakietowych. Większość ka spiralna NGC 3521 (fot.: ESO/T.Preibisch podejścia projektowego „design to cost” pracowników SpaceForest stanowią absol- oraz ESO/O.Maliy) rakieta będzie atrakcyjna kosztowo także wenci Politechniki Gdańskiej. Natomiast Nowe gadżety Uranii dla podmiotów zagranicznych — ma bo- kilku inżynierów jest jednocześnie człon- wiem zaoferować najniższe ceny takich kami Polskiego Towarzystwa Rakietowego. — podkładki pod mysz usług na świecie”. SpaceForest projektuje i tworzy prototy- Od kilku miesięcy są dostępne kosmicz- Firma SpaceForest stawia na pełną py podsystemów dla technologii satelitarne ściereczki z mikrofibry, a teraz wprowa- kontrolę i bezpieczeństwo lotów, a przede nej, WPT — Wireless Power Transfer i WSN dzamy nowy gadżet dla miłośników astro- wszystkim na bezpieczne odzyskiwanie — Wireless Sensor Networks do zastoso- nomii i fanów kosmosu — podkładki pod całej rakiety, zarówno części silnikowej, jak wania w systemach lotniczych. Wireless mysz z motywami astronomicznymi. Do wy- i ładunkowej. Rakieta będzie wyposażona Sensor Networks zostały zaprojektowane boru są dwa wzory. Jedna wersja podkład- w system kontroli i sterowania lotu oraz w ramach projektu DEWI (Komisja Europej- ki jest ozdobiona pięknym zdjęciem mgła- sterowany spadochron główny pozwala- ska) i były testowane na rakiecie Candle-2. wicy Carina. Z kolei na drugiej podkładce jący na wylądowanie na zdefiniowanym, Ponadto SpaceForest opracował niskoszu- widnieje fotografia galaktyki spiralnej NGC 3521. Na brzegu znajduje się logo czasopisma i portalu „Urania – Postępy Astrono- mii”, umiejscowione w takim miejscu, aby nie przesłaniać

Źródło: SpaceForest za bardzo fotografii obiektu astronomicznego. Podkładki mają rozmiary 180 × 220 mm i są wykonane z dwóch warstw specjalnej antypoślizgowej gąbki PVC, która dobrze przy- lega do biurka i zapobiega przesuwaniu się podkładki, oraz transparentnego (szro- nionego) tworzywa PVC 0,3, na którym jest nadrukowane astronomiczne zdjęcie. Obie warstwy są zgrzewane z sobą na brzegach. Podkładki moż- na zamówić w sklepie interne- Porównanie różnych rakiet firmy SpaceForest towym Uranii. (kc)

1/2018 Urania 59 W kraju

To już 5 lat Astrobazy Mamy nadzieję, że kruszwicka astro- Wyniki konkursu ogłoszono 6 września Kruszwica baza będzie jeszcze przez długie lata 2016 r. Wygrała koncepcja pracowni Con- służyć wszystkim tym, których interesuje sultor w osobach: mgr inż. arch. Michał W dniu 1 grudnia 2017 r. w Zespole kosmos, i prężnie się rozwijać. Kapturczak, mgr inż. arch. Joanna Kaptur- Szkół Samorządowych nr 1 w Kruszwi- Ilona Dybicz czak oraz mgr inż. Piotr Foit. Aby spełnić cy odbyła się uroczysta IX Konferencja i Magdalena Musiałowska wymogi konkursu, rozbudowa budynku Popularno-Naukowa, która została zor- planetarium została skierowana pod zie- ganizowana z okazji 5-lecia działalności mię. Nowe obiekty w kształcie litery „L” kruszwickiej Astrobazy. Gospodarzami znajdą się we wzgórzu będącym cokołem konferencji były: Marzena Szałkowska — dla dzisiejszych zabudowań, zapewniając dyrektor Zespołu Szkół Samorządowych dodatkowe 2,5 tys. m2 powierzchni. nr 1 oraz Ilona Dybicz i Magdalena Musia- Fot.: Krzysztof Czart W nowych pomieszczeniach znajdą się łowska — koordynatorki Astrobazy. m.in. pracownie, sale wykładowe i nowa Wśród zaproszonych gości konferencji ekspozycja prezentująca trzy zagadnie- byli m.in. Przewodniczący Rady Miejskiej nia, którymi zajmuje się placówka, czyli w Kruszwicy Aleksander Budnera wraz sejsmologię, meteorologię i astronomię. z radnymi, Naczelnik Wydziału Innowa- Przewidywane są m.in. interaktywne eks- cyjnych Projektów Edukacyjnych w To- ponaty i atrakcje, tj. „sala wstrząsów”, runiu Renata Drozdowska, prodziekan Astrobaza przy Zespole Szkół Samorządo- czyli platforma do realnego odwzorowy- ds. kształcenia i badań naukowych UMK wych nr 1 w Kruszwicy wania wstrząsów sejsmicznych (także w Toruniu dr hab. Winicjusz Drozdowski, tych faktycznych, które są rejestrowane profesor UMK w Toruniu oraz redaktor Planetarium Śląskie czeka m.in. w pobliskich kopalniach), „pokoje naczelny czasopisma „Urania – Postępy modernizacja i rozbudowa klimatyczne”, czyli pomieszczenia z różną Astronomii” dr hab. Maciej Mikołajewski temperaturą i wilgotnością (które pozwolą prof. UMK, dziennikarz, prezenter radio- Do końca 2020 r. ma potrwać moder- poczuć zwiedzającym, w jaki sposób róż- wy i telewizyjny Piotr Majewski, dyrektor nizacja i rozbudowa Planetarium Śląskie- ny poziom wilgotności w klimacie gorącym Zespołu Oświaty i Wychowania w Krusz- go w Chorzowie. Nowe pomieszczenia i zimnym wpływa na odczuwanie tempe- wicy Marcin Piotrowski, przedstawiciele powstaną pod ziemią, we wnętrzu wznie- ratury) oraz symulator lotu w kosmos. Ale astrobaz, okolicznych szkół, słuchacze sienia, na którym stoi budynek plane- planowanych atrakcji ma być znacznie Uniwersytetu Trzeciego Wieku, miłośnicy tarium. Inwestycję wartą ok. 100 mln zł więcej. astronomii oraz mieszkańcy Kruszwicy. sfinansuje samorząd województwa ślą- W ramach modernizacji mają zostać Podczas spotkania wykład inaugura- skiego z pomocą środków unijnych oraz wymienione wszystkie instalacje, wypo- cyjny na temat historii astrobaz wygłosił budżetu państwa. Dzięki modernizacji sażenie, odświeżone ściany w obserwa- redaktor Radia PiK (Radio Pomorza i Ku- najstarsze i największe w Polsce planeta- torium astronomicznym, przebudowie jaw) Piotr Majewski. Natomiast członko- rium wejdzie w końcu w XXI wiek. ulegnie również kopuła i główna sala wie koła astronomicznego zaprezentowali W kwietniu 2016 r. został ogłoszony projekcyjna w taki sposób, aby umożliwić swoje sukcesy, obserwacje i badania, konkurs na przebudowę Planetarium ustawienie sceny, co pozwoli w przyszło- astrofotografię oraz codzienną pracę. Śląskiego, który na zlecenie Urzędu Mar- ści na organizację innych, prócz projekcji, Ponadto opowiedzieli o tym, co znaczy szałkowskiego Województwa Śląskiego wydarzeń (np. konferencji, sympozjów czy dla każdego z nich być członkiem „ko- przeprowadziło Stowarzyszenie Architek- koncertów). smicznej rodzinki”. Wszystkie wypowiedzi tów Polskich w Katowicach. Wzięło w nim Natomiast historyczny już projektor, poparte były prezentacją i relacją foto- udział 19 projektów. Celem konkursu było wyprodukowany przez zakłady Zeissa graficzną ukazującą pięcioletni dorobek sporządzenie koncepcji architektonicznej wg projektu z 1926 r., zostanie zastąpio- przyszkolnego obserwatorium. Gimna- dla zadania inwestycyjnego „Planetarium ny nowoczesnym systemem analogowo- zjalistom podczas występu towarzyszyły — Śląski Park Nauki. Modernizacja i roz- -cyfrowym, a sam trafi na ekspozycję. 5-letnie przedszkolaki, czyli rówieśnicy budowa Planetarium Śląskiego w Cho- „Jubilatki”, które opowiadały o swoich ko- rzowie”, jako twórczej pracy projektowej. Aktualnie trwa przetarg na inwestora smicznych marzeniach i planach. Architekci musieli wziąć pod uwagę fakt, że zastępczego. Dopiero po jego wyłonieniu budynek planetarium zostanie przygotowana dokumentacja wpisany jest na listę za- przetargowa na wykonanie prac, których bytków i nowe obiekty rozpoczęcie przewidywane jest na jesieni nie mogą zmienić jego 2018 r. Planetarium zostanie zamknięte obecnej bryły. Celem z końcem roku szkolnego i rozpoczną się zadania postawione- w nim przygotowania do remontu. Otwar- go przed architektami cie obiektu po modernizacji i remoncie było przekształcenie przewidziano na koniec 2020 r. Fot.: Urząd Miejski w Kruszwicy istniejących struktur Całkowita wartość projektu to ok. budowlanych tak, aby 100 mln zł, z czego dofinansowanie powstała przestrzeń ze środków unijnych wynosi ok. 82,5 mln dla rozszerzenia dzia- zł, a z budżetu państwa 9,7 mln zł. Pozo- łalności edukacyjno- stałe środki to wkład własny województwa -popularyzatorskiej śląskiego. w dziedzinie astrono- Budowę Planetarium Śląskiego im. Ilona Dybicz i Magdalena Musiałowska — koordynatorki Astrobazy mii, sejsmologii i mete- Mikołaja Kopernika rozpoczęto w 1953 r. w Kruszwicy orologii. na najwyższym wzniesieniu ówczesnego

