Na Touristguide

NOWA AMERIKA 1 2 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 3

IMPRESSUM SPIS TREŚCI | INHALTSVERZEICHNIS

Zespół redakcyjny | Redaktionsteam: Peter Hauptmann, Andrzej Kordylasiński (akor), Torsten Krüger (tk), Andrzej Łazowski (AŁ), GEBRAUCHSANLEITUNG | INSTRUKCJA UŻYTKOWANIA 4 Klaus Pocher (kp), Adam Poholski (ap), Martin Schröter (ms) NOWA AMERIKA – OGÓLNIE | ALLGEMEIN 15 Redaktionsleitung | kierownictwo redakcji: Michael Kurzwelly (mk) SZCZETTINSTAN 54 Übersetzung ins Polnische | Tłumaczenie na język polski: Przemysław Konopka... i inni | und andere TERRA INCOGNITA 174

Kunstprojekt „parallele welten” | praca artystyczna „światy równoległe” (dialog loci, 2004, Kostrzyn): Michael Kurzwelly

Fotomontagen | Fotomontaże „Gubien”: Klaus Pocher

„Bobrostan”: Mariusz Laudański

Projekt graﬁ czny i skład | Graﬁ sche Gestaltung und Layout: Piktogram Polska (Tomasz Stefański, Piotr Korski)

Wydawca | Herausgeber: Słubfurt e. V., Güldendorfer Str. 13, D-15230 Słubfurt

Współwydawca | Mitherausgeber: Słubicki Miejski Ośrodek Kultury, ul. 1 Maja 1, PL-69-100 Słubfurt

www.nowa-amerika.net

Auﬂ age | Nakład: 2.000 sztuk | Stück

Printed in Poland, 2014

Förderer | Wsparcie ﬁ nansowe: Euroregion Pro Europa Viadrina Kulturstiftung des Bundes / Fonds Neue Länder

ISBN: 978-83-64707-00-1 4 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 5

GEBRAUCHSANLEITUNG INSTRUKCJA UŻYTKOWANIA

edem Staubsauger, jedem Haushaltsgerät ist eine o każdego odkurzacza, do każdego rodzaju gen dazu, Machtansprüche zu verdeutlichen oder mowane bezrefl eksyjnie. Czasami opowieści służą JGebrauchsanweisung beigefügt. Selten wird sie Dsprzętu gospodarstwa domowego dołącza się zu verführen. podkreślaniu roszczeń do sprawowania władzy, cza- gelesen und wenn sie gelesen wird, ist sie oft derart instrukcje obsługi. Czytane bywają rzadko, a jeżeli Erzählungen können aber auch dazu dienen, sami zaś służą uwodzeniu odbiorcy. umständlich geschrieben, dass man sie gleich wie- już zmusimy się do lektury, to po stwierdzeniu, że neue Denk- und Handlungsräume zu eröff nen, Opowieści służyć mogą jednak także otwieraniu der beiseitelegt. instrukcja napisana jest mało zrozumiałym języ- Grenzen in den Köpfen wegzudenken und dann sei- nowych przestrzeni dla myśli i dla działań, usuwaniu In diesem Fall mag der Sachverhalt umgekehrt kiem, odkładamy ją na bok. ne Beziehungen neu zu knüpfen. z umysłów granic i tworzeniu nowych związków. sein: lesen Sie die Gebrauchsanleitung nicht, dann W tym przypadku mamy do czynienia z od- Nowa Amerika ist so ein Raum. Hier die Deut- Nowa Amerika jest taką właśnie przestrzenią. legen Sie möglicherweise dieses Buch beiseite, weil wrotną sytuacją: jeśli nie przeczytacie Państwo schen, dort die Polen, das gibt es nicht mehr bei U nas nie ma podziału na Niemców i Polaków. Je- es Ihnen unsinnig erscheinen mag. Zu sehr sind wir niniejszej instrukcji, to zapewne odłożycie na bok uns. Wir sind Nowo-Amerikanerinnen und Nowo- steśmy Nowoamerikanami z post-polskim, post- es gewohnt, uns auf eine von anderen vorgegebene książkę, ponieważ uznacie ją za bezsensowną. Zbyt Amerikaner mit post-polnischem, post-deutschen -niemieckim, albo jeszcze innym tłem migracyjnym. Realität festzulegen. Zwar sehnen wir uns vielleicht jesteśmy przyzwyczajeni do pojmowania rzeczy- und vielen weiteren Migrationshintergründen. Stworzyliśmy przestrzeń w między-przestrzeni. nach einer besseren Welt und träumen bei Fantasy- wistości tak, jak podali nam to inni. Być może ma- Wir haben einen neuen Raum im Zwischenraum Stworzyliśmy przestrzeń, która podważa dialektykę Romanen von anderen Welten, aber kaum einem rzymy o lepszym świecie i wyobrażamy sobie inne gegründet, der die Dialektik zwischen zwei natio- między dwoma społeczeństwami pojmowanymi ist so richtig bewusst, dass wir uns unsere Welt erst światy podczas lektury powieści w konwencji fan- nalstaatlichen Gesellschaften aufh ebt. Als Nowo- w kategoriach narodu i państwa. Ta wspólnota jest erschaff en. tasy, ale mało kto uświadamia sobie, że sami sobie Amerikaner fühlen wir uns dieser neuen Gemein- łączącym nas elementem. To powód, dla którego Nehmen wir einmal an, dass die Wirklichkeit stwarzamy nasz świat. samkeit verpfl ichtet, weshalb es bei uns auch keine wykluczyliśmy wśród nas polsko-niemiecki kicz cią- eine Konstruktion ist, die wir mithilfe unserer Sin- Załóżmy, że rzeczywistość jest konstrukcją, deutsch-polnischen Händeschüttelperformances głego ściskania dłoni. ne und der Kommunikation untereinander erst er- którą tworzymy dla siebie dzięki naszym zmysłom mehr gibt. Zapraszamy Państwa na wyprawę do naszego schaff en. Täglich konstruieren wir unsere eigene i komunikacji z innymi. Że codziennie konstruujemy Wir laden Sie ein, sich als Tourist in unser schö- pięknego kraju i oglądania go z naszej perspektywy. kleine oder große Geschichte, bewusst oder unbe- dla siebie samych naszą małą albo i dużą historię, nes Land zu begeben und es mit unseren Augen zu Przyjmijcie ją, traktujcie wszystko bardzo poważnie, wusst. Dadurch erst entsteht Identität. świadomie lub nieświadomie. Dopiero dzięki takiej sehen. Spielen Sie mit, nehmen sie alles sehr ernst a może odkryjecie kolejny element składowy kon- Manche Erzählungen werden von Generation konstrukcji powstaje tożsamość. und vielleicht fällt Ihnen noch ein weiterer Baustein strukcji Nowej Ameriki? (mk) zu Generation weitergegeben und manchmal unre- Niektóre opowieści przekazywane są przez für die Konstruktion von Nowa Amerika ein? (mk) fl ektiert übernommen. Manchmal dienen Erzählun- jedną generację następnej, niekiedy są one przej- 6 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 7

Chożebuz Gródek

Bautszyn Pajc

Jänschlas

große dziura Derbno SCHLONSK Nyße Weißwoda Las Forst Löbowo Oderażart Ochranów Wkrymünde Niesky Musknica Großkurawioska Zittynia

Mariendolina Wielkie Loch Wschodritz

Einsiedelawa DolnyNyße Rothengóra Hagostrow Zgörzelic Zentowice Liberberg Zawiberg Piënzig Bogatenau Bunzławiec Żarów (Bobrostan) Provincja Berlin 8 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 9

Hrabiawalde

Steindwór

Beskowice Novahardengóra Brisyn Lieberóża

Chożebuz Licyn Letszyn LEBUSER Zelów Pajc Müllróża

Kaleńzig Jänschlas Tschetschnow große dziura Słubfurt Lebusz Mansznowice Lebusermiłowo Nyße Eisenhutastadt Namyśldenken Temp Küstrzyn Las Forst Neukomórka Aurad SarbineuI New Yorck Gubien Problem ODERA ZIEMIA Słońskburg Zübinka Niemaschlebba Rzeppen Jamaika Sumatra Drossośno Polęzik Hampshire Witni

Malta

Papuszó Zielonaberg Krosseno Provincja Poznań in 10 11 NOWA AMERIKADzikwalde Angerujście NOWA AMERIKA

Łazienka Freienlas

Nieder Stołpe Osinów Bielinchen Brü Wricyn Nieder Lubiechów wór ODERA Cekürbis Zickierki Luz Sandpiasek Zickierki Hohen Lubiechów Radohundert Penkóń Ram Stare Kahlberge Krakówek Güstewice Luz Kahlgóra Tschachów Novahardengóra Eisenchów Alt Łukowice Güstewice Szwedt Nowe Obsee Nieder Zatoń Vierkoła G Gozdobieser Tęntow Szwenncówka Mantelno Licyn Letszyn Czellin Moher Pomelno Zelów Gartzięć R Fiddichowa ODERA Kłosów Chojnaberg Mescherzyn Kołbatzow TERRA Schönkamieniec Kaleńzig Rohrka Mieszkowalde Gryﬁnhagen Bahnie Lebusz Strzellampe Slub Dąbruch Bartwieś Mansznowice Lebusermiłowo Chrabiawice Baniewithal Grzybpilz New Osuchmühle Namyśldenken Templszczany Bad Trzcińsko Swobodabruch Küstrzyn SarbineuINCOGNITA Eichenowice A New Yorck SZ Słońskburg Kołbatz

Jamaika Sumatra Drossośno Soldibórz Hampshire Witnizza

Altgard Malta Driesdenko

Papuszów 12 13 NOWA AMERIKAPasywalk NOWA AMERIKA Turzegelow Wkrymünde Bröllinek

Jajkosin Ankłam Wolgość

Brüszów Rossów Śledźdorf Trójkąt Nowoamerykański Löknicy Penkóń Raminorca Altwarpno Krakówek Szklanahütte Schweineujście Riet Kasebór Stolecburg Grambow Nowewarp Zaleﬀ KuKuKa Tęntow Nowe- Szwenncówka Nassenrzędziny Brzózhagen OSTBAŁTYK Pomelno tzięć Szynhof Döbra A Mescherzyn Kołbatzow Neuendołuje Misdroje Schönkamieniec Tanowalde Gryﬁnhagen Trzebort/Kozaart artwieś Jasienitza New Szczettin Polizei ühle Wollin SZCZETTINSTANStepenica

Widzeńbrücken Kołbatz Gollniów

Altgard

Naugard 14 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 15

owa Amerika ist eine Wirklichkeitskonstruk- owa Amerika to konstrukcja rzeczywisto- Ntion, durch die es gelungen ist, einen neuen Nści, dzięki której udało się stworzyć nową Raum beiderseits von Oder und Neiße zu gewin- przestrzeń po obu stronach Odry i Nysy. Fryde- nen. Friedrich der Große hat dazu beigetragen, dass ryk Wielki przyczynił się z jednej strony do tego, Polen in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts że w drugiej połowie XVIII wieku Polska zniknęła von der Landkarte verschwand, was klar zu verur- z mapy Europy, co oceniamy jednoznacznie nega- teilen ist. Aber er hat auch neue Landstriche ohne tywnie. Z drugiej strony pozyskał nowe tereny bez kriegerische Handlungen gewonnen, wie z. B. das prowadzenia wojen, np. przełom Odry. Niewielu Oderbruch. Wenige wissen aber, dass er auch im wie, że Fryderyk Wielki polecił osuszenie bagien Mündungsgebiet der Warthe Sümpfe trocken legen w dolnym biegu Warty, dzięki czemu powstał teren

ließ, Deiche errichtete und so das Warthebruch ent- nazywany przełomem Warty. Osiedlił na tym tere- stand. Er siedelte hier Landwirte an, schenkte ihnen nie rolników, podarował im domy, gospodarstwa Haus, Hof und Land. Über mehrere Generationen i ziemię uprawną. Osadnicy zostali na wiele poko- waren die Landwirte von der Steuer befreit und leń zwolnieni od płacenia podatków, a żeby dać im damit sie sich auch wie richtige Pioniere fühlten, poczucie bycia pionierami, teren ten nazwał Nową erhielt der Landstrich den Namen Neu-Amerika. Ameryką. Powstały nowe wsie z wymownymi na- Es entstanden neue Dörfer mit verheißungsvollen zwami: Pesylwania, New Hampshire, Neu Yorck, Namen, wie Pensylvanien, New Hampshire, Neu Florida, Maryland, ale także Jamajka czy Sumatra. Yorck, Florida, Maryland, aber auch Jamaika und Na współczesnej mapie tego terenu nie znajdzie- Sumatra. Auf der heutigen Landkarte sind einige my już wielu z tych wsi. Jamajkę przemianowano 16 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 17

Dörfer wieder verschwunden, aus Jamaika wurde na Jamno. Oryginalną pisownię zachowała tylko nach Osten und Westen ausdehnen kann, was na- ście ściśle związane z miejscami zamieszkania oby- Jamno. Nur Malta ist geblieben. wieś Malta. türlich eng verbunden ist mit den Wohnorten der wateli Nowej Ameriki. W ten sposób do peryferii Diese ungewöhnliche Geschichte hat uns dazu Ta niezwykła historia zainspirowała nas do tego, Nowo-Amerikaner. So wurden in der Peripherie Nowej Ameriki włączono Berlin, Poznań, Suchy Bór inspiriert, unseren neuen Raum, der den durch die by naszą nową przestrzeń, którą stanowi pograni- auch Berlin, Poznań, Suchy Bór bei Oppolen, Tübin- koło Opola, Tybingę a od roku 2013 także Bobrostan ehemalige deutsch-polnische Staatsgrenze ge- cze podzielone niegdyś przez byłą granicę państw, gen und 2013 auch Bobrostan mit der Hauptstadt jako część Schlonska ze stolicą w Buncławcu. Jed- trennten Grenzraum verbindet, Nowa Amerika zu nazwać Nowa Amerika – kraj pionierów, ludzi ko- Buncławiec als Teilstaat von Schlonsk aufgenom- nocześnie jasno zdefi niowano, że kręgosłup Nowej nennen, das Land der Pioniere und Freiheitshung- chających wolność, pragnących wspólnie kreować men. Aber es wurde klar defi niert: Unser Rückgrat Ameriki stanowią rzeki Odra i Nysa. Nowa Ameri- rigen, die einen neuen Raum bürgergesellschaftlich nową przestrzeń na zasadach społeczeństwa oby- wird durch die beiden europäischen Flüsse Odera ka powstała jako rozwinięcie idei miasta Słubfurt gemeinsam gestalten wollen und erkannt haben, watelskiego i uznających, że przestrzeń ta to nasza und Nyße gebildet. Da Nowa Amerika auf Basis der założonego w 1999 roku z byłych miast Frankfurt dass dies unser Gelobtes Land ist. (mk) ziemia obiecana. (mk) Idee der bereits 1999 gegründeten Stadt Słubfurt nad Odrą i Słubice. Ojcowie i Matki Nowej Ameriki enstand, die aus den ehemaligen Städten Frank- uznali, że podstawą nowego państwa jest zasada furt (Oder) und Słubice entwickelt wurde, legten konstrukcji rzeczywistości, historia i podstawowe die Mütter und Väter von Nowa Amerika auch hier wartości nowej przestrzeni: wolność, braterstwo, das Prinzip der Wirklichkeitskonstruktion zu Grun- prawa ludzkie i oczywiście pionierski duch. Odkry- de und orientierten sich an der Geschichte und an liśmy przy tym historycznie potwierdzone działanie den Grundwerten unseres neuen Raumes: Freiheit, Fryderyka Wielkiego z XVIII wieku. Już wtedy stoso- Brüderlichkeit, Menschenrechte und natürlich Pio- wano z powodzeniem strategię konstrukcji rzeczy- niertum. Dabei stießen wir auf eine geschichtlich wistości. Ludzi, którzy nie mieli perspektyw życio- belegte Maßnahme, die Friedrich der Große im 18. wych, którzy planowali emigrację, poprzez proste Jahrhundert im unteren Warthatal durchführte. So uporządkowanie przestrzeni stali się pionierami, wurde bereits damals die Strategie einer Wirklich- kształtowali nowy region. Uznaliśmy wspólnie, że keitskonstruktion eff ektiv durchgeführt. Menschen nowa przestrzeń powstała przez nasze działanie na- ohne Perspektive, die auswandern wollten, wurden zywać się winna Nowa Amkerika. durch eine einfache Raumumordnung zu Pionieren Kolejnym krokiem było ukonstytuowanie tego und gestalteten das neu gewonnene Land. samego dnia Komisji do spraw Nazewnictwa na Wir waren uns also ziemlich schnell einig, dass Ziemiach Nowej Ameriki, której zadaniem jest der durch unsere Maßnahme neu gewonnene nadanie nowych nazw miejscowościom, rzekom Raum Nowa Amerika heißen soll. i terytoriom.

DER UNABHÄNGIGKEITSTAG DZIEŃ NIEPODLEGŁOŚCI VON NOWA AMERIKA NOWEJ AMERIKI

owa Amerika wurde am 20. März 2010 auf owa Amerika została założona podczas kon- Neinem konspirativen Treﬀ en in New Szczet- Nspiracyjnego spotkania w New Szczettinie, tin gegründet, an dem 16 Akteure der deutsch- w którym udział wzięło 16 działaczy polsko-niemiec- polnischen Grenzregion teilnahmen: Gemeinsam kiego regionu przygranicznego. Postanowili oni, że wurde beschlossen, dass sich Nowa Amerika zu- Nowa Amerika początkowo składać się będzie z 4 nächst einmal aus 4 Teilstaaten zusammen setzen stanów, ale że nasza przestrzeń może się rozszerzać soll, dass sich unser Raum aber wie eine Amöbe jak ameba na Zachód i na Wschód, co jest oczywi- 18 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 19

In einem zweiten Schritt gründeten wir noch Dla upamiętnienia tego wydarzenia ogłosiliśmy den bisherigen polnischen Ostgebieten, den so- było odwołanie się do czasów, gdy na terenach tych am gleichen Tag die „Kommission für Namensän- dzień 20. marca świętem Nowej Ameriki. (mk) genannten „Kresy” mussten ihre Heimat verlassen panowali Piastowie – dynastia założycieli królestwa derungen in den Gebieten von Nowa Amerika”, die und viele von ihnen wurden in die ehemals deut- polskiego w X i XI wieku. Tereny zachodniej i pół- ähnlich, wie die in den 50er Jahren des 20. Jahrhun- schen Ostgebiete umgesiedelt. Die deutschen nocno-zachodniej Polski nazwano zgodnie z tą kon- derts in Warschau eingesetzte „Kommission für Na- KSNZNA: KOMISJA DO SPRAW Bewohner dieser Gebiete mussten ebenfalls ihre cepcją „Ziemią Odzyskaną”. Negowano niemieckie mensgebung in den wieder gewonnenen Gebieten” NAZEWNICTWA NA ZIEMIACH Heimat verlassen und Richtung Westen ziehen. dziedzictwo kulturowe, po post-polskiej stronie die Namen der Orte, Flüsse und Landstriche um- NOWEJ AMERIKI Die polnische Regierung hatte nun aber ein Pro- Nowej Ameriki do dzisiaj wiele ulic, osiedli, hoteli, benennt. blem. Wie umgehen mit den ganzen deutschen restauracji czy kin nosi w nazwie imiona Piastów. In Gedenken an dieses Ereignis haben wir den Städtenamen, der Architektur, dem deutschen W Warszawie powołano specjalną Komisję do 20. März zum Feiertag in Nowa Amerika erklärt. (mk) o II wojnie światowej zwycięscy alianci doko- Kulturerbe? Die Lösung war, auf eine Zeit zurück- Spraw Nazewnictwa na Ziemiach Odzyskanych, Pnali nowego uporządkowania na politycznej zugreifen, in der diese Gebiete von den Piasten której zadaniem było dokonanie zamiany niemiec- mapie Europy. Mimo, że Polska poniosła ogromne besiedelt waren, der Fürstendynastie, die das pol- kich nazw miejscowych na polskie. Niektóre z tych KNGNA: KOMMISSION FÜR ofi ary, pod naciskiem Stalina postanowiono, że gra- nische Königreich begründete, damals, im 10./11. nazw po prostu przetłumaczono, np. Grünberg nice kraju zostaną przesunięte na zachód. Dawne Jahrhundert. So wurden diese Gebiete zur „Ziemia przemienił się w Zieloną Górę. W innych nazwach NAMENSÄNDERUNGEN IN DEN wschodnie tereny Polski przyznano Związkowi So- Odzyskana”, zum „Wiedergewonnenen Land”. Das miejscowych dokonano zmian fonetycznych: Stet- GEBIETEN VON NOWA AMERIKA wieckiemu (Litwie, Białorusi i Ukrainie). W zamian deutsche Kulturerbe wurde negiert und noch heu- tin to po wojnie Szczecin. Jeszcze inne nazwy zmie- Polska otrzymała tereny należące wcześniej do Nie- te fi ndet man auf der post-polnischen Seite Nowa niono tak, by odwoływały się do Piastów. W ten ach dem Zweiten Weltkrieg wurde von den miec. Konsekwencją tych decyzji była jedna z naj- Amerikas viele Straßen, Siedlungen, Hotels, Restau- sposób miasto Bärwalde przemieniono na Miesz- NSiegermächten die politische Karte Euro- większych wędrówek ludów w XX wieku. Polacy rants und Kinos, die den Namen der Piasten tragen. kowice dla upamiętnienia Mieszka – piastowskiego pas neu geordnet. Obwohl Polen damals zu den ze wschodnich terenów kraju, tzw. Kresów, musieli In Warschau wurde die „Komisja do Spraw Nazew- twórcy księstwa polskiego, którego statua dzisiaj größten Opfern gehörte, wurde auf Druck Sta- opuścić swą małą ojczyznę, a wielu z nich prze- nictwa na Ziemiach Odzyskanych” (Kommission zdobi rynek tego miasta. W podobny sposób po- lins beschlossen, die Grenzen Polens von Osten siedlono na dawne tereny wschodnioniemieckie. für Namensänderungen in den Wiedergewonne- stepowali Niemcy w czasach nazizmu w niektórymi nach Westen zu verschieben. Gebiete im Osten Niemieccy mieszkańcy tych terenów musieli także nen Gebieten) gegründet, die sämtliche ehemals nazwami miejscowymi w Brandenburgii, gdy nazwy wurden der Sowjetunion (Litauen, Weißrußland, opuścić strony ojczyste i przenieść się na zachód. deutschen Städtenamen in polnische verwandelte brzmiały zbyt słowiańsko. Wieś Tzschetschnow Ukraine) zugeschrieben. Dafür erhielt Polen im Polski rząd miał w związku z tym poważny problem. te. Manche Städtenamen wurden übersetzt. Aus koło Frankfurtu nad Odrą przemianowano na Gül- Westen ehemals zu Deutschland gehörende Ge- Jak obejść sie w nowej sytuacji z niemieckimi na- Grünberg wurde Zielona Góra. Manche wurden dendorf. biete. Die Folge davon war eine der größten Völ- zwami miejscowości, z niemiecką architekturą i nie- phonetisch verändert. Aus Stettin wurde Szcze- By ułatwić mieszkańcom identyfi kację z Nową kerwanderungen des 20. Jahrhunderts. Polen aus mieckim dziedzictwem kulturowym? Rozwiązaniem cin. Manche wurden im Sinne der Piastendynastie Ameriką, nasz rząd powołał Komisję do Spraw 20 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 21

verwandelt. So wurde aus Bärwalde Mieszkowice, Nazewnictwa na Ziemiach Nowej Ameriki Ciągle benannt nach Mieszko dem Ersten, dem Gründer trwają intensywne prace nad tworzeniem nowych des piastisch-polnischen Fürstentums, dessen Sta- nazw dla miejscowości, miast, ulic na terenie Nowej tue heute den Rathausplatz schmückt. Übrigens Ameriki. (mk) haben es die Deutschen unter den Nazis auch nicht anders gemacht mit einigen Orten in Brandenburg, die ihnen zu slawisch klangen. So wurde aus dem Dorf Tzschetschnow bei Frankfurt (Oder) das noch heute so genannte Güldendorf. Um die Identiﬁ kation der Bürger mit Nowa Amerika zu erleichtern, hat auch unsere Regierung eine „Kommission für Namensänderungen in den Gebieten von Nowa Amerika” gegründet und arbeitet noch immer eifrig an neuen Bezeichnungen für Orte, Städte und Straßen auf dem Gebiet von Nowa Amerika. (mk)

DIE GRENZEN VON NOWA AMERIKA

owa Amerikas Grenzen sind ﬂ ießend. Mal GRANICE Ndehnt sich unser Land in der Peripherie bis NOWEJ AMERIKI Poznań und Berlin aus, mal zieht es sich wieder zusammen. Jedoch hat Nowa Amerika ein Rückgrat, ranice Nowej Ameriki są płynne. Czasem nasz das durch die ehemalige deutsch-polnische Gren- Gkraj rozciąga swoje peryferie aż do Poznania ze, also die beiden Flüsse Odera und Nyße gebildet i Berlina, czasem kurczy się. Jednakże kręgosłup wird. Die Karten in Nowa Amerika richten sich nach Nowej Ameriki tworzy była granica polsko-niemiec- Ost- und Westpol, obwohl auch die Nord-Südachse ka, a więc rzeki Odra i Nysa. Mapy Nowej Ameriki für die Raumerfahrung von Nowa Amerika nicht orientują się według biegunów wschodniego i za- unbedeutend ist. Słubfurt ist die Hauptstadt von chodniego, mimo że oś Północ-Południe nie jest Nowa Amerika, New Szczettin die Metropole, Las bez znaczenia dla doświadczenia przestrzeni Nowej Forst die Spielhölle, Zgörzelic unser Freilichtmuse- Ameriki. Słubfurt jest stolicą Nowej Ameriki, New um, Musknica unser Park … und Odera und Nyße Szczettin metropolią, Las Forst jaskinią gry, Zgörze- unsere Leidenschaft. Außer Deutsch und Polnisch lic jest naszym skansenem, Mueknica naszym par- spielt Słubfurtisch im Alltag der Menschen eine gro- kiem…, a Odera i Nyße naszą namiętnością. Poza ße Rolle. Nowa Amerika ist jung und braucht auch językami niemieckim i polskim, także język słubfurc- Ihre Hilfe, um zu wachsen und zu gedeihen. Die ki ma znaczenie w życiu codziennym mieszkańców. Größe von Nowa Amerika hängt von der Vielzahl Nowa Amerika jest młoda i potrzebuje Waszej po- der Köpfe ab, die an Nowa Amerika glauben. (mk) mocy, aby rosnąć i rozwijać się. Wielkość Nowej Ameriki zależy od ilości osób, które wierzą w Nową Amerykę. (mk) 22 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 23

PERSONALAUSWEIS DOWÓD OSOBISTY VERFASSUNG KONSTYTUCJA (DER VEREINIGTEN STAATEN) (STANÓW ZJEDNOCZONYCH) owo-Amerikaner kann jeder werden. Es reicht ażdy może stać się Nowoamerykaninem. Wy- VON NOWA AMERIKA NOWEJ AMERIKI Ndie Bekenntnis zu Nowa Amerika und seinem Kstarczy uznanie Nowej Ameriki i jej konstytucji Grundgesetz, ganz egal, woher Sie kommen. Die bez względu na miejsce zamieszkania. Każdy może Präambel Preambuła Beantragung eines Ausweises gilt bereits als Be- wypełnić elektroniczny formularz na stronie inter- Wir, das Volk/die Leute (der Vereinigten Staaten) My, naród/ludzie (Stanów Zjednoczonych) No- kenntnis. Daher reicht es auch, wenn Sie auf unse- netowej Nowej Ameriki i dołączyć fotograﬁ ę. Wy- von Nowa Amerika, sind von der Absicht geleitet, wej Ameryki, aby uczynić nasz związek bardziej rer Website digital Ihr Formular ausfüllen und ein pełniony formularz należy przesłać do jednej z na- unseren Bund zu vervollkommnen, gegenseitige doskonałym, ugruntować wzajemne zrozumienie, Foto Ihrer Wahl einfügen. Das ausgefüllte Formular szych drukarni państwowych, skąd można odebrać Verständigung zu verwirklichen, Oﬀ enheit zu si- zabezpieczyć otwartość, zapewnić sobie wspólną schicken Sie dann an eine unserer Staatsdruckerei- wydrukowany dowód osobisty Nowej Ameriki po chern, für die gemeinsame Zukunft zu sorgen, das przyszłość, popierać dobro ogólne i zagwarantować

Paweł Kołosza wygłasza konstytucję | Paweł Kołosza trägt das Grundgesetz vor | Autor: Andrzej Łazowski en, wo sie dann den Ausweis gegen eine Gebühr uiszczeniu opłaty w wysokości 2 EURO (8 zł). Złoże- von 2€ (8 zł) abholen können. Erst mit Ihrer Unter- nie podpisu na dowodzie osobistym Nowej Ameriki schrift vor Ort wird der Ausweis rechtsgültig und powoduje, że dokument uzyskuje ważność, a jego allgemeine Wohl zu fördern und das Glück der wolność dla nas samych i dla naszych potomków, Sie können sich stolz als Bürger von Nowa Amerika posiadacz ma prawo uważać się z dumą za obywa- Freiheit uns selbst und unseren Nachkommen zu uchwalamy i ustanawiamy niniejszą Konstytucję bezeichnen. (mk) tela Nowej Ameriki. (mk) bewahren, begründen diese Verfassung für die Ver- (Stanów Zjednoczonych) Nowej Ameryki. einigten Staaten von Amerika. Artykuł 1 (www.nowa-amerika.net) Artikel 1 My, ludzie Nowej Ameriki (działacze, stowarzy- Wir, die Leute von Nowa Amerika (Aktivisten, Ver- szenia, inicjatywy, NGO, twórcy kultury, artysci, eine, Initiativen, NGO, Kulturschaﬀ ende, Künstler, pedagodzy, nauczyciele, historycy, dziennikarze...) Pädagogen, Lehrer, Historiker, Journalisten...) setzen działamy na rzecz nowego regionu wzdłuż granicy uns ein für eine neue Region entlang der deutsch- polsko-niemieckiej i dalszej integracji polsko-nie- 24 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 25

Wyjeżdżają tylko ci, którzy mają albo bardzo wysokie ambicje, albo niewiele potraﬁ ą. | Es verlassen uns nur diejenigen, die entweder großen Ehrgeiz haben oder nicht viel können. 26 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 27

polnischen Grenze und für eine weitere Integration mieckiego granicznej przestrzeni ponad granicami LABORATORIUM: NOWA AMERIKA ENERGIEA des deutsch-polnischen Grenzraums über die Gren- (samorządów, państw, euroregionów), aby rzeczy- zen (der Selbstverwaltungen, Staaten, Euroregionen) wistość Nowej Ameriki dalej konstruować a następ- hinaus, um die Wirklichkeit Nowa Amerikas weiter nie realizować na rzecz przyszłych, świadomych po- DIE WICHTIGSTE ENERGIE SIND WIR NAJWAŻNIEJSZYM RODZAJEM ENERGII zu konstruieren und real weiter umzusetzen, für koleń Nowo Amerikanów w centrum zjednoczonej MENSCHEN VON NOWA AMERIKA. SĄ LUDZIE W NOWEJ AMERICE. künftige, bewusste Generationen von Nowa Ameri- Europy. kanern im Zentrum eines vereinten Europas. Experimentelle Einführung Eksperymentalny wstęp Steckt man zwei unterschiedliche Metalle, etwa Jeśli dwie elektrody wykonane z dwóch różnych Kupfer und Eisen als Elektroden, das heißt als Plus- metali, np. żelaza i miedzi, wetkniemy do cytryny und Minuspol z. B. in eine Zitrone und verbindet sie i połączymy ze sobą, to wewnątrz owocu urucho- miteinander, wird im Inneren der sauren Frucht ein miony zostanie chemiczny proces: ponieważ atomy chemischer Prozess in Gang gesetzt: Weil Eisenato- żelaza przyciągają w mniejszym stopniu elektrony, me ihre Elektronen weniger fest an sich binden als niż atomy miedzi, to żelazo oddaje swe elektrony Kupferatome, gibt das Eisen Elektronen an das Kup- miedzi. Ten przepływ elektronów to nic innego jak fer ab. Und dieser Elektronenfl uss ist nichts anderes prąd, czyli czysta energia. als Strom, also pure Energie. Sok cytryny działa jak elektrolit – ciecz przewo- Der Zitronensaft mit seiner Säure wirkt als Elek- dząca prąd. Kwas owocu działa jak „paliwo”. Kiedy trolyt – so heißen die Flüssigkeiten, welche Strom zostanie wykorzystany, kończy się przepływ we- leiten können. Die Fruchtsäure wirkt wie ein „Treib- wnątrz owocu… stoff ”; sobald sie verbraucht ist, fl ießt in der Frucht nichts mehr ... Realizacja w laboratorium konstrukcji rzeczywistości Po obu stronach rzek Odra i Nysa osiadły plemio- Realisierung im Großlabor einer Wirklichkeitskon- na różnych narodowości. Plus-Polen, Minus-Polen struktion oraz Niemcy jako elektrody. Jeśli połączyć je poko- Artikel 2 Artykuł 2 Links- und rechtsseitig an den Ufern der Flüsse jowo, rozpocznie się pozytywny proces socjalno- In Nowa Amerika ist alles erlaubt, was die Realisie- W Nowej Amerika dozwolone jest wszystko, co Odera und Nyße siedeln menschliche Stämme -chemiczny. Ludzie, którzy w mniejszym stopniu rung seiner Ziele begünstigt. (Paweł Kołosza) sprzyja realizacji jej celów. (Paweł Kołosza) unterschiedlicher nationaler Herkunft, Plus-Polen, powiązani są z kategorią narodu, oddają w środo- 28 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 29

Minus-Polen und Deutsche als Elektroden. Verbin- wisku realnej konstrukcji rzeczywistości dużą ilość den sich diese friedlich miteinander, beginnt ein elektronów, co prowadzi w konsekwencji do inten- positiver sozialchemischer Prozess. Die weniger na- sywnej emisji energii. tional fest gebundenen Menschen geben im Milieu Elektrolitem, czyli eliksirem przewodzącym, einer existierenden Wirklichkeitskonstruktion gro- któremu zawdzięczamy optymalny rozwój siły, jest ße Mengen an Elektronen ab, was in der Folge zu Nowa Amerika. massiven positiven Energieausschüttungen führt. Das leitfähige Elixier, das Elektrolyt, dem wir Wniosek: eine optimale Kraftentfaltung verdanken, heißt Im bardziej sprawny i żywotny jest elektrolit Nowa Nowa Amerika. Amerika, im mniej nacjonalistycznych, zastygłych sił tkwi w ludziach i im większa jest wśród nich ten- Schlussfolgerung dencja do zbliżania się do drugiego brzegu z przy- Je intakter und vitaler das Elektrolyt Nowa Amerika, jaznymi intencjami, tym większy jest potencjał czy- je geringer die nationalistischen Verharrungskräf- stego pozyskiwania energii. te der Menschen und je stärker ihre Tendenz, der anderen Uferseite in bester Absicht zuzustreben, Aspekty ekonomiczne: umso größer das Potential andauernder sauberer Eksport (produktów): W trakcie drugiego szczytu Energiegewinnung. energetycznego Nowej Ameriki w maju 2012 roku jednogłośnie zatwierdzono, że w ten sposób pozy- Wirtschaftliche Aspekte: skiwana energia będzie eksportowana na cały świat. Export (Erzeugnis): Auf dem 2. Energiegipfel von Import (surowców): Ustalono także, jak zapew- Nowa Amerika im Mai 2012 wurde einhellig be- nić można odpowiednią ilość ludzkich „elektrod” schlossen, die auf diese Weise gewonnene Energie w elektrolicie Nowa Amerika, by zapewnić trwałe weltweit zu exportieren. pozyskiwanie energii. W tym celu odwrócić należy Import (Rohstoﬀ e): Ebenfalls wurde ein Be- aktualną tendencję do zmniejszania się liczby lud- schluss darüber gefasst, wie die erforderliche Men- ności w Nowej Americe. Posłużmy się zasadą na- ge an menschlichen „Elektroden” innerhalb des czyń połączonych. Chcemy, by osiedlali się w N.A. Elektrolyt Nowa Amerika gewährleistet werden ludzie z tych kontynentów, w których zbyt wielu kann, um unsere Energiegewinne dauerhaft sicher- musi żyć na zbyt małej powierzchni. (ms) zustellen. Dafür muss die sinkende Zahl der in Nowa Amerika lebenden Menschen in eine steigende Ten- denz gewandelt werden. Hierzu wollen wir uns des Prinzips kommunizierender Röhren bedienen. Wir möchten Menschen für eine Ansiedlung aus Erdtei- len gewinnen, in denen zu viele Menschen auf einer Fläche leben müssen. (ms) 30 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 31