60 Urania 1/2018 Kącik olimpijczyka

Rozwiązanie zadania drugiej serii I stopnia LXI Olimpiady Astronomicznej Treść zadania: Zgodnie z założeniami zadania gwiazda będzie zapadać Górna granica mas gwiazd może wiązać się z maksy- się, jeśli typowy foton będzie miał wystarczającą do kreacji malną temperaturą panującą w ich centralnych obszarach, pary energię. po osiągnięciu której, w wyniku generacji cząstek posiada- Możemy założyć, że promieniowanie we wnętrzu gwiaz- jących masę, następuje katastrofalny spadek ciśnienia pro- dy zachowuje się jak promieniowanie ciała doskonale czar- wadzący do zapadania się gwiazdy. Ten mechanizm nie- nego. W celu oszacowania za „typowe” fotony uznamy te, stabilności mógł zachodzić w gwiazdach o bardzo niskiej dla których natężenie promieniowania jest największe. Dłu- metaliczności, a w szczególności w gwiazdach pierwszej ge- gość fali takiego fotonu dla ciała doskonale czarnego o tem- neracji (tj. III populacji), które powstawały tuż po Wielkim Wy- peraturze T opisuje prawo Wiena: buchu, a ich istnienie kończyło się wybuchami supernowych. b λmax = Oszacuj maksymalną temperaturę panującą w centralnych T obszarach najmasywniejszych gwiazd, wiedząc, że wyge- Porównując energię fotonu o takiej długości fali z energią nerowanie cząstek obdarzonych masą prowadzi do kolapsu potrzebną do kreacji pary elektron-pozyton, otrzymujemy: grawitacyjnego poprzez obniżenie ciśnienia. W celu oszacowania przyjmij, że kreacja par elektron-pozyton staje się ka- 2 hc hcT 2�mcem==hν ax = tastroficzna, gdy energia typowego fotonu wystarcza do wy- λmax b generowania takiej pary. 2mcb Potrzebne dane liczbowe wyszukaj samodzielnie. T = e h Rozwiązanie: Podstawiając wartości stałych fizycznych (masę elektro-

Fotony, przy odpowiedniej energii, mogą w procesie od- nu me, stałą Plancka h, prędkość światła c oraz stałą Wiena wrotnym do anihilacji tworzyć cząstki posiadające masę. Ten b), otrzymujemy szukaną wartość temperatury: proces nazywany jest kreacją par, ponieważ w jego wyniku T = 2,39∙109K powstaje zawsze para cząstka-antycząstka. W warunkach panujących we wnętrzach masywnych gwiazd tworzone są Przy założeniach zadania możemy przyjąć, że jest to przede wszystkim wymagające najmniej energii pary elek- dobre oszacowanie maksymalnej temperatury, jaka może tron-pozyton. panować we wnętrzach gwiazd. Ponieważ ciśnienie w cen- Kreacja takiej pary może odbyć się wtedy, kiedy energia tralnych obszarach masywnych gwiazd pochodzi głównie fotonu jest większa od energii spoczynkowej powstałej w ten od promieniowania, jego zmiana ze względu na kreację par sposób materii. Energia spoczynkowa jest związana z masą prowadzi do zachwiania równowagi hydrostatycznej i w kon- zależnością sformułowaną przez Alberta Einsteina: sekwencji zapadnięcia się gwiazdy oraz wybuchu supernowej. E = mc2 Paweł Szewczyk

Ponieważ tworzona jest para cząstek o masie me, ich cał- 2 Laureat LVI Olimpiady Astronomicznej. Ukończył studia inżynierskie kowita energia spoczynkowa jest równa 2 mec . Energia fotonu jest wprost proporcjonalna do częstotliwo- na kierunku Informatyka na Politechnice Warszawskiej. Aktualnie student astronomii na Uniwersytecie Warszawskim. Aktywnie dzia- ści fali elektromagnetycznej: ła w Klubie Astronomicznym „Almukantatat”, gdzie w chwili obecnej pełni funkcję członka Rady Klubu. Eν = hν

Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypo- czynku (obecnie nazywanego również Parkiem Śląskim) położonego pomiędzy Katowicami, Chorzowem i Siemianowi- cami Śląskimi. Rozpoczęcie działalności miało miejsce 4 grudnia 1955 r. Jest to największa i najstarsza tego rodzaju instytucja w Polsce. Planetarium Śląskie to nie tylko budynek planetarium z kopułą o średnicy 23 m i 400-osobową widownią, ale tak- że obserwatorium astronomiczne (z naj- większym w Polsce 30-centymetrowym refraktorem), stacje klimatologiczna i sejsmologiczna oraz kilkumetrowy zegar słoneczny. Co roku jest odwiedzane przez ponad 160 tys. osób. A po modernizacji liczba zwiedzających ma zwiększyć się do ok. 240 tys. Projekt przebudowy Planetarium Śląskiego (wizualizacja). Źródło: Urząd Marszałkowski Woje- Paweł Z. Grochowalski wództwa Śląskiego, fot.: Olga Krzyżyk

1/2018 Urania 61 Kalendarz astronomiczny       Niebo nad Polską Widok południowej strony 1 marca ok. godz. 1.00 16 marca ok. godz. 0.00 nieba w centrum Polski 1 kwietnia ok. godz. 0.00* (19°E / 52°N) 16 kwietnia ok. godz. 23.00 1 maja ok. godz. 22.00 * od 25 marca czas letni (CEST)

Niebo w marcu i kwietniu 2018 Kolejne dwa miesiące roku, to okres kontynuacji rozpoczętego wraz z zimowym przesileniem procesu systematycznego wydłużania się dni i skracania nocy. W marcu i kwietniu zmiany te następują w największym tempie, około 4 min na dobę. W ten sposób, od początku marca do końca kwietnia, w centrum Polski dzień ulegnie wydłużeniu o prawie 4 godziny: z 10 h 53 min do 14 h 50 min. Jednocześnie, przez pierwsze 3 tygodnie marca maleje do zera różnica między długością dnia i nocy pomiędzy południo- wymi a północnymi krańcami Polski, po czym ponownie zaczyna narastać i z końcem kwietnia osiąga 34 minuty, na korzyść krańców północnych. Choć noce są coraz krótsze, to jeszcze przez cały marzec, od zmierzchu do świtu można na nocnym niebie obserwować gwiazdozbiory wszystkich czterech pór roku — od wschodniej połowy obszaru nieba jesiennego, poprzez zimowe, wiosenne i letnie, aż do zachodniej połowy jesiennego. Wieczorami, na południowym zachodzie, nawet w końcu marca, w całości możemy jeszcze przez jakiś czas podziwiać Zimowy Sześciokąt, komplet najjaśniejszych gwiazd Byka, Woźnicy, Bliźniąt, Małego i Wielkiego Psa oraz centralnej konstelacji Oriona, natomiast krótko po północy na wschodzie dumnie wznosi się już Trójkąt Letni, trzy najjaśniejsze gwiazdy letnich konstelacji Lutni, Łabędzia i Orła — nieśmiała na razie zapowiedź nieuchronnie następującej po wiośnie, najcieplejszej pory roku. Przez większą część nocy dominują jednak gwiazdozbiory wiosenne. Ten obszar nieba rozpoczyna, niejako graniczny, gwiazdozbiór Raka, z którym od południa graniczy zachodni rejon Hydry, rekordowo długiej, rozpościera- jącej się na ponad 100° z zachodu na wschód, aż do kolejnego graniczne- go gwiazdozbioru Wagi. Z Hydrą nierozerwalnie związane są, usytuowane na jej grzbiecie, trzy niewielkie konstelacje: Sekstans, Puchar i Kruk. Dominującymi na wiosennym niebie są jednak trzy obszerne gwiazdozbiory, z których każdy wyróżnia się jedną bardzo jasną gwiazdą. To one: Re- gulus, czyli Serce Lwa, Spika — Kłos Panny i Arktur z Wolarza, zwany również Gwiazdą Wiosenną, tworzą gwiezdny symbol rozpoczynającej się 20 marca o godz. 17.15 pory roku — obszerny Trójkąt Wiosenny. Choć znacznie większy Wschody i zachody Słońca, Księżyca i planet