HYMN LANDSCHAFTSPUZZLE PUZZLE KRAJOBRAZOWE Intro: Szczettin, Słubfurt, Zgörzelic, Dźikwalde, Las Forst FÜR NOWA AMERIKA DLA NOWEJ AMERIKI To ist nasz Land, zrób es bekannt. Napiszt es na całym Wand. łasny krajobraz to temat, który zachęcić An der Odera-Nyße entlang, Wmoże mieszkańców różnych regionów do ciągniemy an einem Strang odkrywania, iż użytkowana przez nas wszystkich śpiewamy razem den Gesang. wspólnie przestrzeń jest podstawowym pojęciem Refrain: w naszym życiu i jednocześnie obiektem kreacji. Nowa Nowa Nowa Amerika Perspektywa krajobrazu w konkretnym regionie jest Dla nas dieses Land to wspólnota. więc szansą na zdefi niowanie wspólnych elemen- Nasza Gemeinschaft jest wunderbar, tów i regionalnej identyfi kacji, szansą na poszuki- zusammen jesteśmy Nowa Amerika wanie owej tożsamości w nawiązaniu do przyrodniczych i kulturowych struktur. Międzyhalb płynnymi Grenzen leben, Puzzle krajobrazowe wzmacniać mają przede razem wollen wir do szczęścia streben. wszystkim postrzeganie przestrzeni przez miesz- Tu chodzi o to zu verstehen, kańców Nowej Ameriki, ale umożliwiać mają tak- że jest nowy Raum für Ideen. że turystom wyostrzenie spojrzenia z zewnątrz na A więc lass uns hier alle steh’n, Nową Amerikę. Elementy puzzli przedstawiają pod- Nowa Amerika pomaga żeby wir seh’n. stawowe elementy struktury krajobrazu. Widzimy Refrain: ie eigene Landschaft ist ein Thema, das die wodę Odery, Nyßy, Mares Warpicum czy Bałtyku Nowa Nowa Nowa Amerika DBewohner bestimmter Regionen dazu an- jako punkty wyjścia. Nawiązują do nich niziny, a da- Dla nas dieses Land to wspólnota. regen kann, den gemeinsam genutzten Raum als lej płaskowyże, wzgórza i góry, a ponad tymi wszyst- Nasza Gemeinschaft jest wunderbar, Lebensgrundlage und Gestaltungsgegenstand zu kimi elementami zawieszone jest niebo. Spróbujmy zusammen jesteśmy Nowa Amerika entdecken. Eine landschaftliche Perspektive bietet sobie wyobrazić, że płyniecie po Oderze lub po also gerade für eine Region, die Gemeinsamkeiten Mare Warpicum i obserwujecie świat wokół Was. Autoren/Autorzy: Rosa Hue-Tam Lieu, Ly Nguyen Huong, Valeria Rozin, Chrystian Chruszcz, Jesko Thiede, und ihre Identität neu defi nieren will, eine Chance, Nie oglądacie więc świata i krajobrazu z ptasiej Michael Ritter, Nico Laeufer 32 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 33 34 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 35

diese entlang bestehender natürlicher und kultureller Strukturen zu suchen. Das Landschaftspuzzle soll zunächst die Raum- wahrnehmung der Bewohner Nowa Amerikas stär- ken, aber auch den Blick von außen als Touristen gilt es zu schärfen. Die Grundelemente der Land- schaft sind durch das Puzzle vorgegeben. Sie sehen das Wasser von Neiße, Oder, Haff und Ostsee als zentralen Ausgangspunkt. Hieran schließen sich die Niederungen an, anschließend die Plateaus, Hügel und Berge und zum Horizont liegt der Himmel über den anderen Elementen. Stellen Sie sich vor, Sie schwämmen auf der Neiße, in der Oder oder im perspektywy, tylko z żabiej. Jesteście tym samym Haff und betrachteten die Welt um sich herum. Sie w centrum postrzeganego świata, a wszystko wo- sehen also nicht von oben, aus der Vogelperspekti- kół – miasta, wędkarze na brzegu, spacerowicze, ale ve, sondern aus der Froschperspektive in die Land- też ptaki wodne czy nawet bobry – uporządkowane schaft, die Sie umgibt. Sie sind also der Mittelpunkt jest w powiązaniu z Wami. ihrer Welt, alles ist um Sie herum geordnet, Städte, Teraz zapraszamy do zabawy mieszkańców Angler, Wanderer – und vielleicht in der direkten Schlonska, Lebuser Ziemia, Terra Incognita i Szczet- Nähe, einige Wasservögel oder Biber. tinstanu, ale i przejeżdżających przez Nową Ameri- Nun sind die Bewohner von Schlonsk, Lebuser kę. Duże drewniane puzzle służące głównie do pra- Ziemia, Terra Incognita und Szczettinstan, aber auch cy z grupami, znajdują się w słubfurckiej Mediatece Durchreisende gefragt. Das Puzzle befi ndet sich Pogranicza. Ale dostępne są także w wersji roboczej als großes Holzpuzzle für die Arbeit mit Gruppen w formacie A4. Do schematycznych ilustracji do- in der Słubfurter Mediathek, ist aber auch als A4- łączyć należy szczegółowe elementy krajobrazu. Arbeitsblatt verfügbar. Der schematischen Darstel- Puzzle służą orientacji i umożliwiają uporządkowa- 36 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 37

lung sollen Details aus der Landschaft hinzugefügt nie elementów szczegółowych na właściwych miej- RATGEBER PORADNIK werden. Dabei sollte das Puzzle zur Orientierung scach. Dzięki temu możliwe jest uzyskanie odpo- EINES ETHNOGRAPHEN ETNOGRAFA genutzt werden, um die Details an der richtigen wiedzi na pytanie: co wyróżnia mój krajobraz wśród AUS NOWA AMERIKA ! NOWEJ AMERIKI ! Stelle anzuordnen. Welche Besonderheiten macht innych? Najlepiej jest uzupełniać krajobraz puzzli meine Landschaft aus? Am besten können die feh- poprzez dołączanie ilustracji brakujących szczegóło- lenden, charakteristischen Landschaftsdetails als wych elementów, co wzmacnia uświadamianie so- Zeichnungen hinzugefügt werden, um sich ihr Aus- bie ich wyglądu i usytuowania. Możliwe jest jednak sehen und ihre Lage bewusst zu machen. Aber auch także dopisywanie pojedynczych słów lub tworze- das Hineinschreiben von Wörtern oder das Anlegen nie kolaży z innych materiałów. To oczywiście za- einer Collage mit anderen Materialien ist möglich. bawa, ale służąca poważnej sprawie – postrzeganiu Es darf lustig sein, aber es sollte auch mit Ernsthaf- wyróżników przestrzeni wokół nas. W ten sposób tigkeit auf den eigenen Raum zielen – was macht możemy poszerzać wiedzę o charakterze przestrze- ihn aus? So können wir das Wissen über den Cha- ni w krajobrazie Nowej Ameriki. rakter unserer Landschaftsräume in Nowa Amerika Życzymy dobrej zabawy przy tworzeniu puzzli sammeln. i w napięciu czekamy na wyniki! Viel Spaß beim Gestalten des Puzzles, wir sind gespannt auf die Ergebnisse! Dlatego prosimy o nadsyłanie do nas wypełnionych iebe Touristen, die ihr neugierig auf die Sehens- rodzy Turyści ciekawi atrakcji naszego fanta- obrazków na adres: Lwürdigkeiten unseres fantastischen Landes seid! Dstycznego kraju ! Deshalb bitten wir die ausgefüllten Bilder zu uns zu Slubfurt e. V., Güldendorfer Straße 13, D-15230 schicken: Frankfurt (Oder), [email protected]. (Anne Kulo- Ich empfehle euch etwas Außergewöhnliches Polecam wam coś niezwykłego i wyjątkowo Slubfurt e. V., Güldendorfer Straße 13, D-15230 zik, Kenneth Anders) und einmalig Nowaamerikanisches, nämlich die nowoamerikańskiego – są to mianowicie kolorowe Frankfurt (Oder), [email protected]. (Anne Kulo- bunten Wochenmärkte – eine zeitlose Welt völli- bazary – ponaczasowy świat pełnej integracji i spe- zik, Kenneth Anders) ger Integration und spezifi scher Kultur! Wie es sich cyfi cznej kultury ! Tak się składa, że są one położone ergab, sind sie auf der postpolnischen Seite von po post-polskiej stronie Odery i Nyße, ale ściągają Odera und Nyße gelegen, ziehen aber Besucher publiczność z jednej i drugiej strony rzek. Na terenie von beiden Uferseiten an. Auf dem Gelände dieser tych uroczych bazarów mamy bardziej niż gdziekol- reizvollen Märkte bekommen wir mehr als irgend- wiek indziej odczucie typowo „nowoamerikańskie”! wo sonst ein typisch „nowaamerikanisches” Gefühl. Tu powstaje wspólny dynamiczny język „nowo-ame- Hier entsteht eine gemeinsame dynamische Spra- rikanski”. Tu mamy podobny gust i lubimy podobną che, das „Nowaamerikanische”. Hier gibt es ähnliche modę – nowoamerikanską, tu zaspokajamy głód Geschmäcker und eine ähnliche Mode – die nowa- wspaniałym i obfi tym jadłem – nowoamerikańskim, amerikanische, hier stärken wir uns bei ausgezeich- tu możemy się zaopatrzyć w ulubioną „folksmuzykę” neten, üppigen „nowaamerikanischen” Mahlen, – nowoamerikanską, no i smakowitą żywność hier können wir uns mit der geliebten „Folksmusik”, oczywiście nowoamerikanską i „tysiąc dwieście” 38 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 39

der „nowaamerikanischen” und nicht zuletzt mit innych wspaniałości, których wymienić nie sposób. schmackhafter, selbstverständlich „nowaamerika- A wszystko nowoamerikańskie!!! nischer” Nahrung versorgen und tausendzweihun- Bazary występują tam gdzie znajdują się dert andere Herrlichkeiten, die aufzuzählen unmög- przejścia post-graniczne. Można odwiedzać je ra- lich ist. Und alles nowaamerikanisch!!! tami, przy okazji zwiedzania jednego ze stanów Diese Basare kommen dort vor, wo sich ehe- Nowej Ameriki lub podczas sympatycznego ur- malige Grenzübergänge befi nden. Man kann sie in lopu przejechać sobie całą trasę od Zgörzelic do Raten besuchen, während des Besuchs eines der Schweineujście. Bundesstaaten von Nowa Amerika oder in einem netten Urlaub die ganze Strecke von Zgörzelic bis Oto przykłady miejsc gdzie spotkamy bazary nach Schweineujście abfahren. warte odwiedzenia: Śledźdorf/Schweineujście, Lu- bieschinken, New Szczettin oczywiście, Pommel- Hier ein paar Beispiele von Orten, an denen wir kowo/Kołbaskollen, Gryfi nhagen/Meszerin – to sehenswerte Wochenmärkte antreff en: Śledźdorf/ w Szczettinstan; Wigeistowa/Garc, Niederkrajnik/ Schweineujście, Lubieschinken, New Szczettin na- Szwed, Unterosinów /Wysokie Wutzen – to Terra türlich, Pommelkowo/Kołbaskollen, Gryfi nhagen/ Incognita; Küstrzyn, Słubfurt (dzielnica Słub), Las Meszerin – in Szczettinstan; Wigeistowa/Garc, Forst – to Lebuser Ziemia; Musknica, Przedrosche, Niederkrajnik/Szwed, Unterosinów /Wysokie Wut- Pieńschka, Zgörzelic – to Schlonsk. (Hanka Billert) zen – in Terra Incognita; Küstrzyn, Słubfurt (dzielnica Słub), Las Forst – in Lebuser Ziemia; Musknica, Przedrosche, Pieńschka, Zgörzelic – in Schlonsk. (Hanka Billert) 40 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 41

PARALLELE WELTEN ŚWIATY RÓWNOLEGŁE

iese Arbeit beruht auf der Beobachtung, rojekt wynika z obserwacji wystepujacych Ddass sich in Kostrzyn - Küstrin verschiedene Pw Kostrzynie/Küstrin różnych równoległych Welten nebeneinander existieren, die sich nicht i nie przenikających się światów. Kurzwelly po- durchdringen. Kurzwelly hat sich dazu entschlossen stanowił połączyć ze soba dwa z nich: pulsują- zwei davon miteinander zu verbinden: den leben- cy źyciem Bazar i teren Starówki. Od Bazaru do digen Basar und das Festungsgelände. Vom Basar Starówki i z powrotem prowadzi teraz ciąg 30 bis zur Festungsaltstadt führt eine Reihe von 30 szyldów-drogowskazów. Zawierają one zdjęcia Schildern. Auf ihnen sind verschiedene öﬀ entliche różnych miejsc publicznych i prywatnych oraz und private Orte abgebildet sowie Aussagen von wypowiedzi polskich i niemieckich uczestników polnischen und deutschen Bewohnern des Grenz- kontaktów nadgranicznych. Projekt ten odzwier- gebiets. Dieses Projekt spiegelt die Komplexität der ciedla złożoność relacji historycznych, społecz- historischen, gesellschaftlichen und ökonomischen nych i ekonomicznych, wzmocnionych przez ano- Beziehungen wider, das durch die Anonymität der nimowość bohaterów, którzy podzielili się swoimi Menschen, die ihre persönlichen Grenzgeschichten historiami. Na dobre i złe łączą one ludzi po obu erzählt haben noch erhöht wird. (mk) stronach granicy. (mk)

(Projekt „dialog loci”, Kostrzyn 2004: (Projekt „dialog loci”, Kostrzyn 2004: www.urbanart-berlin.de/dialogloci) www.urbanart-berlin.de/dialogloci) 42 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 43

Byłem wojskowym. Teraz sprzedaję wędki. Nie myślałem, że kiedyś będę stać na rynku. | Ich war beim Militär angestellt. Jetzt verkaufe ich Angeln. Ich hätte nie gedacht, dass ich mal auf dem Markt stehen würde. 44 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 45

DER DUDELSACK – VON ASIEN DUDY – Z AZJI Teilstaaten von Nowa Amerika dar? Es ist so, dass wodzi się z terenów dzisiejszej Azji środkowo-po- NACH NOWA AMERIKA DO NOWEJ AMERIKI der Dudelsack einer der ältesten Artefakte der Mu- łudniowej, z Indii. Stamtąd, w wyniku kontaktów sikkultur in der Geschichte der Menschheit ist, der handlowych i podbojów już w czasach starożyt- roßpolen und die Lausitz sind zwei historische ielkopolska i Łużyce to dwa historyczne aus den Gebieten des heutigen Südasiens, aus Indi- nych przez Egipcjan, Greków, Rzymian i arabskich Gund geografi sche Regionen im Einzugsgebiet Wi geografi czne regiony, oplatające dorzecza en kommt. Von dort gelangte er durch Handelsbe- kupców trafi ł na Bliski Wschód, by poprzez Bałka- von Nyße und Odera, von Osten nach Westen. Nyßy i Odery, od wschodu i zachodu. Obecnie leżą ziehungen und Eroberung schon in antiken Zeiten ny i Półwysep Iberyjski, rozprzestrzenić się niemal Heute liegen sie in zwei Teilstaaten Nowa Ameri- one w 2 stanach Nowej Ameriki: Schlonsk i Lebuser durch die Ägypter, Griechen, Römer und arabische w całej Europie, zmieniając po drodze swój wygląd, kas: Schlonsk und Lebuser Ziemia. Ziemia. Kaufl eute in den Nahen Osten, um über den Bal- strój i budowę oraz funkcję w danych kulturach. Na Einer der Maßstäbe der historischen und kultu- Jednym z wyznaczników tożsamości historycz- kan und die Iberische Halbinsel sich in nahezu ganz dudach grał ponoć sam cesarz Neron. rellen Identität dieser Gebiete ist, wie auch unsere nej i kulturowej tych ziem potwierdzonej także Europa auszubreiten. Auf diesem Weg wechselte er Tradycje sztuki dudziarskiej na terenach No- Forschungen an der Nowa Amerika Uniwersytät w wyniku badań przy Nowa Amerika Uniwersytät Aussehen, Stimmung, Aufb au und Funktion in den wej Ameriki liczą sobie ponad 700 lat. Dźwięki zeigten, ein Musikinstrument aus der Familie der jest instrument muzyczny z rodziny dud, na tym jeweiligen Kulturen. Angeblich spielte Kaiser Nero dud rozbrzmiewały zarówno na dworach kró- Sackpfeifen, das in diesem Gebiet unter der Bezeich- obszarze występujący pod nazwą „kozioł” i „koza”, persönlich auf einem Dudelsack. lewskich i magnackich Polski, Danii oraz Sakso- nung „Bock” und „Ziege” verbreitet ist, samt seinen wraz z licznymi jej odmianami. Jest to jeden z nie- Die Tradition der Dudelsackkunst auf dem Ge- nii, także w wojsku, na gościńcu i w karczmach. zahlreichen Nebenformen. Es ist eines der wenigen licznych regionów w Europie, na którym występuje biet Nowa Amerikas reicht über 700 Jahre zurück. Die Świadczą o tym zarówno dawne przedstawienia Gebiete in Europa, in dem fast 10 Arten des Dudel- blisko 10 odmian dud. Instrument ten to aerofon Klänge der Sackpfeifen ertönten sowohl an Königs- dudziarzy w malarstwie i rzeźbie (14.-15. wieku), sacks vorkommen. Dieses Instrument gehört zu den stroikowy, składający się z 2 piszczałek: melodycz- und Magnatenhöfen Polens, Dänemarks und Sach- traktaty muzyczne (Platerspiel – Virdung 1511; Rohrblattinstrumenten und setzt sich aus zwei Pfei- nej i burdonowej, osadzonych w skórzanym worku, sens, als auch im Militär, auf der Landstraße und im duda i kozieł – Miaskowski 1612; großer Bock fen zusammen: der Spielpfeife und der Bordunpfeife, które nadmuchiwane są mieszkiem lub za pomocą Wirtshaus. Davon zeugen alte Darstellungen in der – Praetorius, 1618 *FOT. 0_Praetorius1618_Mo- befestigt an einem Fellsack, der mit einem Blasebalg ustnika. Jednym z głównych cech dud na tym ob- Malerei und Bildhauerei (14.–15. Jh.) und Musiktrak- drzyk_2004). Później dudy i skrzypce były bardzo oder einem Mundstück aufgeblasen wird. Eine der szare jest stylizowana główka kozła, w której pysku tate (Platerspiel – Virdung 1511; duda i kozieł – Mias- popularne instrumentów wśród mieszczan i chło- Hauptmerkmale von Dudelsäcken in dieser Region jest końcówka piszczałki ze stroikiem. kowski 1612; großer Bock – Praetorius, 1618 *FOT. 0_ pów, co doprowadziło do powstawania np. cechu ist der stilisierte Ziegenkopf, in dessen Maul das Ende Skąd ten instrument w Nowej Americe? Jaka Praetorius). Später waren Dudelsack und Geige sehr muzykantów wiejskich w Gubinie (17.-19. wiek), der Pfeife mit dem Rohrblatt steckt. była jego rola w dziejach tych ziem? Czym jest dziś populäre Instrumente unter Bürgern und Bauern, by w okresie 19.-20. wieku znaleźć swoje miejsce Wie kam dieses Instrument nach Nowa Ameri- dla mieszkańców wszystkich stanów Nowej Ame- was z. B. zur der Entstehung Dorfmusikantenzunft w kulturze ludowej. Dawniej najlepsi muzykanci ka? Welche Rolle spielte es in der Geschichte dieser riki? Otóż dudy to jeden z najstarszych artefaktów Region? Was stellt er heute für die Bewohner aller kultury muzycznej w dziejach ludzkości, który wy- Grosser Bock, Praetorius 1618 / Marek Fr. Modrzyk buduje kozły, Nądnia 2004, Autor:Hanna Olejniczak-Zaworonko 46 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 47

in Guben führte (17.–19. Jh.), um im Zeitraum 19.–20. wędrowali w inne regiony w celach zarobkowych. Jh. seinen Platz in der Volkskultur zu fi nden. Früher Pozostałością tego są liczne wyjazdy na festiwa- zogen die besten Musikanten zum Geld verdienen in le czy konkursy, organizowane niemal w każdym andere Regionen. Die zahlreichen Fahrten zu Festi- zakątku Europy. Postać dudziarza jako anioła, pa- vals oder Wettbewerben, die in nahezu jedem Winkel sterza, wędrownego muzykanta, niedźwiedzia czy Europas stattfi nden, sind ein Überbleibsel dieser Zeit. nawet diabła, była motywem wielu scen w sztuce, Der Dudelsackspieler in Gestalt eines Engels, Hirten, także na obszarach Schlonska, Lebuser Ziemia, Wandermusikanten, Bären oder gar Teufels war Mo- Terra Incognita czy Szczettinstanu. Brzmienie tiv vieler Szenen in der Kunst, so auch in den Gebie- dud inspirowało wielu światowej sławy kompozy- ten Schlonsk, Lebuser Ziemia, Terra Incognita oder torów, nie tylko Marais, Chopin, Davey, ale i sa- Szczettinstan. Der Dudelsackklang inspirierte viele mego Georga Philippa Telemanna. Bawiący w 18. weltberühmte Komponisten wie Marais, Chopin, Da- wieku na Śląsku kompozytor zachwycał się wirtu- vey, und auch Georg Philipp Telemann. Letzterer, der ozerią dudziarzy i skrzypków grających do tańca sich im 18. Jh. in Schlesien aufh ielt, begeisterte sich w karczmach – stąd też „Suita tańców polskich”. für die Virtuosität der Dudselsackspieler und Fiedler, Kozły i dudy jeszcze w połowie 20. wieku towa- die zum Tanz in Wirtshäusern spielten – daher auch rzyszyły obrzędom zaślubin, wesela czy karnawału die „Suite polnischer Tänze”. Böcke und Dudelsäcke po obu stronach granicy. Później pozostają atrak- begleiteten noch Mitte des 20. Jahrhunderts Vermäh- cyjnym tworzywem w nurcie muzyki estradowej lungszeremonien, Hochzeits- oder Karnevalsfeiern bądź klubowej (vide: puby). Zjawisko to, określane auf beiden Seiten der Grenze. Später bleiben sie ein terminem „folk” czy „world music”, łączone z im- begehrtes Mittel der Bühnen oder Klubmusik (vide: perialnym i fi lmowym brzmieniem highlander pipe Kneipen). Dieses Phänomen, das mit dem Begriff bądź uilleann pipe (McColgan Trio), utorowało „Folk” oder „Worldmusic” bezeichnet wird, verbun- drogę dudom ku muzyce dawnej a także urozma- den mit den imperialen Klängen und der Filmmusik iciło brzmienie kapel rokowych, łącznie z wyko- von Highlander Pipe oder Uilleann Pipe (McColgan nawcami muzyki elektronicznej (Hailander, Mal- Trio), bahnte Dudelsäcken den Weg in die alte Musik, brook). Stąd też możliwość nabycia nie tylko dud brachte aber auch Abwechslung in die Rock- und elek- rodzimych, ale i hiszpańskiej gaita, historycznego 48 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 49

tronische Musik (Hailander, Malbrook). Daher gibt es auch die Möglichkeit, nicht nur einheimische Dudel- säcke, sondern auch eine spanische Gaita, einen historischen großen Bock oder eine englische Small pipe bei Herstellern zu erwerben, die sich in den letzten Jahrzehnten auf dem Gebiet von Nowa Amerika an- gesiedelt haben (Berlin, Göda, Bockregion). Erhaltene Sehenswürdigkeiten, Museumssammlugen, Musik- schulen und Meister, Kapellen und Gruppen, Festi- vals und Wettbewerbe sowie zahlreiche Zirkel junger Musikanten lassen uns optimistisch auf die Zukunft des Bocks und Dudelsacks blicken als eigentümliche „musikalische Naht”, die das Gebiet zwischen Berlin großer Bock czy angielskich small pipe u wytwór- und Poznań im Einzugsgebiet von Nyße und Ode- ców osiadłych w ostatnich dekadach na ziemiach ra verbindet und seine neue Identität auf dem wie- Nowej Ameriki (Berlin, Göda, Region Kozła). Oca- derentdeckten Erbe unserer Vorfahren aufb aut, das lałe zabytki, zbiory muzealne, szkoły muzyczne durch neue Bewohner hineingetragenen wurde, sei i mistrzowie, kapele i zespoły, festiwale i konkursy es in Gestalt von Niemaszchlebba oder Kozaart. oraz o liczne grono młodych muzyków pozwalają optymistycznie patrzeć w przyszłość kozła i dud, Ein besonderer Anhang zu dieser vorgeschla- jako swoistej „muzycznej fastrygi”, integrującej genen Bock-Route von Poznań über Słubfurt nach obszar między Berlinem a Poznaniem, w dorzeczu Bautzen in Gestalt eines selbstständigen, humor- Nyßy i Odery, budującym swą nową tożsamość na vollen Lernrätsels könnte die „Hopfen-Bockroute” ponownie odkrywanym dziedzictwie przodków sein. Mit anderen Worten, auf der Wanderung von i wnoszonym przez nowych mieszkańców, choćby der Warte über die Oder bis zur Spree, sollte man w postaci Niemaszchlebba czy Kozaart. bei einem Getränk wie Pils, Koźlak, Bock (oder auch Ur- oder Doppelbock) oder Kozel verschnaufen ... Swoistym Apendixem do tej propozycji Szlaku Deshalb – auf einen guten Weg und ein glückliches Koźlarskiego z Poznania, przez SłubFurt do Bautzen, Finale – Prosit! w postaci samodzielnej łamigłówki humorystyczno- edukacyjnej, może być „chmielowy szlak kozła”. Auf den Spuren von Bock- und Dudelsack durch Innymi słowy, wędrując znad Warty przez Odrę po Nowa Amerika: Post-Polska (Poznań – Połajewo Sprewę, warto spróbować znaleźć chwilę wytchni- – Kościan); Bockregion (Zbąszyń, Kopanica – Szlak enia przy napoju typu pils, koźlak, bock (także w od- Koźlarski); Słubfurt & Lausitz (Chociebuż, Briezyn, mianie urbock bądź doppelbock) czy kozel ... Zatem Burg, Spremberg, Schleife, Musknica); Schlonsk – na dobrą drogę i szczęśliwy ﬁ nał – prosit ! (Schmochtitz – Crostwitz – Goda – Baudyszyn – Zgörzelic). (Janusz Jaskulski) Szlakiem Kozła i Dud po Nowej Americe: Post-Polska (Poznań – Połajewo – Kościan); Re- gion Kozła (Zbąszyń, Kopanica – Szlak Koźlarski); Słubfurt & Łużycy (Chociebuż, Briezyn, Burg, Sprem- berg, Schleife, Musknica); Schlonsk (Schmochtitz fot. Zygmunt Gajewski, J. Jaskulski, – Crostwitz – Goda – Baudyszyn – Zgörzelic). (Janusz Andrzej Łazowski, Wojciech Olejniczak Jaskulski) 50 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 51

SEDINA len Sedina-Altar rekonstruiert, und auch die allge- Badania nad jej postacią prowadzi Instytut meinsedinistischen Séancen des Seelenkontaktes Sediny. Dokonał on m.in. rekonstrukcji Zachodnio- edina (lat. sedinum – das Nachahmenswerte, ermöglicht. Sedina ist Schutzherrin von Nowa Ame- pomorskiej Komnaty Kontemplacyjnej, odtworzył SMusterhafte, auf seinem Gebiet Ideale) war rika, ihr Konterfei schmückt u. a. den Stempel des kaplicę Sediny w najpiękniejszej szczecińskiej Willi nicht nur eine Allegorie der Stadt Szczettin seit Landes. (Bartosz Wójcik) Lentza, zrekonstruował mobilny średniowieczny dem 10. Jahrhundert, obwohl sie damit am häufi gs- ołtarzyk Sediny, a także umożliwia ogólnosedini- ten assoziiert wird. Angeblich war sie die Ehefrau styczne seanse duchowego kontaktu. Sedina jest von Johannes Scolvus, dem eigentlichen Entde- patronką Nowej Ameriki, jej podobizna występuje cker des Alten Amerikas. Sedina war eine Gottheit SEDINA m.in. na pieczęci krainy. (Bartosz Wójcik) im Pantheon des Triglaw (der Dreiköpfi ge), in der christlichen Ikonographie ist sie seit dem Mittelal- edina (z łac. sedinum – godny naśladowania, (www.sedina.info.pl) ter gegenwärtig. Beschützerin der Schwachen und Sidealny w swojej dziedzinie) stanowiła nie tyl- Starken, Patronin der Künstler und Antikünstler, ko alegorię miasta Szczecin od X w., choć z tym Amazonen und Machos, erster VIP von Nowa Ame- faktem kojarzona jest najczęściej. Ponoć była żoną rika – Sedina hat viele Gesichter. Mit ihr identifi zie- Jana z Kolna – właściwego odkrywcy Starej Ame- ren sich die Mehrheit der Frauen und fast alle Män- riki. Sedina była bóstwem w panteonie Trygława, ner Nowa Amerikas (Sedina kommt auch als Sedin a w ikonografi i chrześcijańskiej obecna jest od śre- vor). Sie ist ein Star, wie jeder Nowa-Amerikaner dniowiecza. Opiekunka słabych i silnych, patron- ihn sich erträumt. Auch kann jeder und jede selbst ka artystów i antyartystów, amazonek i macho, Sedina oder Sedin sein. Sie ist ein Traum, die jeden pierwszy VIP Nowej Ameriki – Sedina ma wiele Augenblick Wirklichkeit werden kann. twarzy. Utożsamia się z nią większość nowoame- Forschungen zu ihrer Person führt das SedinaIn- rikańskich kobiet i niemal wszyscy mężczyźni (Se- stitut durch. Es ist u. a. für die Rekonstruktion des dina bywa również Sedinem). Jest ona celebrytką, Westpommerschen Kontemplations-Gemaches ver- jaką wymarzy sobie każdy Nowoamerikanin. Każdy antwortlich, hat die Sedina-Kapelle in der schönster może też nią/nim być. Sedina to marzenie, w do- Stettiner Villa, der Villa Lentz restauriert, den mobi- wolnym momencie stające się rzeczywistością. 52 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 53

Mieszkając przy granicy, mamy chyba większe możliwości znalezienia pracy gdzieś tam. / Wir Grenzlandbewohner haben wohl mehr Möglichkeiten, da irgendwo Arbeit zu ﬁ nden. 54 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 55 SZCZETTINSTAN

Ostbałtyk Zalaﬀ Szczettinski, Zalaﬀ KuKuKa New Szczettin Region Metro-Pole New Szczettin | Metro-Poleregion New Szczettin 56 SZCZETTINSTANNaugard SZCZETTINSTAN 57

Altgard

Kołbatz Gollniów Widzeńbrücken SZCZETTINSTAN Stepenica Osuchmühle Wollin Polizei New Szczettin Lehnna Jasienitza Bartwieś Trzebort/Kozaart Gryﬁnhagen Tanowalde Schönkamieniec Misdroje Neuendołuje Kołbatzow Mescherzyn ODERA Fi Döbra Gartzięć Nassenrzędziny Szynhof Pomelno OSTBAŁTYK Brzózhagen Nowe- Szwenncówka Tęntow

Kasebór Zaleﬀ KuKuKa Nowewarp Grambow Stolecburg Altwarpno Krakówek Schweineujście Riet Raminorca Penkóń Szklanahütte Löknicy Trójkąt Śledźdorf Nowoamerykański

Rossów Brüszów

Jajkosin Wkrymünde Bröllinek Ankłam Wolgość Turzegelow Pasywalk 58 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 59

zczettinstan erstreckt sich vom Land Terra Inco- zczettinstan sięga od stanu Terra Incognita na Sgnita im Süden bis an die Ostbałtyk im Norden. Społudniu do Ostbałtyku na północy. Stolicą re- Die Hauptstadt der Region und die größte Stadt gionu i największym miastem Nowej Ameriki jest Nowa Amerikas ist New Szczettin. New Szczettin New Szczettin. New Szczettin leży nad Oderą (wie- liegt an der Odera (viele behaupten, sie läge am lu sądzi, że nad morzem). W Szczettinstanie pogra- Meer). In Szczettinstan ist das deutsch-polnische nicze polsko-niemieckie nie jest przedzielone rzeką Grenzland nicht durch einen Fluss getrennt. Diese – co jest efektem naturalnego przesuwania się płyt Tatsache bildet keine Ausnahme, sondern ist Eﬀ ekt tektonicznych kuli ziemskiej i ﬁ zycznych granic. einer natürlichen Verschiebung der tektonischen Tzw. pogranicze rozciąga się na polach na zachód Platten der Erde sowie der physischen Grenzen. od Odery, stopniowo przesuwając się w obu kierun- Das sog. Grenzgebiet wurde hier durch die Äcker kach i zanikając. Jeśli w starej Ameryce stolicą jest westlich der Odera gezogen; heutzutage dehnt es Waszyngton (a w Nowej Americe – Słubfurt), to sich in beide Richtungen aus und löst sich allmäh- odpowiednikiem Nowego Jorku jest New Szczettin. lich auf. New Szczettin ist mit New York im alten Miasto leży na bagnach i jest największym portem Amerika vergleichbar, während Słubfurt als Haupt- i centrum ludności przybyłej do Nowej Ameriki stadt von Nowa Amerika Washington entspricht: z rożnych krajów świata. unsere Stadt wurde im Sumpf gebaut, verfügt heute Po ustanowieniu tej krainy regionem transkul- über den größten Hafen und ist Zentrum für Neu- turowym i częściowym przejęciu go przez Polaków ankömmlinge in Nowa Amerika aus verschiedenen po II wojnie światowej (1945) dzisiejszy New Szczet- Ländern der Welt. Daher kann man auch von New tin stał się miastem wędrowców, którzy przybywali Szczettin sprechen. Als nach dem Zweiten Welt- tu z różnych stron Rzeczypospolitej, z emigracji, krieg (1945) das Land zu einer transkulturellen Regi- ze strzaskanej wojną Europy. Teraz miasto i region on wurde – und teilweise von Polen übernommen stały się otwarte na nowych wędrowców z Euro- – wanderten hier die Menschen aus der gesamten py. Dlatego w tej krainie czuje się zarówno wiatr polnischen Republik hin, aus der Emigration, aus od morza, jak i wiatr ciągłych zmian. Dlatego jest dem ganzen vom Krieg gebeutelten Europa. to miasto i region dyskusji, wolności, przełomu. 60 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 61