62 Urania 1/2018       marzec — kwiecień 2018 od letniego, usytuowany w poziomie, Trójkąt Wiosenny rozciąga się na 55°, również niemal od zachodnich do wschodnich granic Ważniejsze wydarzenia obszaru wiosennego nieba. Od północy towarzyszą mu mniejsze marca i kwietnia 2018 konstelacje: Mały Lew, Warkocz Bereniki i Psy Gończe. Mapki i wykresy zamieszczone na pierwszych dwóch stro- marzec nach Kalendarza pozwalają zorientować się w wyglądzie po- 2 1.51 pełnia Księżyca łudniowej części naszego nocnego nieba, głównie w połowie 4 14.53 koniunkcja Neptuna ze Słońcem (0,9°S) marcowych i kwietniowych nocy, wyznaczyć godziny wschodów 4 19.04 koniunkcja Merkurego 1,1°N z Wenus i zachodów Słońca, Księżyca i planet, prześledzić zmiany obser- 7 9.54 koniunkcja Księżyca 4,0°N z Jowiszem wowanych jasności i rozmiarów kątowych planet, a także szcze- Jowisz rozpoczyna ruch wsteczny w długości 9 5.15 gólnie szybko zmieniające się kształty oświetlonej części tarczy eklipt. Merkurego i Wenus. Na pierwszej mapce zaznaczono również 9 12.20 ostatnia kwadra Księżyca położenia kilku ciekawych obiektów, opisanych na ostatniej 10 1.53 koniunkcja Księżyca 3,8°N z Marsem stronie Kalendarza, w części „Spójrz w niebo”. Panoramiczna 11 3.04 koniunkcja Księżyca 2,2°N z Saturnem mapa na trzeciej i czwartej stronie pokazuje m. in. zmieniające 11 7.37 maksymalna deklinacja Księżyca, δ = –20°07’ 11 10.14 apogeum Księżyca, 404 684,7 km od Ziemi się w tym czasie położenia planet na tle gwiazd. 12 14.06 Słońce wkracza do gwiazdozb. Ryb; λ = 351,7° Dokładniejsze terminy omawianych zjawisk zebrano w ta- 14 4.47 Księżyc w węźle zstępującym, λ = 314°16’ belce na drugiej stronie Kalendarza. Wszystkie momenty poda- 15 16.09 maksymalna elongacja Merkurego, 18,4°E od Słońca ne są w aktualnie obowiązującym w Polsce czasie urzędowym 16 14.45 koniunkcja Księżyca 1,7°S z Neptunem — do 24 marca środkowoeuropejskim (CET), a od 25 marca 17 14.12 nów Księżyca środkowoeuropejskim letnim (CEST). 18 22.57 koniunkcja Księżyca 3,5°S z Wenus Słońce 19 0.46 koniunkcja Księżyca 7,3°N z Merkurym 19 20.28 koniunkcja Księżyca 4,4°S z Uranem Zimowo-wiosenny odcinek drogi pokonywanej na tle gwiazd 20 5.02 koniunkcja Merkurego 3,9°N z Wenus przez Słońce w marcu i kwietniu przebiega od centralnych re- 20 17.15 Słońce wstępuje w znak Barana; λ = 0° jonów gwiazdozbioru Wodnika, przez cały odcinek ekliptyki za- 21 — opozycja planetoidy (18) Melpomene, 1,8 au od Ziemi warty w Rybach, aż do centrum konstelacji Barana. W ciągu 23 0.50 Merkury rozpoczyna ruch wsteczny w długości eklipt. łącznie 61 dni marca i kwietnia Słońce wędruje również przez 23 23.41 zakrycie gwiazdy 119 Tauri przez Księżyc (do 0.33) trzy znaki zodiaku, rozpoczynając od 10,0° znaku Ryb, dalej 24 16.35 pierwsza kwadra Księżyca biegnąc przez cały znak Barana i kończąc na 10,3° znaku 25 4.08 maksymalna deklinacja Księżyca, δ = +20°13’ Byka, pokonując łączny dystans 60,3°. 26 19.17 perygeum Księżyca, 369 111,7 km od Ziemi Przez cały ten czas nadal (już od zimowego przesilenia) sys- 27 12.57 Księżyc w węźle wstępującym, λ = 133°28’ tematycznie rośnie deklinacja Słońca, określająca jego poło- 29 2.46 bardzo bliska koniunkcja Wenus 4’S z Uranem 31 14.37 pełnia Księżyca kwiecień 1 23.40 koniunkcja dolna Merkurego ze Słońcem (2,8°N) 2 17.44 koniunkcja Marsa 1,3°S z Saturnem 3 18.05 koniunkcja Księżyca 3,8°N z Jowiszem 7 1.39 zakrycie gwiazdy µ Sagittarii przez Księżyc (do 2.40) 7 14.18 koniunkcja Księżyca 1,9°N z Saturnem 7 16.35 maksymalna deklinacja Księżyca, δ = –20°19’ 7 19.40 koniunkcja Księżyca 3,1°N z Marsem 8 4.29 zakr. gwiazdy Albaldah (π Sgr) przez Księżyc (do 5.49) 8 7.31 apogeum Księżyca, 404 150,6 km od Ziemi 8 9.18 ostatnia kwadra Księżyca 10 10.10 Księżyc w węźle zstępującym, λ = 312°19’ 13 2.08 koniunkcja Księżyca 1,8°S z Neptunem 14 14.11 koniunkcja Księżyca 3,6°S z Merkurym 15 10.50 Merkury powraca do ruchu prostego w długości eklipt. 16 3.57 nów Księżyca 16 7.58 koniunkcja Księżyca 4,4°S z Uranem 18 0.04 koniunkcja Księżyca 5,2°S z Wenus 18 3.35 Saturn rozpoczyna ruch wsteczny w długości eklipt. 18 15.59 koniunkcja Urana ze Słońcem (0,5°S) 19 2.58 Słońce wkracza do gwiazdozb. Barana; λ = 28,7° 20 5.13 Słońce wstępuje w znak Byka; λ = 30° 20 16.41 perygeum Księżyca, 368 719,6 km od Ziemi 21 9.39 maksymalna deklinacja Księżyca, δ = +20°27’ 22 ~20.00 maksimum aktywności roju meteorów Lirydy 22 23.46 pierwsza kwadra Księżyca 23 14.20 Księżyc w węźle wstępującym, λ = 130°09’ 29 20.23 maksymalna elongacja Merkurego, 27,0°W od Słońca 30 2.58 pełnia Księżyca 30 21.11 koniunkcja Księżyca 3,7°N z Jowiszem Jasności, rozmiary kątowe i wygląd planet

1/2018 Urania 63 Kalendarz astronomiczny      

żenie względem równika niebieskiego, z tym że począwszy od Planety i planetoidy 20 marca, godz. 17.54, czyli momentu wiosennej równonocy aż Powoli wypełnia się planetami nie tylko poranne niebo. do jesiennej równonocy, wyrażać się ona będzie wartościami Na wieczornym, zwłaszcza pod koniec roku gościły jedynie dodatnimi, co oznacza położenia powyżej niebieskiego równi- te niezbyt jasne: Uran i Neptun. Jednak na przełomie marca ka. Największe tempo tych zmian przypada właśnie w omawia- i kwietnia dobiega końca czas wieczornej widoczności Urana, nym okresie, dochodząc do 0,4° na dobę w drugiej i trzeciej zaś już miesiąc wcześniej zniknął z wieczornego nieba Neptun, dekadzie marca. Nadal rosnąc, aż do letniego przesilenia, war- którego — oczywiście przez teleskop — mamy szansę dostrzec, tość deklinacji, a tym samym wysokość dziennego łuku Słońca tym razem przed świtem, nie wcześniej niż pod koniec kwiet- na niebie i wynikająca z tego długość dnia, zwiększać się będą nia. W ich miejsce, wprawdzie niezbyt długo, wieczorami gosz- coraz wolniej. Analogiczną, choć odwrotną sytuację mamy każ- czą na niebie Merkury i Wenus, do których już przed północą dego roku w okolicach jesiennej równonocy, gdy w drugiej i trze- dołącza coraz wcześniej wschodzący Jowisz. ciej dekadzie września zmiany są również najszybsze, lecz tym W omawianym okresie dwukrotnie w maksymalnej elonga- razem w kierunku malejących deklinacji Słońca i skracających cji znajdzie się Merkury, przy czym podczas drugiej z nich, 29 się dni. kwietnia, nie ma szans na dostrzeżenie planety wschodzącej nie więcej niż 0,5 h przed Słońcem. Za to w związku pierwszą Księżyc z nich, przypadającą 15 marca maksymalną elongacją wschod- Tegoroczną marcowo-kwietniową wędrówkę na tle gwiazd, nią Merkurego, zwłaszcza w drugiej dekadzie marca mamy oświetlony dobę przed pełnią w 98,4% nasz naturalny satelita najlepsze w całym 2018 r. warunki wieczornej widoczności tej rozpoczyna w zachodniej części gwiazdozbioru Byka, niespeł- planety, zachodzącej nawet 1 h 50 min po Słońcu. Przez cały na 4,5° od Regulusa, najjaśniejszej gwiazdy konstelacji. Po marzec Merkurego nie odstępuje Wenus — razem przemierza- przebyciu w ciągu 61 dni w sumie dystansu prawie 806°, czyli jąc w tym czasie gwiazdozbiór Ryb, aż dwukrotnie obie planety dokonaniu 2,24 obiegów nieba, z końcem kwietnia zobaczymy znajdą się we wzajemnej koniunkcji. Podczas pierwszej z tych Księżyc w samym centrum gwiazdozbioru Wagi, z oświetloną koniunkcji, 4 marca, dzięki dużej jeszcze jasności Merkurego w 98,9% tarczą, tym razem dobę po pełni. i sąsiadującej z nim od południa, w odległości nieco ponad 1°, W tym czasie Księżyc 15-krotnie przewędruje na niebie obok Wenus, mamy szansę dostrzec również zachodzącego 5 kwa- planet, spotykając się dwukrotnie z każdą z nich, a z Jowiszem dransów po Słońcu Merkurego. W czasie drugiej koniunkcji, 20 nawet trzykrotnie. Podczas żadnej z tych koniunkcji Księżyc nie marca, Merkury będzie wprawdzie już 6-krotnie ciemniejszy, zbliży się do planety bliżej niż na 1,7°, natomiast dość szcze- jednak widoczny pół godziny dłużej, co również pozwoli go zaob- gólną będzie marcowa koniunkcja z Merkurym, kiedy obydwa serwować, tym razem prawie 4° ponad Wenus. Merkury z koń- obiekty miną się na niebie w kątowej odległości aż 7,3° — Mer- cem marca całkowicie zniknie z wieczornego nieba, zaś czas kury 2,8° ponad, a Księżyc 4,5° poniżej ekliptyki. Ani tej sytu- widoczności Wenus, choć wciąż w minimum jasności, stopnio- acji, ani raczej również wcześniejszej o 2 h koniunkcji Księży- wo wydłuża się, do blisko 2 h w końcu kwietnia. ca z Wenus, nie zobaczymy, bo wszystko rozgrywać się będzie Jeśli uda nam się obserwacja drugiej koniunkcji Wenus w bliskim sąsiedztwie Słońca. z Merkurym, warto również podjąć znacznie trudniejsze zada- Podczas marcowego i kwietniowego przejścia Księżyca nie — nocą z 28 na 29 marca Wenus znajdzie się w szczegól- przez gwiazdozbiór Byka nie będzie kolejnych efektownych nie bliskiej koniunkcji z Uranem. Podczas gdy już pod koniec zakryć Aldebarana, jakie mieliśmy okazję wielokrotnie obser- zmierzchu cywilnego dobrze widoczna jest Wenus, zachodzące- wować przez ostatnie 3 lata, ponieważ tym razem będą one go z końcem zmierzchu astronomicznego Urana można będzie miały miejsce pod horyzontem. Podobnie będzie przez kilka wieczorem 28 marca również dostrzec przez lornetkę, zwłaszcza kolejnych miesięcy, zaś później Księżyc będzie już omijał Al- że znajdziemy go zaledwie 0,3° ponad Wenus. I to właśnie bli- debarana i Hiady od północy, by za 7 lat sięgać prawie 8° wy- skość Wenus powinna znacznie ułatwić dostrzeżenie Urana, choć żej położonych Plejad, co zapowiada kolejną efektowną serię z drugiej strony jej blask stanowić będzie również czynniki nieco zakryć. utrudniający znalezienie 8 tys. razy ciemniejszego Urana.