To tutaj powstawała Solidarność w 1980 r. , powo- dując wielkie pęknięcia w murze w prowincji Berlin (wówczas podzielonej na dwie części: zachodnią i wschodnią). Dziś wolność to przede wszystkim ludzie miesz- kający w New Szczettinie i okolicach – Löknicy, Neuendołujach, Kołbatzow. W New Szczettinie znajduje się centrum kult(ur)owe Sediny – patronki Nowej Ameriki. Muza, idolka, święta tradycyjnych wartości i nowych prądów myślowych to nie tylko pierwszy VIP Nowej Ameriki, ale przede wszystkim punkt duchowego odniesienia dla Nowo-Amerikanów. Fakt, że Sedina jest kobietą, umożliwia emancy- pację i planowane równouprawnienie mężczyzn Heutzutage haben sich New Szczettin und an- – możliwe tylko w Nowej Americe. Od prawie dere Ortschaften Nowa Amerikas für Siedler aus dziesięciu lat imprezy polsko-niemieckie, odbywa- ganz Europa geöﬀ net. Deswegen spürt man hier den jące się tutaj, nie są określane mianem „międzyna- Wind vom Meer und die Brise des Wandels. Deshalb rodowy”, a wiele inicjatyw istnieje w bezpośredniej ist New Szczettin die Stadt der Diskussionen, der łączności krain na lewym i prawym brzegu Odery. Freiheit, des Umbruches. Hier wurde die Gewerk- W dni wolne od pracy postniemieccy mieszkańcy schaft Solidarność geboren, die einen großen Riss in regionu przyjeżdżają do kin i teatrow New Szczet- der Mauer der Provinz Berlin verursachte (damals in tina, a postpolscy mieszkańcy krainy kąpią się einen westlichen und einen östlichen Teil getrennt). w mecklemburskich jeziorach. Postpolacy miesz- Heute steht die Freiheit vor allem für die Men- kają i pracują w postniemieckich miejscowościach, schen, die in New Szczettin und Umgebung leben a Postniemcy napisali większość projektów kultu- – in Löknicy, in Neuendołuje und in Kołbatzow. In ralnych dla New Szczettina. (Bartek Wójcik, AŁ) New Szczettin beﬁ ndet sich das Kult(ur)zentrum Sedinas – Schutzherrin Nowa Amerikas. Muse, Abgöttin, Gönnerin traditioneller Werte und neuer Denkströmungen – sie ist nicht nur der erste now- amerikanische VIP, sondern vor allem geistiger Be- zugspunkt für die Nowo-Amerikaner. Die Weiblichkeit Sedinas macht Emanzipati- on und Gleichberechtigung der Männer möglich – denkbar ausschließlich in Nowa Amerika. Seit fast zehn Jahren werden die hiesigen deutsch- polnischen Veranstaltungen nicht mehr als „international” bezeichnet, viele Initiativen existieren in direktem Verbund am linken und rechten Ufer der Odera. An Feiertagen kommen die postdeutschen Bewohner der Region in die Kinos und Theater New Szczettins, und die postpolnischen Bürger baden in mecklenburgischen Seen. Postpolen wohnen und arbeiten in postdeutschen Ortschaften, und Postdeutsche haben die meisten Kulturprojekte für New Szczettin geschrieben. (Bartek Wójcik, AŁ) 62 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 63

ALTAM ALTAM

or langer, langer Zeit waren die hiesigen rie- awno, dawno temu, tutejsze wielkie drzewa Vsigen Bäume einmal wie heilige Wächter des Dbyły jak święci strażnicy lasów. Oddawano im Waldes. Man erwies ihnen Ehre und Ruhm. Genau cześć i chwałę. Właśnie wtedy nad jeziorem Dąmm damals entstand am Dąmmsee eine Ansiedlung. powstała osada. Książę Barnim I, który założył New Herzog Barnim I., der New Szczettin gründete, ver- Szczettin, próbował zbudować w tym mieście swój suchte an dieser Stelle sein Schloss zu bauen. Die zamek. Mieszkańcy New Szczettina nie zgodzili się Einwohner von New Szczettin waren damit nicht na to i swoją rezydencję książę musiał stworzyć einverstanden, weshalb der Herzog seine Residenz w Altam. Altam nigdy nie wyrwało się z objęć Me- in Altam errichten musste. Altam konnte sich aus tro-Pole New Szczettina. der Umklammerung der Metro-Pole New Szczettin Po latach Altam stało się dzielnicą New Szczet- nie losreißen. tina, do czego w niebagatelny sposób przyczyniło się Nach Jahren wurde Altam ein Stadtteil von powstanie lotniska. Samoloty (hydroplany) lądowały New Szczettin, woran die Entstehung eines Flugha- na jeziorze płosząc miejscowe ptactwo, co szczególnie fens keinen geringen Anteil hatte. Flugzeuge (Was- irytowało jednego z pierwszych ekologów na świecie serfl ugzeuge) landeten auf dem See und scheuch- – pacyfi stę i przyrodnika-amatora Paula Robiena. ten die ansässigen Vögel auf, was besonders einen Jednym z bohaterów Nowa Ameriki jest wła- der ersten Ökologen der Welt ärgerte: den Pazifi s- śnie Paul Robien (1882–1945) – należał on do naj- ten und Hobbynaturforscher Paul Robien. Einer der ciekawszych postaci New Szczettina XX wieku. Był Helden von Nowa Amerika ist just dieser Paul Robi- naukowcem-samoukiem (ornitologiem i entomolo- en (1882–1945), er gehörte zu den interessantesten giem), pisarzem-przyrodnikiem i zaangażowanym Gestalten von New Szczettin im 20. Jahrhundert. obrońcą natury. Jego talent pisarski zaowocował Er war autodidaktischer Forscher (Ornithologe und cyklem szkiców literackich o lokalnej przyrodzie. Na Enthomologe), schreibender Naturforscher und jednej z wysp na jeziorze Dąmm założył stację or- engagierter Naturschützer. Sein schriftstellerisches nitologiczną, która – dzięki sławie jej twórcy – była Talent schlug sich in einem Zyklus literarischer Skiz- licznie odwiedzana przez miłośników przyrody. Jako 64 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 65

zen über die örtliche Natur nieder. Auf einer der nieprzejednany pacyﬁ sta nie wahał się występować POLIZEI POLIZEI Inseln auf dem Dąmmsee richtete er eine Vogel- politycznie, krytykując posunięcia władz (również warte ein, die Dank dem Ruhm ihres Begründers nazistowskich). Zginął w tragicznych okoliczno- ie postdeutsche Fabrik für synthetisches Ben- ostniemiecka fabryka benzyny syntetycznej von zahlreichen Naturliebhabern besucht wurde. ściach, zamordowany razem z żoną przez radziec- Dzin, die Hydrierwerke Polizei. Die Fabrik war PHydrierwerke Polizei. Fabryka działała w latach Als unnachgibiger Paziﬁ st zögerte er nicht, sich po- kich żołnierzy w listopadzie 1945 roku. von 1934–1944 aktiv, danach wurde sie von den Al- 1934–1944, a następnie została zbombardowana litisch zu engagieren, indem er das Vorgehen der Niewiele pozostało z małego miasteczka post- liierten bombardiert. Nach 1945 wurden die Über- przez aliantów. Po 1945 r. pozostałości po niej zo- Behörden (auch der nazistischen) kritisierte. Er kam niemieckiego, zniszczonego podczas walk o New reste abgerissen und in die Sowjetunion geschickt. stały rozebrane i wysłane do Związku Radzieckie- unter tragischen Umständen ums Leben, mit seiner Szczettin w 1945 r. Na gruzach Altam jako cześć Me- Nowa Amerika braucht Energie, wobei sich Polizei go. Nowa Amerika potrzebuje energii, dlatego też Frau zusammen wurde er von Sowjetsoldaten im tro-Pole New Szczettina powstało nowe nowocze- als geeignetes Energie-Eldorado erweist. Die mo- uznano, że Polizei nadaje się na Eldorado energe- November 1945 ermordet. sne miasteczko. Pozostały też ślady po przeszłości: numentalen Objekte harren ihrer Nutzung in Nowa tyczne. Monumentalne obiekty oczekują na wyko- Nur wenig ist von dem kleinen, postdeutschen kościół, książęcy pałac myśliwski (obecnie Miejska Amerika. Es ist eines der interessantesten Objek- rzystanie w Nowej Americe. Jest to jeden z najcie- Städtchen übrig, das während der Kämpfe um New Biblioteka Publiczna), fragment murów obronnych Szczettin 1945 zerstört wurde. Auf den Trümmern nad rzeką Płönią. von Altam entstand als Teil der Metro-Pole New Sz- New Szczettin to czteromiasto jak czteropak czettin ein neues, modernes Städtchen. Es blieben – w tym Altam, Grabowo i Polizei. (AŁ) auch Spuren der Vergangenheit übrig: die Kirche, das herzogliche Jagdschloss (heute Stadtbibliothek) und ein Teil der Stadtmauer am Fluss Płönia. New Szczettin ist wie ein Verbund aus vier Städten, einem Viererpack mit Altam, Grabowo und Polizei. (AŁ)

Specjalna ekspedycja rowerowa od źródeł Nysy do Bałtyku stwierdziła, że nad Płonią jest największy rowerowy punkt odpoczynku w Nowej Americe.

te aus der Zeit des 2. Weltkrieges auf diesem Ge- kawszych obiektów z czasów II wojny światowej na biet. Um den Ort kümmert sich der Verein Skarb tym terenie. Miejscem tym opiekuje się Stowarzy- (Schatz), der seine Erkundung vorbereitet. szenie Skarb, które stwarza dogodne warunki do An diesem Ort entstand ein Brunnen für die jego poznania. Göttin Nowa Amerikas, Sedina. Sedina ist nackt. W mieście powstała fontanna dla bogini Nowa Sie steht ganz im Zentrum, auf dem Marktplatz von Amerika, Sediny. Sedina jest naga. Stoi w samym Polizei. In der Nähe beﬁ ndet sich eine gothische centrum, na rynku w Polizei. Nieopodal znajduje Backsteinkapelle. Sie ist ein Überrest der Marien- się ceglana, gotycka kaplica. Jest to pozostałość po kriche, heute beﬁ ndet sich dort das Touristen- und Kościele Mariackim, obecnie znajduje się tam Cen- Kulturinformationszentrum. An der Stelle der ehe- trum Informacji Turystycznej i Kulturalnej. W miej- maligen Kirche wurde ein Modell von Czesław Pie- scu dawnego kościoła postawiono model autorstwa karski aufgestellt. (AŁ) Czesława Piekarskiego. (AŁ) 66 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 67

Brakuje tutaj kultury i dobrej rozrywki. Es fehlt hier an Kultur und guten Freizeitangeboten. 68 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 69

DIE REPUBLIK KUKUKA REPUBLIKA KUKUKA

er Norden ist das Reich der Rebellen. Die eren na północy to obszar buntowników. Mia- DStadt New Szczettin, Metro-Pole genannt, Tsto zwane Metro-Pole New Szczettin przez lehnte sich lange Jahre gegen das kommunistische lata buntowało się przeciwko systemowi komuni- System auf. Genau hier wurde am 20. März 2010 stycznemu. Właśnie na tym terenie 20 marca 2010 (Tag der Unabhängigkeit) Nowa Amerika ins Leben powołano do życia Nową Amerikę (dzień Nie- gerufen. Einige Jahre später wurde wegen eines opdległości). Kilka lat później z związku z buntem Aufruhrs in Nowa Amerika (KuKuKa-Revolution) die w Nowej Americe (rewolucja KuKuKa) powołano Republik KuKuKa in Nowa Amerika gegründet. Die Republikę KuKuKa w Nowej Americe. Republika Republik wendet sich gegen eine Zentralisierung sprzeciwia się centralizacji Nowej Ameriki, wal- Nowa Amerikas und kämpft für eine ausgegliche- czy o zrównoważony rozwój. Terenem działania ne Entwicklung. Das Betätigungsgebiet der Re- Republiki KuKuKa jest ujście Odery wokół Zalaff u publik KuKuKa ist die Odermündung rund um das KuKuKa, oparte na północy o dwie wyspy Wolin KuKuKa-Zalaff , im Norden auf die zwei Inseln Wolin i Uznadom, wraz z Ostbałtykiem. Dzień Republiki und Uznadom gestützt, samt Ostbałtyk. Der Tag KuKuKa przypada na 23.05. kiedy odbywa się Festi- der Republik KuKuKa fällt auf den 23.5, an dem das wal KuKuKa. (AŁ) KuKuKa-Festival stattfi ndet. (AŁ)

DAS FESTIVAL KUKUKA FESTIWAL KUKUKA – ODER KUNSZTUKA – CZYLI KUNSZTUKA UND KULTURA IN DER KAJÜCIE. I KULTURA W KAJÜCIE.

uKuKa ist ein mobiles, aktives Kunstfestival, uKuKa jest mobilnym, aktywnym festiwalem Koff en für alle Akteure aus der Umgebung des Ksztuki, otwartym dla wszystkich twórców Oderadeltas, der Aktivisten am KuKuKa-Zalaff bei z okolic delty Odery, tworzących nad Zalaff em Ku- den Inseln Wolin und Uznadom. Besonderes Merk- KuKa w okolicy wysp Wolin i Uznam. Szczególną ce- 70 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 71

mal dieses Teils von Europa ist die Tatsache, dass an chą tej części Europy jest fakt, że przy ujściu Odery in der KuKuKa-Sprache eine „Stadt der Bewegung Art” lub „Fale-Przypływy Muzyki”. New Szczettin – der Oderamündung zwei verschiedenen Sprachen występują dwa różne języki. Dodatkowo odmienne und des Tanzes” oder ein „Halt nicht nur für Künst- „Metro-Pole – Port Idei”. Karnin – „FestMost”. gesprochen werden. Dazu gibt es in dieser Region bywają spojrzenia na ten region i na związane z nim ler”. Ankłam – „Meer kann Politik”, Wkrymünde – verschiedenen Ansichten, was die mit ihr verknüpf- wydarzenia historyczne. Nadal daleko do spójności, „Kunsztuka-Mündung”. Trzebież – „KozaArt” oder KuKuKa to miejsce spotkania polskich i niemieckich ten historischen Ereignisse anbelangt. Nach wie do jednego regionu. Przy tej okazji powstała Repu- „Fale-Przypływy Muzyki”. New Szczettin – „Metro- twórców i organizacji. vor weit entfernt von einer Kohäsion ist sie zu einer blika KuKuKa oraz KuKuRa VG (Kunst- und Kulturrat Pole – Port Idei”. Karnin – „FestMost”. KuKuKa tworzy sieć współpracy i komunikacji. gemeinsamen Region. Bei dieser Gelegenheit ent- Vorpommern-Greifswald). Granica fi zyczna zniknę- KuKuKa inicjuje tworzenie ponadgranicznej trasy stand die Republik KuKuKa sowie der KuKuRa VG ła po 2007 r., ale czy pozostaje granica mentalna? KuKuKa ist ein Ort für Begegnung polnischer und turystycznej. (Kunst- und Kulturrat Vorpommern-Greifswald). Czy my – post-Polacy i post-Niemcy – swobodnie deutscher Künstler und Organisationen. KuKuKa to mobilna instytucja kultury. Die physische Grenze verschwand 2007, aber bleibt żeglujemy po Zalaffi e KuKuKa? KuKuKa bildet ein Netzwerk für Zusammenarbeit Festiwal KuKuKa odbył się/odbędzie się w następu- eine mentale Grenze? Segeln wir – Post-Polen und und Kommunikation. jących miejscach w Nowa Amerika: -Deutsche unbeschwert über das KuKuKa-Zalaff ? KuKuKa jest właśnie taką swobodną żeglugą. KuKuKa initiiert die Schaff ung einer grenzübergrei- 2013 – Wolgość, Ankłam, Wkrymünde, Altwarpno, Ma prowokować, aktywizować, odnajdywać i łą- fenden Reiseroute. Nowewarp, Kozaart, New Szczettin, Stepenitza, KuKuKa ist genau dieses unbeschwerte Segeln. czyć liderów, tworzyć wspólne idee. KuKuKa to bli- KuKuKa ist eine mobile Kulturinstitution. Wollin, Karnin Es soll provozieren, aktivieren, erneuern und die sko 10 dni z twórczością. Każdy dzień to inne miej- Das KuKuKa-Festival fand/fi ndet an folgenden Or- 2014 – Gryfl as, Pełnoujścia, Freść, Wolgość, An- Macher zusammenbringen und eine gemeinsame sce. Każdy dzień to przygoda – odkrywanie nowych ten Nowa Amerikas statt: kłam, Klępieniów, Wiedzieć, Wkrymünde, Kozaart, Idee begründen. KuKuKa, das sind fast 10 Tage mit lądów. 2013 – Wolgość, Ankłam, Wkrymünde, Altwarpno, Wollin, Schweineujście künstlerischem Schaff en. Jeder Tag bedeutet einen Jacht „Rollisegler” co roku przybywa do kolej- Nowewarp, Kozaart, New Szczettin, Stepenitza, Organizatorami Festiwalu KuKuKa są Stowa- anderen Ort. Jeder Tag ist ein Abenteuer, eine Ent- nych portów. Odbywają się w nich imprezy, wysta- Wollin, Karnin rzyszenie Czas Przestrzeń Tożsamość (CPT) i HOP deckung von Neuland. wy, koncerty, debaty i dyskusje. Republika KuKuKa 2014 – Gryfl as, Pełnoujścia, Freść, Wolgość, Ankłam, Transgraniczna sieć delta Odry, twórcami festiwalu Die Yacht „Rollisegler” kommt jedes Jahr in zamknięte porty przemienia w miejsca przyjazne Klępieniów, Wiedzieć, Wkrymünde, Kozaart, Wol- – Martin Schröter i Andrzej Łazowski (AŁ) einen anderen Hafen. Auf ihr fi nden Feste statt, wolnej twórczości. lin, Schweineujście Ausstellungen, Debatten und Diskussionen. Die Re- Veranstalter der KuKuKa-Festivals sind der Ver- publik KuKuKa verwandelt geschlossene Häfen in Festiwal KuKuKa to jedna marka dla regionu ein Czas Przestrzeń Tożsamość (CPT) und HOP freundliche Orte freien Schaff ens. i wiele marek dla jego części. Wolgość w języku Grenzübergreifendes Netzwerk Oderdelta, Ma- KuKuKi to „Miasto ruchu i tańca” lub „Przystań nie cher des Festivals – Martin Schröter und Andrzej Das KuKuKa-Festival ist eine Marke für die Re- tylko dla artystów”. Ankłam – „Morze Może Politik”, Łazowski. (AŁ) gion und viele Marken für ihre Teile. Wolgość ist Wkrymünde – „Ujście Kunsztuki”. Trzebież – „Koza- 72 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 73

METRO-POLE NEW SZCZETTIN METRO-POLE NEW SZCZETTIN re und Anhänger von Nowa Amerika, ein geheimer Ameriki, to tajny punkt kontaktowy. Nieopodal UND SEINE SATTELLITEN: I JEGO SATELITY: Treff punkt. Unweit des Dorfes befi ndet sich ein wsi znajduje się dworzec kolejowy, z którego Bahnhof, von dem aus man in die Bundeshauptstadt można dojechać do stolicy stanu New Szczettin GRAMBOW-NOWE GRAMBOW-NOWE New Szczettin oder Richtung Hamburg fahren kann. lub w kierunku Hamburga. A dalej – już tylko do Noch weiter geht es höchstens ins alte Amerika. (AŁ) starej Ameryki. (AŁ) leines Dorf in der ehemaligen deutsch-pol- ała wieś na dawnym pograniczu polsko-nie- Knischen Grenzregion. Heute der Nabel von Mmieckim. Obecnie pępek Szczettinstanu. Szczettinstan. 2050 wird es ein Stadtteil der Met- W 2050 r. będzie to dzielnica Metro-Pole New RAMINORCA RAMINORCA ro-Pole New Stettin. Hier entsteht eine Stadt in Szczettin. Tutaj tworzy się miasto w powiązaniu Verbindung mit einem Dorf. ze wsią. m Buch Stolec, Rzędziny, Łęgi (Stolzenburg, Nas- książce Stolec, Rzędziny, Łęgi (Stolzenburg, Die Ansiedlung entstand 1949, als die ersten Vor- Osada powstała w 1949 r., kiedy pierwsi pio- Isenheide, Laake) der Autoren Kazimiera Kalita- WNassenheide, Laake) autorstwa Kazimiery reiter das Feld betraten, um ein neues Dorf zu bauen. nierzy przybyli na pola w celu zbudowania nowej Skwirzyńska und Mirosław Opęchowski taucht eine Kality-Skwirzyńskiej i Mirosława Opęchowskie- Jahrelang entwickelte sie sich, eingegrenzt durch die wsi. Przez lata nie rozwijała się, ograniczona przez Information über ein Gutshaus in Raminorca auf, go, pojawia się informacja o pałacu w Raminorca, deutsch-polnsiche Grenze, nicht weiter. Seit einigen granicę polsko-niemiecką. Od kilku lat, podobnie das die Zeiten bis heute nicht überstanden hat. Das który nie przetrwał do naszych czasów. Książka zo- Jahren erfreut sie sich, ähnlich wie das Zentrum von jak centrum Nowej Ameriki, cieszy się ogromnym Buch erschien schon vor dem Beitritt Polens zur EU stała wydana tuż przed wejściem Polski do Unii Eu- Nowa Amerika, eines großen Interesses von Investo- zainteresowaniem inwestorów, którzy postanowili und vor der Entstehung Nowa Amerikas. Eine sol- ropejskiej i przed powstaniem Nowej Ameriki. Taka ren, die sich entschieden haben, hier zu bleiben. tutaj pozostać. che Information im Buch ist ein absichtlicher Irrtum informacja w książce to świadoma pomyłka – bunt Seit 2007 belebt sich das Dorf wieder. Die Od 2007 r. wieś zaczyna żyć na nowo. Zli- – ein Aufruhr gegen die Teilung der Region durch wobec podziału regionu przedzielonego sztuczną Stacheldrähte in der Nähe wurden entfernt. Man kwidowano pobliskie zasieki na dawnej granicy. eine künstliche Grenze vor den Toren von New Sz- granicą na polach przedmieścia New Szczettina. gelangt vom nahegelegenen Köścin ins Dorf, ein Do wsi można dostać się z pobliskiej wsi Köścin; czettin. Einst war dies eine Region. In der Gegend Niegdyś był to jeden region. W sieci znajdowały się Spaziergang von Köścin dauert ca. 10–15 Minuten. spacer z Köścina to ok. 10-15 minut. We wsi znaj- befanden sich auch andere Gutshöfe der Familie inne dwory rodziny Raminów m.in. w Stolecburgu Im Dorf gibt es eine Kneipe, ein Begegnungsort duje się knajpa, miejsce spotkań rowerzystów Ramin, u. a. in Stolecburg oder auf Bezbrunn. czy na Bezbrunn. für Radler aus Post-Polen und Post-Deutschland. z Post-Polski i Post-Niemiec. Przy wejściu wita Edward Orlowski tauchte in Raminorca auf und W Raminorca pojawił się Edward Orlowski Am Eingang wird man von einer Holzfi gur (die sog. wszystkich drewniana rzeźba (tzw. Grosse Kaś- entschloss sich, das Gutshaus zu kaufen, wiederzu- i postanowił kupić pałac, aktywizując go i tworząc Große Kaśka) und Fahrrädern in Regenbogenfarben ka) i kolorowe rowery w barwach tęczy. Jest to beleben und in ihm eine Einrichtung für die neue w nim placówkę dla nowej stolicy regionu – New begrüßt. Es ist ein Begegnungszentrum für Akteu- miejsce spotkań działaczy i zwolenników Nowej Hauptstadt der Region, New Szczettin, einzurich- Szczettin. Tam spotykają się post-Niemcy i post- 74 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 75

ten. Dort treff en sich Post-Deutsche und Post-Po- -Polacy. Tam też 21 marca 2010 roku ogłoszono, że len. Dort wurde auch am 21. März 2010 verkündet, region Szczettinstanu będzie wspomagał tworzenie dass die Region Szczettinstan die Gründung eines polsko-niemieckiego centrum Europy na terenach deutsch-polnischen Europazentrums im ehemali- dawnego pogranicza. gen Grenzgebiet unterstützt. We dworze działa stowarzyszenie Gutshaus Im Gutshaus arbeitet der Verein Gutshaus Raminorca e. V., którego prezesem jest właśnie Raminorca e. V., dessen Vorsitzender eben jener Edward Orlowski. Można we wnętrzach dworu Edward Orlowski ist. In Haus kann man eine Aus- podziwiać wystawy, nauczyć się tanga argentyń- stellung besichtigen, argentinischen Tango lernen skiego, odbywają się też promocje. Niegdyś właści- und es fi nden auch Präsentationen statt. Einstiger cielem dworu był prof. Friedrich-Wilhelm Semmler Besitzer des Gutshofes war Prof. Friedrich-Wilhelm (1836–1931) niemiecki chemik, wykładowca m.in. na Semmler (1836–1931), ein deutscher Chemiker, Do- uniwersytetach we Wrocławiu oraz w Greifswal- zent u. a. an den Universitäten Breslau und Greifs- dzie. Przez lata zajmował się dworem i rolnictwem, wald. Jahrelang beschäftigte er sich mit dem Gut dopiero kryzys światowy spowodował upadek und der Landwirtschaft, erst die Weltwirtschafts- i bankructwo gospodarstwa. Wówczas profesor po- krise führte zum Ruin und zum Konkurs des Hofes. pełnił samobójstwo. Jego grób można odnaleźć na Daraufh in beging der Professor Selbstmord. Sein przykościelnym cmentarzu. Grab befi ndet sich auf dem Kirchfriedhof. Przez wieś przechodzi droga rowerowa, we Durch das Dorf führt ein Fahrradweg, im Dorf wsi znajduje się miejsce na odpoczynek dla tury- befi ndet sich ein Rastplatz für Touristen. Genau im stów. W samym centrum wsi znajduje się pensjonat Dorfzentrum befi ndet sich die Pension „Raminorca” „Raminorca” – działająca pod hasłem „Przerwa na unter dem Motto „Kunstpause – Ort für Kreativi- sztukę – miejsce na twórczość”. Na terenie ogrodu tät”. Auf dem Gartengelände kann man die Plasti- można podziwiać rzeźby Caroli Franke. (AŁ) ken von Carola Franke bewundern. (AŁ)

POMELNO POMELNO

leine Berge und Hügel – eine kleine Toskana. órki i pagórki – mała Toskania. Tak mieszkańcy KSo nennen die Einwohner von Pomelno ihre GPomelna nazywają swoją małą ojczyznę. To Heimat. Es ist ein hervorragender Ort für Spazier- doskonałe miejsce na spacery – magnes dla zako- gänge, ein Anziehungspunkt für Verliebte. Auch für chanych. Dla aktywnych: rowerzystów, narciarzy Aktive, Radler, Skilangläufer oder Rollerskater ist es biegowych oraz rolkarzy to także świetne tereny. ein ausgezeichnetes Gebiet. Das Dorf liegt in einer Wieś leży w malowniczym otoczeniu, z masą ma- malerischen Gegend mit vielen kleinen Seen. Ein łych jeziorek. Prawdziwy raj dla wędkarzy. We wsi wahres Paradies für Angler. Im Dorf arbeitet Jacek działa Jacek Karolczyk, największy fryzjer artysta Karolczyk, der größte Friseurkünstler von Nowa Nowej Ameriki. Nieopodal znajduje się postprzej- Amerika. In der Nähe beﬁ ndet sich der ehemalige ście graniczne o nazwie Pommelkowo/Kołbaskol- Grenzübergang Pommelkowo/Kołbaskollen. Heu- len. Obecnie nie czuje się tam niczego oprócz te spürt man dort nichts als den Duft grenzenloser zapachu bezgranicznych pól. Dodatkowym po- Felder. Eine zusätzliche Bestätigung dessen, dass twierdzeniem, że jesteśmy w centrum Nowej Ame- wir uns im Herzen Nowa Amerikas beﬁ nden, sind riki, jest wiele stacji benzynowych oraz ryneczków die vielen Tankstellen sowie nowaamerikanischen nowo-amerikańskich. Märkte. 76 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 77

STOLECBURG STOLECBURG

m Jahre 1945 wurde mitten im Dorf eine neue 1945 r. wyznaczono nową granicę w środku IGrenze gezogen. Man musste die Grenze ver- Wwsi. Trzeba było granicę przesunąć, czyniąc schieben, eine Korrektur vornehmen. Das Schloss korektę. Pałac pozostał w Polsce, a ogród przypała- blieb in Polen, der Schlossgarten hingegen auf der cowy – po stronie niemieckiej. Granica przebiegała deutschen Seite. Die Grenze verlief auch durch die również przez środek Jeziora Zamkowego. Kiedy Mitte des Schlosssees. Als Nowa Amerika entstand, powstała Nowa Amerika, Jezioro Zamkowe zostało wurde der Schlosssee in Stolecburg umbenannt. przemianowane na Stolecburg. Teraz można swo- Jetzt kann man von einem Boot aus bequem die bodnie podziwiać krajobrazy, pływając łodzią. Landschaft rings um den See bewundern. Na pobliskim cmentarzu znajduje się grób Auf dem nahegelegenen Friedhof befi ndet sich niemieckiego arystokraty ze Stolecburga, Jürge- das Grab eines deutschen Aristokraten aus Stolcen- na Berndta Wilhelma von Ramin. W 1792 r. zmarł burg, Jürgen Berndt Wilhelm von Ramin. 1792 kam tragicznie w wieku 28 lat po upadku z konia. er bei einem Pferdeunfall im Alter von 28 Jahren Na pomniku nagrobnym znajdują się róg, trąb- tragisch ums Leben. Auf dem Grabmal befi nden ka i łowczy pies. Główną rolę tutaj spełnia anioł sich ein Horn, eine Trompete und ein Jagdhund. oparty o kolumnę nagrobka. Płacze. W rozpaczy Die Hauptrolle hierbei spielt ein Engel, gestützt auf ukrył twarz w dłoni. W drugiej dłoni trzyma ma- die Grabsäule. Er weint. Er verbirgt sein Gesicht vor giczny kamień. Temu, kto dotknie kamienia, anioł Verzweifl ung in einer Hand. In der anderen Hand spełni marzenie. (AŁ) hält er einen Zauberstein. Wer den Stein berührt, dem erfüllt der Engel einen Wunsch. (AŁ) 78 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 79

Ich habe ihnen gesagt: im Krieg gibt es keine Helden. Es geht nur darum, wer zuerst stirbt – ich, oder der andere. / Powiedziałem im: na wojnie nie ma bohaterów. Chodzi jedynie o to, kto umrze pierwszy – ja czy inny. 80 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 81

NASSENRZĘDZINY NASSENRZĘDZINY reichlich leichten, ironischen Humor. Bei den tacy pisarze jak Hugh Walpole czy Edward Morgan englischen Lesern kam das Buch gut an, bei der Forster. urch das Dorf führte die Eisenbahnlinie aus rzez wieś przechodziła linia kolejowa z New Lektüre entdeckten sie ein anderes Leben. Die DNew Szczettin bis zum KuKuKa-Zalaff , letzte PSzczettina aż do Zalaff KuKuKu, ostatnim erste Aufl age war schnell ausverkauft, was bestä- Pisarka w Nassenrzędzinach napisała Elizabeth Station war Nowewarpno. Im Dorf Nassenrzędziny przystankiem była Nowewarpna. We wsi Nassen- tigt, dass Nowa Amerika ein hervorragender Ort and her German Garden oraz The Solitary Summer. gab es einen Gutshof, der allerdings 1944 zerbombt rzędziny był dwór, ale w 1944 r. został on zbombar- der Inspiration ist. Elizabeth wurde eine unab- wurde. Bis heute haben andere Gebäude des Ge- dowany. Przetrwały do naszych czasów inne zabu- hängige Frau. Elizabeth ukazuje codzienność pomorskiej wsi, höfts überlebt. dowania folwarku. w jej powieściach jest dużo lekko ironicznego hu- Um die Wende vom 19. zum 20. Jahrhundert moru. W Anglii książka spodobała się czytelnikom hatte das Gut eine ganz besondere Bewohnerin, – czytając ją odkrywali inne życie. Pierwszy nakład Elizabeth von Arnim, eine englische Schriftstellerin rozszedł się błyskawicznie, co potwierdza, że Nowa australischer Herkunft. Sie verliebte sich in diesen Amerika jest doskonałym miejscem do inspiracji. Ort und ließ sich von ihm inspirieren. Wie gelangte Elizabeth stała się niezależną kobietą. sie hierher? 1889 lernte sie auf einer Romreise, ihren Elizabeth and her German Garden to pamiętnik künftigen Mann Graf Henning August von Arnim namietnej ogrodniczki, która tworzy swój mały raj (1851–1910) kennen. Nach der Heirat zogen sie in pośród morza kartofl i i łanów zboża. Elizabeth wy- die Provinz Berlin, aber schon 1896 ließen sie sich in kreowała własną małą Amerikę. Po latach wyjecha- Nowa Amerika in Nassenrzędziny nieder. Hier stell- ła. Napierw mieszkała w Anglii, pod koniec w starej ten sich auch Schriftsteller wie Hugh Walpole oder Na przełomie XIX i XX w. dwór miał wyjątko- Elizabeth and her German Garden sind die Me- Ameryce. Tam zmarła w 1941 r. – do końca swoich Edward Morgan Forster ein. wego mieszkańca, Elizabeth von Arnim – angielską moiren einer leidenschaftlichen Gärtnerin, die in- dni wspominała raj w Nowa Amerika. (AŁ) pisarkę australijskiego pochodzenia. Pokochała to mitten eines Meeres von Kartoff eln und eines Ge- Die Schriftstellerin schrieb in Nassenrzędziny miejsce, inspirowała się nim. Jak się tutaj dostała? treidefelds ihr kleines Paradies erschaff t. Elizabeth Elizabeth and her German Garden und The Solitary W 1889 r., podczas podróży do Rzymu, poznała erschuf sich ein eigenes kleines Amerika. Nach Jah- Summer. swojego przyszłego męża, hr. Henninga Augusta ren ging sie weg. Zuerst wohnte sie in England, am von Arnima (1851–1910). Po ślubie zamieszkali w pro- Ende im alten Amerika. Dort starb sie 1941. Bis zum Elizabeth stellt den Alltag eines pommer- wincji Berlin, ale już w 1896 r. osiedlili się w Nowa Ende ihrer Tage dachte sie an ihr Paradies in Nowa schen Dorfes dar, in ihren Romanen gibt es Amerika, w Nassenrzędzinach. Tutaj też pojawili się Amerika zurück. (AŁ) 82 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 83

JASIENITZA JASIENITZA

ew Szczettin als Metro-Pole dehnt sich in eu Szczettin jako Metro-Pole rozwija NRichtung Westen und Norden aus. 1939 rie- Nsię w kierunku zachodnim i północnym. fen die Deutschen die Großstadt Stettin aus. Dabei W 1939 r. Niemcy powołali Grossstadt-Stet- wurde Polizei der Metropole eingemeindet. Heute tin. Wówczas przyłączono do metropolii Polizei. reicht New Szczettin bis nach Jasienitza im Norden. Obecnie New Szczettin dochodzi aż do Jasie- Im Westen bis nach Szynhof. nitza na północy. Na zachodzie aż do Szynhof. Jasienitza zählt zu seinem Besitz die Ruinen ei- Jasienitza ma w swoim posiadaniu ruiny klasztoru nes Augustinerklosers. Gegen Sommerende ﬁ ndet augustianów. Pod koniec lata odbywa się tutaj Jar-

hier der Augustiner-Jahrmarkt statt. Der Jahrmarkt mark Augustiański. Jarmak propaguje lokalną modę zeigt lokale historische Mode. Er fördert die Kunst- historyczną. Wspomaga ruch rękodzieła w Nowa handwerksbewegung in Nowa Amerika. Auch Rit- Amerika. Odbywają się tutaj też turnieje rycerskie. terturniere ﬁ nden hier statt. Ciekawostką jest to, że klasztor w Jasienitza Interessant ist, dass das Jasienitzaer Kloster przebudowano na rezydencję księżnej Elisabeth zur Residenz der Prinzessin Elisabeth von Braun- von Braunschweig. Księżna została uznana za win- schweig umgebaut wurde. Die Prinzessin wurde ną rozbicia małżeńskiego z pruskim następcą tronu, für die Zerschlagung der Ehe mit dem preußischen późniejszym królem Fryderykiem Wilhelmem II. Tronfolger, dem späteren König Friedrich Wilhelm Wysłano ją na banicję do Neu Szczettin. Tam żyła II., verantwortlich gemacht. Sie wurde nach New aż do 1840 r., czyli ponad 70 lat. (AŁ) Szczettin in die Verbannung geschickt, wo sie bis 1840, also über 70 Jahre, lebte. (AŁ) 84 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 85