64 Urania 1/2018       marzec — kwiecień 2018

Przed czekającą nas 27 lipca kolejną wielką opozycją zaplanować na noc z 22 na 23 kwietnia, najlepiej kilka godzin Marsa, od początku roku Czerwona Planeta coraz szybciej przed świtem, po zachodzie Księżyca w pierwszej kwadrze. zwiększa swą jasność, która w omawianym okresie wzro- śnie już 3-krotnie (z +0,8 do –0,4 mag), a do opozycji jeszcze Gwiazdy zmienne 9-krotnie, do –2,8 mag. W ciągu marca i kwietnia Mars prze- Poniżej zamieszczamy charakterystyczne momenty (mak- wędruje od południowych rejonów gwiazdozbioru Wężownika sima lub minima) przedstawicieli trzech różnego typu gwiazd do wschodniej części Strzelca, pokonując na tle gwiazd łącz- zmiennych, możliwe do zaobserwowania na nocnym niebie. nie dystans 33°. Algol (β Persei), zmienna zaćmieniowa o okresie 2,8674 Nieco szybciej, w typowym dla dalszych planet tempie około doby i zakresie zmian jasności od 2,1m do 3,4m. Tabelka zawie- 4 minut na dobę, przyspieszeniu ulega czas wschodów Satur- ra momenty głównych (głębszych) minimów jasności: na, który jednak dopiero w połowie maja pojawiać się będzie marzec kwiecień na niebie przed północą, na razie o niespełna godzinę wyprze- 2, 22.07 22, 23.49 9, 5.42 dzając górowanie Jowisza, który z końcem kwietnia wschodzić 5, 18.56 25, 21.38 12, 2.31 będzie już o zmierzchu. Do szykującego się do prawie 4,5-mie- 17, 6.11 28, 18.27 14, 23.20 sięcznego okresu ruchu wstecznego, niemal nieruchomego Sa- 20, 3.00 17, 20.09 turna w zachodniej części gwiazdozbioru Strzelca, w Poniedzia- Cefeida klasyczna (δ Cephei), gwiazda pulsująca o okresie łek Wielkanocny wieczorem dotrze Mars, więc już po godz. 2.00 zmian jasności 5,3663 doby, w zakresie od 3,5m do 4,4m. Tabel- w nocy, po wschodzie obu planet, możemy zobaczyć je ponad ka podaje momenty maksimów jasności: południowo-wschodnim horyzontem — nieco tylko ciemniejszego Saturna 1,3° ponad jaśniejszym o 30% czerwonawym marzec kwiecień Marsem. 1, 22.36 3, 4.54 W marcu i kwietniu nie ma specjalnie atrakcyjnych opo- 17, 23.45 13, 22.20 zycji jaśniejszych planetoid. Wymieńmy więc jedną z w miarę 28, 20.11 30, 0.29 jasnych, choć ciemniejszą o 2 mag niż podczas poprzedniej Mirydy — gwiazdy zmienne długookresowe o okresie zmian opozycji (w październiku 2016 r.), odkrytą w 1852 r. (18) Mel- powyżej 100 dni. W tabelce zestawiono, przypadające w tych pomene, której tegoroczne największe zbliżenie z Ziemią zbie- miesiącach, maksima blasku kilkunastu jaśniejszych miryd. ga się niemal w czasie z wiosenną równonocą. Co ciekawe, 3 miesiące później, astronomiczne lato „witać” będzie swoją opo- marzec kwiecień zycją najjaśniejsza z wszystkich planetoid (4) Westa. 4, W Cet 7,4m 17, V Peg 8,7m 5, S Her 7,6m 25, U Ori 6,3m 4, RR Sgr 6,8m 18, R Leo 5,8m 17, W Cet 7,6m 25, SS Vir 6,8m Roje meteorów 8, R Aur 7,7m 25, X Oph 6,8m 23, S Vir 7,0m 28, V Mon 7,0m m m W drugiej połowie kwietnia aktywny jest, na ogół średnio 8, S Cmi 7,5 24, R Uma 6,3 obfity, rój meteorów Lirydy, z radiantem usytuowanym w do- Opracował Jan Desselberger skonale widocznym w drugiej połowie wiosennych nocy gwiazdozbiorze Lutni, tuż przy granicy z Herkulesem. Obserwowa- ne już w starożytności meteory tego roju, związane z odkrytą Więcej informacji: w 1861 r. okresową kometą C/1861 G1 (Thatcher) o okre- ALMANACH ASTRONOMICZNY sie obiegu Słońca równym 415 lat, ostatnio, w latach 1803 TOMASZA ŚCIĘŻORA i 1922, skutkowały wręcz „deszczami” o nasileniu do 1800 http://www.urania.edu.pl/almanach przelotów na godzinę. Zazwyczaj jednak obserwuje się około ROCZNIK ASTRONOMICZNY 18 nie pozostawiających śladów, białych meteorów w ciągu INSTYTUTU GEODEZJI I KARTOGRAFII godziny. Ponieważ tegoroczne, dość ostre maksimum przypa- http://www.igik.edu.pl/ da 22 kwietnia w godzinach wieczornych, obserwację należy

1/2018 Urania 65 Spójrz w niebo Zimowe gromady gwiazd ie po raz pierwszy w tym miejscu próbujemy zainte- serwujemy na naszym resować Czytelników skupiskami gwiazd, zarówno niebie jako obiekt o ką- luźniejszymi gromadami otwartymi, jak i gęsto upako- towych wymiarach 15’ wanymi gromadami kulistymi. Liczne gromady znaj- × 20’ i jasności 7,9m. Ndziemy na zimowym niebie, między innymi dzięki biegnącej Odnajdziemy ją najła- przez zimowe konstelacje szerokiej wstędze Drogi Mlecznej, twiej, kierując się 9,3° gdzie znajduje się wiele ich skupisk. Długie noce sprzyjają ta- na północny wschód od kim nieco ambitniejszym obserwacjom, do których wymagane Syriusza, najjaśniejszej jest użycie amatorskiego teleskopu, choć nawet dobra lornetka gwiazdy Wielkiego Psa. pozwoli zidentyfikować te obiekty, jednak bez większych szans W tyleż zimowej, na dostrzeżenie ich szczegółów. Mimo że jasność wielu z nich co już wiosennej kon- wskazywałaby na możliwość dostrzeżenia ich nawet gołym stelacji Raka, oprócz okiem, musimy pamiętać, że są to sumaryczne jasności, nie słynnej gromady Pra- punktowych obiektów, jak pojedyncze gwiazdy, lecz rozciągają- esepe (M44) znajdzie- cych się na pewnym obszarze. Oczywiście, ich szczegóły najła- my również nie tak już twiej dostrzec na długo naświetlanych fotografiach, umożliwia- efektowną, odkrytą Gromada otwarta M50 w Jednorożcu jących rozdzielenie poszczególnych gwiazd danego skupiska, w 1779 r. przez niemieckiego zwłaszcza gromad otwartych. astronoma, Johanna Koeh- Chociaż rozlokowanie gromad gwiazd w poszczególnych lera, gromadę otwartą M67. gwiazdozbiorach nie jest bynajmniej równomierne — na zimo- Jeszcze nieco bliższa od po- wym niebie prym wiedzie w tym względzie Woźnica — to wybra- przedniej, odległa 2,7 tys. lat liśmy kilka obiektów z różnych rejonów zimowego nieba. św., przy rzeczywistej średnicy 10 lat św., na naszym niebie kątowymi rozmiarami dorów- nuje tarczy Księżyca. Skupia- jąca około 500 gwiazd, M67 należy do najstarszych gromad otwartych: jej wiek sza- Gromada otwarta M67 w Raku cowany jest na 3,2–5 miliardów lat. Jako obiekt o sumarycznej jasności 6,9m, gromadę odnajdziemy bez trudu 1,8° na zachód od gwiazdy Acubens (a Cnc) w południowej części gwiazdozbioru Raka. Na koniec zajrzyjmy jeszcze na południowe krańce nieba zimowego do konstelacji Zająca, gdzie znajduje się dość efektow- na gromada kulista gwiazd, odkryta w 1780 r. przez Pierre’a Méchaina, współpracownika Messiera, który w swym katalogu (jako mgławicę) zamieścił ją pod symbolem M79. Groma- da o średnicy 118 lat św., odległa 42,1 tys. lat św., na naszym niebie ma średnicę kątową 9,6’ i jasność 7,7m. Odnajdziemy ją w południowej części gwiazdozbioru, przedłużając na południe Gromada otwarta M37 w Woźnicy liniię łączącą najjaśniejsze gwiazdy Zająca: Arneb (a Lep) i Ni- Zaczynając od najdalej na północ usytuowanej zimowej hal (b Lep), o odcinek równy ich odległości. konstelacji Woźnicy, przyjrzyjmy się jednej z najjaśniejszych tu Jan Desselberger gromad otwartych, w XVIII-wiecznym katalogu Charle- sa Messiera zamieszczonej pod symbolem M37. Gro- madę odkrył już w połowie XVII wieku włoski ksiądz- -astronom Giovanni Hodierna. Na liczącą sobie 300 milionów lat gromadę składa się prawdopodobnie około 1800 gwiazd, skupionych w przestrzeni o śred- nicy 20–25 lat św. Z odległości około 4,5 tys. lat św., na naszym niebie obiekt ten ma średnicę 2/3 tarczy Księżyca. Gromadę o jasności 5,6m odnajdziemy na tle Drogi Mlecznej, nieco obok środka odcinka łączącego Wikimedia Commons Źródło ilustracji: gwiazdy J Aur w Woźnicy i b Tau w Byku. W znacznie niżej położonym Jednorożcu, znajdujemy nieznacznie tylko ciemniejszą gromadę otwartą M50, Jej odkrywcą był francuski astronom włoskiego pochodzenia, Giovanni Cassini, który jako pierwszy obserwował ją w 1711 r. Znacznie młodszą od poprzedniej, powstałą przed 78 milionami lat gromadę o rzeczywistych wymiarach 14 × 19 lat św., zawierają- Gromada kulista M79 w Zającu sfotografowana przez teleskop kosmiczny Hub- cą około 200 gwiazd, z odległości 3,1 tys. lat św. ob- ble'a