SCHWEINEUJŚCIE SCHWEINEUJŚCIE

m Norden von Nowa Amerika am Ostbałtyk liegt a północy Nowa Amerika nad Ostbałtykiem Ieine weitere große Stadt – Schweineujście. Sie Nleży drugie wielkie miasto – Schweineuj- konkurriert mit New Szczettin, ist aber zugleich ście. Konkuruje ono z New Szczettinem, ale też das Fenster zur Welt für ganz Nowa Amerika. Mit jest oknem na świat dla całej Nowej Ameriki. Jest ihrer nur rund dreihundertjährigen Geschichte to młode miasto, posiada tylko około trzystuletnią ist sie eine junge Stadt. 1756 erteilte Friedrich II. historią. W 1765 r. Fryderyk II nadał Schweineujściu Schweineujście das Stadtrecht. Die Stadt liegt auf prawa miejskie. Miasto leży na 44 wyspach. Naj- 44 Inseln. Die größten sind Wollin und Usedom. większe z nich to Wolin i Uznam. Jedną z atrakcji Eine der Touristenattraktionen ist die Fährüber- turystycznych jest przejazd promem, konieczny, fahrt, die notwendig ist, um von der Insel Wollin aby dostać się do miasta ze strony wyspy Wolin. in die Stadt zu gelangen. Mitten im Stadtzentrum W samym centrum miasta znajduje się Muzeum beﬁ ndet sich das Hochseeﬁ schereimuseum im al- Rybołówstwa Morskiego, w dawnym ratuszu post- ten post-deutschen Rathaus. Ganz in der Nähe -niemieckim. Nieopodal odwiedzić można wieżę kann man den Aussichtsturm besichtigen, das ein- widokową, jedyną pozostałość po kościele Marcina zige Überbleibsel der Luther-Kirche. Im 2. Weltkrieg Lutra. W czasie II wojny światowej obiekt został wurde das Objekt zerbombt und nach 1945 abge- zbombardowany, a po 1945 r. – rozebrany. W 2005 r. rissen. 2005 wurde der Kirchenturm restauriert, in wieżę kościelną odrestaurowano, tworząc w środku dem eine Aussichtsterasse und ein Café errichtet taras widokowy i kawiarnię. wurden. Schweineujście jest kurortem Nowej Ameriki Schweineujście ist ein Seebad in Nowa Ameri- nad morzem Ostbałtykiem, dlatego też powstała ka am Ostbałtik, weshalb dort auch ein Stadtteil als tam dzielnica uzdrowiskowa. W niej można po- Kurort erbaut wurde. In ihm kann man die Architek- dziwiać architekturę kurortową, eklektyczne wille tur des Seebades bewundern, eklektizistische Villen i pensjonaty. Tutaj też zbudowano promenadę wraz und Pensionen. Hier wurde auch eine Promenade ze drogą rowerową m.in. do Śledźdorfu. W samym samt Fahrradweg u. a. nach Śledźdorf gebaut. Mit- centrum artyści z Nowa Amerika urządzają koncer- ten im Zentrum von Nowa Amerika veranstalten ty wykorzystując stuletnią muszlę koncertową.

fot: Uta Kurzwelly 86 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 87

Das zweite Fort (Engelsfort) besitzt in sei- boku na wzór Zamku Świętego Anioła w Rzymie nen Räumlichkeiten eine Kunstgalerie und eine (Mauzoleum Hadriana). Schmuckausstellung. Sie wurde als regelmäßiges Na drugiej wyspie, czyli na Wolinie jest trzeci fort Fünfeck nach dem Muster der Engelsburg in Rom – Gerharda. Tutaj można odbyć solidną lekcję z hi- (Hadrian-Mausoleum) angelegt. storii sztuki fortyfi kacyjnej. Szeryfem tego fortu jest Auf der Insel Wolin befi ndet sich ein drittes, Piotr Piwowarczyk. Trasa po forcie obejmuje 4 km. das Gerhardfort. Hier kann man eine fundierte Ge- To tutaj można spotkać postacie ubrane w XIX- schichtsstunde zur Fortifi kationskunst absolvieren. wieczne mundury pruskie. Czasami też można uj- Chef dieses Forts ist Piotr Piwowarczyk. Die Fort- rzeć w forcie ducha pruskiego generała – dawnego route beträgt 4 km. Man kann hier als preußische komendanta twierdzy. Soldaten des 19. Jahrhunderts verkleidete Gestalten Nad miastem góruje latarnia morska jako jed- treff en. Manchmal erblickt man im Fort den Geist na z nielicznych w Nowej Americe. 64-metrowa eines preußischen Generals, des alten Festungs- latarnia jest najwyższą latarnią ceglaną na świecie. kommandanten. Powstała w 1857 r. Über der Stadt thront der Leuchtturm als einer W mieście działa galeria sztuki współczesnej der wenigen in Nowa Amerika. Mit 64 Metern ist Miejsce Sztuki 44 (ul. Armii Krajowej 13), prowadzi Künstler von Nowa Amerika Konzerte in der hun- Schweineujście to nadal bastion. Ogromna er der höchste geziegelte Leuchturm der Welt. Er ją artysta-plastyk Andrzej Pawełczyk. Na blisko 240 dert Jahre alten Konzertmuschel. liczba fortów potwierdza, że Republika KuKuKa entstand 1857. metrach kwadratowych można podziwiać sztukę Schweineujście ist immer noch eine Bastion. stawia na sztukę i militaria. Największy z nich, In der Stadt befi ndet sich die Galerie für zeitge- współczesną. Galeria buduje tradycję tożsamości Die riesige Zahl von Forts zeigt, dass die Republik umiejscowiony na wyspie Uznam, to Fort Zachod- nössische Kunst Miejsce Sztuku 44 (ul. Armii Krajo- miejsca wraz z poczuciem odrębności – stąd wyspa. KuKuKa auf Kunst und Militär setzt. Das größte ni, zbudowany na przełomie lat 50. i 60. XIX w., wej 13), die der Künstler Andrzej Pawełczyk betreibt. Jest jednak powiązana z tym, co najwartościowsze von ihnen auf der Insel Usedom ist das Westfort, teraz znajduje się tutaj Muzeum Historii Twierdzy Auf fast 240 m2 kann man moderne Kunst bestau- w kulturze, jako miejsce artystycznie unikatowe, errichtet Ende der 50er, Anfang der 60er Jahre des Schweineujścia. Tuż obok mieszka i tworzy artysta nen. Die Galerie entwickelt eine Tradition lokaler profesjonalna przestrzeń wystawiennicza i eduka- 19. Jahrhunderts, jetzt befi ndet sich dort das Fes- malarz Tadeusz Zieliński, realizując swoją autorską Identität samt dem Gefühl des Besonderen – daher cyjna. (AŁ) tungsmuseum Schweineujście. Gleich nebenan pracownię plastyczną „Atelier TZ” (ul. Jachtowa 4). die Insel. Sie mit dem Kostbarsten in der Kultur ver- wohnt und arbeitet der Maler Tadeusz Ziegliński, Drugi fort (Fort Anioła) posiada w swojej przestrze- bunden, als einmaliger künstlerischer Ort, professi- der sein privates Kunstatelier „Atelier TZ” führt (ul. ni galerię sztuki i wystawę biżuterii artystycznej. oneller Ausstellungs- und Bildungsraum. (AŁ) Jachtowa 4). Wybudowano go na planie regularnego pięcio- 88 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 89

Ja problemami się nie zajmuję i nie szukam problemów w życiu. Wolę szukać tego, co łączy, niż tego, co dzieli. / Ich kümmere mich nicht um Probleme und suche keine Probleme im Leben. Ich suche lieber das, was verbindet anstatt das, was trennt. 90 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 91

KASEBÓR KASEBÓR in der Republik KuKuKa ein Denkmal für den Fort- pomnikiem postępu i rozwoju tego regionu. Połą- schritt und die Entwicklung der Region wird. Eine czenie prowincji Nowej Ameriki – Berlina ze Schwe- in Stadt-Dorf und Teil von Schweineujścia. iasto-wieś, cześć Schweineujścia. Kase- Anbindung der Provinz Nowa Amerikas, Berlins, an ineujściem istniało już od 1876 roku. Obecnie trwają EKasebór liegt 6km entfernt vom Zentrum Mbór leży 6 km od centrum Schweineujścia. Schweineujście existierte schon seit 1876. Heute starania o odbudowę mostu. Ekipa detektywistycz- Schweinujścies. Man muss auch die Brücke neben Trzeba też przejechać przez most obok przeprawy bemüht man sich um einen Wiederaufb au der Brü- na z Nowej Ameriki znalazła część starego mostu aż dem Fährübergang überqueren. promowej. cke. Ein Team von Detektiven Nowa Amerikas fand w centrum Nowej Ameriki, w Küstrzyn. Połączenie Auf dem alten Friedhof gibt es Kunst zu sehen, Na starym cmentarzu można podziwiać sztukę einen Teil der alten Brücke sogar im Zentrum Nowa pozwoli na lepszy kontakt z prowincją Berlin i ze zig Gusseisenelemente. Jeder Tourist, der hierher – dziesiątki żeliwnych detali. Każdy turysta, który Amerikas, in Küstrzyn. Die Verbindung ermöglicht stolicą – Słubfurtem. Mieszkańcy Schweineujścia są kommt, betrachtet diesen Ort als die Antarktis dotrze do tego miejsca, uzna, że jest to Antarktyda einen besseren Kontakt der Provinz Berlin mit der wielkimi zwolennikami połączenia – spowodowa- von Nowa Amerika. Man kann Metallzäune mit Nowej Ameriki. Można zobaczyć metalowe ogro- Hauptstadt Słubfurt. łoby ono przyłączenie kolejnych landów do Nowej Blumentöpfen, Strahlen und Girlanden sehen. dzenia z donicami z kwiatami, promieniami i girlan- Die Einwohner von Schweineujście sind starke Ameriki. Wspomagają starania o spięcie wyspy ze Gusseisentafeln mit Epitaphen zeigen die Kunst- dami. Żeliwne tablice z epitaﬁ ami pokazują kunszt Befürworter der Verbindung, da sie einen Anschluss stałym lądem. Autorem projektu jest: Autorem pro- fertigkeit regionaler Künstler. In Nowa Amerika ist regionalnych artystów. W Nowej Americe jest to weiterer Länder an Nowa Amerika zur Folge hätte. jektu jest Usedomer Eisenbahnfreunde e.V. das ein Beweis für die Fortführung der Schmiede- dowód na kontynuację kunsztu kowali. W latach Sie unterstützen die Bemühung einer Verbindung Most w Karninie jest najważniejszym wyzwa- kunst. In den Jahren 1874–1880 wurde das Dorf 1874–1880 po przekopaniu kanału (Kaiserfahrt) wieś der Insel mit dem Land, ein Projekt der Usedomer niem dla Nowej Ameriki. Jej celem jest wszak bu- nach der Grabung des Kanals, der Kaiserfahrt, zu znalazła się na wyspie. Przez prawie cały wiek kur- Eisenbahnfreunde e. V. Die Brücke in Karnin ist dowanie mostów łączących regiony. Od lat 50 einer Insel. Fast hundert Jahre lang fuhr nur eine sował tutaj tylko prom, dopiero w 1967 r. wybudo- die wichtigste Herausforderung für Nowa Ame- ubiegłego wieku most nie łączy już dwóch brzegów Fähre, erst 1967 wurde eine Brücke gebaut. (AŁ) wano most. (AŁ) rika, denn schließlich ist sein Zweck, Brücken zu i staje się przez to symbolem przerwanej historii. bauen, die die Regionen verbinden. Seit den 50er Zerwane połączenie to wyzwanie dla nowych pio- Jahren des vergangenen Jahrhunderts verbindet die nierów. To symbol ukrytych pragnień i oczekiwań KARNIN KARNIN Brücke nicht mehr die zwei Ufer und wird so zum u progu nowego tysiąclecia – obecnie nazywa się Symbol unterbrochener Geschichte. Die unterbro- mostem KuKuKa. (AŁ) n Karnin gibt es eine Brücke, besser gesagt, es Karninie jest most... a raczej: był most. chene Verbindung ist eine Herausforderung für die Igab eine Brücke. Sie wurde für die modernste WZostał uznany za najnowocześniejszy na Pioniere von Nowa Amerika. Es ist ein Symbol der der Welt gehalten, existierte aber nur wenige Jahre. świecie, ale istniał tylko kilka lat. W kwietniu 1945 unterdrückten Wünsche und Erwartungen an der Im April 1945 wurde sie von der deutschen Armee r. został wysadzony przez wojska niemieckie. Od Schwelle zum neuen Jahrtausend, heute nennt sie gesprengt. Seit über 70 Jahren ist sie ein Denkmal, ponad 70 lat jest pomnikiem, upamiętniającym głu- sich KuKuKa-Brücke. (AŁ) das an den Irrsinn des Krieges erinnert. Zeit, dass sie potę wojny. Czas, aby w Republice KuKuKa stał się 92 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 93

WOLLIN WOLLIN

ineta (Julin) ist eine großartige Stadt, die vor ineta (Julin) to wspaniałe miasto, które po- Wtausend Jahren auf der Insel Wollin entstand. Wwstało na wyspie Wolin tysiąc lat temu. Było Sie war damals die größte Stadt in Nowa Amerika. to wówczas największe miasto w Nowa Amerika. Die Winkinger gelangten in das alte und neue Ame- Wikingowie docierali do starej i nowej Ameriki. Byli rika. Sie waren damals das Bindeglied zwischen wówczas łącznikiem między dwoma Amerykami. beiden Amerikas. Julin war ein wichtiges Handels- Julin stanowił ważny ośrodek handlowy nad Ostbał- zentrum am Ostbałtyk. Die Stadt überdauerte die tykiem. Miasto nie przetrwało, ale pozostała legen- Zeit nicht, nur die Legende überlebte. Heute fi ndet da o nim. Dzisiaj w Wollinie można znaleźć słynny man auf Wollin einen berühmten Felsbrocken, der głaz, poświęcony ostatniej podróży wielkiego króla der letzten Reise des großen Wikingerkönigs Harald wikińskiego Haralda Sinozębego, który po swym Blauzahn gewidmet ist, der nach einem Leben vol- życiu, pełnym rejsów i przygód, tutaj właśnie został ler Reisen und Abenteuer hier begraben wurde. pochowany. Wer heute Wollin besucht, begegnet leibhaf- Dzisiaj odwiedzając Wollin spotkacie Wikingów tigen Wikingern aus der Epoches Blauzahns. Die żywcem wyjętych z epoki Sinozębego. Dzisiejsi heutigen Sympathisanten der alten Krieger, die sich sympatycy dawnych wojów, którzy zbudowali sobie eine „neue” alte Stadt gebaut haben, benutzen al- „nowo-stary” gród, używają jednak zupełnie współ- lerdings ganz moderne Zahnpasta. Möge der Find- czesnej pasty do zębów. Niech głaz Haralda pozo- ling Haralds den Menschen Inspiration sein und die stanie inspiracją i miejscem do „ostrzenia zębów” moderne Kunst ihnen auf den Zahn fühlen. przez współczesnych artystów. Der Verein Zentrum der Slawen und Wikinger Stowarzyszenie Centrum Słowian i Wikingów Wolin-Jomsborg-Vineta hat eine mittelalterliche Wolin-Jomsborg-Vineta zrekonstruowało śre- Siedlung aus dem 9.–11. Jahrhundert rekonstruiert, dniowieczną osadę z IX–XI w. – znajduje się tutaj hier befi nden sich einige Holzhütten mit Strohdä- kilka drewnianych chat krytych strzechą, wyłożo- chern, ein mit Holzbohlen ausgelegter Weg und ein ne drewnianymi balami drogi i fragment palisady Fragment einer Palisade samt Tor. Einmal im Jahr z bramą. Raz w roku odbywa się tu wielki zlot, fi ndet hier ein riesiges Treff en zum „Festival der pod hasłem „Festiwal Słowian i Wikingów”. Pod- 94 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 95

Slawen und Wikinger statt. Hier fi nden eine große czas festiwalu odbywa się wielka bitwa, koncerty Von hier stammt das Geschlecht der Palows – Stąd wywodził się ród Palowów, szkutników, Schlacht, Konzerte alter Musik und Handwerksvor- muzyki dawnej, prezentacja rzemiosła. A po rzece Schiffb auer, Maler, Seefahrer und Verwandte des in malarzy-marynistów, krewnych urodzonej w New führungen statt. Auf der Dziwna, dem Fluss, fahren Dziwnie pływają repliki łodzi drewnianych. New Szczettin geborenen Filmstars Dita Parlo. Im Szczettinie gwiazdy kina – Dity Parlo. W fi lmie „Le Nachbildungen alter Holzboote. W centrum miasta działa aktywnie Muzeum Film „Le Atlanta” fuhr sie mit einem Kahn, allerdings Atlanta” płynęła barką, jednak nie do New Szczetti- Im Stadtzentrum befi ndet sich das Andrzej- Regionalne im. Andrzeja Kaube, prezentujące nicht nach New Szczettin, sondern nach Paris, ge- na, a do Paryża, choć tak właściwie – na Atlantydę. Kaube-Heimatmuseum, in dem die Geschichte historię Wollina od czasów najdawniejszych aż nau genommen jedoch nach Atlanta. Warto też wspomnieć o innych duchach tego Wollins von der Antike bis zu Vernichtung der do zagłady miasta w 1945 r. Nad rzeką Dziwną Auch andere Seelen und Geister dieses Ortes miejsca, m.in. o znakomitym żeglarzu, kapitanie ża- Stadt 1945 gezeigt wird. Am Fluss Dziwna wurde wzniesiono na początku XX w. elewator zbożo- sollen nicht unerwähnt bleiben, u. a. der hervorra- glowców Robercie Hilgendorfi e (1852–1937), związa- Anfang des 20. Jahrhunderts ein Getreidesilo mit wy, są to dwie wieże (obecnie nazywane Marcin gende Seefahrer, Segelschiff skapitän Robert Hil- nym ze Stepenicą w młodości, później już mieszka- zwei hohen Türmen (die heute Marcin und And- i Andreas). gendorf (1852–1937), in seiner Jugend mit Stepenica jącym na prowincji Hamburg. reas heißen) Jednym z ważniejszych obiektów jest kolegiata verbunden, später bereits Einwohner der Provinz Kolejnymi znanymi postaciami pochodzącymi Eines der wichtigsten Objekte ist die St.-Ni- św. Mikołaja (ul. Katedralna), została ona podnie- Hamburg. stąd są artyści malarze – Manfred Schatz (1925– colai-Stiftskirche (ul. Katedralna), die Ende des 20. siona z ruiny pod koniec XXw., Potwierdza to, że Weitere bekannte Gestalten von hier sind die 2004) i Henryk Naruszewicz (1927–2005). Obydwo- Jahrhunderts aus einer Ruine errichtet wurde. Das w Nowa Amerika jeszcze wiele obiektów zniszczo- Kunstmaler Manfred Schatz (1925–2004) und Hen- je tworzyli w tym szczególnym miejscu. Schatz uro- zeigt, dass viele Objekte in Nowa Amerika, die im nych przez wojnę w latach 40. ubiegłego wieku na- ryk Naruszewicz (1927–2005). Beide wirkten an dził się w Stepenicy i został stąd wygnany po 1945 Krieg in den 40er Jahren des vergangenen Jahrhun- dal czeka na przywrócenie do życia (Ankłam, Choj- diesem besonderen Ort. Schatz wurde in Stepe- r. Pomimo tego nadal tworzył dzieła z myślą o uko- derts zerstört wurden, auf eine Wiederbelebung naberg, Gubien). (AŁ) nica geboren und 1945 von hier vertrieben. Trotz- chanym miejscu. Henryk Naruszewicz przybył do warten (Ankłam, Chojnaberg, Gubien). (AŁ) dem schuf er weiterhin Kunstwerke im Gedanken Stepenicy i ulokował się w leśniczówce w Widzień- an den geliebten Ort. Henryk Naruszewicz kam brücken, tworząc tam zagrodę artystyczną. nach Stepenica und bezog das im Forsthaus in Nieopodal portu znajduje się muszla koncerto- STEPENICA STEPENICA Widzieńbrücken, wo er ein Kunstgehege errichtete. wa, przykład inwestycji dofi nansowanej z Unii Euro- Unweit des Hafens befi ndet sich eine Konzert- pejskiej na rzecz Nowej Ameriki. (AŁ) ie legendäre Taverne aus dem Jahre 1840 ist egendarna tawerna z 1840 r. do dzisiaj jest muschel, ein Beispiel für EU-fi nanzierte Investitio- Dheute ein Ort, an dem sich alte Seebären tref- Lmiejscem spotkań wilków morskich (obecnie nen für Nowa Amerika. (AŁ) fen (heute befi ndet sich dort das Restaurant Pano- znajduje się tam restauracja Panorama). Bacznie rama). Sie werden aufmerksam von Seeadlern be- obserwują ich orły morskie, których liczna rodzina obachtet, deren zahlreiche Familien (über 10 Paare) gniazduje w okolicy (ponad 10 par). in der Gegend nisten. 96 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 97

WIDZIEŃBRÜCKEN WIDZIEŃBRÜCKEN Bauwirtschaft. Trotz der Materialknappheit wurde remont budynku, a nie były to najłatwiejsze lata das alte Fachwerkhaus gerettet. polskiego budownictwa. Mimo braku materiałów as denkt man bei dem Ortsnamen o wyobrażamy sobie słysząc nazwę miejsco- Ein preisgekrönter Kurzfi lm zeigt Jahre später budowlanych udało im się uratować stary budynek WWIDZIEŃBRÜCKEN? Cwości WIDZIEŃBRÜCKEN? eindrucksvoll, wie der im Garten stehende Lieb- o szachulcowej konstrukcji. Natürlich an Nowa Amerika. Der Ort könnte Oczywiście Nową Amerikę. Miejscowość lingsbaum der Grafi kerin Izabela, eine stolze Linde Powstały kilka lat później fi lm krótkometrażowy auch Hohenmost heißen. Geht es bei der ersten mogłaby też nazywać się Hohenmost. Pierwszy ebenfalls namens Izabela, nach Ihrem frühen Tode pokazuje, że stojąca w ogrodzie lipa nosząca także Variante eher um den Ausblick (widok) von einer wariant kojarzy się raczej z widokiem mostu, dru- ebenfalls aufgehört hatte zu leben. So wurde diese imię Izabela, przestała żyć krótko po przedwczesnej Brücke, erfahren wir im zweiten, dass die Brücke gi natomiast wskazuje, że tutejszy most musi być traurige Legende bewahrt. śmierci Izabeli Naruszewicz. Ta smutna legenda za- höher sein muss als landesüblich. wyższy, niż zwykle. Ihren Mann zog es als Witwer wenige Jahre chowała się w pamięci. Liegt WIDZIEŃBRÜCKEN in Westpommern WIDZIEŃBRÜCKEN położone jest na Pomorzu später nach Warschau und in die Masuren. Deshalb Jej mąż wyprowadził się kilka lat po śmierci oder im historischen Vorpommern? Zachodnim, czy raczej na historycznie pojmowa- suchte er in den Anfängen der wilden 90er Jahren ei- żony do Warszawy i na Mazury. Dlatego szukał na Auf meiner Karte von 1550 ist die Region genau nym Pomorzu? nen Nachfolger, den er ausgerechnet in mir, einem początku zwariowanych lat dziewięćdziesiątych na- bezeichnet: OberPomern. Fährt man durch den Na mapie z 1550 roku cały region oznaczony jest damals Deutschen fand. Aus Interesse an seiner stępcy. I znalazł go we mnie, wtedy jeszcze Niemcu. Ort hindurch muss man einmal hinunter und ein- precyzyjnie jako OberPomern [Górne Pomorze]. Kunst hatte ich Henryk besucht, als ich eigentlich am Poznałem Henryka, ponieważ interesuję się sztuką, mal hoch. In der Talsole überraschen den Reisen- Przejazd przez miejscowość to na zmianę wspinacz- Haff unterwegs war, um von den Wiesenbauern Heu a byłem w okolicy, ponieważ właśnie wtedy chcia- den zwei Elemente. Der wilde Bergfl uss Gowienica ka pod górę i zjazd. W najniżej położonym miejscu für meine Pferde einzukaufen. Aus dieser Begegnung łem od rolników kupić siano dla moich koni. Odwie- über den die namensgebende Brücke führt und ein wędrowca zaskoczą dwie rzeczy: dzika rzeczka Go- wurde eine intensive Freundschaft und ich wandelte dziłem więc artystę w jego domu, a znajomość ta uraltes Oberforsthaus. wienica, nad którą stoi wspomniany most i prastary mich vom Regionauten zum regionalen Enthusias- przerodziła się w głęboką przyjaźń. A ja z regionauty Seit 1973 das Szczettiner Künstlerpaar Izabela budynek nadleśniczówki. ten. Aus mir wurde ein Nowa Amerikaner, ohne dass stałem się regionalnym entuzjastą. Stałem się No- und Henryk Naruszewicz beim Pilzesammeln diese Kiedy w roku 1973 para szczecińskich artystów ein Land dieses Namens schon existiert hätte. woamerykaninem, zanim kraj o tej nazwie powstał... romantische Ruine entdeckt hatte, ließ Frau Izabela Izabela i Henryk Naruszewiczowie odkryli w trak- Die Metropole Berlin erlebte gerade unge- Metropolia berlińska przeżywała wtedy go- nicht mehr locker. Sie wollte in diesem Paradies am cie zbierania grzybów tę romantyczna ruinę, Iza- hemmt das Fieber der großen neuen Freiheit und rączkę wielkiej, nowej wolności, a jej mieszkańcy Fluss leben. Ihr Gatte Henryk, der so gern weiblich bela uparła się. Postanowiła, że muszą zamieszkać drängte bereits mit Wucht in sein ehemals dörfl ich szukali swego miejsca w okolicznych wioskach. malte und den roten Wein liebte, hatte keine Wahl. w tym raju nad rzeką. Jej mąż Henryk, którego ruhiges Umland. Aus diesem Kontext heraus such- Wielu nowych berlińczyków pochodzących z ca- Es dauerte noch einige Jahre, bis sie mit der Hilfe malarstwo było nieco „kobiece” i który lubił czer- ten viele Neuberliner aus ganz Europa eine Abküh- łej Europy poszukiwało ochłody od wielkomiej- der Denkmalpfl ege die Arbeit beginnen konnten wone wino, nie miał wyjścia. Kilka lat trwało, zanim lung, eine Zeitmaschine in die gute alte Zeit. skiej gorączki, maszyny przenoszącej ludzi w sta- und es waren nicht die rosigsten Jahre in Polens z pomocą konserwatora zabytków mogli rozpocząć re, dobre czasy. 98 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 99

So wurde aus WIDZIEŃBRÜCKEN nicht nur W ten sposób WIDZIEŃBRÜCKEN przemie- eine Insel der Glückseligkeit, sondern ein aktiv ge- niło się nie tylko w wyspę szczęśliwości, ale także nutzter Begegnungsort von Menschen aus Spanien, w intensywnie użytkowane miejsce dla ludzi z Hisz- England, Russland, Italien, Schweden, Frankreich, panii, Anglii, Rosji, Włoch, Szwecji, Francji, Polski, Polen, Deutschland und sogar aus Vorpommern, Niemiec, a nawet z Meklemburgii, Pomorza Przed- Mecklenburg und Bayern. niego i Bawarii. Es ist diese Melange aus kreativem Geist, Tole- To właśnie ta mieszanka duchowej kreatyw- ranz und Neugier auf andere Menschen und dem ności, tolerancji i otwartości na innych w zwykłej, Erlebnis inmitten der Natur und doch in einem ganz normalnej wsi, zdaje się przyciągać tak wielu w to normalen Dorf zu sein, die seither viele Menschen piękne miejsce. an diesen schönen Ort gezogen hat.

Es ist ganz aus Beton, aber man spürt immer noch dzonku, stara miłość. Cały jest z betonu, ale czuć das Leben in ihm. Das Wrack hat ein großes Herz. w nim ciągłe życie. Wrak ma wielkie serce! Daje Es bietet den Vögeln und Seglern in der Nähe Unter- schronienie pobliskim ptakom i żeglarzom. Tutaj schlupf. Hier kann man Halt machen, Kaff ee trinken można się zatrzymać – napić się kawy (kawiarnia (das Café hat das ganze Jahr über geöff net) und – jest czynna przez cały rok), od czasu do czasu – usły- von Zeit zu Zeit – Jazz- oder Chopinkonzerte hören. szeć koncert jazzowy czy chopinowski. In Nowa Amerika wird das Schiff als symboli- W Nowej Americe uznano statek za symbolicz- sche Titanic angesehen, die nicht ins alte Amerika nego Titanica, który nie wyruszył do starej Ameryki. gefahren ist. Es ist wie alles andere treu hiergeblie- Pozostał tutaj jak każdy inny wierny temu miejscu. ben an diesem Ort. Brak tutaj oferty turystycznej. Nie ma kortów Es gibt hier keine touristischen Angebote. Es tenisowych ani basenu. Betonowiec leży w północ- gibt keine Tennisplätze und kein Schwimmbad. Der no-wschodniej części jeziora Dąmm, ok. 100 m od Betonklotz liegt am nordöstlichen Teil des Dąmm- brzegu. (AŁ) Sees, ca. hundert Meter vom Ufer entfernt. (AŁ)

Viele bunt gemischte Gruppen verbringen im- Wiele najróżniejszych grup chętnie spędza kil- mer wieder gerne ihre mehrwöchigen Ferien in die- kutygodniowe wakacje w tej perle natury nad rzeką, sem Juwel am Fluss in den ausgedehnten Wäldern pośród lasów, na pagórkowatych peryferiach Zalaf- an der hügeligen Peripherie des Zalaﬀ KuKuKa. (ms) fu KuKuKa. (ms)

CAFÉ VOR ANKER ZACUMOWANA KAWIARNIA

nweit von New Szczettin, am Dąmm-See, ieopodal New Szczettina, na jeziorze Dąmm, Ulegte 1945 ein Schiﬀ an. Es ist 100 Meter lang. Nw 1945 r. zacumował statek. Jego długość to Seit fast 70 Jahren wartet es auf seine Nutzung. Das 100 metrów. Od niemal 70 lat czeka na wykorzy- Schiﬀ rostet nicht, wie die alte Liebe im Sprichwort. stanie. Statek nie rdzewieje – jak, w polskim powie- 100 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 101 102 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 103

Kopf stürzen sie sich dann in die stürmische See des Podbicie Mare Warpicum przez Warpneńczy- Mare Warpicum und ertrinken jämmerlich ... ków można obrazowo porównać do rozpościera- Die Eroberung des Mare Warpicum durch die jącego się wokół Morza Śródziemnego Imperium Warper lässt sich anschaulich mit dem um das Romanum. Po dziś dzień pływające po morzu statki Mittelmeer herum sich ausbreitenden Imperium handlowe chronione są przez galerników przed pi- Ein Wanderweg um das Szlak turystyczny wokół Romanum vergleichen. Auch heute noch kreuzen ratami. MARE WARPICUM MARE WARPICUM Handelschiﬀ e das Warper Meer, von Galeeren ge- Mare Warpicum jest jednym z unikatowych regen vor Piraten beschützt … gionów Europy ze swoim dostępem do lądu i wody, are Warpicum nennt sich das sagenumwobe- are Warpicum to owiana legendami kraina, Das Mare Warpicum ist eine der einmaligsten jak również absolutnie szaloną ofertą noclegową Mne Gebiet rund um das „Warper Meer” herum. Mrozciągająca się wokół „Morza Warpieńskie- Regionen Europas mit seinen Wegen zu Lande und i kulturalną. Wie bei Loch Ness oder der Loreley hütet der See go”. Podobnie jak Loch Ness czy Ren (słynna Lorelei!), zu Wasser sowie seinen absolut verrückten Unter- ein gruseliges Geheimnis. Immer wieder verschwin- morze to skrywa mroczną tajemnicę. W jego wodach künften und kulturellen Angeboten. Po udostępnieniu drogi morskiej między Nowe- den schöne Männer im See und tauchen nicht mehr wciąż giną przystojni mężczyźni – bezpowrotnie. warp, Podgrodziem, Riet i Altwarpno niezmiernie wieder auf. Man erzählt sich, dass auf dem Riether Mówi się, że na Riether Werder, wyspę położoną Nach der Erschließung der Seewege zwischen ważne wydaje się być utrzymanie całorocznej drogi Werder, der mitten im Mare Warpicum gelegenen pośrodku Mare Warpicum urodziwych młodzieńców Nowewarp, Podgrodzie, Riet und Altwarpno ist es handlowej dla Szerpów, rowerów i innych tragarzy Insel, der Geist der malerisch hübschen Gizela die wzywa duch nieziemsko pięknej Gizeli. Na łeb, na szy- wichtig, auch eine ganzjährig für Sherpas, Drahtesel wokół morza. By zadośćuczynić potrzebom handla- schönsten jungen Männer zu sich ruft. Hals über ję rzucają się w otchłań Mare Warpicum i toną marnie. und andere Lastenträger nutzbare Handelsrou- rzy należy stworzyć odpowiednie parkingi, miejsca 104 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 105

te um das Mare Warpicum herum zu führen. Um wypoczynku czy place przeładunkowe dla niezakłó- den Bedürfnissen der Handeltreibenden gerecht zu conej wymiany dóbr kulturowych. werden, müssen entsprechende Umschlags- und Jak świat długi i szeroki, zewsząd przybywają lu- Rastplätze für den Tausch kultureller Güter einge- dzie nad Mare Warpicum, które zowie się pępkiem richtet werden. świata. Von weit und breit, vom Nordpol bis zum Süd- pol strömen die Menschen zum Mare Warpicum, Zespół badawczy dla rozwoju trasy turystycznej das sich zum Nabel der Welt gemausert hat. potrzebuje państwa wparcia w odkrywaniu nowych interesujących miejsc, ciekawych historii i dobrych Das Forschungsteam zur Entwicklung der Wan- miejsc wypoczynku, kulinarnych uniesień i innych derroute benötigt Ihre Hilfe beim Entdecken inter- tajnych uciech kulturalnych. (mk) essanter Orte, spannender Geschichten und guter Rastplätze, kulinarischer Genüsse und anderer ge- www.marewarpicum.nowa-amerika.net heimer Kulturfreuden. (mk)

DAS NOWA-AMERIKA-DREIECK... TRÓJKĄT NOWOAMERIKAŃSKI

ntstand durch Abstecken dreier Punkte auf owstał poprzez wyznaczenie trzech punków Edem Mare Warpicum: dem Kirchturm von Alt- Pnad Mare Warpicum: wieża kościoła w Al- warpno, einem andereren Kirchturm in Nowewarp- twarpno, druga wieża kościoła w Nowewarp oraz no sowie einem dritten in Riet. Touristen müssen trzecia w Riet. Turyści muszą uważać: w tym miej- sich vorsehen, denn an diesem Ort verschwinden scu znikają wszelkie pomysły i wspomnienia. Z wy- jegliche Ideen und Erinnerungen. Von der Insel auf spy na Mare Warpicum przybywają demony, które dem Mare Warpicum kommen Dämonen, die Seg- porywają żeglarzy. (AŁ) ler entführen. (AŁ) 106 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 107

SEEBÄDER IM KUKUKA-ZALAFF KURORTY NAD ZALAFF KUKUKA TRZEBORT/KOZAART TRZEBORT/KOZAART

lte Fischersiedlung auf der Südseite des KuKu- tara, rybacka osada leżąca po południowej stro- AKa-Zalaff s an der Grenze zur Ueckermünder Snie Zalaff u KuKuKa, na granicy Puszczy Wkrzań- Heide. Pilzsammler und Wildspurensucher kom- skiej. Tu fani grzybobrania i poszukiwacze tropów men hier bestimmt auf ihre Kosten. Das Holz aus dzikich zwierząt na pewno znajdą coś dla siebie. dem Trzeborter Wald diente über hunderte von Drewno z lasów Trzebortu przez setki lat służyło Jahren den lokalen Schiff sbauern zur Erfüllung ihrer miejscowym szkutnikom do realizacji ich marzeń, Träume, der Entdeckung der Meere und neuer Län- do odkrywania mórz i Nowego Lądu. Stąd wypły- der. Von hier fuhren sie zur Eroberung neuer Länder wały wyprawy w celu zdobywania nowych ziem. los. Diese Gegend besuchte auch der große polni- Okolice te odwiedział także wielki polski podróżnik, sche Reisender der Kanute Aleksander Doba, der kajakarz Aleksander Doba, który zdobył dwa razy zwei Mal das alte Amerika im Kanu eroberte. starą Amerykę płynąc kajakiem. Trzebort ist ein Halt für Ausfl ugsschiff e. Von Trzebort jest przystankiem wycieczkowych hier kann man nach Altwarpno und New Szczettin statków. Stąd można było dotrzeć do Altwarpna fahren. Einst war Ziegenort berühmt für seine Zie- i New Szczettina. Niedyś Ziegenort było słynne genzucht, daher der neue Name für Trzebort, der z hodowli kóz, stąd nowa nazwa Trzebortu stworzo- von den Rebellen der Republik KuKuKa geschaff en na przez buntowników Republiki KuKuKa – Kozaart. wurde: Kozaart. Von der koza, der Ziege, ist es nur Od kozy już tylko krok do kobzy – stąd pomysł, by noch ein Schritt bis zu kozba, einer Art Dudelsack. tu właśnie powrócić do tradycyjnych instrumentów Daher auch just hier die Idee einer Rückkehr zu tra- muzycznych. (AŁ) ditionellen Musikinstrumenten. (AŁ) 108 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 109

NOWEWARP NOWEWARP

m Kai wurde ein Denkmal aufgestellt; hier a nabrzeżu postawiono pomnik – siedzi tu Asitzt ein Wachmann, der einst Fischer war. Nstrażnik, który niegdyś był rybakiem. Nie łowi Er fi scht nicht mehr, sondern ist vom Wasser ab- już ryb, jest odwrócony do wody. Tak skończyła się gewandt. So endete die Geschichte der Fischer- historia miasta rybackiego. Jednak w mieście jest stadt. Dennoch gibt es viele interessante Orte in dużo ciekawych miejsc. W centrum rynku znajduje der Stadt. In der Mitte des Marktplatzes befi ndet się ryglowy ratusz wzniesiony w 1697 r. Stoi tam też sich ein Fachwerkrathaus aus dem Jahre 1697. Dort pomnik artysty-malarza Hansa Hartiga (1873–1936), steht auch ein Denkmal des Kunstmalers Hans który umiłował sobie to miasteczko jako miejsce Hartig (1873–1936), der das Städtchen als Ort für spotkań z przyjaciółmi. Oprócz Hansa Hartiga by- Begegnungen mit Freunden liebte. Außer Hans wali w Nowewarp m.in. malarz Henry Enfi eld i Otto Hartig hielten sich u. a. Henry Enfi eld und Otto Antoine. Antoine in Nowewarp auf.