66 Urania 1/2018 Astronomia i muzyka Kosmos dźwiękami malowany Płyta „Cosmos in Your Mind” jest dźwię- wokół nas, tylko trzeba otworzyć oczy kowym spojrzeniem na obraz kosmosu, w odpowiednim kierunku i o odpowied- jego piękna i grozy. — Tak swoje wspól- niej porze? Chyba jednak niezupełnie ne dzieło przedstawiają autorzy skry- tak jest... Orientalne brzmienia zawarte wający się pod pseudonimami Asuntar w utworze nie pozwalają na takie odfaj- i Blindmachine. Znalazło się na nim kowanie tematu. Zresztą już pierwsze sześć kompozycji zrealizowanych w la- dźwięki i tytuł utworu otwierającego al- tach 2016 i 2017. Przy pierwszym od- bum („Drifted Into Deeper Mars”) dają słuchu najbardziej zachwycił mnie trze- nam wyraźnie do zrozumienia, że… ci utwór „Sunrise on Mars”. Ów wschód trzeba swój umysł wyprawić w daleką słońca na Marsie jest tak urokliwy, że aż podróż i nie ma żadnej taryfy ulgowej. chciałoby się polecieć przy najbliższej Na szczęście mamy do dyspozycji nie- okazji na Czerwoną Planetę, by podzi- zwykły, muzyczny statek kosmiczny, wiać na żywo te cudne widoki. Kiedyś jakim są dźwięki dobiegające z płyty — podobnie zachwycił mnie utwór Krzysz- swoistą maszynę czasu, dzięki której tofa Horna „Marsjańskie żaglowce” możemy odbywać najdalsze podróże, z trzypłytowego albumu „Ticket to Mars” przekraczając odległe horyzonty zda- (patrz Urania 5/2006). Przez wiele lat rzeń fantastycznego świata ludzkich do zastanowienia, czy jesteśmy sami na ścianie mojej sypialni wisiał obraz muzycznych doznań — jak przedsta- w kosmosie? Kasi Kurdek „Wschód słońca na Mar- wiają go sami autorzy. Jeśli kogoś z P.T. Czytelników choć sie” i dosłownie mam go przed oczami, Asuntar jest również autorem innej trochę zachęciłem do sięgnięcia po te słuchając Asuntara i Blindmashine. Ale płyty wydanej przez GENERATOR. wydawnictwa, to proponuję zmierzyć chwile zastanowienia i zaraz pojawia pl zatytułowanej „Pulses”. Znajdziemy się z logogryfem w tym numerze Uranii, się refleksja, czy aby na pewno trze- tam opisane dźwiękami syntezatorów gdyż obie płyty są do wygrania. Niecier- ba na Marsa lecieć po takie wrażenia? pejzaże księżycowego Morza Spokoju, pliwi mogą oczywiście od razu skorzy- A może wystarczy podróż na Południe, zostaniemy owiani wiatrami odległych stać z możliwości ich zakupu na stronie na pustynię? A może nawet nie trzeba gwiazd, zetkniemy się także z tajem- sponsora: GENERATOR.pl nigdzie wyjeżdżać daleko? Tyle piękna niczymi obiektami, które zmuszą nas Jacek Drążkowski

Konkurs na fotki z Uranią Trwa konkurs na ciekawe lub zabawne zdjęcia z Uranią lub gadżetami naszego czasopisma. Nadsyłajcie je na adres [email protected] z tytułem „Fotki z Uranią” lub zamieszczajcie na Facebooku albo Instagramie, oznaczając hashtagami #fotkizurania i #urania (dodatkowo może być też #podrozujzurania). Jeśli Wasze zdjęcie zostanie wybrane do drukowanego numeru „Uranii” — możecie liczyć na nagrodę niespodziankę. Konkurs trwa bezterminowo (do odwołania). Szczegóły na stronie Znalazłyśmy miejsca, www.urania.edu.pl/konkursy/ skąd są uranijne okładki! fotki-z-urania Zdjęcie wykonał Robert Góra w ramach wyjazdu na Teneryfę z grupą uczniów w projekcie Reach the Sky realizowanym w I LO im. M. Kromera w Gorlicach. Grupa odwiedziła m.in. Kanaryjski Instytut Astrofizyki (IAC) w San Cristóbal de La Laguna i Obserwatorium Teide.