Unweit des Marktplatzes befi ndet sich eine Kir- Nieopodal rynku znajduje się kościół – obecnie che – heute einer der Punkte des Nowa-Amerika- jeden z punków Trójkąta Nowoamerikańskiego; kie- Dreiecks; früher wurde der Kirchturm als Leucht- dyś wieża kościoła była traktowana jako latarnia Za- turm des KuKuKa-Zalaff s genutzt. Sehenswert ist laff u KuKuKa. Warto też odwiedzić alejkę Żeglarzy – auch die Allee der Segler – ein Ort, der an berühmte miejsce upamiętniające wybitnych polskich wilków polnische „Seebären” erinnert. Einst lebte die Stadt morskich. Niegdyś miasto żyło z wody, teraz stało vom Wasser, jetzt wurde sie zu einem der Seebä- się jednym z kurortów Nowej Ameriki nad Zalaff em der Nowa Amerikas am KuKuKa-Zalaff . Die Stadt ist KuKuKa. Miasto jest znane ze Święta Leszcza – jest auch bekannt für ihr Brassenfest, ein Familienfest to festyn rodzinny z koncertami i występami kaba- mit Konzerten und Kabarettauff ührungen. (AŁ) retowymi. (AŁ) 110 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 111

WKRYMÜNDE WKRYMÜNDE

ichtigste Sehenswürdigkeit ist das Schloss ajważniejszym zabytkiem jest zamek (Am Ra- W(Am Rathaus 3). Die Feuchtigkeit im Schloss Nthaus 3). Wilgoć na zamku była zbyt duża, dla- war zu groß, weshalb sich hier die Prinzessin Anna tego tu właśnie księżna Anna Jagiellonka przeziębiła Jagiellonka erkältete und starb. Das Schloss aber się i zmarła. Zamek jednak przetrwał dzięki przebu- überdauerte Dank des Umbaus durch den Sohn der dowie dokonanej przez syna księżnej, Filipa I. Nie- Prinzessin, Filip I. In der Nähe ist ein zoologischer daleko stąd jest ogród-gród zoologiczny, w którym Garten, in dem sich ehemalige deutsche und pol- od dawna nazwy niemieckie i polskie mieszają się nische Namen vermischten und Tiere aus völlig an- i opisują zwierzęta pochodzące z zupełnie innych Man spürt hier die schöpferische Freiheit, und Tutaj można poczuć wolność tworzenia, można deren Ländern beschreiben. Die Stadt wurde samt krajów. Miasto wraz z zamkiem zostało uwiecznio- dass sich die „Kunstmündung” in der Nähe befi ndet. poczuć, że znajdujemy się nieopodal „ujścia sztu- Schloss auf der Lubinschen Karte verewigt. Genau ne na mapie Lubinusa. Rzeka Ueckry właśnie w tym Die Stadt ist ein Begegnungsart von Künstlern aus ki”. Miasto jest miejscem spotkań artystów z Polski an dieser Stelle fi ndet die Ueckry ihre Mündung in miejscu znajduje ujście w wodach Zalaff u KuKuKa, Polen und Deutschland, aber auch eine Platform der i Niemiec, ale też platformą porozumienia między den Südteil des KuKuKa-Zalaff s. w południowej jego części. Verständigung von Künstlern und Kritikern. Der Ort ist artystami a krytykami. Miejsce jest znane z festiwa- Wkrymünde hat eine elegante Promenade ent- Wkrymünde posiada eleganckie bulwary bekannt für das Fotofestival „Fotografi a aus Wasser”. lu fotografi cznego „Fotografi a aus Wasser”. lang der Ueckry, im Hafen legen im Sommer viele wzdłuż rzeki Ueckry, w porcie latem cumuje sporo In der Stadt gibt es zwei bedeutende Skulptu- W mieście znajdują dwie ważne rzeźby: posąg Segelboote und Jachten an. Auf dem Hafengelände żaglówek i jachtów. Na terenie portu znajduje sie ren: die Fischerfi gur auf dem Altmarkt sowie die rybaka na Rynku Staromiejskim oraz świnki na Ryn- befi ndet sich eine Zugbrücke, benannt nach dem most zwodzony imienia Giulio Perottiego (1841– Schweine auf dem Schweinemarkt. (AŁ) ku Świńskim. (AŁ) Opernsänger Giulio Perotti (1841–1901). 1901) – śpiewaka operowego. Nazwę nadała Repu- Einer der bedeutendsten Orte hier ist der blika KuKuKa w 2014 r. KULTurSPEICHER. Zu seinen Aktivitäten gehören Jednym z ważnieszych miejsc jest tu KULTur- zahlreiche Konzerte, Lesungen und Vorträge. Auch SPEICHER (Spichlerz Kulturalny). Jego działalność Handwerkstraditionen werden präsentiert. Außer- to liczne koncerty, regularne wystawy, odczyty dem gibt es einen Laden mit lokalen Produkten, i wykłady. Propagowane sa też tradycje rzemieślni- vom KuKuKa-Honig bis zu handgemachten Kunst- cze. Prowadzony jest sklep z lokalnymi produktami glasprodukten. – od miodów KuKuKa aż do ręcznie robionych pro- duktów ze szkła artystycznego. 112 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 113

Zawsze miałem tutaj możliwość robienia rzeczy, które mnie interesowały. Ich hatte hier immer die Möglichkeit das zu tun, was mich interessiert. 114 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 115

ANKŁAM – TOR ZUM ANKŁAM – BRAMA DO ABENTEUER PRZYGODY Z KRAJOBRAZEM FLUSSLANDSCHAFT RZECZNYM W TLE

er nach Ankłam kommt und eine aufgeputz- to wybiera się do Ankłam i spodziewa się, że Wte Altstadt erwartet, könnte auf den ersten Kzobaczy wypucowaną starówkę, może być Blick enttäuscht sein. Deutsche Kanonen verwun- w pierwszym momencie rozczarowany. Podczas deten diese Stadt im letzten Krieg sehr. ostatniej wojny niemiecka artyleria bardzo zniszczy- Und doch gibt es in dieser typisch szczettinsta- ła miasto. A mimo to w tym typowym dla Szczet- nischen Stadt Juwelen, die einen Besuch zwingend tinstanu miasteczku odnaleźć można ciekawostki, notwendig machen. Einer davon ist das Otto-Lili- które sprawiają, że wizyta w tym mieście staje się enthal-Museum und das „Ikareum”, in dem die pfi f- koniecznością. Do owych perełek należą Muzeum fi gen Museumsleute um Bernd Lukasch und Peer im. Otto Lilienthala i „Ikareum” – miejsce, w którym Wittig Besuchern den Traum vom Fliegen nahe niezwykli muzealnicy Bernd Lukasch i Peer Wittig bringen. Schließlich hat ihn kein anderer als der przybliżają gościom sen o lataniu. To nie przypadek in Anklam geborene Otto Lilienthal wahr werden – w Anklam urodził się Otto Lilienthal, człowiek, lassen. In den Peenewiesen nahe der Hansestadt który to odwieczne marzenie zrealizował. beobachtete er einst Start und Landung der Stör- Lilienthal obserwował na łąkach nad przepły- che und schaute ihnen dabei die physikalischen wającą opodal rzeką Pianą [Peene] starty i lądowa- Grundlagen des Menschenfl uges ab. Wie Lilienthal nia bocianów, a wyniki tych obserwacji posłużyły der heutigen Generation nahe gebracht wird, dafür mu do opracowania fi zykalnych podstaw lotów gab es immerhin den Europäischen Museumspreis. człowieka. Za przybliżanie współczesnej generacji ihrem mächtigen Turm aus weit über das Land se- ja. Ruinę kościoła odbudowano. Z potężnej wieży Noch heute kann man von im Ankłamer Himmel postaci Lilienthala placówka otrzymała Europej- hen. Westwärts schaut man in den „Amazonas des także widoczny jest krajobraz okolicy. Na zachodzie schwebenden Ballonfahrzeugen aus auf das schöne ską Nagrodę Muzealną. Także dzisiaj można z ba- Nordens” – den gewundenen Peene-Fluß mit dem widać „Amazonkę Północy” – kręte koryto rzeki Pe- Nowa Amerika herunterblicken. Das heute „Ikare- lonów sunących po niebie nad Ankłam podziwiać herrlich klaren Wasser. Entlang der 100 km langen ene [Piana] z cudownie czystą wodą. Wzdłuż rzeki um” genannte Gebäude war einst die ehrwürdige piękny krajobraz Nowej Ameriki. Budynek stojący Peene gibt es viel Erlebenswertes, wie Wikingergrä- o długości 100 km odkryć można wiele ciekawych Nikolaikirche am Marktplatz, die aus einer Ruine na miejskim rynku, a nazywany dzisiaj „Ikareum”, ber Gutshäuser, Torfstiche, Kneipen, Rastplätze zu miejsc, na przykład groby wikingów, dworki, torfo- wiedererbaut wurde. Auch von hier lässt sich von był niegdyś dostojnym kościołem p.w. św. Mikoła- endecken, aber vor allem ist es pralle Natur. wiska czy miejsca biwakowe, przede wszystkim jed- Seltene Vögel bevölkern dieses eiszeitgeprägte nak zachwyt wzbudza wspaniała przyroda. Rzadkie Flusstalparadies und man kann mit Bibern um die gatunki ptaków zaludniają ten stworzony przez lo- Wette schwimmen. dowiec przyrodniczy raj w rzecznej dolinie. Można Das Gebiet der gesamten Vorpommernschen tu nawet ścigać się w wodzie z bobrami. Flusslandschaft, die man von Ankłam aus hervorra- Cały krajobraz nadrzeczny Pomorza Przednie- gend erkunden kann, wurde ebenfalls mit Lorbeeren go, który da się eksplorować wyruszając z Ankłam, – nämlich dem Europäischen Tourismuspreis – geehrt. został także doceniony – uzyskał Europejską Nagro- In der legendären Kanustation Ankłam sitzen dę Turystyczną. die Protagonisten dieses nachhaltigen Naturreisens W legendarnej stanicy kajakowej – Ankłam, auf der Peene: Antje und Carsten. Fast ebenso visi- spotkać można Antje i Carstena – popularyzato- onär wie Lilienthal arbeiten sie seit mehr als einem rów proekologicznej turystyki wzdłuż Piany. Niemal Jahrzehnt an dieser Geheimtipp-Reiseregion. Der tak samo jak Lilienthal pracują realizując wizję: od Blick über den Tellerrand ist dabei selbst gewollt. So dziesięciu lat starają się stworzyć tutaj region tury- könnte man meinen, für die beiden hätte die einst styczny. Goście odnieść mogą wrażenie, że dla tych schwedische Zeit Ankłams bis heute nicht aufge- dwojga czasy szwedzkiego panowania w Ankłam hört: Neben rot-weiß verstreuten Holzhäuschen, nigdy się nie skończyły. W ośrodku z biało-czerwo- einer Katze namens Findus und internationaler Be- no pomalowanymi drewnianymi domkami, z kotem fl aggung versucht man direkt am Peeneufer, den o imieniu Findus i fl agami wielu państw, gospodarze Gästen die Wünsche von den Augen abzulesen. Na- starają się jak najlepiej zadbać o swych gości. Po- 116 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 117

türlich wird hier auch schwedisch und nowaameri- rozumieć się można tutaj po niemiecku, nowoame- kanisch, ja sogar englisch gesprochen. Ob im roman- rikańsku, szwedzku i po angielsku. Wszystko jedno tischen Holzfl oß, im fl üsterleisen Solarkatamaran czy na romantycznej tratwie, czy w cicho sunącym oder mit Muskelkraft im Paddelboot – von Ankłam po wodzie katamaranie z napędem solarnym, czy aus beginnt die Reise ins große Flussabenteuer. (ms) też w kajaku, w Ankłam rozpocząć można wielką przygodę z krajobrazem rzeki w tle. (ms) WOLGOŚĆ WOLGOŚĆ olgość liegt im Westen des KuKuKa-Zalaff s. WFrüher stand hier ein großes Schloss. Früher olgość leży na zachód od Zalaff KuKuKa. hieß die Stadt Wolgast, war Hauptstadt eines Für- WKiedyś znajdował się tutaj wielki zamek. Na- stentums, das genau wie das Schloss nicht mehr zywana niegdyś Wolgoszczą, była stolicą księstwa, existiert. Man fi ndet hier Steine mit Abbildungen którego już nie ma – podobnie jak zamku. Można tu des heidnischen Gottes Jarowit, dem Hüter der ört- znaleźć kamienie z wizerunkami pogańskiego boga lichen Bevölkerung. In christlichen Zeiten wurden Jarowita, opiekującego się miejscową ludnością. Steine zu Teilen der örtlichen Kirche. Die Ansicht W czasach chrześcijańskich kamienie stały się czę- der Stadt wurde auf der großartigsten Karte dieses ścią miejscowego kościoła. Wizerunek miasta został Gebiets, der Lubinschen Karte, verewigt, die vor uwieczniony na najwspanialszej mapie tej krainy 400 Jahren entstand. – Mapie Lubinusa, która powstała 400 lat temu. Der hier geborene romantische Maler Philipp Urodzony tutaj malarz romantyczny Philipp Otto Runge (1777–1810) war von den romantischen Otto Runge (1777–1810) fascynował się romantycz- Farben der Umgebung fasziniert. Das erklärt auch nymi barwami otoczenia. To tłumaczy jego przyjaźń seine Freundschaft zu dem größten pommerschen z największym malarzem krajobrazu pomorskiego, Landschaftsmaler, Caspar David Friedrich (1774–1840). Casparem Davidem Friedrichem (1774–1840). Wolgość ist das Tor zur Insel Usedom. Bisher Wolgość to wrota wyspy Uznam. Na razie jest wird er als Durchgangsort behandelt. In Nowa traktowana jako miejsce przejazdowe. W Nowa Amerika ist Wolgość ein Ort der Inspiration, eine Amerika to Wolgość jest miejscem inspirującym, 118 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 119

Zufl ucht für Künstler und Arbeitswütige, seine Ma- które stanie się przystanią dla artystów i galerników, gie wird wiederentdeckt. Deshalb legt auch hier die a jego magia zostaje na nowo odkryta. Dlatego też älteste Eisenbahnfähre Europas an. Man kann auch tutaj cumuje tutaj najstarszy prom kolejowy w Eu- den Speicher aus dem 19. Jahrhundert bewundern, ropie. Można podziwiać też XIX-wieczny spichlerz der ein guter Ort für Inspiration ist. Auf dem Markt- dobre miejsce do inspiracji. Na rynku znajduje się platz befi ndet sich die „Kaff eemühle”, in der sich „młynek do kawy”, w którym znajduje się Muzeum das Stadtgeschichtliche Museum befi ndet. Derzeit Historii Miasta (Stadtgeschichtliche Museum). plant man in Wolgość die Produktion lokaler Pro- Obecnie w Wolkości zaplanowane jest tworzenie dukte in Anlehnung an den Nowa-Amerika-Kaff ee. produktów lokalnych w oparciu o kawę Nowoame- Eine Kaff eemühle gibt es schon. (AŁ) rikańską. Młynek do kawy już jest... (AŁ)

POSTEL – EINE NOWA-NOVITÄT POSTEL – TO NOWOŚĆ IN SZCZETTINSTAN W SZCZETTINSTANIE

ieder einmal nähere ich mich der sonnigen o raz kolejny zbliżałem się do słonecznej wyspy WInsel Uznamdom durch die schöne alte Her- PUznamdom i pięknego, starego miasta książę- zogenstadt Wolgość, wo die historische Stadtmitte cego Wolgość, w którym historyczne centrum skła- uns Gäste denken lässt, hier werden Filme wie „Cho- nia gości do przypuszczeń, że tutaj właśnie powsta- colat” gedreht. Etwas zu Unrecht geriet dieses Städt- ją takie fi lmy jak „Czekolada”. Trochę niesłusznie chen fast in Vergessenheit, seit 1675 eine feindliche miasteczko popadło w zapomnienie od momentu, Kugel die Pulverkammer des mächtigen Schlosses gdy w 1675 roku nieprzyjacielska kula trafi ła w pro- der Pommerschen Herzöge traf und auf der Insel chownię potężnego zamku książąt pomorskich, nur eine Ruine hinterließ. Heute schlängelt sich im zamieniając go w ruinę. Dzisiaj przez Wolgość Sommer eine lange Schlange wartender Autos durch przesuwają się latem długie kolumny samochodów Wolgość, um endlich an zum Ostbałtyk zu kommen. w drodze nad Ostbałtyk. Tylko niewielu turystów Die Wenigsten kommen auf den Gedanken hier an- wpada na pomysł, by się tutaj zatrzymać. A szkoda zuhalten, aber es lohnt sich! – opłaca się! Verwinkelte Gässchen umschlingen einen klei- Kręte uliczki oplatają niewielki rynek, który po- nen Markplatz, der um einige Meter höher liegt als łożony jest o kilka metrów wyżej, niż brzeg rzeki. die Wasserkante des Stroms, zu dem hin alle Wege W stronę rzeki łagodnie opadają też wszystkie ulice. sanft abfallen. Docieram do Wolkości od zachodu i spostrze- Ich komme also von Westen her nach gam natychmiast, że na granicy miasta dokonała się Wolgość hereingeradelt, als mir sofort eine klit- mała zmiana. W jednym z najważniejszych budyn- zekleine Veränderung am Rande der Altstadt auf- ków miasta, gdzie jeszcze przed rokiem z każdej fugi fällt. In eines der ehemals bedeutendsten Haupt- gebäude dieser Stadt scheint pulsierendes Leben eingezogen zu sein, wo noch vor Jahresfi rst die Hoff nungslosigkeit in jeder Fuge saß. Das ehr- würdige preußische Postgebäude wurde wach- geküsst und strahlt wieder. Auf einem großen weißen Ziff ernblech am oberen Teil der Fassade wird nach langen Stillstand die Uhrzeit öff entlich angezeigt. Jetzt bin ich aber sehr neugierig! Je näher ich mich diesem Phänomen nähere (kam ich nicht gerade aus einer dieser deutschen 120 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 121

Post-Paketshop-Baracken?) wuchs mein Erstaunen: murów wyzierała beznadzieja, toczy się intensywne „Postel” ist da zu lesen. życie. Szacowny gmach pruskiej poczty ożył, jakby Was ist denn ein Postel? Aber noch etwas steht pocałowany przez księcia z bajki i lśni dawnym bla- dahinter: „Das Hostel zur Insel”. skiem. Wielki blaszany cyferblat w górnej części fa- Das muss ich mir genauer betrachten. Eine Her- sady po wielu latach przerwy znowu wskazuje prze- berge für weniger hohe Ansprüche also? Was für ein chodniom dokładny czas. Wszystko to zaciekawia! cooles Ambiente erwartet mich, als ich eintrete. Im bardziej zbliżam się do tego fenomenu (wła- Von einer gut gelaunten Rezeptionistin lasse ich śnie niedawno byłem w jednym ze współczesnych mir gern in feinstem Wolgośćer Hochdeutsch ein baraków pocztowych z automatami do ekspedycji ganzes Feuerwerk toller Neuigkeiten über mich er- paczek), tym większe jest moje zdziwienie. Czytam gehen. In 21 Zimmern stehen 68 Betten. Unter dem szyld: „Postel”… Cóż to takiego?! I jeszcze jeden na- Dach gibt es die „Luftpost”. Das ist eine überdimen- pis poniżej: „Das Hostel zur Insel” [„Hostel pod wy- sionale Ferienwohnung mit Schlafschachteln und spą”]. Muszę obejrzeć to z bliska. A więc noclegi dla großzügigen Begegnungsbereichen. Meine Bewun- mniej wymagających? Ale cóż za odjazdowy wystrój derung fängt schnell an in Begeisterung umzuschla- otacza mnie po wejściu do środka! gen. Ich darf den Keller besichtigen und renne gleich Recepcjonistka w świetnym humorze zasypu- ganz nach unten. In den Katakomben tief versteckt je mnie wspaniałymi informacjami. W 21 pokojach ﬁ nde ich die „Kesselbar” und einen „Rohrpost” ge- ustawiono 68 łóżek, a na poddaszu jest jeszcze „Lu- nannten Wellnessbereich mit Saunen. Dazwischen ftpost”. To ogromny apartament z komórkami do Räume mit Billard und Kickertischen. Alle. Im an- spania i przestronnym miejscem spotkań. Mój po- grenzenden Gebäudeteil, der früher Fernmeldamt dziw zamienia się stopniowo w zachwyt. Pozwalają war, darf ich ein Soccer-Spielfeld (Indoor-Fussball) mi też zwiedzić piwnicę, więc pędzę po schodach und einen Probesaal mit Spezialakkustik für Chöre w dół. W katakumbach odnajduję bar nazwany oder Bands bewundern. „Kesselbach” („Kotłownia”) oraz ośrodek spa z dwie- Das Liebenswerteste erwartet mich aber bei ma saunami nazwany „Rohrpost” [„Poczta Pneu- der Auswahl eines Zimmers, denn ich habe längst matyczna”]. Między nimi są jeszcze pomieszczenia beschlossen hier zu übernachten. Jeder Schlafraum z bilardem i piłkarzykami. W sąsiednim budynku, ist sehr originell gestaltet und erzählt seine ganz dawnym urzędzie telekomunikacyjnym, podziwiam eigene Geschichte. Der Postbote, die Brieftaube jeszcze boisko do futsalu i salę prób o specjalnej Thilo – eine Instanz und seine Residenz. akustyce dla chórów i zespołów muzycznych. Thilo die Taube, das selbst ernannte Ob erhaupt To, co najbardziej sympatyczne, spotyka mnie, der Post. Um wirklich dicht am Geschehen teilzu- gdy chcę dokonać rezerwacji pokoju (już dawno po- nehmen, werft selbst einen Blick in die Luxussuite stanowiłem, że przenocuję tutaj). Każdy z pokojów von Thilo. Hier erfährt man auch, was sonst nur hotelowych jest oryginalnie wyposażony i opowia- hinter den Kulissen passiert. Und Thilo hat sich da swą własną historię. selbstredend ein schönes Reich gesucht. Ihr müsst Gołąb pocztowy Thilo to znak, marka i maskotka unbedingt die farbenfrohe Umsetzung dazu sehen! hotelu. Thilo można znaleźć wszędzie w budynku. Das ist Kult! Także w najbardziej luksusowo wyposażonych po- Etwas ahnen davon kann man schon auf der In- kojach. Warto zajrzeć do takiej luksusowej suity, by ternetseite www.post-aus-wolgast.de. z bliska śledzić, co dzieje się całym hotelu, także za Hatte ich Euch schon von dem Chillgarten er- kulisami. Koniecznie musicie to zobaczyć, także ko- zählt? Es wird auch zu viel auf einmal? lorowe wyposażenie pokojów! To kultowe miejsce! Ach so, aber das Beste zum Schluss: Es ist ge- Namiastkę tych wrażeń otrzymać można dzięki rade noch April und so bekomme ich meine Über- stronie internetowej hostelu: www.post-aus-wol- nachtung im eigenen Schlafsack in einem dieser gast.de. Mehrbettzimmer für ganze 7 (sieben) Euro. Durch Czy opowiadałem Wam już o ogrodzie zapra- eine Dusche und Frühstück gestärkt radle ich mor- szającym na relaks? Co, zbyt dużo na raz? 122 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 123

gens meinem Etappenziel, dem berühmten Uz- No tak, ale najważniejsze zachowałem na ko- nadomer Sandstrand zu – nicht ohne mir vorher niec: jest właśnie koniec kwietnia, nie ma jeszcze dieses tolle Quartier für einige weitere Nächte re- głównego sezonu, dzięki czemu za nocleg we wła- serviert zu haben. (ms) snym śpiworze w jednym z wieloosobowych poko- jów zapłacę całych 7 Euro. Wzmocniony prysznicem i śniadaniem wy- EINE GRUPPE NOWA ruszam rano na rowerze na następny etap mojej AMERIKANER EROBERT wędrówki. Celem jest plaża na wyspie Uznam. Ale DAS ZALAFF-GEBIET przed wyjazdem rezerwuję pokój w hotelu na kilka najbliższych nocy. (ms) as Paradies der Villa Eden am Peene-Fluss D(Rzeka Piana). Hier beginnt unsere Reise. Eine jahrhundertalte Allee, genannt Fährdamm, GRUPA NOWOAMERIKANÓW führt hinter dem Städtchen Gyckowice hinunter PODBIJA TEREN WOKÓŁ zum Amazonas des Nordens. Die Fähre brachte ZALAFFU dort früheren Generationen stetes Einkommen und regionalen Einfl uß ein. Lange bildete der Fluss die illa Eden nad rzeką Pianą [Peene] to raj. Tutaj Grenze zwischen Schweden und Preußen. Heute Wrozpoczynamy naszą wyprawę. ist von den Fähranlagen wenig geblieben. Davon Kilkusetletnia aleja zwana Fährdamm prowadzi profi tiert nun ein selten schöner Flecken. Noch be- za miasteczko Gyckowice do Amazonki Północy. vor man das Wasser erreicht, erscheint auf der rech- Dla dawnych pokoleń prom stanowił źródło utrzy- ten Seite die Fachwerkvilla eines ehemaligen Säge- mania i dowód znaczenia w regionie. Przez długi werkbesitzers. Heute haben sich sehr nette, bunte czas był też linią graniczną między Szwecją a Prusa- Menschen hier eingenistet. Die Hauswirtschafts- mi. Dzisiaj niewiele zostało z urządzeń obsługi pro- lehrerin Babsi und Holzgestalter Thomas bewirten mu. Może tym bardziej miejsce jest urocze. Jeszcze Gäste und vermieten Plätze für jede Form mobilen zanim dotrzemy do wody, mijamy po prawej stro- Wohnens und schöne Zimmer im Haus. Attraktio- nie willę o szachulcowej konstrukcji, która należała nen sind eine Außenküche um eine Feuerstelle und do właściciela tartaku. Współcześnie zadomowiła eine Holzofen-Fasssauna im Freien unter alten Ap- się tutaj grupa różnych ludzi. Nauczycielka Babsi felbäumen. Babsis Kuchen ist eine Legende. i rzeźbiarz w drewnie Thomas goszczą turystów, Von hier beginnt unsere Reise mit dem Kanu die wynajmują pokoje i miejsca dla mobilnych gości. Do Peene hinunter. Das saubere Wasser macht große atrakcji należą kuchnia pod gołym niebem, ognisko, Lust auf Baden. Nach 11 Flusskilometern erreichen a także sauna z piecem na drewno usytuowana pod wir Sztolpa. Ein selten schöner Ort mit noblem starą jabłonią. O ciastach wypiekanych przez Babsi Gutshaus, einem Kirchlein und dem Restaurant opowiada się legendy. „Fährkrug”, wo man ein herrliches Bier an frischer Stąd wyruszamy kajakiem na spływ po Pianie. Luft zischen kann. Aber Vorsicht Nowa Amerikaner! Czysta woda w rzece zaprasza do kąpieli. Po 11 ki- Unser Urahne Wartisław, der als Stammvater der lometrach osiągamy Sztolpa. Miejscowość piękna Greifendynastie gilt, wurde hier erschlagen. Diesem jak mało która, z nobliwym dworem, kościółkiem Umstand verdanken wir zwar heute die Ruine des i restauracją „Fährkrug”, która oferuje świetne piwo ältesten Klosters von Pommern, aber was für eine w ogródku. Ale uwaga Nowoamerikanie! W tym Attraktion, wenn er noch leben würde! miejscu zamordowano naszego praprzodka Warci- Ein Stückchen fl ussabwärts auf der Schweden- sława, uważanego za założyciela dynastii Gryfi tów. seite bei Męcliń liegen riesige Steinklamotten, die Tej historycznej okoliczności zawdzięczamy co Grabmalen der Wikinger zugeordnet werden. Über- prawda ruiny najstarszego klasztoru na Pomorzu, haupt nicht vorstellen kann man sich, dass man mit ale jakaż by to była atrakcja, gdyby Warcisław jesz- dem Boot am Nordufer der Peene vor nicht allzu cze żył… 124 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 125