16/2018/2017 Urania 67 Obserwator Słońca

ca, doskonaliłem swoją metodę i zdobywałem wiedzę z tym Marzenia się spełniają związaną. Pomagałem też Januszowi w tworzeniu aplikacji ytuł pozornie nie ma nic wspólnego z astronomią. To bę- AstroJaWil, głównie w części dotyczącej obserwacji naszej dzie tekst o kilku stronach mojego życia. A ono już jest gwiazdy dziennej. Wkrótce nasz moduł tak się rozrósł, że po- Tz astronomią związane nierozerwalnie. stanowiliśmy wyłączyć go z AJW i stworzyć osobny program, Będąc małym chłopcem, tak jak każdy, miałem swoje ukry- który ochrzciliśmy nazwą „Solaris”. te marzenia. Wyobrażałem sobie, że stoję pod kopułą praw- Reaktywowaliśmy zatem Sekcję, a ja w ten sposób stałem dziwego obserwatorium i mogę spojrzeć w rozgwieżdżone się potencjalnym kandydatem na stanowisko jej koordynato- niebo przez profesjonalny teleskop. W latach 70. ubiegłego ra. I to właśnie dzięki temu zbiegowi okoliczności, po dwóch wieku bariera pomiędzy zawodowymi astronomami a amato- latach znalazłem się w Białkowie, gdzie mieści się jeden z naj- rami była jednak nie do przebicia. To był inny świat – nierealny, większych w Europie koronografów. Na zaproszenie studen- niedostępny, namaszczony, o lata świetlne odległy od szarzy- tów Uniwersytetu Wrocławskiego trafiłem tam z grupką ob- zny codzienności Polski ludowej. W percepcji kilkunastoletnie- serwatorów Sekcji w związku z I Konwentem Heliofizycznym go chłopaka dostęp do profesjonalnego teleskopu był niemal Helcon 2014. równie fantastycznym marzeniem jak lot na Księżyc. Niespodziewanie, we wrześniu 2016 r. spełniają się moje W 1978 r. zapisałem się do PTMA. Najbliższy mojego ów- marzenie. Organizuję wraz z drugim koordynatorem, Janu- czesnego miejsca zamieszkania oddział znajdował się w Po- szem Bańkowskim I Zjazd SOS PTMA. Postanawiamy, aby znaniu, z siedzibą na Starym Rynku. Jego prezesem była zjazd odbył się w okolicy Torunia. Z wielką pomocą przychodzi wówczas mgr Honorata Korpikiewicz. Na spotkania PTMA nam redaktor naczelny „Uranii” Maciej Mikołajewski. On bie- musiałem jeździć pociągiem, ale zawsze robiłem to z wielką rze na swe barki przygotowanie ośrodka Bachotek na nasze chęcią i bez ociągania. przybycie. Jedną z niespodzianek przygotowanych przez Ma- Pracę maturalną z fizyki napisałem o badaniach Słońca. cieja jest zwiedzanie Obserwatorium Astronomicznego w Piw- Bardzo liczyłem, że zostanę laureatem olimpiady astrono- nicach pod Toruniem. Wtedy po raz pierwszy mogę zobaczyć micznej i otworzy mi to drogę na wymarzone studia, a później największy w Polsce teleskop – reflektor Schmidta-Cassegra- – kto wie – może zostanę naukowcem? W tamtych czasach ina o średnicy lustra 90 cm! na studiowanie mogła pozwolić sobie tylko garstka absol- We wrześniu ubiegłego roku ponownie odwiedziłem Piwni- wentów szkół średnich, może jakieś 2%, a jeśli pochodziłeś ce. Odbyło się tam spotkanie redaktorów i współpracowników z mniejszej miejscowości i nie miałeś odpowiedniego wsparcia Uranii.W programie znalazło się... wejście na największy w Eu- materialnego i logistycznego to twoje szanse na naukę na uni- ropie Środkowej radioteleskop (średnica 32 m). Na szczęście wersytecie czy politechnice były niemal zerowe. Jedną z moż- nie zabrakło mi odwagi, choć wielu kończy przed „żółtą linią”. liwości był sukces na olimpiadzie przedmiotowej. Wierzę, że to Bóg wynagrodził mi te lata cierpliwego czekania. Niestety, pech chciał, że zima stulecia pokrzyżowała moje A więc marzenia jednak się spełniają. Trzeba tylko być im szyki: paraliż całego kraju dotknął także Pocztę Polską, a list wiernym i nie poddawać się w obliczu trudności. z ostatnim zestawem pytań przyszedł długo po terminie. Ma- Kochani, nie bójmy się marzyć! rzenia o studiach mogłem zakopać głęboko pod ziemię. Tadeusz Figiel Będąc bez indeksu, po ukończeniu nauki w 1981 r., otrzy- małem kartę powołania do służby wojskowej. Trwała ona dwa Raport nr 11/2017 lata i przypadała na trudny okres stanu wojennego. Po jej W listopadzie niestety w większości przeważały chmury. Niemniej dzięki wam udało zakończeniu założyłem rodzinę, wybudowałem dom i...nie nam się zaliczyć wszystkie dni, jeśli chodzi o liczbę Wolfa. Gorzej było już z pa- pamiętałem już o moim młodzieńczym marzeniu. Codzienne rametrem SN. Tak średnia liczba Wolfa wygenerowana z pośród 100 obserwacji życiowe obowiązki, nowe priorytety i klimat lat 80. nie sprzyjały w listopadzie wyniosła R =5,32 a parametr SN = 3.62. Mieliśmy zaledwie 12 dni zresztą realizacji pasji. kiedy na Słońcu znajdowały się plamy. Zresztą można to zauważyć, spoglądając Marzenia o poważniejszym zajęciu się astronomią wróciły na poniższą tabelkę. w roku 2012, kiedy to Janusz Wiland zaczął namawiać mnie Obserwatorzy: do reaktywowania niedziałającej od blisko dekady, Sekcji 1. Jimenez Francisco 23 Obserwacji Słońca. Dlaczego właśnie ja miałbym to zrobić? 2. Winnicki Mateusz 22 3. Zagrodnik Jerzy 16 Cóż, przez te wszystkie lata wykonywałem obserwacje Słoń- 4. Bańkowski Janusz 11 5. Mikołajczak Eugeniusz 11 6. Raczyński Łukasz 7 7. Kucemba Łukasz 6 8. Skorupski Piotr 3 9. Figiel Tadeusz 1 Raport nr 12/2017 Koniec roku 2017 przyniósł nam niemal zerową aktywność Słońca. Średnia Opracowanie: Janusz Bańkowski liczba Wolfa wyniosła 4,34 a Sn zaledwie 2,89. Również z frekwencją ob- serwatorów było słabo, bo zaledwie 7 obserwatorów przysłało swoje raporty. Obserwatorzy: 1. Jimenez Francisco 23 2. Mikołajczak Eugeniusz 11 3. Zagrodnik Jerzy 8 4. Bańkowski Janusz 8 5. Raczyński Łukasz 5 6. Skorupski Piotr 4 7. Figiel Tadeusz 4

68 Urania 1/2018 www.urania.edu.pl W skrócie

Satelity Meteosat ne znacznie poprawiły prognozowanie pogody. Dane te od około 35 lat są także mają już 40 lat zbierane i archiwizowane online. Stano- Źródło: ESA Pierwszy europejski satelita służący wią dziś ważne informacje archiwalne, do obserwacji Ziemi został umieszczo- które wykorzystuje się m.in. w naukach ny na orbicie trochę ponad 40 lat temu o klimacie. Te wczesne satelity meteoro- — jego wystrzelenie miało miejsce 23 li- logiczne nie były wprawdzie zaprojekto- stopada 1977 r. Co było jego największą wane z myślą o takich badaniach, jednak zasługą? Przede wszystkim umożliwienie dostarczane przez nie niejako przy okazji stworzenia podstaw europejskiej i świato- obrazy dotyczące zmian klimatu (np. tem- wej współpracy w zakresie meteorologii. peratury), zmian pokrycia terenu czy za- Pogoda — szczególnie ekstremalna sięgu lodu polarnego stały się z czasem pogoda — wpływa na całe nasze życie. bardzo użyteczne w badaniach i modelo- Możliwość obejrzenia całego dysku Zie- waniu globalnego klimatu naszej planety. mi z orbity umożliwiła dużo lepsze niż Co ciekawe, między wysłaniem na or- kiedykolwiek wcześniej prognozowanie Pierwszy obraz Ziemi z satelity Meteosat-1 bitę Meteosata-1 a oficjalnym założe- i obserwowanie rozwijających się zmian niem Eumetsat — europejskiej organi- pogodowych, w tym obliczanie prędkości Pierwszy satelita z serii Meteosat był zacji stworzonej w celu wykorzystywania i kierunku wiatru w oparciu o ruchy chmur. ważnym kamieniem milowym dla kosmicz- danych satelitarnych do badań pogody Przykładowo, okazało się, że wielkie hura- nej współpracy z udziałem krajów Europy. i klimatu — minęła niemal dekada. Dziś gany atlantyckie pojawiają się na obra- Początkowo stanowił projekt naukowców jednak Eumetsat jest światowym, liczą- zach z satelity Meteosat na długo przed z Francji, ale pomysł ten szybko podchwy- cym się liderem w dziedzinie meteorologii ich interakcją z lądem, a zdjęcia widoczne ciła w latach 70. europejska agencja satelitarnej, który kontynuuje opracowy- z kosmosu pomagają śledzić ich dalsze ESRO (European Space Research Organi- wanie nowych programów satelitarnych ruchy. zation, prekursor współczesnej ESA). Jej we współpracy z ESA i z udziałem aż 30 Dawniej, gdy nie mieliśmy jeszcze zarząd opracowywał w tym czasie koncep- państw członkowskich, w tym Polski. dostępu do takich danych satelitarnych, cję najbardziej wydajnych satelitów me- Do lipca 2012 r. zostało wystrzelonych prognostycy pogodowi polegali głównie na teorologicznych, ostatecznie decydując 10 satelitów Meteosat. Satelity o nume- obserwacjach wykonywanych z lądu, stat- się właśnie na satelity geostacjonarne. rach 1–7 były tak zwanymi satelitami ków i boi, a także informacjach dostarcza- Po paru latach negocjacji uznano projekt Meteosat pierwszej generacji, kolejne, nych im przez radiosondy, latawce, balony Meteosat za wspólny i europejski — choć o numerach 8–10, to satelity Meteosat i samoloty. Satelity dostarczyły im jednak wywodzący się właśnie z Francji. drugiej generacji, czyli MSG (Meteosat szeroką gamę nowych informacji, które Ten pierwszy satelita, Meteosat-1, zo- Second Generation). Satelity Meteosat-9 w połączeniu z modelowaniem kompu- stał wystrzelony w kosmos 23 listopada i 10 zostały umieszczone nad Afryką terowym pomogły uczynić prognozy dużo 1977 r. z kosmodromu na przylądku Ca- Środkową, natomiast Meteosat-8 stanowi bardziej wiarygodnymi, a także konstru- naveral na Florydzie. Swą właściwą orbitę rezerwę dla Meteosata-10 i znajduje się ować je na dłuższe okresy czasu. operacyjną osiągnął 7 grudnia tego same- ponad Oceanem Indyjskim. Meteosat-9 go roku. Dwa dni później przesłał na Zie- wykonuje zdjęcia w trybie „rapid scan” mię pierwsze zdjęcie satelitarne naszego (zdjęcia tylko dla obszaru Europy z często- globu. Ukazywało ono planetę widzianą tliwością 5 min), natomiast Meteosat-10 w zakresie promieniowania tzw. pary operacyjnie wykonuje zdjęcia całej wi- wodnej (kanał water vapour, WV), którą docznej półkuli Ziemi z częstotliwością meteorolodzy wykorzystują także dziś 15 min. Dane pozyskiwane z tych dwóch do śledzenia globalnych ruchów i zmian satelitów geostacjonarnych są obecnie w ilości wilgoci w powietrzu. Meteosat-1 podstawą satelitarnego prognozowania obserwował Ziemię ze stałej pozycji po- pogody w Polsce. Na rok 2021 planuje się nad południkiem Greenwich i mógł ska- umieszczanie na orbicie geostacjonarnej nować (obrazować) pełen dysk Ziemi co satelitów Meteosat trzeciej generacji. 30 min. Dane te były przesyłane użytkow- Elżbieta Kuligowska nikom na Ziemi niemal w czasie rze- czywistym. Satelita pracował nieco ponad dwa lata i szybko

doczekał się swego Źródło: EUMETSAT następcy. Od czasu wprowa- dzenia pierwszego Meteosata na orbitę minęło 40 lat. Uzy- skane w tym czasie (z tego oraz z innych, podobnych satelitów) Start rakiety z satelitą Meteosat na pokładzie zdjęcia i pozostałe (przylądek Canaveral, 1977 r.) dane meteorologicz- Stacja kontroli lotu satelitów MSG w niemieckim Darmstadt

1/2018 Urania 69 Relaks z Uranią krzyżówka

„Uranii–PA” nr 5/2017 zamieściliśmy krzyżówkę, której rozwiązaniem jest hasło VIRGO I LIGO RAZEM. Nagrody w pos- Wtaci książek o tematyce astronomicznej wylosowali Paweł Cieniuch z Gorzowa Wielkopolskiego i Henryk Kraw- czyk z Czeladzi. Nagrody zostaną wysłane pocztą. 1. Autor Metafizyki 2. Rój meteorowy z początku roku 3. Niestrudzony popularyzator misji kosmicznych 4. Planetoida z pierścieniami 5. Gwiazdozbiór goszczący Słońce w marcu i kwietniu opr. Jacek Drążkowski Jacek opr. 6. Miasto z kosmicznym placem zabaw 7. Obserwatorium Tychona Brahe 8. Poprzednik np. supernowej 9. Ułatwia obserwacje np. komet 10. Odkrywca komety, która miała być celem sondy CHOPPER 11. Zajmuje się modelowaniem zderzeń gwiazd 12. Uczestnik wyprawy fotometrycznej z 1937 r. 13. Baza rakietowa w Kalifornii 14. Polska firma kooperująca z CERN-em 15. Lokalizacja obserwatorium UW 16. Łowca supernowych spod Szczecina 17. Redaktor prowadzący program „Astronarium” Rozwiązanie utworzą kolejne litery z wyróżnionych kratek. Na rozwiązania czekamy do końca stycznia 2018 r. Wśród autorów poprawnych odpowiedzi rozlosujemy dwie nagrody książ- kowe o tematyce astronomicznej oraz dwie płyty kompak- towe wydawnictwa GENERATOR. Do rozwiazania należy dodać swój adres oraz tytuł lub numer pozycji, którą Czytelnik chciałby otrzymać w wyniku losowania: 1. „Nowe opowiadania starego astronoma”, czyli wspomnienia i eseje profesora Józefa Smaka; 2. „Relacja pierwsza” („Narratio Prima”) Joachima Retyka; 3. „Mały astronom”, nowa ksiażka o astronomii dla dzieci autorstwa Słowa kluczowe do rozwiązania krzyżówki zamieszczonej w „Uranii–PA” profesora Grzegorza Karwasza; 5/2017: 1. GENEVA, 2. GEMINIDY, 3. PYREX, 4. POLGRAW, 5. JOWISZ, 4. Płyta muzyczna CD z wydawnictwa GENERATOR.pl 6. ZJAWIN, 7. KEPLER, 8. BOSKOWIĆ, 9. DRAGON, 10. BAJKONUR, Rozwiązania można przesyłać na adres: [email protected]. 11. KAGRA, 12. TAYLOR, 13. KRUSZEWSKI, 14. WEBER, 15. FOTOMETRIA.

złączenie gwiazd neutronowych

Powiedz, czego chcesz, kochanie, a tak się stanie! astrożarty D. Jacka

Adaptacja rysunków zamieszczonych w Postępach Astronomii nr 3-4/1992

70 Urania 1/2018 SKLEP INTERNETOWY URANII www.urania.edu.pl (zakładka sklep) Uwaga! Zmiana numeru konta: 85 1160 2202 0000 0003 3341 8732

– prenumerata „Uranii” 6 lub 12 numerów – numery bieżące i archiwalne „Uranii” – najciekawsze książki popularnonaukowe rekomendowane przez „Uranię” – czapka niewidka ASTRONARIUM z latarką, do wyboru światło czerwone (dla obserwatorów) lub białe (dla pozostałych)

ukazuje się od 1920 r. DLA PRENUMERATORÓW KALENDARZ 6ASTRONOMICZNY/2016 (786) 2017 Tom LXXXVII

Cena 12,90 zł w tym 5% VAT

www.urania.edu.pl

Czy naprawdę byliśmy na Księżycu?

Kosmiczne gry planszowe Przepis

na marsjańskiego łazika1 ISSN 1689-6009 indeks 401323

Urania

6/2016

Wygodny sposób zakupów – częste promocje i rabaty – możliwość płatności kartą oraz przelewem UWAGA, NOWOŚĆ! Najnowsze wydawnictwa PWN pod patronatem „Uranii” autorstwa laureatów Medalu Zonna: „Poza Ziemię” Krzysztofa Ziołkowskiego i „W stronę nieba” Andrzeja Branickiego

Astronomiczne ściereczki z mikrofibry do okularów i ekranów smartfonów

PROMOCJA Specjalny rabat dla prenumeratorów „Uranii”! Zamów lub przedłuż prenumeratę „Uranii” i skorzystaj z promocji 250 zł na grę „Pierwsi Marsjanie: Przygody na Czerwonej Planecie” w specjalnej cenie 160 PLN, z darmową wysyłką gry kurierem! *

* Zamówienia na wysyłkę gry w ramach promocji prenumeraty są realizowane niezależnie od harmonogramu wysyłki Uranii, dwa razy w miesiącu. Grę w cenie specjalnej mogą zamówić wyłącznie prenumeratorzy Uranii (dotyczy również prenumeraty dla członków PTMA). Oferta ważna do 28 lutego 2018 r. lub do wyczerpania zapasów gry w promocyjnej cenie. UWAGA! Zmiana ceny PRENUMERATA i numeru konta Uranii

Drodzy Czytelnicy! Bardzo długo zwlekaliśmy z tą decyzją, jednak w końcu musimy podnieść cenę Uranii. 2018 Mam nadzieję, że i tak pozostaniecie nam wierni i nie opuścicie nas w przededniu 100-lecia czasopisma! NIE ZAPOMNIJ Pomimo pomocy naszych wydawców, PTA i PTMA, Urania musi się utrzymać sama i to ze sprzedaży czasopisma, gdyż rynek reklam ZAMÓWIĆ! sprzętowych, edukacyjnych i astroturystycznych w Polsce prawie nie istnieje.  Cena pojedynczego numeru Uranii: 3341 8732 85 1160 2202 0000 0003

kwota 14,90 PLN Tytułem Imię, nazwisko, adres wpłacającego Odbiorca POLSKIE TOWARZYSTWO Roczna prenumerata krajowa: 00-716 WARSZAWA ASTRONOMICZNE 72,- PLN (12,-zł za numer) BARTYCKA 18 nr rachunku odbiorcy c.d.

nr rachunku odbiorcy Dłuższa prenumerata krajowa: 144,- PLN (12 numerów) Ceny numerów archiwalnych pozostają bez zmian Szczegóły i promocje: http://www.urania.edu.pl/prenumerata/

W ciągu sześciu lat, od kiedy prowadzę Uranię, zmieniliśmy na pełen kolor szatę graficzną oraz jakość papieru, o 20 stron

Prenumerata zwiększyliśmy objętość pisma i chcielibyśmy dalej 85116022020000000333418732 UL. BARTYCKA 18, 00-716 WARSZAWA POLSKIE TOWARZYSTWO ASTRONOMICZNE iść w tym kierunku. Mimo wielkiej przychylności naszych drukarzy nie mamy jednak wpływu na wzrost cen papieru, jak również cen usług pocztowych, co nam drastycznie podniosło koszty wysyłki pisma prenumeratorom.

Uranii Decydując się podnieść cenę, chcemy Wam zagwarantować w dalszym ciągu wysoką merytorycznie jakość pisma. Pamiętajcie, że od nr 2/2018, dodatkowo zamawiam dodatkowo 2/2018, nr od każdy tekst w Uranii jest pieczołowicie czytany i redagowany przez profesjonalnego astronoma – nie ma drugiego takiego czasopisma! W dalszym ciągu, korzystając z dostępnych środków promocyjnych, będziemy przygotowywać bezpłatne dodatki: kalendarze,

PLN płyty DVD, plakaty itp. Z góry dziękuję za Waszą wierność i zrozumienie. Maciej Mikołajewski