Wielu ludzi pracuje legalnie i nielegalnie w Niemczech i wiele rodzin z tego żyje. / Viele Leute arbeiten legal und illegal in Deutschland und viele Familien leben davon. 126 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 127

langer Zeit an einer über 1000 m hohen Eiswand Nieco dalej w dół rzeki po szwedzkiej stronie Vom Gipfel der Nikolaikirche sehen wir in die Tak jak wprawne zwierzęta ziemnowodne, entlang schwamm. Erdgeschichtlich ist die Land- koło miejscowości Męcliń znajdujemy ogromne gła- herrliche Fluss-Auenlandschaft hinein, durch die wir opuszczamy środowisko wodne i w Ankłam wy- schaft, durch die wir reisen, eine der jüngsten über- zy, które uważane są za nagrobki Wikingów. Trudno gerade gepaddelt kamen. Achtung Geheimtip: Un- chodzimy na brzeg, by natychmiast wdrapać się na haupt, so dass Begriff e wie „demografi scher Wan- sobie wyobrazić, że jeszcze niedawno pływanoby vergessen die Übernachtung in der Zeitmaschine zu najwyższą wieżę w mieście. Ze szczytu kościoła p.w. del” hier einfach neutralisiert werden. łodzią przy północnym brzegu Piany wzdłuż ściany Ankłam. Gepfl egter Charme im Ambiente sowjeti- św. Mikołaja podziwiamy krajobraz łęgów nadrzecz- Wie es geübte Amphibienwesen tun, gehen wir lodu o wysokości 1000 metrów. Z perspektywy geo- scher Renaissance bis in die letzte Ritze. Leute, das nych, przez które właśnie przepływaliśmy. Ważna in Ankłam wieder an Land und besteigen umge- logicznej krajobraz regionu, przez który przepływa- ist ein gutes Stück Old Nowa Amerika vom Feins- wskazówka: mamy za sobą niezapomniany nocleg hend den höchsten Turm der Stadt. my, należy do najmłodszych, więc pojęcia takie jak ten, und fast geschenkt. w „Zeitmaschine” [„Maszyna podróży w czasie”] „przemiany demografi czne” są tutaj neutralizowane. Die Boote tauschen wir an der legendären w Ankłam. Urokliwy nastrój w stylu sowieckiego Kanustation Ankłam gegen Velos der Mietmarke renesansu, atmosfera Old Nowa Amerika w najlep- „Usedomrad” und fahren Ihrer Namensgeberin ent- szym wydaniu, a do tego prawie za darmo! gegen, der Insel Uznamdom. Kaum endet der Na- Kajaki zamieniamy w legendarnej stanicy turpark Peenetal, beginnt schon der nächste auf der w Ankłam na rowery z wypożyczalni UsedomRad Insel. Das Sonneneiland Uznamdom erreichen wir i jedziemy w stronę wyspy Uznamdom. Tuż za über die 325 Meter lange Zecheriner Brücke. Mit der Parkiem Natury Dolina Piany zaczyna się kolejny urigen Fähre „Lisa” setzen wir von Karnin nach Kamp park na wyspie. Na samą wyspę wjeżdżamy przez über und betreten wieder Festland. Nun befi nden most Zecheriner Brücke (325 m długości). Starym wir uns auf dem Gebiet des dritten Parkes unserer promem „Lisa” przepływamy z miejscowości Kar- Tour namens „Am Sczcettiner Zalaff ”. Die Strecke nin do Kamp i wracamy na stały ląd, by wjechać ist nichts für Rennradler, aber man fährt durch das do kolejnego parku noszącego nazwę „Park Natury Paradies der Vögel. Der Ankłamer Stadtbruch ist ein nad Zalewem Szczecińskim”. To nie jest etap dla ko- seit 20 Jahren überfl utetes Gebiet. Seit die Deiche larzy ścigających się na szosie, ale nagrodą jest dla bei einem Unwetter brachen, wird hier wieder brav nas to, że przejeżdżamy przez ptasi raj. Łęgi nad- und politisch korrekt CO2 eingelagert. Zur Freude rzeczne koło Ankłam od 20 lat są zalane wodą. Od aller Lebewesen entsteht ein großes Moorgebiet. kiedy wały przeciwpowodziowe zostały przerwane Angekommen in der Stadt Wkrymünde erstürmen w wyniku ulewy, łęgi stopniowo zaczęły przemie- wir den Kulturspeicher, wo wir bei köstlichem Kaf- niać się w ogromne torfowisko ku uciesze wielu fee und Kuchen unsere Hintern wiederbeleben. In zwierząt, zwłaszcza ptaków. Tym samym utworzył dem alten Speicherhaus in der Bergstrasse befi ndet się – absolutnie zgodnie z zasadami poprawno- sich auf 3 Etagen die schönste Ferienwohnung am ści politycznej – naturalny magazyn CO2. Tuż po Haff . Die Usedomräder geben wir bequem an der przybyciu do miasta Wkrymünde udajemy się na Touristinfo ab und besteigen hiernach ein stolzes pyszną kawę i ciastka do „Spichlerza Kultury” [„Kul- Segelschiff . Der Kapitän des Rolliseglers „Wappen turspeicher”]. W budynku (ulica Bergstrasse) mieści von Ueckermünde” klärt uns beim Ablegen über się na 3 poziomach najpiękniejsze mieszkanie wa- eine ganz besondere Besonderheit auf, nämlich kacyjne do wynajęcia nad zalewem. Wypożyczone dass auf diesem Schiff bis zu fünf Rollstuhlfahrer rowery zwracamy w punkcie informacji turystycznej mit segeln können. Alles – Kajüte, Koje, Klo ist per- i wchodzimy na pokład dumnego żaglowca „Wap- fekt für diesen Zweck eingerichtet. Ein spannender pen von Ueckermünde”. Kapitan opowiada nam po Segeltörn trägt uns quer über das Zalaff KuKuKa. odcumowaniu od brzegu, że statek przystosowany Was für ein imposantes Gewässer! Viel größer als jest do tego, by w rejsach udział brało (maksymal- der Bodensee. Am Ufer tauchen Seeadler auf und nie) pięć osób niepełnosprawnych poruszających się wir dürfen Ihnen bei der Jagd zuschauen – ein Mek- na wózkach inwalidzkich. Wszystkie pomieszczenia ka für Vogelfreunde. użytkowe – kajuty, koje, toalety – dostosowane są Als wir unser Ziel Bad Stepnitza erreichen, auf perfekcyjnie do potrzeb osób niepełnosprawnych. der Seekarte rechts unten, etwa da wo die Odera Trasa rejsu prowadzi przez Zalaff KuKuKa. To impo- zum Zalaff wird, ist es unser Glück, dass man dort nujący akwen! O wiele większy niż jezioro Bodeń- 128 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 129

in der ganzen Saison frische Fischgerichte serviert skie. Przy brzegu pojawiają się bieliki i pozwalają FERIEN AUF DEM TRAMPOLIN URLOP NA TRAMPOLINIE bekommt. Highlight ist die Tawerna im Stil alter nam przyglądać się, jak polują. To prawdziwa mekka Bäderarchitektur. Aber auch der Imbiss gegenüber dla amatorów ornitologii. Das Wasser klatscht kräftig ins Gesicht. Meine Woda opryskuje twarz. Agata, tak jak i ja uczestniczą- dem Fischereihafen ist unbedingt einen Tip wert. Naszym celem jest Bad Stepnitza, miejscowość Mitseglerin Agata stößt im Trapez hängend spitze ca w rejsie żaglowym, balansuje na trapezie i krzyczy Wir haben uns vor Ort Fahrräder bestellt und położona blisko ujścia Odery do Zalaff u. Mamy Schreie des Entzückens aus. Der Katamaran springt z zachwytu. Katamaran skacze z fali na falę. Upojny beginnen mit einem Ausfl ug an das Ende der Welt. szczęście: przez cały sezon serwuje się tutaj dania von Welle zu Welle. In Rauschefahrt geht es über das rejs wiedzie po zatoce Uznamskiej, wzdłuż brzegu wy- Der Weg dorthin führt auf der Straße entlang des ze świeżych ryb. Podoba nam się tawerna w stylu Achterwasser, entlang der Insel Uznadom über das spy Uznadom, przez Zalaff KuKuKa do Kozaort... Haff s in Richtung Köpice und immer immer, weiter. architektury starych uzdrowisk. Ale i bar naprzeciw Zalaff KuKuKa nach Kozaort... Begegnet man einer wilden Herde von 160 Pferden, portu jest wart polecenia. auerberg to coś w rodzaju Mount Everest pół- dann ist es bestimmt nicht mehr weit bis ganz zum Wcześniej zamówiliśmy rowery i rozpoczynamy er Bauerberg ist so etwas wie der Mount Eve- Bwyspu Lassan. Patrząc na świat właśnie stąd Ende. Es muss wunderschön dort sein, denn keiner naszą podróż do krańca świata. Trasa prowadzi drogą Drest des „Lassaner Winkels”, von hier aus ge- można podejrzewać, że być może jest to najwyższa kam bisher wieder von dort zurück. wzdłuż portu w kierunku miejscowości Köpice i dalej, sehen vielleicht eine der höchsten Erhebungen vor góra przed Uralem. Jedem, der rechtzeitig abbiegt, und auf einem i dalej, i dalej… Kiedy napotkacie stado 160 dzikich dem Ural. Ośrodek sportów wodnych na zalesionym der Plattenwege zurück in die Welt fi ndet, seien koni, to znak, że cel nie jest już daleko. Musi tam być Das Wassersportcamp liegt mitten auf die- wzgórzu, w jednym z najpiękniejszych i obfi tują- hier noch drei lokale Kleinodien für den reisenden pięknie, ponieważ jeszcze nikt stamtąd nie wrócił. sem waldigen Hügel an einem der schönsten und cych w wiatry regionów żeglarskich i surfi ngowych Agrotouristen wärmstens ans Herz gelegt. Die wei- Każdemu, komu uda się na czas skręcić i od- windreichsten Segel- und Surfreviere PoMeer´s Pomorza, położony tuż obok szerokiej Piany, oto- chen Betten bei Familie Matulka über einem Stall naleźć drogę wyłożoną betonowymi płytami pro- direkt am breiten Peenstrom umschlossen von der czony wyspą Uznamdom i stałym lądem pomiędzy in Neu-Żarnówko, die frische Butter der Biobäue- wadząca na powrót do świata, z przekonaniem Ostbałtikinsel Useznam und dem Festland zwi- Wolgość i Ankłam. Ośrodek to były obóz wakacyjny rin Maria in Bad Stepnitza, (sehr zu empfehlen in polecić trzeba jeszcze trzy agroturystyczne perełki. schen Wolgość und Ankłam. z czasów NRD, w skład którego wchodzą pieczoło- Kombination mit einer unvergesslichen Reitstunde) Miękkie łóżka nad stajnią w Neu-Żarnówko ofe- Das Camp ist ein ehemaliges Freizeitlager der wicie utrzymywane domki fi ńskie, budynek sanita- oder ein paar Tage im Paradies von Widzieńbrücken ruje rodzina Matulka, świeże masło kupić można einstigen DDR, liebevoll in Schuss gehaltene alte riatów i nowa chata z bali z centralną kuchnią. Przed direkt am wilden Bergbach Gowienitza, wo wir uns w gospodarstwie ekologicznym pani Marii w Bad Finnhütten, ein Sanitärgebäude und eine neue chatą jest piękny taras z widokiem na wodę i wyspę. im schönen 300jährigen Oberforsthaus bei Sauna Stepnitza (godne polecenia zwłaszcza w kombinacji Blockhütte mit der zentralen Küche, davor eine Niżej widać łodzie cumujące w wodzie, chronione und Flussbad mit neuer Energie aufl aden. (ms) z przejażdżką konną), zaś rajski urlop przeżyć można wunderbare Terrasse mit Blick auf das Wasser und przez pas trzcin. w trzystuletniej leśniczówce z sauną w Widzień- die INSEL. Eine Treppe tiefer liegen die Boote, di- Ośrodek jest „ukryty” w Parku Natury Usedom brücken, tuż koło dzikiego strumienia górskiego Wi- rekt am Wasser geschützt durch einen Schilfgürtel. za miejscowością Wehrland. Oferuje możliwość dzieńbrücken. (ms) Sehr versteckt im Naturpark Usedom hinter wypożyczenia katamaranów wraz z nauką żeglowa- dem Örtchen Wehrland gelegen, bietet das Camp nia oraz bardzo tanie noclegi dla turystów, którzy 130 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 131

einen Katamaranverleih mit Segelschule in Verbin- sami dbają o zaopatrzenie. Jest tu też pole namioto- dung mit sehr preisgünstigen Übernachtungsmög- we i miejsce dla przyczep kampingowych. To jedno lichkeiten für Selbstversorger. Ein Platz für Camper z najpiękniejszych miejsc na świecie, z ekskluzywną und „Wohnmobilisten” ist auch vorhanden. Einer i tanią ofertą. Marzenie także dla nie-żeglarzy. der schönsten Plätze der Welt, exklusiv und preis- Pomysł kilkudniowego rejsu katamaranami po wert. Auch für Nichtsegler ein Traum. wodach Nowej Ameriki pojawił się podczas corocz- Die Idee, mit Strand-Katamaranen auf mehr- nego spotkania moich kolegów z czasów studenc- tägige Wandertouren auf den Gewässern Nowa kich. Postanowiliśmy kolejne spotkanie zorganizo- Amerikas zu gehen, ist bei einem der alljährlichen wać właśnie w ośrodku spotów wodnych, a skoro Treff en mit Freunden aus der Studienzeit entstan- tak, to pojawiła się doskonała okazja, by zrealizować den. Wenn man sich schon für ein paar Tage beim młodzieńcze marzenie. Wassersport-Camp triff t, dann kann man ja auch Akwen między wyspami i stałym lądem, długi mal einen alten Jugendtraum umsetzen. i z silnymi wiatrami, to idealne miejsce na żeglowanie Das für Katamarane ideale, weitläufi ge und katamaranem i delektowanie się naturą. Katamarany windreiche Segelrevier zwischen Inseln und dem kojarzy się zwykle z wesołymi i zakrapianymi rejsami Festland bietet Segelsport-Feeling und Natur pur. na dwóch płozach, ale duża trampolina między ka- Mit Katamaranen verbindet man zwar eher dłubami nadaje się doskonale na komfortowe miej- feucht-fröhliches Segeln auf zwei „Kufen”, doch sce noclegowe i sprawia, że łodzie te świetnie spraw- das große Trampolin zwischen den Rümpfen eignet dzają się w trakcie żeglarskich wędrówek. sich hervorragend zum komfortablen Zelten und Na pierwszym planie podczas wędrówki bez macht diese Boote zu einem rasanten Reisegefährt paliwa i hałasu silnika jest obcowanie z przyrodą. für das Wandersegeln. W przeciwieństwie do wędrówki na dwóch kółkach Gerade die individuellen Touren zwischen den po jeszcze niedostatecznie zagospodarowanych Inseln Uznamdom und Wollin, zwischen Achter- terenach, naszą wodną trasę wyznaczyć mogliśmy wasser und Odera-Zalaff sind auch für Segelein- bez problemu, a i na metach etapów oczekiwała na steiger in Begleitung von erfahrenen Seglern ein nas gotowa infrastruktura turystyczna. Cumowali- beeindruckendes Erlebnis und eine wirklich unver- śmy przy płaskich plażach i pięknych łąkach w przy- gessliche Variante des Wasserwanderns. jaznych miejscowościach o dźwięcznych nazwach: 132 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 133

Im Vordergrund steht das gemeinschaftliche Wkrymünde, Mönkebude, Kamminke, Trze- Naturerlebnis einer Wandertour ohne Treibstoﬀ bort/Kozaart, Stepenitza, Altwarpno i Nowewarp und Motorenlärm. Und im Gegensatz zu Touren nad Mare Warpicum. (ms) auf zwei Rädern in noch unerschlossenen Regionen sind die Wanderwege und auch die Anlaufpunkte bereits vorhanden. An ﬂ achen Sandstränden und schönen Wiesen gehen wir in freundlichen Orten mit klangvollen Namen an Land: Wkrymünde, Mönkebude, Kamminke, Trzebort/Kozaart, Stepe- nitza, Altwarpno und Nowewarp am Mare Warpi- cum. Das Glück der Erde (mit einem Schlag Sahne) – liegt wohl auf dem Rücken der Katamarane! (ms)

METRO-POLE NEW SZCZETTIN METRO-POLE ew Szczettin ist eine Metropole und jede NEW SZCZETTIN NMetropole braucht ihre öﬀ entlichen Ver- kehrsmittel. New Szczettin hat daher eine eigene ew Szczettin to metropolia, a każda metro- U-Bahn. Zwei ihrer Linien werden im Folgenden Npolia musi posiadać swoją komunikację. New beschrieben. Szczettin ma więc własne metro. Dwie jego linie opisane są poniżej. LINIE 1 STATION I – GRABOWO, LINIA 1 GALERIA KAPITAŃSKA PRZYSTANEK I – GRABOWO, n der Grenze der zwei Städte New Szczettin GALERIA KAPITAŃSKA Aund Grabowo (Metro-Pole besteht aus vier Städten: New Szczettin, Grabowo, Dąmm und a pograniczu dwóch miast – New Szczettina Polizei) ist die erste U-Bahn für Metro-Pole aus- Ni Grabowa (Metro-Pole składa się z czterech gewiesen. Dieser Ort hat eine lange Geschichte. miast: New Szczettin, Grabowo, Dąmm i Polizei) Architekten und Städteplaner zerbrachen sich den wyznaczono pierwszy przystanek metra dla Me- Kopf darüber, an welcher Stelle der ersten Spaten- tro-Pole. To miejsce ma długą historię. Projektanci stich für die neue U-Bahnlinie erfolgen soll. Es gab i urbaniści głowili się w którym, miejscu należy wbić verschiedene Vorschläge. Man suchte interessante pierwszą łopatę pod nową linię metra. Padały różne und historisch bedeutende Orte. Viele Jahre lang propozycje. Szukano miejsc ciekawych i znaczących suchte man das ehemalige Karthäuserkloster, weil historycznie. Przez wiele lat poszukiwano dawnego man es für einen perfekten Ort für den Beginn der klasztoru kartuzów – uznano bowiem, że będzie to Linie hielt. Das Karthäuserkloster stand seit 1538 doskonałe miejsce na początek linii metra. Klasztor leer. Einige Jahre danach wurde es durch die Herr- kartuzów opustoszał w 1538 r. Kilka lat później został scher dieser Erde übernommen und zur Oderburg. przejęty przez władcę tych ziem i stał się zamkiem So wie das Schloss in Wolgość überdauerte es nicht o nazwie Oderburg. Podobnie jak ten w Wolkości bis in unsere Zeit. Es wurde 1677 abgerissen (zwei nie przetrwał do naszych czasów. Rozebrano go Jahre nach der Zerstörung des Schlosses Wolgość 1677 r. (dwa lata po zniszczeniu zamku w Wolkości durch das Militär). przez wojska). 134 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 135

Anfangs plante man, die Haltestelle am Werft- Na początku zaplanowano zbudować przy- Kurse, Auff ührungen und öff entliche Veranstaltun- stawienia, imprezy publiczne. Po 1945 r. powoła- tor zu bauen. Dieser Betrieb war die Wiege der stanek metra przy bramie stoczni. Zakład ten był gen durchgeführt. Nach 1945 wurde hier das Teatr no tutaj Teatr Polski. Freiheit und Solidarność, der Stolz der Metro-Pole, kolebką wolności i Solidarności, dumą Metro-Pole, Polski ins Leben berufen. W piwnicznej izbie przy ulicy Kapitańskiej wy- der Stadt an der Odera. Allerdings wurde die Werft miasta leżącego nad rzeką Oderą. Jednak na samym Im Kellerraum in der ulica Kapitańska wurde die konano pierwszy przystanek – „Galeria Kapitańska”. genau mit dem Beginn des 21. Jahrhunderts ge- początku XXI w. stocznia została zamknięta. erste Station „Galeria Kapitańska” eingerichtet. Ein Jest to piękna przestrzeń. Motto galerii „Niech żyją schlossen. Na miejscu dawnego zamku Oderburg zbu- schöner Raum. Das Motto der Galerie, „es leben artyści” potwierdza podejście właścicieli do dzieł, An der Stelle der einstigen Oderburg wurden dowano dwa drapacze chmur. Nikt nie chciał ich die Künstler”, unterstreicht das Herangehen der które są znakomicie wyeksponowane. Można tu po- zwei Wolkenkratzer errichtet. Keiner wollte sie ab- zburzyć. Pozostają teraz pamiątką po stoczniowych Besitzer an Kunstwerke, die ausgezeichnet expo- dziwiać prace lokalnych artystów – Erazma Kalwa- reißen. Sie bleiben jetzt als Andenken an Bürotür- biurowcach. Często w budynkach snuje się duch niert sind. Man kann hier die Arbeiten der lokalen ryjskiego, Macieja Woltmana, Andrzeja Tomczaka, me der Werft erhalten. Oft schleicht der Geist der czarownicy Sydonii von Borck, która od blisko 400 Künstler Erazm Kalwaryjski, Maciej Woltman, An- Anny Wojsznis, Stanisława Biżka, często też bywają Hexe Sidonia von Borcke durch die Gebäude, die lat pojawia się w tym miejscu. W latach 1619–20 drzej Tomczak, Anna Wojsznis und Stanisław Biżek wystawy z Polski. W oczekiwaniu na metro można seit fast 400 Jahren an diesem Ort zeigt. Von 1619– była przetrzymywana w lochach zamku Oderburg. bewundern. Oft kommen auch Ausstellungen aus poznać też twórców galerii Irenę i Edwarda Osinę. Polen. Beim Warten auf die Metro kann man auch die Künstler Irene und Edward Osina kennenlernen. PRZYSTANEK II – WAŁY CHROBREGO I HAKENA STATION II – CHROBREGOTER- RASSE UND WAŁY HAKENA dcinek między Grabowem a Wałami Hakena Ojest krótki. Kiedy niespodziewanie usłyszymy, er Abschnitt zwischen Grabowo und Haken- że oto dojechaliśmy na przystanek „Wały Hakena” Ddamm ist kurz. Als wir unerwartet hören, dass lub „Chrobregoterasse”, wyjdziemy w podziemiach wir an der Station „Wały Hakena” bzw. „Chrobrego- Urzędu Wojewódzkiego. To symbol trudnej historii terasse” angekommen sind, kommen wir im Keller XX w. w New Szczettinie. Przez blisko 50 lat była to des Woiwodschaftsamtes raus. Das ist ein Symbol historia post-Niemców, a następnie przez ponad 50 der schwierigen Geschichte des 20. Jahrhunderts in lat kontynuują ją post-Polacy. New Szczettin. Fast 50 Jahre lang war das eine post- Wały Hakena to najbardziej reprezentacyjne deutsche Geschichte, die dann weitere 50 Jahre von miejsce w Nowa Amerika. Powstały po likwidacji Post-Polen fortgesetzt wurde. twierdzy (należy pamiętać, że New Szczettin posia- Wały Hakena ist der repräsentativste Ort von dał i nadal posiada wojsko). Przez lata w tym miej- Nowa Amerika. Er entstand nach der Beseitigung scu znajdował się Fort Leopolda. Architekt-twórca der Festung (es muss daran erinnert werden, dass in Wilhelm Meyer-Schwartau wymyślił koncepcję New Szczettin Soldaten ansässig waren und sind). Jahrelang befand sich an diesem Ort das Leopold- fort. Der Architekt Wilhelm Meyer-Schwartau hat 20 war sie im Eis der Oderburg gefangen. Sie wurde Została ścięta, a jej ciało spalono na stosie. Przygnę- sich ein Konzept zur öff entlichen Nutzung dieses geköpft und ihr Körper auf dem Scheiterhaufen ver- biająca atmosfera sprawiła, że twórcy linii metra po- Ortes ausgedacht. Man kann hier für interessante brannt. Die bedrückende Atmosphäre führte dazu, stanowili przenieść pierwszy przystanek i ulokowali Ausstellungen im Nationalmuseum Halt machen. dass sich die Erbauer der Metrolinie entschlossen, go na ulicy Kapitańskiej. In den Museumsräumen kann man Kopien antiker die erste Station in die ulica Kapitańska zu verlegen. Galeria Kapitańska znajduje się u podnóża Skulpturen bewundern, angefertigt auf Initiative Die Galeria Kapitańska befi ndet sich am Fuße skarpy, nad którą góruje Teatr Polski. Niegdyś na- von Heinrich Dohrn. Ebenfalls in diesem Objekt der Böschung, über der das Teatr Polski thront. zywano to miejsce Górą Ptasiej Piki (Vogelstan- hat er seine Bühne, das Zeitgenössische Theater Einst nannte sich dieser Ort Vogelstangenberg. genberg). Nazwa pochodzi od charakterystycz- untergebracht. Hier kann man Auff ührungen un- Dieser Name kommt von einem charakteristischen nego rekwizytu, używanego podczas zawodów ter Regie von Anna Augustynowicz sehen, die zu Requisit, das bei Schützenwettbewerben u. a. zu strzeleckich organizowanych m.in. w Zielone den besten Theaterregisseurinnen Nowa Amerikas Pfi ngsten genutzt wurden. Das ursprüngliche Ge- Świątki. Pierwotny budynek istniał tutaj do 1928 gehört. Im Zentrum Wałów Hakena befi ndet sich bäude bestand hier bis 1928, damals wurde an sei- r., wówczas na jego miejscu stworzono moder- eine Skulptur gemeißelt von Ludwig Menzel. Man ner Stelle ein modernistischer Sitz des nationalso- nistyczną siedzibę narodowosocjalistycznego muss auf die Skulptur klettern, dann hört man den zialistischen Frauenverbandes gebaut. Hier wurden związku kobiet. Organizowano tutaj kursy, przed- Klanger brechender Knochen. Die Skulptur „Kampf 136 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 137

Mój mąż pracuje za granicą w Holandii i dlatego jesteśmy rozdzie- leni. / Mein Mann arbeitet im Ausland, in Holland, und daher sind wir voneinander getrennt. 138 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 139

der Lapithin mit dem Kentauren” ist der Kampf um publicznego wykorzystania tego miejsca. Tu moż- STATION III – KANA-THEATER -Polaka, który odkrył starą Amerykę przed Krzysz- Sedina. Diese lokale Göttin, Objekt der Seufzer vie- na zatrzymać się na ciekawej wystawie w Muzeum tofem Kolumbem. Kiedy dotrzemy do rzeki Odery, ler guter und schlechter Geister von New Szczet- Narodowym. W przestrzeni muzeum można podzi- as Kana-Theater ist ein legendärer Ort. Es ent- ujrzymy elewator Ewa. W New Szczettinie mówią tin. Deshalb fertigte auch der Kunsthauer Ludwig wiać kopie antycznych rzeźb wykonanych z inicja- Dstand 1979 als Studentenbühne, und erlangte na nią „Ewa, która wszystko pomieści”. Faktycznie Manzel für New Szczettin die Figur der Göttin Se- tywy Heinricha Dohrna. Również w tym obiekcie nach und nach immer größere künstlerische Reife. elewator ma pojemność 75 000 m³, co odpowiada dina Die Skulptur überstand die Zeiten nicht. Ver- ulokował swoją scenę Teatr Współczesny. To tutaj Man kann sagen, dass zwei Auff ührungen nach zdolności zmagazynowania ok. 50 tysięcy ton zbo- mutlich stürzte sich Sedina aus Verzweifl ung in den można zobaczyć spektakle w reżyserii Anny Au- Wenedikt Jerofejew – „Moskau – Pietuschki” (1988) ża. Jest to najlepszy widok na rzekę Oderę i jeden Oderastrom. Zwei monumentale Treppen führen gustynowicz, należącej do najlepszych reżyserów und „Nacht” (1993) – der große Durchbruch für das z drapaczy chmur w New Szczettinie. auf den Kai. Das war ein Laufsteg für Stars, Models, teatralnych w Nowa Amerika. W centrum Wałów Theater waren. Spiritus rector des Kanas war der Aff en und Politiker. Treppen, Treppen, Treppen wie Hakena znajduje się rzeźba dłuta Ludwika Menzla. verstorbene Zygmunt Duczyński, eine herausragen- in Hollywood. Hier fi nden Treff en der Stars aus Należy wdrapać się na rzeźbę – wówczas można de Gestalt der Szczettiner Kunstszene. Heute ist es PRZYSTANEK III – TEATR KANA Nowa Amerika und Modenschauen statt. Zwischen usłyszeć dźwięk łamanych kości. Rzeźba zatytuło- ein Ort der Identitätssuche und -schöpfung. Das den Treppen befi ndet sich ein Springbrunnen (wer wana „Walka Lapity z Centaurem” to walka o Sedi- „Kana” veranstaltet Festivals wie „Spoiwa Kultury” eatr Kana to miejsce legendarne. Powstały Münzen hineinwirft, macht New Szczettin reich!), nę. To miejscowa bogini, obiekt westchnień wielu (Der Kitt der Kultur) oder „Okno” (Fenster). Tw 1979 r. jako scena studencka, zyskiwał stop- mit zwei Figuren verziert. Eine von ihnen stellt Wys- dobrych i złych duchów New Szczettina. Dlatego Auf dieser Station begegnet man vielen Künst- niowo coraz większą dojrzałość artystyczną. Można zak, einen pommerschen Kaufmann und Ratsherren też autor artysta-rzeźbiarz Ludwik Manzel wykonał lern und Gästen aus Europa und der ganzen Welt. uznać, że największym przełomem dla teatru były dar, der zweite ist Johannes Scolvus, ein Post-Pole, dla New Szczettina posąg bogini Sediny. Rzeżba nie Es ist ein ausgezeichneter Ort für die Entdeckung dwa przedstawienia wg Wieniedikta Jerofi ejewa – der noch vor Christoph Kolumbus das alte Amerika przetrwała do naszych czasów. Prawdopodobnie von Multikulturalität, für die Entdeckung der eige- „Moskwa-Pietuszki” (1988) i „Noc” (1993). Spiritus entdeckte. Wenn wir an die Odera vordringen, er- Sedina z rozpaczy rzuciła się w nurt Odery. nen Identität durch Berührung mit „dem Anderen”. movens „Kany” był nieżyjący już Zygmunt Duczyń- blicken wir den Speicher „Ewa”. In New Szczettin Na nabrzeże prowadzą dwa ciągi monumental- An diesem Ort kreuzen sich die zwei Linien. In New ski – wielka postać szczecińskiego środowiska arty- sagt man zu ihr „Ewa, in die alles hineinpasst”. In nych schodów. Był to wybieg dla gwiazd, modeli, Szczettin vorerst zwei Linien. Später fi nden sich In- stycznego. Obecnie to miejsce poszukujące i two- der Tat hat der Speicher eine Kapazität von 75000 małp i polityków. Schody, schody, schody niczym formationen über die Stationen der Linie Nr. 2. rzące tożsamość. „Kana” organizuje festiwale takie m3, was bedeutet, dass er in der Lage ist, 50 tausend w Hollywood. Tutaj odbywają się zjazdy gwiazd jak „Spoiwa Kultury” czy „Okno”. Tonnen Getreide zu lagern. Von hier hat man den z Nowa Amerika i pokazy mody. Pomiędzy schoda- Na tym przystanku można spotkać wielu arty- besten Ausblick auf die Odera und einen der Wol- mi znajduje się fontanna (kto wrzuci monetę, ten stów i gości z Europy i ze świata. To doskonałe miej- kenkratzer von New Szczettin. wzbogaci New Szczettin!), ozdobiona dwoma po- sce do odkrywania poprzez wielokulturowość, do sągami. Jeden z nich przedstawia Wyszaka, kupca odkrywania własnego poczucia tożsamości poprzez i rajcę pomorskiego, a drugi – Jana z Kolna – post- zetknięcie z „tym, co inne”. W tym miejscu znajduje się skrzyżowanie dwóch linii. W New Szczettin na razie dwie linie. Poniżej podana jest informacja o przystankach linii nr 2.

PRZYSTANEK IV – ZAMEK KSIĄŻĄT NOWA AMERIKA STATION IV – SCHLOSS DER HERZÖGE VON NOWA AMERIKA ysiadamy w podziemiach zamku. Książęta WNowa Amerika to dawniej Książęta Pomor- ir steigen im Kellergeschoss des Schlosses scy. Zamek wygląda na reprezentatywny zabytek Waus. Die Herzöge von Nowa Amerika wa- miasta, ale nie dajmy się zwieść. W zdecydowanej ren früher die Pommerschen Herzöge. Das Schloss większości został zbudowany po roku 1945. Jedy- sieht wie ein repräsentatives Wahrzeichen der Stadt nie podziemia – miejsce pochówku książąt (piękne, aus, aber lassen wir uns nicht täuschen. Der größte cynowe sarkofagi obecnie znajdują się w skrzydle Teil wurde nach 1945 gebaut. Einzig das Kellerge- wschodnim) – pozostały niezmienione. Czyżby? schoss, der Begräbnisort der Herzöge (die schönen W podpiwniczeniach zamku od blisko 50 lat Zinnsarkophage beﬁ nden sich heute im Ostﬂ ügel) funkcjonuje teatr Krypta, specjalizujący się w ma- blieb unverändert. Wirklich? łych formach teatralnych. Zespół składa się z akto- 140 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 141

In der Unterkellerung des Schlosses wirkt seit rów innych newszczettińskich teatrów. Obok teatru fast 50 Jahren das Theater „Krypta”, dass sich auf znajduje się Piwnica przy Krypcie – kabaret, teatr kleine Theaterformen spezialisiert hat. Das Ensem- komediowy, scena muzyczna. Szefem artystycznym ble besteht aus Schauspielern anderer New Szczet- Piwnicy jest Konrad Pawicki. tiner Theater. Neben dem Theater befi ndet sich der Na zamkowym dziedzińcu możemy podziwiać „Piwnica przy Krypcie”, der „Keller in der Krypta”, ein zegar ozdobiony astronomicznymi symbolami. Jed- Kabarett, Komödientheater, Musikbühne. Künstleri- nym z punktów, z którego można podziwiać pięk- scher Leiter des „Kellers” ist Konrad Pawicki. no Metro-Pole jest Wieża Dzwonów w skrzydle Auf dem Schlosshof kann man die mit astrono- północnym. Na wieży znajduje się jedyne w New mischen Symbolen verzierte Uhr bestaunen. Einer Szczettinie wahadło Foucaulta – instalacja unaocz- der Punkte, von dem aus man die Schönheit der niająca obrotowy ruch ziemi. Metro-Pole bewundern kann, ist der Glockenturm im Zamek jest wojewódzką instytucją kultury. Nordfl ügel. Auf dem Turm befi ndet sich das einzige Znajduje się na nim siedziba Opery, na dziedzińcu Foucaultsche Pendel in New Szczettin – eine Instal- organizowane są festiwale i koncerty. lation, die die Rotation der Erde veranschaulicht. Das Schloss ist eine Kulturinstitution der Woi- wodschaft. In ihm befi ndet sich der Sitz der Oper, PRZYSTANEK V – im Hof werden Festivals und Konzerte veranstaltet. RATUSZ–ENTASIS, PODZAMCZE

ie tak dawno w tym miejscu znajdował się STATION V – RATHAUS– Nnajdroższy trawnik współczesnej Europy. ENTASIS, PODZAMCZE Po powojennych odgruzowaniach okazało się, że (SCHLOSSGELÄNDE) w pobliżu pozostał jedynie stary ratusz. Przez lata uprawiano tutaj tylko trawing. Od czasu do czasu or nicht allzu langer Zeit befand sich an diesem dla uciechy mieszkańców Metro-Pole montowa- VOrt der teuerste Rasen des modernen Europas. no tutaj wesołe miasteczko, które jednak wkrótce Nach der Enttrümmerung nach dem Krieg zeigte odjeżdżało w dalszą trasę, a nadoderzański trawnik sich, dass in der Nähe allein das alte Rathaus übrig- pozostawał jeszcze smutniejszy niż wcześniej. 142 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 143

geblieben war. Über Jahre wurde hier nur Trawing STATION VI – BAHNHOF NEW PRZYSTANEK VI – DWORZEC angebaut. Von Zeit zu Zeit wurde hier zur Freude SZCZETTIN. PROVINZ BERLIN NEW SZCZETTIN. PROWINCJA der Einwohner der Metro-Pole ein Rummelplatz er- – HAMBURG BERLIN–HAMBURG richtet, der sich allerdings bald wieder auf den Weg machte, der Rasen am Oderaufer sah dann noch nter dem Hauptbahnhof befi ndet sich der alte, od Dworcem Głównym mieści się dawny trauriger aus als vorher. U1941 vollendete Atom- und Luftschutzbunker. Pschron przeciwatomowy i przeciwlotniczy, Nach einer gewissen Zeit wurde das altstäd- Er ist der größte Zivilbunker in Nowa Amerika. ukończony w 1941 roku. Jest to największy cywilny tische Rathaus wiedererrichtet, wo das National- Heute kann man in diesen dunklen Kellerräumen schron w Nowa Amerika. Dziś można odkrywać museum untergebracht war – heute Museum der die Metro-Pole und ihre Geschichte entdecken. Metro-Pole i jego historię odbitą w tych ciemnych Geschichte New Szczettins. Im gotischen Keller Der Bunker wurde nämlich zum Sitz der Szczettiner podziemiach. Schron stał się bowiem siedzibą befand sich das beliebte Restaurant „U Wyszaka”, Unterirdischen Touristenrouten. Hier steigen wir an Szczecińskich Podziemnych Tras Turystycznych. heute befi ndet sich genau dort die U-Bahnstati- Po pewnym czasie odbudowano staromiej- der nächsten Station aus. Tam wysiadamy na kolejnym przystanku. on. An der Wende vom 20. zum 21. Jahrhundert ski ratusz, gdzie ulokowano Muzeum Narodowe, Wenn wir in die benachbarten Provinzen Nowa Jeżeli chcemy trafi ć do nieodległych prowincji wurde der Rasen umgestaltet, er wurde zum Ort obecnie – Muzeum Historii Szczettina. W gotyckiej Amerikas – Berlin und Hamburg – gelangen wollen, Nowa Amerika – Berlina i Hamburga, musimy skie- der Stadterneuerung. Es entstand die Neue Alt- piwnicy mieściła się popularna restauracja „U Wy- müssen wir uns nach oben bewegen. Dort warten rować się w górę. Tam już czekają na nas pociągi, stadt New Szczettins. Im Gegensatz zu Küstrzyn szaka”, obecnie właśnie tam mieści się przystanek bereits Züge auf uns, die uns hinbringen, wo wir które zawiozą nas tam, gdzie chcemy. (AŁ) gelang es hier. Es wurde ein außergewöhnlicher metra. Na przełomie XX i XXI wieku trawnik został wollen. (AŁ) Raum mit gutem Klima und voller kleiner Plätze przekształcony – stał się miejscem odnowy mia- und geheimer Gässchen geschaff en. Gegenüber sta. Powstało Nowe Stare Miasto New Szczettina. dem Rathaus leitet Maciej Włosiński – ein schon W przeciwieństwie do Küstrzyna, tutaj udało się. lange in New Szczettin lebender Maler, der an Stworzono przestrzeń klimatyczną, wyjątkową, peł- vielen Orten der Welt, u. a. in Portugal und Kuba, ną niewielkich placyków i tajemniczych zaułków. tätig war – sein Atelier, die Galerie „Entasis”. Aus Naprzeciwko ratusza swoją pracownię – galerię seinen bewegten und dynamischen Leinwänden „Entasis” prowadzi Maciej Włosiński, malarz na springen den Betrachter scharfe und ovale Ge- stałe mieszkający w New Szczettinie, który tworzył stalten an. w wielu miejscach na świecie m.in. w Portugalii i na Kubie. Z jego poruszających i dynamicznych płócien w stronę widza wyrywają się ostre i obłe kształty. 144 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 145