Promocja dla członków PTMA Cena indywidualnej prenumeraty na rok 2018 z wysyłką na adres domowy dla członków Pol- skiego Towarzystwa Miłośników Astronomii (PTMA) wynosi 50,- zł. Skarbników lub prezesów oddziałów prosimy o dokonywanie wpłat oraz o podanie imien- nej listy prenumeratorów z adresem zbioro- wym lub adresami indywidualnymi do wysyłki. Prenumeratorzy indywidualni PTMA mogą przedłużać prenumeraty samodzielnie (wpłata 50 zł na konto Uranii) wraz z oświadczeniem/ informacją wysłaną na [email protected] o przynależności oddziałowej i mailowym adresem do władz oddziału. Szczegóły: 72 Urania http://www.urania.edu.pl/prenumerata/1/2018 Muzeum Mikołaja Kopernika ZAPROSZENIA we Fromborku Odczyty, wykłady, 17–19 sierpnia 2018 r. spotkania, wydarzenia Zjazd byłych uczestników „Wakacji w Plane- tarium”, z okazji 40-lecia akcji 8 lutego 2018: Tomasz Bulik, Fale grawitacyjne i kosmiczne kataklizmy, Planetarium Niebo Koper- W pierwszym szkicu programu m.in.: nika i Centrum Nauki Kopernik, Warszawa — wspomnienia przy ognisku na Żurawiej Górze, — seans w planetarium 26 i 27 lutego 2018: Kosmiczna Filharmonia, kon- — zwiedzanie muzeum i Parku Astronomicznego cert edukacyjny pt. „Międzyplanetarne loty”, Filhar- — krótkie prezentacje dokonań życiowych „wakacju- monia Bałtycka, Gdańsk szy” (zwłaszcza astronomicznych). 8 marca 2018: Kosmos a morze. Na styku hory- Wszystkich, którzy na Żurawiej Górze i w wieży Ra- zontów, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu im. dziejowskiego spędzili najpiękniejsze chwile młodości, E. Kwiatkowskiego, Gdynia (seminarium w języku prosimy o zarezerwowanie tego terminu w kalendarzu angielskim) i odwiedzenie na Facebooku grupy publicznej „Waka- Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii cje w Planetarium we Fromborku — czas wspomnień”, gdzie znajdą się bliższe informacje. 12 lutego 2018: Sławomir Stachniewicz, Materia barionowa — skąd się wzięła i ile jej jest?, PTMA O/Kraków 16 lutego 2018: Michał Kusiak, Odkrywanie plane- tykę, ręcznie malowaną w Corel Draw toid w drugiej dekadzie XXI wieku, PTMA O/Poznań Poczta przez Autora. 26 lutego 2018: Adam Szelążek, Fizyka barw cz. II, Gorzej, że w numerze 6/2016 na s. PTMA O/Wrocław 63 obydwa Psy zeżarły nam tabelkę wy- W „Uranii PA” nr 5/2017, s. 64 na mapce 18 marca 2018: Przemysław Rudź, Polska Agencja nieba są dwa Wielkie Psy, rok wcześniej darzeń na styczeń-luty i… powtarzamy tę z numeru 5/2016. Ale to już całkowi- Kosmiczna, PTMA O/Wrocław też mamy podobną sytuację! 19–22 kwietnia 2018: 34. zlot miłośników astrono- Krzysztof Socha cie wina Redakcji, za co przepraszamy Autora i Czytelników. mii PTMA, PTMA O/Katowice, Zwardoń Chętnie natomiast zasięgniemy opi- Red. Rzeczywiście! Wszystko zależy, Centrum Astronomiczne im. M. Kopernika gdzie… ten pies pogrzebany. Ten wyżej nii innych, starych i nowych odbiorców w Warszawie położony, z Procjonem, to oczywiście „Uranii” na temat przydatności i formy MAŁY Pies, a Wielki Pies, to tylko ten naszego Kalendarza? Czy w dobie 15 lutego 2018: Janusz Ziółkowski, Co zdarzyło się niższy, z Syriuszem. Dziękujemy za tak precyzyjnych efemeryd, jakie daje 15 września 2015 r.? zwrócenie uwagi i gratulujemy spo- chociażby „Sellarium”, co udowodnił 19 lutego 2018: Leszek Zdunik, Gwiazdowe labo- strzegawczości. w poprzednim numerze Piotr Majewski ratoria jądrowe Na naszych mapkach niestety w artykule o Koperniku, nasze piękne 22–24 lutego 2018: III Spotkanie Młodych (konfe- zdarzają się pomyłki, również w efeme- grafiki jeszcze się przydają? rencja dla studentów astronomii) Maciej Mikołajewski rydach. To cena za ich wyjątkową este- 26 lutego 2018: Arkadiusz Olech, Jak zmieniał się Układ Słoneczny 5 marca 2018: Radosław Smolec, Przez Układ Sło- Ważniejsze wydarzenia neczny 12 marca 2018: Justyna Średzińska, Kosmiczne lutego 2018 wojny 7 16.54 ostatnia kwadra Księżyca 26 marca 2018: Henryka Netzel, Zanieczyszczenie 7 22.56 koniunkcja Księżyca 4,1°N z Jowiszem światłem 8 4.28 zakrycie Zuben Elakrab (γ Lib) przez Księżyc (do 5.47) Instytut Obserwatorium Astronomiczne UAM 9 7.39 koniunkcja Księżyca 4,3°N z Marsem w Poznaniu 11 15.16 koniunkcja Księżyca 2,5°N z Saturnem 23 lutego 2018: Michał Michałowski, Fale grawita- 11 15.16 apogeum Księżyca, 405 706,8 km od Ziemi cyjne — nowa gałąź astronomii 12 0.22 maksymalna deklinacja Księżyca, δ = –20°02’ 23 marca 2018: Magdalena Otulakowska-Hypka, 14 22.11 Księżyc w węźle zstępującym, λ = 314°45’ Jak z powierzchni Ziemi możemy zmierzyć rozmiar 15 19.06 koniunkcja Księżyca 1,1°N z Merkurym monety znajdującej się na Księżycu? 15 20.35 maks. częściowego zaćmienia Słońca; niewidoczne Olsztyńskie Planetarium i Obserwatorium 15 22.05 nów Księżyca Astronomiczne 16 12.24 Słońce wkracza do gwiazdozb. Skorpiona; λ = 327,5° 23 lutego 2018: Tomasz Kwiatkowski, O baobabach 16 17.35 bliska koniunkcja Księżyca 32’S z Wenus i Małym Księciu, czyli co kryją wnętrza planetoid 17 5.30 koniunkcja Księżyca 1,6°S z Neptunem 2 marca 2018: Krzysztof Rochowicz, Astronomia 17 16.41 koniunkcja górna Merkurego ze Słońcem (2,0°S) wczoraj i dziś 18 18.18 Słońce wstępuje w znak Ryb; λ = 330° 9 marca 2018: Paweł Kankiewicz, Zegar chodzący 20 12.11 koniunkcja Księżyca 4,4°S z Uranem do tyłu, czyli ruch wsteczny w Układzie Słonecznym 21 18.37 zakrycie gwiazdy µ Ceti przez Księżyc (do 19.17) 23 marca 2018: Agnieszka Kryszczyńska, Prawda 21 19.41 bliska koniunkcja Wenus 32°S z Neptunem i mity o IX planecie 23 9.09 pierwsza kwadra Księżyca 23 18.08 zakrycie Aldebarana (α Tau) przez Księżyc (do 19.09) Przygotowane 25 13.25 bliska koniunkcja Merkurego 26°S z Neptunem we współpracy z AstroGPS.pl 25 21.12 maksymalna deklinacja Księżyca, δ = +20°03’ 27 15.39 perygeum Księżyca, 363 938,5 km od Ziemi 28 6.04 Księżyc w węźle wstępującym, λ = 134°37’ Pełna lista wydarzeń na www.AstroGPS.pl i w aplikacji mobilnej.

1/2018 Urania 73 Astrofotografia amatorska Obiekty bardzo bliskie, bliskie…

Prezentowane tu zdjęcia Jowisza zostały wykonane za pomocą Celestrona SCT 9.25 f/10 + TV PowerMate 2,5×, kamery ASI 174MM oraz filtrów ZWO RGB (ekspozycja 60 s na kanał). Ostateczny wynik to sterta najlepszych (jakieś 10%) z ok. 6000 klatek. Tym samym zestawem instrumentalnym został sfotografowany także Saturn (ekspozycja 3–4 min na kanał). Wynik finalny jest stertą najlepszych klatek (15%) z ok. 7500. Autorem zdjęć jest Grzegorz Sobolak

Od Tomasza Pietrzykowskiego, miesz- kającego od kilku lat w Kalifornii (USA), dostaliśmy zdjęcia i film dokumentujące spektakularne zjawisko widoczne na niebie 22 grudnia ub.r. Jak się okazało, wywołane było startem rakiety Falcon 9 z bazy sił powietrznych Vandenberg. Wi- doczną z daleka wielką wrzecionowatą strukturę utworzyły oświetlone promieniami zachodzącego Słońca gazy wylatu- jące z silników rakietowych. Cztery dni później podobne emocje przeżyli w naszym kraju obserwatorzy nocnego nieba około godz. 4.30. Ana- logiczne zjawisko było spowodowane oświetleniem promieniami wschodza- cego Słońca gazów wylotowych między- kontynentalnej rakiety Topol z bazy na terenie Zachodniej Rosji. Genialne zdjęcie tego fenomenu nad Tatrami wykonał Damian Pulit.

74 Urania 1/2018 …dalekie i bardzo dalekie Astrofotografia amatorska

Wykorzystując okno pogodowe po- stanowiłem odwiedzić starą, dobrą znajomą — Wielką Mgławicę w Orio- nie M-42/M-43. W górnej części obrazu widoczny jest jeszcze kompleks mgławic NGC-1973-5-7. Tak się jakoś składa, że raz na kilka lat wracam fo- tograficznie w ten obszar nieba i po- siadam już sporą kolekcję zdjęć tego obiektu, wykonaną różnym sprzętem. W czasie zbierania materiału do tego zdjęcia musiałem przebijać się przez lekką, przygruntową mgłę, ale w listopadzie każde okno pogodowe jest cennym darem aury. Mariusz Świętnicki

Parametry: Newton 205/907+MPC- C+Nikon D810. Eksp. 1×180 s, 10×240 s przy ISO 1600, 2×120 s z ISO 800, 2×60 s, 1×30 s, 1×15 s, 1×10 s, 1×3 s z ISO 400. Data: 15–16 listopada 2017, godz. 22:58–00:33 CSE.

Niżej zdjęcia dwóch supernowych odkrytych przez Jarosława Grzegorzeka (patrz s. 50) w 2017 r.:

SN 2017dka o jasności 17,9m z 30 kwietnia w galaktyce NGC 5409 znaj- dującej się w Wolarzu w odległości 82 Mpc;

SN 2017gtd w galaktyce IC 221 w Trójkącie oddalonej o 71 Mpc. Zdję- cie z 16 września, jasność supernowej wynosiła wówczas 17,6m.

1/2018 Urania 75 Przedstawiamy kolejne dzieło Anthony'ego Ayiomamitisa, wykonane w ostatną ubiegłoroczną lipcową noc. Rzeźba młodej kobiety patrzącej w niebo znajduje się w Eretrii na drugiej co do wielkości greckiej wyspie Euvoia. Tym razem łączny czas ekspozycji to 6,4 godz. (złożenie 743 półminutowych ujęć z czułością ISO 800). Użyty sprzęt to Canon EOS 6D z obiektywem Canon EOS EF 28mm/f1.8 USM ustawionym na f3.5 i filtrem Baader BCF2.