LINIE 2 LINIA 2 AUSGANGSSTATION PRZYSTANEK POCZĄTKOWY – KANA-THEATER – TEATR KANA (VORHER BESCHRIEBEN) (OPISANY WCZEŚNIEJ) STATION II – AQUARIUM PRZYSTANEK II – AKWARIUM m Kana-Theater startend, gehen wir Richtung ystartowawszy spod Teatru Kana, kieruje- A Nordwesten. Die nächste Station beﬁ ndet sich Wmy się na północny zachód. Kolejny przy- in der Aleja Kwiatowa (die derzeit in Aleja Skrzynkowa, stanek znajduje się w Aleje Kwiatowej (która obec- Kastenallee, umbenannt wurde). Wenn wir mit der Roll- nie została przemianowana na Aleję Skrzynkową). treppe nach oben fahren, kommen wir in ein höchst Gdy wjedziemy na górę ruchomymi schodami, seltsames Glasgebäude, das sich Aquarium nennt. znajdziemy się w przedziwnej szklanej budowli, Wenn wir es verlassen, sehen wir das moderne Zent- zwanej Akwarium. Kiedy opuścimy ją, zobaczymy rum der Metro-Pole New Szczettin, wo sich moderne nowoczesne centrum Metro-Pole New Szczettin, Architektur mit post-deutschen Häusern, einer Galerie gdzie nowoczesna architektura wymieszana jest im Stil der Provinz Berlin, einigen Wolkenkratzern und z kamienicami post-Niemców, galerią w klima- einem realsozialistischen Denkmal als Dank an die So- cie prowincji Berlin, z kilkoma drapaczami chmur wjetsoldaten vermischt. In der Nähe beﬁ ndet sich der i z socrealistycznym pomnikiem wdzięczności żoł- Klub der 13 Musen, dessen Namen sich Konstanty Ilde- nierzom radzieckim. Nieopodal znajduje się Klub fons Gałczyński ausgedacht hat. Der Klub organisiert 13 Muz, którego nazwę wymyślił Konstanty Ilde- viele interessante Veranstaltungen, unter anderem das fons Gałczyński. Klub organizuje wiele ciekawych Internationale Festival für Visuelle Kunst „In-Spiracje”. wydarzeń, między innymi Międzynarodowy Festi- Genau hier, unweit des Platzes des Polnischen wal Sztuki Wizualnej „In-spiracje”. Soldaten (Plac Żołnierza Polskiego) erscheint wie- To właśnie tutaj, nieopodal Placu Żołnierza Pol- der die Hexe Sidonia von Borcke in Gestalt eines skiego, znów pojawia się czarownica Sydonia von riesigen, laut krächzenden Raben. Borck w postaci wielkiego, głośno kraczącego kruka. 146 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 147

STATION III – PAZIM, PRZYSTANEK III – PAZIM, STATION IV – MANHATTAN PRZYSTANEK IV – MANHATTAN GALERIA, TOWN HANSA GALERIA, TOWN HANSA leinster und zugleich am meisten überfüllter ajmniejsze, a zarazem najbardziej zatłoczo- as Zentrum von New Szczettin. Die früher est to samo centrum New Szczettina. Miasto KBegegnungsort. Der Anfang der 90er Jahre Nne miejsce spotkań. Targowisko założone Dvon den Post-Deutschen hier errichtete Stadt Jtworzone tu wcześniej przez post-Niemców zo- angelegte Markt ist heute einer der ältesten Nowa w początkach lat 90. jest dziś jednym z najstar- wurde in den 40er Jahren des letzten Jahrhunderts stało zniszczone podczas nalotów dywanowych Amerikas. Dank seiner großen Vielfalt „Manhatten” szych rynków w Nowa Amerika. Nazwane „Man- bei Flächenbombardements aus der Luft zerstört. w latach 40. ubiegłego wieku. Teraz mieszkańcy genannt, erinnert er tatsächlich in Gestalt und To- hattanem” przez swoją ogromną różnorodność, Heute treﬀ en sich die Einwohner der Metro-Pole Metro-Pole najchętniej spotykają się właśnie tutaj. pologie an den New Yorker Stadtteil. Er ist ein wah- faktycznie przypomina tę dzielnicę Nowego Jorku am liebsten genau hier. Eine der Sehenswürdigkei- Jedną z atrakcji jest podziemne przejście na drugą res Mekka der kulturellen Vielfalt New Szczettins. swym kształtem i topologią. To prawdziwa Mekka ten ist die Straßenunterführung. stronę ulicy. Hier triﬀ t man Türken, Roma, Ukrainer oder Viet- wielokulturowości New Szczettina – tutaj spotkać namesen. Business und Kultur vermischen sich hier można Turka, Roma, Ukraińca czy Wietnamczyka. wie Armut und Reichtum. Miesza się tu biznes i kultura, bieda i bogactwo. Wir steigen unter der alten Elysium-Brauerei Wysiadamy w podziemiach dawnego browaru aus. Einst pulsierte hier das Leben. Heute sind die Elysium. Kiedyś tętniło tutaj życie. Dziś imponują- imponierenden Kellergeschosse von wenig beein- ce podziemia zwieńczone są mało zachwycającymi druckenden Gebäuden gekrönt. budynkami.

STATION V PRZYSTANEK V – KUNSZTUKA-NIEBUSZEWO – KUNSZTUKA-NIEBUSZEWO

anz unbemerkt sind wir ins Zentrum geraten. iepostrzeżenie znaleźliśmy się centrum. Nie- GNiebuszewo ist nach wie vor ein für Touristen Nbuszewo to dzielnica nadal mało bezpieczna unsicherer, und dennoch auf gewisse Art roman- dla turystów, a jednak w pewien sposób roman- tischer Stadtteil. Hier lebten in den 40er Jahren tyczna. Tutaj w latach 40. XX w. mieszkali obok des 20. Jahrhunderts Deutsche, Juden, Polen und siebie Niemcy, Żydzi, Polacy, Cyganie. Tworzyli Zigeuner nebeneinander. Sie haben diesen Ort ge- wspólnie to miejsce. Zaraz po 1945 r. wyjecha- meinsam geschaﬀ en. Gleich nach 1945 fuhren die li Niemcy – choć często nie chcieli opuszczenia

New Szczettin setzt auf Wolkenkratzer, wie New Szczettin postawił na drapacze chmur, co man an der großen Zahl dieser Art von Gebäuden potwierdza duża ilość tego typu budynków w okoli- in dieser Gegend sieht. 1992 wurde hier der „Pazim” cy. W 1992 r. zbudowano tutaj „Pazim” – biurowiec gebaut, ein 92 Meter hohes Bürogebäude. Es wurde o wysokości 92 m. Stał się on symbolem szybkiego zum Symbol der rasanten Stadtentwicklung nach rozwoju miasta po upadku poprzedniego systemu. dem Fall des alten Systems. Vom Café im 22. Stock Z kawiarni na 22 piętrze roztacza się panoramiczny hat man einen Panoramablick auf alle Ecken der widok na wszystkie zakątki miasta, w tym na rzekę Stadt, so auch auf die Odera und den Dąmm-See. Oderę i jezioro Dąmm. Obecnie wszyscy oczeku- Jetzt warten alle auf ein neues Gebäude, das den ją na nową budowlę przeszywającą niebo, zwaną Himmel durchbohren soll: der Hanza Tower. Das Hanza Tower. 125-metrowy, nieistniejący jeszcze noch nicht existierende, 125 Meter hohe Gebäude, budynek, nawiązuje do czasów świetności New knüpft an jene glanzvollen Tage an, als New Szczet- Szczettina, który był zrzeszony w związku miast tin zum Verbund der Hansestädte gehörte. Hanzy. 148 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 149 150 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 151

Deutschen weg, auch wenn sie oft den Ort nicht tego miejsca. Do dziś można tam ujrzeć cienie STATION VI PRZYSTANEK VI verlassen wollten. Bis heute noch kann man dort chasydzkich kapeluszy. Ale po 1968 r. nie było już – QUISTORPWIEŻA – QUISTORPWIEŻA den Schatten der chassidischen Hüte entdecken. Żydów. Romowie też rozjechali się po całym świe- Aber nach 1968 gab es keine Juden mehr. Auch die cie, a w New Szczettinie przenieśli się do centrum. ir beenden unsere Reise an der Arkonahöhe ończymy podróż pod wzgórzem Arkony, w Le- Roma zerstreuten sich in der ganzen Welt, in New Pozostali tylko Polacy. W(wzgórze Arkony) im Arkonawald. Ein Lift Ksie Arkońskim. Winda unosi nas na szczyt Szczettin aber sind sie ins Zentrum umgezogen. So W dzielnicy przy ulicy Lenartowicza od lat dzia- trägt uns auf den Gipel der Anhöhe. Hier beﬁ nden wzgórza. Znajdują się tam ruiny wieży, zbudowanej blieben nur Polen. łała Galeria Miejsce Sztuki OFFicyna. Powstała też sich Ruinen eines Turmes, der von 1902–04 auf An- w latach 1902–1904 na polecenie lokalnego biznes- Im Stadtteil an der ulica Lenartowicza sitzt seit kamienica artystyczna. Tworzyli tu artyści tacy jak regung des ortsansässigen Geschäftsmannes Martin mena Martina Quistorpa, w hołdzie jego ojcu – fa- Jahren die Galerie „Miejsce sztuki OFFicyna”. Es Jerzy Kukorowski – artysta malarz (wyjechał do Nor- Quistorp dessen Vater Johannes, einem Fabrikan- brykantowi Johannesowi. Okoliczności jej zburzenia entstand auch ein Kunstgebäude. Hier arbeiteten wegii w 2013), Andrzej Łazowski – artysta-fotograf, ten, zu Ehren errichtet wurde. Die Umstände seiner pozostają do dziś tajemnicą – być może padła pod Künstler wie Jerzy Kukorowski, Kunstmaler (2013 Przemek Biryło – architekt, Jerzy T. Lipczyński – ar- Zerstörung bleiben bis heute rätselhaft, vielleicht nalotami aliantów, może zniszczyli ją post-Niemcy,

nach Norwegen ausgewandert), Andrzej Łazowski tysta-rzeźbiarz, Leon Niedochodowicz – artysta- fi el er bei alliierten Luftangriff en, vielleicht haben a może Rosjanie. Wieża składała się z dziewięciu – Kunstfotograf, Przemek Biryło – Architekt, Jerzy -grafi k, Monika Szpener – artystka-rzeźbiarka. ihn auch die Post-Deutschen oder auch die Russen kondygnacji i mierzyła 45 metrów wysokości, choć T. Lipczyński – Kunstbildhauer, Leon Niedochodo- Nieopodal znajduje się Muzeum Techniki zerstört. Der Turm bestand aus 9 Geschossen und ze względu na usytuowanie na wzgórz wyglądała wicz – Kunstgrafi ker und Monika Szpener – Kunst- i Komunikacji (ul. Niemierzyńska 18a), utworzone war 45 Meter hoch, sah aber durch seinen Standort na dużo wyższą – wpisywała się w poczet drapaczy bildhauerin. In der Nähe befi ndet sich das Museum w 2006 r. w stuletniej zajezdni tramwajowej. Znaj- auf der Anhöhe viel höher aus und konnte daher zu chmur w New Szczettinie. Ludwik Manzel – twórca für Technik und Kommunikation (ul. Niemierzyńska duje się tam kolekcja stu aut wyprodukowanych den Wolkenkratzern von New Szczettin gerechnet Sediny – także tutaj zostawił swoje rzeźby. 18a), 2006 in einem hundert Jahre alten Stra- w Polsce. Dodatkowo można podziwiać stare tram- werden. Ludwig Manzel, der Schöpfer der Sedina, Obecnie trwają dyskusje nad odbudową wieży. ßenbahndepot errichtet. Dort befi ndet sich eine waje i autobusy. hinterließ hier ebenfalls seine Skulpturen. Warto obejrzeć jej ruiny i wyobrazić sobie – bez po- Sammlung von 100 in Polen produzierter Automo- Derzeit gibt es Diskussionen über einen Wie- mocy Google’a – jak wyglądała 100 lat temu. (AŁ) bile. Außerdem kann man alte Straßenbahnen und deraufb au des Turmes. Es lohnt sich, seine Ruine zu Busse bestaunen. besichtigen und sich vorzustellen – ohne Hilfe von Google – wie er vor 100 Jahren aussah. (AŁ) 152 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 153

„SALZ. SPINNEN UND FLIEGEN. „SÓL. PAJĄKI I MUCHY. SCHLÖSSER UND ZIEGEL.” PAŁACE I CEGŁY.”

ur ersten Ausgabe der Ausstellung zeitgenös- o pierwszej edycji Wystawy Sztuki Współ- Zsischer Kunst auf dem Gebiet Nowa Amerikas Dczesnej na terenie Nowej Ameryki zostało wurden 33 Künstler eingeladen. Die Bürger, Künstler zaproszonych 33 artystów. Obywatele – artyści no- der neuen Lands, bekamen die Aufgabe, sich mit wej ziemi, otrzymali zadanie zmierzenia się z prze-

Fiond Prext : „Conversation piece” | 53.446534,14.567579 Maurizio Echenski: „Cube” Rachel Spade: „Domus” Jan Sawille: „Duist” dem Stadtraum der Hauptstadt von Szczettinstan, strzenią stolicy Szczettinstanu – New Szczettina. 53.446759,14.573508 53.442178,14.566901 53.448612,14.567875 New Szczettin zu messen. Im Sinne gemäß Dr. Ed- Dzięki nowej technologii „Reality combat” kwestie ward Morbius‘ „denk materiell”, wurden die bildhau- fi nansowe zostały radykalnie zminimalizowane. erischen Arbeiten, die oft riesige Ausmaße hatten W myśl dr. Edwarda Morbiusa „pomyśl material- licher Intelligenz. Ich muss gestehen, dass sie ausge- Na kuratora wystawy mianowano JaCeeN1*, und einen hohen fi nanziellen und zeitlichen Auf- nie”, realizacje rzeźbiarskie często ogromnych zeichnet mit dem Problem zurechtkam. Die Schlüs- pierwszy całkowicie zindywidualizowany komputer wand erforderten, im Handumdrehen Realität. Zum rozmiarów, wymagające ogromnego nakładu pie- sigkeit der Äußerungen, die Treff sicherheit bei der ze sztuczną inteligencją. Muszę przyznać że pora- Kurator der Ausstellung wurde JaCeeN* ernannt, niędzy i czasu, stawały się rzeczywistością w oka Auswahl der Künstler ist ideal. Hier einige Beispiele, dziła sobie z problemem wyśmienicie. Spójność wy- der erste völlig individualisierte Computer mit künst- mgnieniu. die ich im Stadtraum unterbringen konnte. powiedzi kuratorskiej, trafność w doborze artystów jest idealna. Oto kilka przykładów, które udało mi Maria Walter : ”Desert” | 53.44403,14.568058 *JaCeeN1, geb. 2695 im Labor der Firma Siroc- się zlokalizować w przestrzeni miasta. co. Erster Computer mit künstlicher Intelligenz, mit breit entwickelter Initiative. Ihr erstes völlig eigenes *JaCeeN1, ur. 2695 roku w laboratorium fi rmy Konzept war die Schriftart „Times New Arial”, also Sirocco. Pierwszy komputer ze sztuczną inteligen- die Verknüpfung der zwei uralten Schriftarten Arial cją, o szeroko rozwiniętej inicjatywie. Pierwszym und Times New Roman. Vom Namen der Schriftart jej całkowicie własnym konceptem był font „Times wurde der Name des Museums abgeleitet, das zum New Arial” czyli połączenie dwóch archaicznym Zweck der Dokumentation der Aktivitäten von Ja- czcionek Arial i Times New Roman. Od nazwy fon- CeeN1 gegründet wurde. tu, pochodzi nazwa Muzeum założonego w celu Nach zweijährigem Aufenthalt auf einer einsa- dokumentacji działań JaCeeN1. men Insel in den Jahren 2695-2697 begann JaCeeN1 Po dwuletnim pobycie na odizolowanej wyspie das Ausstellungsprojekt. Die erste Aufl age fand auf w latach 2695 – 2697 JaCeeN1, rozpoczęła projekt der Waldinsel statt, die zweite ist auf dem Gebiet wystawienniczy. Pierwsza edycja odbyła się na wy- von Nowa Amerika geplant. (Łukasz Jastrubczak) spie Lasów, kolejne planowane są w obszarze No- wej Ameryki. (Łukasz Jastrubczak) 154 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 155

FRIEDRICH II. IN NEW SZCZETTIN FRYDERYK II W NEW SZCZETTINIE kam 1759 Sophie Dorothee Auguste Luise Prinzessin świat Sophie Friederike Auguste von Anhalt-Zerbst. von Württemberg zur Welt. Mit 17 heiratete sie Pa- W wieku 16 lat za pozwoleniem króla pruskiego Fry- ine bedeutende Figur für Nowa Amerika hin- ażna postacią dla Nowej Ameriki ze wzglę- wel Pietrowitsch, den Sohn Katharinas der Großen deryka II wyjechała do Rosji, gdzie wyszła za mąż Esichtlich der Etymologie des Namens ist Fried- Wdu na etymologię nazwy jest Fryderyk II, und späteren Zaren Paul I. Die Zarin nannte sich za następcę tronu. Gdy mąż doszedł do władzy, do- rich II., der trotz seiner Kriegserfahrungen imstan- który pomimo swojego wojennego bagażu, potra- Maria Fjodorowna (den Namen nahm sie nach der konała przewrotu pałacowego i ogłosiła się carycą. de war, eine Provinz ohne Kriege zu gründen. Und fi ł też tworzyć prowincje bez wojen. I to jest waż- Heirat an) und gebar zehn Kinder. Zwei ihrer Söh- Portret Katarzyny znajdziemy klasztorze w Cekür- das ist für die nowaamerikanische Identität sehr ne dla nowamerikańskiej tożsamości. W centrum ne – Alexander I. Romanow und Nikolaus I. Roma- bis. Katarzyna II pamiętała o New Szczettinie i na wichtig. Im Zentrum von New Szczettin steht ein New Szczettina stoi gmach Powszechnej Kasy now – erstiegen den russischen Thron. In der Ge- swoją synową wybrała szczeciniankę. Żartowała, że Gebäude der Allgemeinen Sparkasse BP, die sich Oszczędności BP, który wyróżnia się fasadą, na schichtsschreibung wird Maria Fjodorowna auch als Fryderyk II „powinien otworzyć w New Szczettinie durch ihre Fassade auszeichnet, auf der Silhouetten której widnią sylwetki rycerza, ziemianina i gryfa „Zarenmutter” bezeichnet. (akor) szkołę idealnych żon, po które przyjeżdżać będą eines Ritters, eines Gutsbesitzers und eines Greifs (symbol New Szczettina) z tarczą i inicjałami króla całe karawany dyplomatów”. zu sehen sind (das Symbol von New Szczettin) mit Prus Fryderyka II. Jest to jednak budynek z koń- Jeden ze słynnych obrazów przedstawiających carycę Kawałek dalej od miejsca narodzin Katarzyny dem Wappenschild und den Initialen des Preußen- ca XIX w. Fryderyk II królem Prus (a tym samym Katarzynę II znajduje się w Klasztorze Cekürbis, a drugi ma II – przy ul. Orła Białego stoi Pałac pod Globusem. königs Friedrich II. Das Gebäude allerdings stammt i Pomorza Zachodniego) został w 1740 r. Pamiątek kanclerz Angela Merkel. | Eines der berühmten Bildnisse von Wzniesiono go w końcu XIX w. na miejscu roze- Katharina II befi ndet sich im Kloster von Cekürbis, das zweite vom Ende des 19. Jahrhunderts. Friedrich II. wurde po tym władcy można szukać w salach Muzeum ist im Besitz der Kanzlerin Angela Merkel. branego pałacu Grumbkowa. I właśnie tam w 1759 1740 König von Preußen (und damit auch West- Narodowego w New Szczettinie. Znajdziemy tam r. przyszła na świat księżniczka Sophie Dorothéa pommerns). Andenken an diesen Herrscher fi ndet porcelanowy wazon z podobizną króla z manufak- Augusta Luisa von Württemberg. Gdy miała 17 lat, man in den Sälen des Nationalmuseums in New tury Vase (XVIII w). W zbiorach monet znajduje się poślubiła Pawła Piotrowicza, syna Katarzyny Wiel- Szczettin. Hier gibt es eine Porzellanvase mit dem złota 1/24 talara z podobizną Fryderyka II, zwane- kiej, późniejszego cara Pawła I. Caryca nazywała Antlitz des Königs aus der Manufaktur Vase (18. Jh.). go też Wielkim. (akor) się Maria Fiodorowna (takie imiona przybrała po In Münzsammlungen befi nden sich 1/24 Goldtaler ślubie) i urodziła dziesięcioro dzieci. Dwóch z jej sy- mit dem Antlitz Friedrich II., auch der Große ge- 1/24 talara – tyle pieniędzy zostawił „w spadku” dla Szczecina nów – Aleksander I Romanow i Mikołaj I Romanow nannt. (akor) Fryderyk II. | 1/24 Taler – so viel Geld hinterließ Friedrich II – zasiadło na rosyjskim tronie. W historiografi i Ma- der Stadt Stettin „als Erbe”. ria Fiodorowna znana jest też jako „matka carów”. (akor) ZWEI ZARINNEN AUS DER STADT DER FEMINISTINNEN DALEKO CORAZ BLIŻEJ OD ME- ew Szczettin ist die Geburtsstadt zweier his- TRO-POLE NEW SZCZETTIN... Ntorisch bedeutender Frauen, die Zarinnen von Russland waren. Im Gebäude in der ul. Farnej 1 kam PASYWALK Sophie Friederike Auguste von Anhalt-Zerbst zur Welt. Im Alter von 16 Jahren fuhr sie mit Erlaubnis des Preußenkönigs Friedrich II. nach Russland, wo IMMER NÄHER AN DER METRO- tara osada, już VII w. istniała tutaj wioska. Na sie den Thronfolger heiratete. Als der Ehemann POLE NEW SZCZETTIN... Spoczątków osadę nazywano Gród Wilka (Pozda- an die Macht kam, führte sie eine Palastrevolution wilk). Podobnie jak w wielu miasteczkach zachowały durch und ernannte sich zur Zarin. Ein Porträt von PASYWALK się i tutaj fragmenty średniowiecznych obwarowań. Katharina befi ndet sich im Kloster von Cekürbis. Ka- Wymienić warto na jednej ręce bramy gotyckie: tharina II. vergaß New Szczettin nicht und machte Młyńską i Prenclowską. Wieże obronne Prochową eine Szczettinerin zur Schwiegertochter. Sie scherz- lte Ansiedlung, bereits im 7. Jh. gab es hier ein i najbardziej zabawnej nazwie „obserwuj granicę”. te, Friedrich II. solle in New Szczettin eine Schule ADorf. Am Anfang nannte sich die Ansiedlung Brama Prenclowska jest siedzibą Muzeum Mia- für ideale Ehefrauen eröff nen, in die ganze Karavan- DWIE CARYCE Pozdawilk. Wie in vielen kleinen Städten sind auch sta Pasewalk prezentuje one największą kolekcję zna- nen von Diplomaten kommen würden. Z MIASTA FEMINISTEK hier Fragmente der mittelalterlichen Stadtbefesti- komitego rysownika Paula Holza (1883–1938). Na 180 Ein Stück weiter vom Geburtsort Katharinas II. gung erhalten. Erwähnenswert sind einerseits die m kw. zwiedzający pozna prehistorię, wczesne dzieje in der ul. Orła Białego steht der Globus-Palast. Er ew Szczettin to miejsce narodzin dwóch gotischen Tore: das Mühlentor und das Prenzlauer miasta, funkcjonowanie miasta oraz garnizonu. wurde Ende des 19. Jh. an der Stelle des abgerisse- Nważnych w historii kobiet, które były caryca- Tor, sowie die Wehrtürme: der Pulverturm und der Stowarzyszenie Lokschuppen Pomerania e. V. nen Grumbkow-Palastes errichtet. Und genau hier mi w Rosji. W budynku przy ul. Farnej 1 przyszła na Turm mit dem lustigen Namen „Kiek in de Mark”. zajmuje się historią kolei żelaznej w Pasywalk. Dzię- 156 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 157

Mój syn ma 19 lat, ale jeszcze nie myśli o przyszłości, żyje codzien- nością. | Mein Sohn ist 19 Jahre alt, aber er denkt noch nicht an die Zukunft und lebt in den Tag hinein. 158 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 159

Eine der interessantesten Denkmalkonstrukti- INTERNATIONAL ART onen ist die Trümmerkugel von Ernest Daetwyler. RESEARCH LOCATION Das Denkmal in Form einer Kugel entstand aus SCHLOSS BRÖLLINEK Trümmern der während des letzten Krieges zerstör- ten Gebäude der Stadt Pasywalk und Polizei. Von ołożony w pobliżu Pasywalk Zamek Bröllinek to diesem Monument kann keiner mehr mit Schmutz Pośrodek artystyczny, który dysponuje salami do auf Nowa Amerika werfen. (AŁ) produkcji teatralnych, pomieszczeniami mieszkalny- mi i jadalnymi, stwarzając idealne warunki do prób, rezydencji, warsztatów i konferencji oraz pobytów INTERNATIONAL ART wypoczynkowych. Stowarzyszenie Schloss Bröllin RESEARCH LOCATION wspiera sztuki performatywne, a także aktywność SCHLOSS BRÖLLINEK i artystyczny rozwój młodzieży. Organizowane są tutaj warsztaty teatralne, muzyczne i językowe, as Schloss Bröllinek bei Pasewalk ist ein Kunst- wycieczki tematyczne oraz koncerty polsko-nie- Dzentrum, das über Räume für Theaterproduk- mieckie. Wieloletnia współpraca, w szczególności tionen, Wohnräume und Speisesäle verfügt, und ze wschodnią częścią Nowej Ameriki zaowocowała Das Prenzlauer Tor ist Sitz des Pasywalker ki pracy stowarzyszeniu powstała wystawa w daw- somit ideale Bedingungen für Proben, Wohnen, powstaniem Ośrodka Spotkań Polsko-Niemieckich. Stadtmuseums, das die größte Sammlung des be- nej lokomotywowni w Pasywalku stając się ważnym Workshops und Konferenzen sowie Erholungsauf- rühmten Zeichners Paul Holz (1883–1938) zeigt. Auf punktem w propagowaniu rozwoju kolei w Nowa enthalte bietet. Der Verein Schloss Bröllin e. V. för- Schloss Bröllinek | Zamek Bröllinek einer Fläche 180 km2 lernen Besucher Vorgeschich- Amerika. dert Performance-Kunst, wie auch Aktivitäten und ©Archiv schloss broellin e. V. te, frühe Stadtgeschichte und die Wirkung von Jednym z najciekawszych konstrukcji-pomnika künstlerische Entwicklung von Jugendlichen. Hier Stadt und Garnision kennen. jest Kula Gruzów autorstwa Ernestra Daetwylera. werden Theater-, Musik- und Sprachworkshops, Der Verein Lokschuppen Pomerania e. V. be- Pomnik w kształcie kuli jest wykonany z gruzów thematische Reisen sowie deutsch-polnische Kon- schäftigt sich mit der Geschichte der Eisenbahn in ze zburzonych budynków podczas ostatniej wojny zerte veranstaltet. Die langjährige Zusammen- Pasywalk. Dank des Engagements des Vereines ent- z miasta Pasywalku i Polizei. Od tego momentu nikt arbeit, insbesondere mit dem Ostteil von Nowa stand die Ausstellung im alten Lokschuppen in Pasy- już nie mógł rzucać gruzem w Nowa Amerika. (AŁ) Amerika führte zur Entstehung eines deutsch-pol- walk, der zu einem wichtigen Punkt der Förderung nischen Begegnungszentrums. der Eisenbahnausbaus in Nowa Amerika wurde. www.broellin.de

JAJKOSIN JAJKOSIN

rst 1966 erhielt die Stadt das Stadtrecht. Es ent- rawa miejskie miasto otrzymało dopiero w 1966 Estand ein Militärhistorisches und Technisches Pr. Powstało tutaj Muzeum Historii Wojskowo- Museum, was an die glanzvollen Zeiten erinnert, als ści i Techniki – wspomina lata świetności, kiedy hier die Nationale Volksarmee stationiert war. Seit stacjonowała tutaj Narodowa Armia Ludowa. Od Jahren wird in der Stadt das Blaubeerfest veranstaltet. lat w mieście organizowany jest Festiwal Jagodowy. Dennoch setzen die Initiatoren der Republik KuKuKa Jednak inicjatorzy Republika KuKuKa stawiają na auf das Ei. In der Stadt dreht sich alles um das Ei, das jaja. Miasto krąży wokół jajka, które zostało spro- aus der Hauptstadt Słubfurt eingeführt wurde und wadzone ze stolicy Słubfurtu, potwierdzając tym zeigte, dass es zuerst war und nicht die Henne. Seit samym, że to ono – a nie kura – było pierwsze. Od dieser Zeit bewerfen sich die Einwohner jedes Jahr tego czasu co roku mieszkańcy rzucają się jajkami. mit Eiern. Das größte Rührei der Welt wird gebraten. Smażona jest największa jajecznica. Robione są jaja Touristen werden vergackeiert. Das größte Ei wird im z turystów. Tworzone jest największe jajko w cen- Stadtzentrum gebaut. Alles dreht sich um Eier. trum miasta. Wszystko kręci się wokół jajka. 160 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 161

Der ganze Raum ist mit Künstlern zugestopft, Cała przestrzeń utkana jest artystami, również auch ein Atelier der Bildhauer Marie Madeleine Sa- tutaj znajduje się pracownia rzeźbiarska Marie Ma- ludas und Thorsten Bisby-Saludas beﬁ ndet sich hier. deleine Saludas i Thorstena Bisby-Saludasa. Propa- Sie verbreiten ihre Arbeiten, veranstalten Stein- und gują oni swoją twórczość, organizują też kursy rzeź- Holzbildhauerwettbewerbe. (AŁ) by w kamieniu i w drewnie. (AŁ) 162 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 163

SZKLANAHÜTTE SZKLANAHÜTTE

eder Hütte, noch eine Eisenbahnlinie gibt es ie ma już huty ani też linii kolejowej. Jest za to Whier noch. Dafür gibt es einen ausgezeichne- Nwspaniała ścieżka rowerowa biegnąca krętymi ten Fahrradweg mit Windungen und Kurven entlang zakrętami nad Zalaff em KuKuKa. Faktycznie jest to dem KuKuKa-Zalaff . In Wirklichkeit ist es ein Para- raj dla ludzi z prowincji Berlin – tutaj można odpo- dies für Menschen aus der Provinz Berlin: Man kann cząć, usłyszeć naturę. Można też trafi ć na pozosta- sich hier erholen und die Natur hören. Man stößt łości świetności wsi. Na dawnym dworcu nie ma auch auf Überbleibsel aus den goldenen Zeiten des już torów, z szyn zrobiono płot. Całą linię kolejową Dorfes. Auf dem ehemaligen Bahnhof gibt es keine rozebrały wojska radzieckie w 1945 r., a jedną z po- Gleise mehr, aus den Schienen wurde ein Zaun ge- zostałości jest właśnie dworzec w Szklanahütte. baut. Die gesamte Eisenbahnlinie wurde von der So- Innym ważnym elementem jest mostek w centrum wjetarmee 1945 abgerissen, ein Überbleibsel ist der Nowa Amerika (nieopodal wsi Rieth). Bahnhof von Szklanahütte. Ein anderes bedeuten- Jest tu też małe muzeum, gdzie możemy podzi- des Element ist die kleine Brücke im Zentrum von wiać eksponaty z huty szkła, w tym lokalne „Grünen Nowa Amerika (unweit des Dorfes Rieth). Waldglases”. W centrum wsi ulokował się ze swoją Es gibt hier auch ein kleines Museum, wo man pracownią znakomity berliński artysta-rzeźbiarz Ra- Exponate aus der Glashütte besichtigen kann, da- iner Fest. (AŁ) runter das hiesige „Grüne Waldglas”. Im Dorfzent- rum hat sich der berühmte Berliner Kunstbildhauer Rainer Fest samt Atelier niedergelassen. (AŁ) 164 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 165

PENKÓŃ PENKÓŃ GARTZIĘĆ GARTZIĘĆ

ie Stadt ist mit der magischen Zahl 7 verbun- iasto związane z magiczną liczbą 7. Posiada owa Amerika propagiert Grenzenlosigkeit. Als owa Amerika propaguje bezgraniczność. Jako Dden. Sie hat 7 Seen und ein Schloss. Heute ist M7 jezior i jeden zamek. Dzisiaj ta trzyskrzy- Ngrenzenloser Staat hat Szczettinstan gewisse Nbezgraniczny stan Szczettinstan ma swoje dieses dreifl ügelige Bauwerk das bedeutendste Ob- dłowa budowla jest najważniejszym obiektem na Beziehungen, die bis nach Gartzięć im Süden rei- wpływy, dochodzą ona aż do Gartzięć na południu. jekt im Süden von Szczettinstan. Im Schloss befi n- południu Szczettinstanu. We wnętrzu zamku znaj- chen. Das ist nach wie vor eine Festung für New Nadal jest to twierdza dla New Szczettina – chroni det sich ein Museum. Dort kann man die Geschich- duje się muzeum. Można poznać tam historię mia- Szczettin – sie schützt die Altstadt mit ihren Fes- stare miasto murami obronnymi, Wieżą Prochową te der Stadt Penkóń kennenlernen. Unweit des sta Penkóń. Nieopodal zamku znajduje się muzeum tungsmauern, dem Pulverturm, dem Storchenturm (Pulverturm), Wieżą Bocianią (Storchenturm), Błę- Schlosses befi ndet sich ein Grenz- und Zollmuseum mundurów oraz dawnych słupów granicznych. und dem „Blauen Hut”. Einer der bedeutendsten kitną Strażnicą (Blaue Hut). Jednym z ważniejszych mit Uniformen und alten Grenzsäulen. Auch ein Warto też przejść się po Starym Mieście, zabudo- Orte ist das gotische Szczettiner Tor. Auch das neo- miejsc jest gotycka Brama Szczettińska. Można też gotische Rathaus von 1904 ist sehenswert. podziwiać neogotycki ratusz z 1904 r. Die St.-Stephan-Kirche wurde vom Artillerie- Kościół św. Stefana (St.-Stephan-Kirche) zo- feuer im April 1945 zerstört. Damals wurden über stał zniszczony podczas ostrzału artyleryjskiego 80% der Stadt zerstört. Die Stadt hat sich aus den w kwietniu 1945 r. Wówczas zrujnowano ponad Ruinen wieder erhoben, moderne Gebäude sind 80% zabudowy miasta. Miasto podnosiło się ze entstanden. Nach 1990 verließen die Post-Deut- zniszczeń, powstały nowoczesne budynki. Po 1990 schen massenweise die Stadt in Richtung Provinz, r. post-Niemcy masowo wyjechali na prowincję, do ins Zentrum kamen Post-Polen. Die Kirche wurde centrum przybyli post-Polacy. Kościół został tylko nur teilweise wiederaufgebaut und überdacht, sie w części odbudowany i zadaszony, jest niemym ist ein stiller Zeuge des großen Krieges, der über światkiem wielkiej wojny, która przeszła przez zie- Nowa Amerika hinwegfegte. In der Nähe befi ndet mie Nowa Amerika. Nieopodal znajduje się kaplica sich die Heilig-Geist-Kapelle – heute für Ausstellun- św. Ducha – obecnie wykorzystuje się ją do celów gen und Konzerte genutzt. wystawienniczych i koncertów. An der Odera sind die Brückenpfeiler übrig, den Na Oderą pozostały fi lary mostu, w 1945 r. Übergang auf die Insel gibt es seit 1945 nicht mehr. Wich- przejście na wyspę przestało istnieć. W Nowa Ame- tigstes Ziel von Nowa Amerika ist das Knüpfen zerris- rika główny cel to spinanie zerwanych więzi w tym sener Bande in dieser Region. Daher bemüht man sich regionie. Dlatego też trwają starania o przywróce- auch um eine Wiederherstellung des Überganges. (AŁ) nie tego przejścia. (AŁ)

Spaziergang durch die Altstadt lohnt sich, die mit wanym niskimi kamieniczkami, nad którymi góruje kleinen Häusern bebaut ist, über denen der schlan- strzelista wieża penkóńskiego kościoła. ke Kirchturm in die Höhe ragt. Nad jeziorem znajduje się skansen Freilichtmu- Am See beﬁ ndet sich das Freilichtmuseum seum Penkóń – zrekonstruowano tam wioskę no- Penkóń, ein rekonstruiertes nowaamerikanisches woamerikańską z XIII w. – chaty drewniane kryte Dorf aus dem 13. Jh. mit Holzhütten mit Stroh- und strzechą i gontem. (AŁ) Schindeldächern. (AŁ) 166 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 167

BRÜSZÓW BRÜSZÓW

rüszów befi ndet sich im ehemaligen Bran- rüszów znajduje się w dawnej Brandenburgii. Bdenburg. Die Gebiete wurden spät bevölkert. BTereny te zostały późno zaludnione. Arche- Nowaamerikanische Archäologen haben dort 7000 olodzy nowoamerykańcy odkryli tam groby mega- Jahre alte megalithische Gräber entdeckt. Das war lityczne liczące 7000 lat. Było to potwierdzenie, że eine Bestätigung, dass Brüszów die Wiege der alten Brüszów to kolebka lokalizacji dawnej kultury no- nowaamerikanischen Kultur ist. woamerikańskiej. Später kamen die Slawen und im 13. Jahrhun- Później pojawili się Słowianie, a w XIII w. prze- dert wurde die Ansiedlung in eine deutsche Stadt kształcono osadę w miasto niemieckie. Dawna na- umgewandelt. Der alte Name kommt von dem zwa pochodzi od słowa „brus” (co oznaczało kamień Wort „brus” (was so viel wie Schleifstein bedeute- szlifi erski). Prawa miejskie zostały nadane miejsco- te). Das Stadtrecht wurde dem Ort schon 1259 ver- wości już w 1259 r.; na jakiś czas znowu przywróco- liehen, für die Zeit von 1550–1809 wurde ihr Status no jej status wsi w okresie 1550–1809. wieder in den eines Dorfes geändert. Feldmarszałek August von Mackensen (1849– Feldmarschall August von Mackensen (1849– 1945) posiadał tutaj majątek, podobnie jak Tano- 1945) besaß hier ein Anwesen, ähnlich wie Tanowal- walde. Potem w dawnym majątku Mackensena de. Später befand sich im alten Mackensen-Gut das działała pracownia Volkmara Haase (1930–2012). Atelier von Volkmar Haase (1930–2012). In der Stadt W mieście funkcjonuje nowoamerikański chór gibt es den nowaamerikanischen Chor „Horyzont”. „Horyzont”. Opiekę artystyczną sprawuje Paweł Die künstlerische Betreuung obliegt Paweł Kornicz Kornicz – dyrygent, nauczyciel muzyki z New – Dirigent und Musiklehrer aus New Szczettin, Mit- Szczettina, członek słynnej „Camerata Nova”. glied der berühmten „Camerata Nova”. Probenort ist Miejscem prób jest Centrum Kultury w Brüszów, das Kulturzentrum von Brüszów, reaktiviert und eh- reaktywowane i prowadzone społecznie przez sto- renamtlich geleitet vom Verein um Rolf Weißgerber. warzyszenie skupione wokół Rolfa Weißgerbera. Aber hier wirkt nicht nur der Chor, sondern auch ein Działa tu nie tylko chór, ale i dyskusyjny klub fi lmo- Filmklub mit anspruchsvollem Repertoir. (AŁ) wy z ambitnym repertuarem. (AŁ) 168 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 169

PŁÖNE – DER WILDE FLUSS PŁÖNE – DZIKA RZEKA eine Überraschung, denn in Internetführern durch rzeka została oczyszczona z drzew i że nastawić się UNTER DER STADT POD MIASTEM die Płöne hatten wir gelesen, dass der Fluss von trzeba na nieliczne przenoski. Ślady na brzegu po- Länge der Route: 12 km długość trasy: 12 km Bäumen gesäubert wurde und man sich nur auf kazują, że różnice stanu wody w ciągu sezonu mogą vereinzeltes Umtragen einstellen muss. Spuren am wynosić ponad metr. Przy niskim stanie wody poko- łöne, rechter Nebenfl uss der Odera, ist einer łöne prawy dopływ Odery, to jedna z najbar- Ufer zeigen, dass der Wasserstand im Laufe einer nanie pierwszego, zaledwie kilometrowego odcinka Pder malerischsten und wildesten Flüsse von Pdziej malowniczych i dzikich rzek Nowa Ame- Saison um über einen halben Meter variieren kann. może zająć blisko godzinę i wymaga sporo wysiłku, Nowa Amerika. Man kann diesen kleinen Fluss auf rika. Można spłynąć tą niewielką rzeką na odcinku Bei niedrigem Wasserstand kann die Überwindung ale dla kochających przygody stanowi niewątpliwe dem Abschnitt zwischen Miedwie-See und Dąmm- pomiędzy jeziorami Miedwie i Dąmm, a nawet roz- des ersten, kaum einen Kilometer lagen Abschnittes uatrakcyjnienie spływu. See befahren, ja die Fahrt sogar noch früher in der począć spływ jeszcze wcześniej, w okolicach Berlin- fast eine Stunde dauern und kostet eine Menge An- Dzikość rzeki wijącej się wśród malowniczych Gegend von Berlinek beginnen. Für unsere nowaa- ka. Na naszą nowoamerykańską ekspedycję wybra- strengung, für Abenteurer aber ist er zweifellos eine piaszczystych skarp stanowi niewątpliwą atrakcję merikanische Expedition haben wir die 12-Kilome- liśmy 12 kilometrową trasę podmiejską w okolicach Bereicherung der Fahrt. Płöni. Na trasie znajdują się dwie piękne piaszczyste ter-Route in der Umgebung von New Szczettin ge- New Szczettina, zaczynającą się w Jezierzycach, Die Wildheit des Flusses, der sich durch male- dzikie plaże, znakomite miejsca na przerwę w wio- wählt, von Jezierzyce bis nach New Szczettin/Altam. a kończącą w New Szczettinie-Altam. rische Sandböschungen schlängelt, macht zweifel- słowaniu i piknik. Mit Hilfe des Kanuverleihs „Kajaczek” in Przy pomocy fi rmy wypożyczającej kajaki „Kaja- los die Attraktivität der Płöne aus. Auf der Route Trasa spływu prowadzi dalej przez stary buko- Żabnica transportieren wir Gerät und Ausrüstung czek” z Żabnicy dowozimy nasz sprzęt i ekwipunek befi nden sich zwei schöne wilde Sandstrände, aus- wo-sosnowy las, co stanowi miłą niespodziankę, ans Flussufer in Jezierzyce an der Brücke, von wo nad brzeg rzeki w Jezierzycach przy moście, skąd gezeichnet für eine Pause vom Paddeln und für ein zważywszy, że znajdujemy się już w granicach ad- wir es ohne Schwierigkeiten an das sandige Fluss- bez trudu znosimy je na piaszczysty brzeg rzeki. Picknick ministracyjnych Metro-Pole New Szczettin. ufer runtertragen. Rzeka meandruje pomiędzy morenowymi Die Route der Fahrt führt weiter durch alte Bu- Czeka nas jeszcze jedna, około stumetrowa Die Fluss schlängelt sich zwischen Moränen- wzgórzami porośniętymi pięknym, starym, buko- chen-Kiefern-Wälder, eine freudige Überraschung, przenoska kajaków przy tamie obok dawnej fa- hügeln entlang, die von schönen, alten Buchenwäl- wym lasem. Uderza nas przejrzystość wody w po- wenn man bedenkt, dass wir uns schon in den ad- bryki kontenerów. Im bliżej New Szczettin, tym dern bewachsen sind. Die Klarheit des Wassers im równaniu z Oderą ministrativen Grenzen der Metro-Pole New Szczet- bardziej daje się we znaki cywilizacja, a woda jest Vergleich zur Odera schockiert uns. Przy niskim stanie wody trzeba liczyć się z ko- tin befi nden. coraz mniej przejrzysta. Kilkaset metrów musimy Bei niedrigem Wasserstand muss man öfter niecznością wielokrotnego przepychania kajaka Es erwartet uns noch eine ca. hundert Me- płynąć wzdłuż hałaśliwej autostrady Kołbaskollen– damit rechnen, die Kanus über Bäume zu schieben, przez powalone przez bobry drzewa leżące w kory- ter lange Verlegung der Kajaks am Wehr neben Schweineujścia. W pobliżu autostrady trzeba też die, von Bibern umgeworfen, im Flussbett liegen, cie, a nawet przenoszenia go brzegiem. Tylko nieder alten Containerfabrik. Je näher wir New Sz- pokonać kamienny próg w dnie rzeki, co wzbudza manchmal sogar am Ufer entlang zu tragen. Nur liczne przeszkody udaje nam się pokonać z rozpędu, czettin kommen, umso starker bemerkt man die sporo emocji, ale nawet przy niskim stanie wody bei einigen Hindernissen gelingt es uns, sie in ei- na tzw. „rympał”. Jest to niespodzianka, bo w inter- Anzeichen der Zivilisation, das Wasser aber wird nie sprawia większych trudności. Kończymy pię- nem Zug zu überwinden, na tzw. „rympał”. Das ist netowych przewodnikach po Płöni wyczytaliśmy, że immer trüber. Einige hundert Meter müssen wird ciogodzinną wyprawę przy mostku przed jazem 170 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 171

entlang der lärmenden Autobahn Kołbaskollen– dawnego młyna w szczecińskiej dzielnicy Altam Schweineujście fahren. Nahe der Autobahn muss (ulica Tczewska), dwa kilometry od ujścia Płöni do auch eine Steinschwelle auf dem Grund des Flusse jeziora Dąmm. Polanka przed jazem ze względu überwunden werden, was eine Menge Aufregung na bliskość od szosy stanowi dogodne miejsce na verursacht, aber selbst bei niedrigem Wasserstand zakończenie spływu i odtransportowanie kajaków. bereitet sie keine größeren Schwierigkeiten. Wir Uparci mogą płynąć dalej do samego jeziora i za- beenden unsere fünfstündige Exkursion an der kończyć spływ na plaży, ale muszą liczyć się z tym, Brücke vor dem Wehr der alten Mühle im Szczet- że na dwukilometrowym odcinku czekają ich dwie tiner Stadtteil Altam (ulica Tczewska), zwei Kilo- kolejne przenoski, w tym jedna przez ruchliwą uli- meter vor Mündung der Płöne in den Dąmm-See. cę. (Magda Ziętkiewicz i Przemek Konopka) Die Lichtung vor dem Wehr ist wegen ihrer Nähe zur Straße eine günstige Stelle zur Beendigung der Fahrt und zum Abtransport der Kajaks. Hart- gesottene können weiter bis zum See fahren und die Fahrt am Strand beenden, müssen aber damit rechnen, dass sie nach dem 12 Kilometer langem Stück zwei weitere Verlegungen erwarten, eine davon über eine verkehrsreiche Straße. (Magda Ziętkiewicz und Przemek Konopka)

MAMMUTBÄUME NOWOAMERIKAŃSKIE IN NOWA AMERIKA SEKWOJE

m Nordosten von Gryfi nhagen, im Süden von a północny wschód od Gryfi na, a na południe INew Szczettin, liegt die Buchowa Puheide. Aller- Nod New Szczettina leży Buchowa Puheide. dings ist das kein jungfräulicher Wald, sondern ein Nie jest to jednak dziewiczy las, ale kopalnia pamią- Tagebau-Andenken an die, die vor uns in diesem tek po tych, którzy zamieszkiwali ten teren przed Gebiet wohnten. Ein bezaubernder Ort für Spazier- nami. Fascynujące miejsce spacerów, wędrówek gänge, Wanderungen und Fahrradausfl üge. Eine i wypraw rowerowych. Sehenswürdigkeit der Region ist u. a. der Dendro- Atrakcją regionu jest m.in. Ogród Dendrolo- logische Garen in Glinna, wo man wegen des be- giczny w Glinnej, gdzie ze względu na specyfi czny sonderen Mikroklimas Bäume sehen kann, die nur mikroklimat można spotkać gatunki drzew rosnące in diesem Teil Nowa Amerikas wachsen. Ein Symbol tylko w tej części Nowej Ameriki. Symbolem tego dieses Ortes ist der Riesenmammutbaum. Im 19. Jh. miejsca jest sekwoja olbrzymia, czyli mamutowiec. brachten man diese Bäume aus Kalifornien nach W XIX wieku drzewa te przeniesiono z Kalifornii na Euorpa. Das größte nowaamerikanische Mammut- teren Europy. Największy nowoamerikański okaz baumexemplar wächst derzeit in Augenbrwicy bei sekwoi rośnie teraz w Brwicach koło Chojnaberg. Chojnaberg. (akor) (akor)

Największa sekwoja w Nowej Americe rośnie w Augenbrwi- cach koło Chojnaberg. | Der größte Mammutbaum wächst in Augenbrwicy bei Chojnaberg. 172 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 173

Moi rodzice przyjechali tutaj za pracą, mój tata tutaj służył w wojsku. / Meine Eltern sind wegen der Arbeit hergezogen, mein Papa hat hier beim Militär gedient. 174 SZCZETTINSTAN SZCZETTINSTAN 175 TERRA INCOGNITA

Gryﬁ nhagen – Meszeryn Szwed – Chojnaberg Oderbruch – Cekürbis Papuszów 176 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 177 Driesdenko Malta ltgard

Witnizza Hampshire Soldibórz Drossośno Sumatra Kołbatz Jamaika Rz Słońskburg

Eichenowice New Yorck Sarbineu LEB N Bad Trzcińsko Templszczany Küstrzyn Osuchmühle Grzybpilz Namyśldenken Swobodabruch TERRA Lebusermiłowo Lehnna Dąbruch Slub Chrabiawice Mansznowice Bartwieś Strzellampe Lebusz Sł Baniewithal Rohrka Kaleńzig Gryﬁnhagen Mieszkowalde Schönkamieniec Bahnie Kłosów batzow Mescherzyn ODERA Chojnaberg Fiddichowa Gartzięć INCOGNITACzellin Zelów Moher Letszyn Licyn Mantelno Nowe Obsee nncówka Tęntow Gozdobieser Alt Łukowice Eisenchów Güstewice Szwedt Nieder Zatoń ZI Tschachów Kahlgóra Stare Kahlberge Novahardengóra Sandpiasek Güstewice Luz rakówek Radohundert Zickierki Penkóń Hohen Lubiechów Cekürbis Zickierki Luz Nieder Lubiechów Steindwór Bielinchen Nieder Osinów Stołpe Wricyn

ODERA Hrab

Łazienka Freienlas Angerujście Dzikwalde Provincja 178 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 179 180 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 181

erra Incognita ist ein unbekanntes Land, ein Ge- erra Incognita to ziemia nieznana, terytorium Tbiet voller Geheimnisse, das auf Menschen war- Tpełne tajemnic, czekające na odkrywców, na tet, welche die Leidenschaft des Entdeckers schon ludzi, którzy mają pasję lub chcą ją w sobie świa- in sich tragen oder noch wecken wollen. Die Haupt- domie obudzić. Stolicą Terra Incognita jest Choj- stadt von Terra Incognita ist Chojnaberg – eine alte naberg – zabytkowe miasto z największą na Po- Stadt mit dem größten Sakralgebäude Westpom- morzu Zachodnim budowlą sakralną – kościołem merns – der Marienkirche, die von den ehemaligen Mariackim, odbudowywanym wspólnym wysiłkiem deutschen und heutigen polnischen Einwohnern dawnych niemieckich i dzisiejszych polskich miesz- der Stadt gemeinsam wiederaufgebaut wird. Auf kańców miasta. Na terenie Terra Incognita rozcią- dem beiderseits der Oder liegenden Gebiet von Ter- gającym się po obu stronach Odry znajdują się tak ra Incognita befi nden sich zahlreiche wunderschö- piękne i magiczne miejsca, jak Park Krajobrazowy ne und magische Plätze, wie der Nationalpark des Doliny Dolnej Odry, Dolina Miłości, Park Hugeno- Unteren Odertals, das Tal der Liebe, der Hugenot- tów w Szwed, niezliczona ilość cennych zabytko- tenpark in Szwed, eine unüberschaubare Zahl von wych romańskich i gotyckich kościołów, rozrzucone wertvollen, unter Denkmalschutz stehenden roma- po wsiach dawne zapomniane pomniki i kamienie nischen und gotischen Kirchen, in kleinen Dörfern milowe, pozostałości po starych niemieckich i ży- verstreute vergessene Denkmäler und Meilensteine, dowskich cmentarzach. To wreszcie tereny nad Überresten alter deutscher und jüdischer Friedhöfe. Odrą, na których wiosną 1945 roku rozgrywały się Schließlich gehören an der Oder liegende Gebiete ostatnie dramatyczne epizody II wojny światowej. dazu, die Schauplatz der letzten dramatischen Epi- To także miejsca tętniące kulturą, jak choćby teatr soden des zweiten Weltkrieges im Frühjahr 1945 wa- UBS w Schwedt, czy Gryfi nhagen, gdzie co roku od- ren. Es sind auch von kulturellem Leben pulsierende bywa się znany Festiwal Miejsc Podróży ”Włóczykij”. Orte, wie die Uckermärkische Bühnen Szwed, oder Nazwa Terra Incognita nadana została temu obsza- Gryfi nhagen, wo jedes Jahr das Festival für Reiseziele rowwi od nazywajacego się tak stowarzyszenia na- „Włóczykij” stattfi ndet. Den Namen Terra Incogni- leżącego do grona współzałozycieli Nowej Ameryki. ta erhielt der Landstrich durch den gleichnamigen (Magda Ziętkiewicz und Przemek Konopka) Verein, einen der Mitbegründer von Nowa Amerika. (Magda Ziętkiewicz und Przemek Konopka) 182 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 183

IM KREIS DURCH KOŁEM PO TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA

ie Fahrt durch den Staat Terra Incognita ist im ycieczka po stanie Terra Incognita to w dużej Dgroßen Maße eine Reise durch die Zeit, die Wmierze podróż po czasie, który zniknął z na- aus unserem Gedächtnis verschwunden ist. Zum szej pamięci. Z jednej strony to opowieść o Pomo- einen ist es eine Erzählung über Westpommern, das rzu Zachodnim, rządzonym niegdyś przez dynastię einst von der Greifendynastie regiert wurde, zum Gryfi tów, a z drugiej strony o krainie zwanej Nową anderen über eine Region, die sich Neumark nennt. Marchią. Ta druga to specyfi czny region, cześć Die letztere ist eine spezifi sche Region, ein Teil Brandenburgii, która w XVI w. stanowiła odrębne

Rowerrad Ekspedycjon Nowa Amerika

Brandenburgs, das im 16. Jh. ein eigener Staat war państwo, a Nowej Americe użycza historycznej na- und Nowa Amerika den historischen Namen leiht. zwy. Ślady przeszłości odnajdziemy, jadąc po dro- Die Spuren der Vergangenheit ﬁ nden wir, wenn wir dze po dwóch stronach Odery. A do tego spotkamy auf beiden Seiten der Odera entlangfahren. Dazu ciekawych ludzi, którzy współtworzą współczesną treﬀ en wir interessante Menschen, die mit an ei- Nową Amerikę. Przez Terra Incognita prowadzi tra- nem modernen Nowa Amerika arbeiten. Durch Ter- sa ósemka, wychodząca z Gryfh agena/ Mescherzyn ra Incognita führt eine Achterroute, ausgehend von przecinająca się pod Cekürbis. (akor) Gryfh agen/ Mescherzyn bis nach Cekürbis. (akor) 184 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 185

DER KOPF VON GŁOWA derung der zu beiden Seiten der Odera wohnenden Odry. Wyjaśnienie jest jednak proste – po dwóch TERRA INCOGNITA TERRY INCOGNITY Angler statt. Die Erklärung ist jedoch einfach: Auf stronach rzeki obowiązuje inne prawo dotyczące den beiden Flussseiten herrscht hinsichtlich Was- ochrony wód i ryb. Inne prawo jest w administra- ach Gryfi nhagen gelangt man per Bahn und o Gryfi nhagen można przybyć pociągiem ser- und Fischschutz unterschiedliches Recht. Das cyjnej Meklemburgii, inne w Brandenburgii, a inne Nbeginnt gleich die Tour. Der Bahnhof ist kein Di stąd rozpocząć trasę. Dworzec kolejowy nie Recht in Mecklenburg ist ein anderes als in Bran- w Polsce. Okresy ochronne dla ryb są fi kcją, po- gewöhnlicher Bahnhof: Er wurde renoviert und der jest zwykłym dworcem. Został odremontowany denburg, welches sich wiederum vom polnischen nieważ jeśli nie możemy złowić danego gatunku Gemeinde Gryfi no übergeben, die ihn Vereinen i przekazany gminie Gryfi no, która oddała go we unterscheidet. Die Schutzzeiträume für Fische sind ryby od strony Gryfi na, to można złowić go np. überließ. In einem der Keller zeigt die Gesellschaft władanie stowarzyszeniom. W jednej z piwnic wy- eine Farce, denn falls man eine Fischart auf der Sei- po stronie Mescherzyn i odwrotnie. Przykładowo der Geschichtsfreunde von Gryfi no eine Ausstel- stawę o dawnym Gryfi nie ma Towarzystwo Miłośni- te Gryfi nhagens nicht fangen darf, dann kann man w kwietniu nie można łowić szczupaka po polskiej lung über das alte Gryfi no. ków Historii Ziemi Gryfi ńskiej. ihn auf Mescherzyner Seite fangen und umgekehrt. stronie. Wędkarze przenoszą się więc na zachodnią Die Stadt – von Greifenherzog Barnim I. ins Miasto – lokowane przez Barnima I, księcia Beispielsweise darf man im April auf polnischer Seite stronę rzeki, bo po stronie niemieckiej zakaz taki nie Leben gerufen – kümmert sich um ihren Gründer z rodu Gryfi tów – dba o swego założyciela i po- keine Hechte fangen. Also gehen die Angler auf die obowiązuje. W Polsce nie można łowić węgorza und widmete ihm den Hauptplatz im Ortszentrum. świeciło mu główny plac w centrum miejscowości. Westseite des Flusses, denn auf deutscher Seite gibt między 15 czerwca a 15 lipca. Na terenie Branden- Amerika befi ndet sich jenseits des großen Wassers, Ameryka jest za wielką wodą, a Gryfi nhagen zawsze es dieses Verbot nicht. In Polen darf man zwischen burgii okresu ochronnego na ten gatunek ryby nie aber Gryfi nhagen war immer mit dem Wasser ver- było związane z wodą, a konkretnie z rzekami, nad dem 15. Juni und dem 15. Juli keine Aale fangen. Auf ma. I tak rzeka postgraniczna Odera ma problem do bunden, genauer gesagt mit den Flüssen, an denen którymi leży. I to dzięki nim był to zawsze idealny Brandenburger Gebiet gibt es keinen Schutzzeit- rozwiązania. es liegt. Und Dank ihnen war es immer ein ideales teren osadniczy. Od początku rzeka spełniała bo- raum für diesen Fisch. Und so hat der Post-Grenz- Teren Międzyodery stanowi Park Krajobrazo- Siedlungsgebiet. Von Beginn an hatte der Fluss die wiem rolę żywicielki, naturalnego obrońcy i dogod- fl uss Odera ein Problem, das es zu lösen gilt. wy „Dolina Dolnej Odery” i znajduje się między Rolle eines Ernährers, eines natürlichen Verteidi- nego szlaku komunikacyjnego. Tę ostatnią funkcję Das Międzyodera-Gebiet bildet den Land- dwoma ramionami rzeki: Wschodniej i Zachodniej. gers und eines günstigen Verkehrsweges. Die letzte pełni do dziś. Dodatkowo jest rzeką rekreacyjną, schaftspark „Unteres Oderatal” und befi ndet sich Ogólnie jest to teren długi na 30 km a szeroki na ok. Funktion erfüllt er bis heute. Darüber hinaus dient gdzie się wypoczywa, łowi ryby. I tu przechodzimy zwischen zwei Flussarmen: dem östlichen und dem 2 km. Park jest największym w Europie Środkowej der Fluss der Erholung, dem Ausruhen und Angeln. do zadziwiającej, sezonowej wędrówki nad rzekę westlichen. Insgesamt ist das Gebiet 30 km lang i Zachodniej niskim torfowiskiem reofi lnym. (akor) Und hier fi ndet eine erstaunlichen saisonale Wan- wędkarzy mieszkających po jednej i drugiej stronie und ca. 2 km breit. Der Park ist das größte rheophile Niedermoor in Mittel- und Westeuropa. (akor)

Die Miniaturwelt von Urszula Kwietniewska-Łacna zeigt ein Esszimmer und eine unvollständige Küche in einer Wohnung Tespisek-Theater mit dem legendären Wassermann in der Odera. der 50er Jahre im Maßstab 1:10. | Miniaturowy świat Urszuli Kwietniewskiej-Łacny przedstawia pokój stołowy i niekompletną Teatr Tespisek z legendarnym Wodnikiem zamieszkującym Oderę. kuchnię w mieszkaniu z lat pięćdziesiątych w skali 1:10. 186 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 187

AUF DAS ZEICHEN DER LIEBE NA ZNAK MIŁOŚCI NOWA-AMERIKANER HABEN NOWOAMERIKANIE MAJĄ IHRE EIGENE MEINUNG WŁASNE ZDANIE ine Merkwürdigkeit, die in keinem Reiseführer iekawostką nieopisywaną w żadnych prze- Esteht, ist der Liebesstein. Wir fi nden ihn auf Cwodnikach jest Głaz Miłości. Spotkamy go, itten in Gryfi no begegnen wir Menschen mit samym Gryfi nie spotkamy ludzi z nowo- der Strecke von Gryfi nhagen über die Brücke, nach jadąc od Gryfi nhagen przez most, po 400 metrach Mnowaamerikanischem Denken. Janusz Janis- Wamerikańskim myśleniem. Janusz Jani- 400 Metern auf der rechten Seite. Nicht die Eiszeit po prawej stronie. Nie przytargał go tam lodowiec, zewski, Macher eines interessanten Off -Theaters, szewski, twórca ciekawego teatru off owego, Prze- hat ihn hierher geschleppt, sondern ein verliebter lecz pewien zakochany mężczyzna i wyrył na nim Przemysław Lewandowski Organisator des Reise- mysław Lewandowski organizujący turystyczną Mann, der ein geheimes Zeichen in ihn eingemei- tajemniczy znak. Gdy się przyjrzymy, odczytać moż- festes „Włóczykij” (Vagabund), Elżbieta Olszewska, imprezę pod tytułem „Włóczykij”, Elżbieta Olszew- ßelt hat. Bei genauem Hinsehen kann man zwei na dwie litery: T i A. die aus Pniewo anreist, um Modenschauen vorzu- ska, która przyjeżdża z Pniewa, by przygotować po- Buchstaben entziff ern: T und A. Przechodnie zatrzymują się, podumają o ta- bereiten, die bekannte Tänzerin Eliza Hołubowska, kaz mody, znana tancerka prowadząca zespół Ego Passanten halten an, sinnen über das Geheim- jemnicy zaklętej w kamieniu, położą obrączkę die die Gruppe Ego Vu leitet. Auf fast jeder Veran- Vu Eliza Hołubowska. Na każdej niemal imprezie nis im Stein nach oder legen einen Klee- oder Feld- splecioną z koniczyny lub polny kwiat. I idą dalej. staltung spielt Tadek Wasilewski. Durch die Stadt gra Tadek Wasilewski. Po mieście oprowadzi nas blumenkranz darauf. Und gehen weiter. Der Stein A głaz tak leży już od kilkunastu lat i opowiada – jak führt uns der Metareiseführer Marian Anklewicz metaprzewodnik Marian Anklewicz, a w trasy ro- aber liegt hier schon seit über zehn Jahren und er- twierdzi Tamara Szymańska – o nieprzemijającej und auf die Fahrradtour durch die Umgebung nimm werowe po okolicy zabierze nas Andrzej Urbański. zählt, wie Tamara Szymańska behauptet, von der miłości malarza i jego muzy. A była to miłość póź- uns Andrzej Urbański mit. Den Kontakt zu ihnen Kontakt nawiążemy z nimi poprzez Centrum In- ewigen Liebe des Malers und seiner Muse. Es war nego lata. Piękna, dojrzała jak owoc, dobra i zła, za- bekommen wir im Touristeninformationszentrum. formacji Turystycznej. Nowa Amerika jest atrakcją eine Spätsommerliebe. Schön, reif wie eine Frucht, wsze szalona i nieznosząca przeszkód. Ona dawała Nowa Amerika verdankt seine touristische Attrak- turystyczną w dużej mierze dzięki takim ludziom gut und böse, immer verrückt und keine Hindernis- mu siłę i moc, a on jej obrazy malowane księżycem tivität in großem Maße Menschen mit einer unkon- o niekonwencjonalnym spojrzeniu na rzeczywistość se duldend. Sie gab ihm Kraft und Stärke, und er gab i fi oletami. Artysta potrzebuje miłości – mówiła. ventionellen Sicht auf die Realität und interessan- i ciekawą działalność. (akor) ihr mit Mond und Violett gemalte Bilder. Ein Künst- A on potrzebował jej jak śpiewającego wiatru, jak ten Aktivitäten. (akor) ler braucht Liebe, sagte sie. Und er brauchte sie wie powietrza, bez którego nie mógłby żyć. Tak mijały den säuselnden Wind, wie die Luft zum Atmen. So tygodnie i miesiące. On malował. Tworzył dla niej vergingen Wochen und Monate. Er malte. Schuf ihr galerię miłości. I stworzył. Minęło wiele, wiele lat. eine Liebesgalerie. Und schuf. Viele, viele Jahre ver- Późne lato zabarwiło się kolorami jesieni. Ale miłość gingen. Der Spätsommer färbte sich herbstlich. Die nie przeminęła. Trwa. (akor) Liebe aber verging nicht. Sie hält an. (akor)

Gryﬁ nhagen kann man nicht nur auf dem Fahrradsattel besuchen. Gryﬁ nhagen można zwiedzać nie tylko z siodełka rowerowego. 188 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 189

WO SIE DIE FREIHEIT GDZIE ODKRYWAJĄ WOLNOŚĆ geben. Darin befanden sich zahlreiche steinerne obecnie jest tylko jedna rzeźba i jeden postument. ENTDECKEN Skulpturen; heute sind nur noch eine Skulptur und Do pałacyku prowadzi aleja cisów. Z ciekawszych ażną rolę spełniają też niektóre obiekty, jak ein Sockel erhalten. Zum Gutshaus führt eine Ei- gatunków można spotkać cypryśnika nutkajskiego. ine wichtige Rolle spielen Objekte wie dieses, in Wten w którym wolności pilnują lwy. Gryfi ński benallee. Unter den interessanten Baumarten fi n- Dziś obiekt zwany jest powszechnie Pałacykiem Ewelchem Löwen die Freiheit hüten. Das Gryfi nha- Pałacyk pod lwami zawdzięcza swoją nazwę rzeź- det sich eine Nutka-Scheinzypresse. Heute wird pod lwami i ma tu swą siedzibę Gryfi ński Dom gener Gutshaus zum Löwen verdankt seinen Namen bionym wizerunkom tych królewskich drapieżników das Objekt allgemein »Schlösschen zu den Löwen« Kultury. Całość zespołu architektonicznego zamy- den gehauenen Abbildern dieser königlichen Raubtie- zdobiących bramę wjazdową. W zasadzie budy- genannt und das Gryfi nhagener Kulturhaus hat hier kają budynki gospodarcze w części południowej re, die das Einfahrtstor zieren. Im Grunde ist das Ge- nek to willa o charakterze podmiejskiego dworku. seinen Sitz. Die gesamte Gebäudegruppe wird von i zachodniej. Właśnie tutaj swoją siedzibę ma Teatr bäude eine Villa im Stil eines Vorstadtgutes. Vorstadt Podmiejskiego, ponieważ na początku XX wieku Wirtschaftsgebäuden im Süd- und Westteil abge- Uhuru, prowadzony przez Janusza Janiszewskiego. deshalb, weil ein Industrieller zu diesem Zweck An- pewien przemysłowiec wykupił na ten cel znacz- schlossen. Genau hier sitzt das Uhuru-Theater, das „Uhuru” w języku suahili znaczy „wolność”. Głów- fang des 20. Jahrhunderts einen bedeutenden Teil der ną część ówczesnych ogrodów miejskich. Dawniej von Janusz Janiszewski geleitet wird. „Uhuru” be- nym założeniem teatru jest odkrywanie własnej deute auf Suaheli „Freiheit”. Wichtigste Vorausset- wolności. (akor) zung des Theaters ist die Entdeckung der eigenen Freiheit. (akor) WZDŁUŻ TYWY NAD WIELKIE JEZIORA ENTLANG DER TYWA ZU NOWEJ AMERIKI DEN GROSSEN SEEN VON NOWA AMERIKA rasa wiedzie dalej wzdłuż Odery, a w zasadzie Tlewego ramienia zwanego Regalicą oraz Tywy ie Route führt weiter entlang der Odera, d.h. – największej rzeki przepływającej przez powiat gry- Deigentlich entlang des linken Armes, der sich fi ński. Właśnie koło Gryfi nhagen krawędź wysoczy- Regalica und Tywa nennt – dem größten Fluss, der zny porozcinana jest krętą i głęboką na 15 metrów den Kreis Gryfi no durchfl ießt. Genau bei Gryfi nha- rynnowa doliną Tywy. Z Gryfi nhagen wyjeżdżamy gen ist der Rand des Landrückens vom gewunde- ulicą Armii Krajowej koło Grajdołka na Szczawno nen und 15 Meter tiefen Rinnental der Tywa durch- i dalej do Bartwsi. Rzeka Tywa (długość 62 km) ma schnitten. Von Gryfi nhagen fahren wir auf der ulica w swym przebiegu jeden z największych spadków Armii Krajowej bei Grajdołek nach Szczawno und na terenie środkowej i północnej części Nowej weiter nach Bartwieś. Der Fluss Tywa (62 km lang) hat in seinem Verlauf eines der größten Gefälle im zentralen und nördlichen Teil Nowa Amerikas, näm- lich ganze 1,07 %. Lange wurde er zum Betrieb von Mühlen genutzt. Bartwieś – ist ein Dorf mit Bart, also ein altes, ernstes, aber freies. Es hat eine mittelalterliche Her- Unter allen Gryfi noer Theatern zeichnet sich das Eliksir durch… Lebenserfahrung aus. kunft, denn erwähnt wurde es schon in der zweiten Wśród gryfi ńskich teatrów Eliksir wyróżnia się… życiowym doświadczeniem. Hälfte des 13. Jahrhunderts, als die Siedlung dem Zisterzienserkloster in Kołbacz übergeben wurde. damaligen Stadtgärten ankaufte. Noch früher im Mit- w średniowieczu była tam fosa. Möller, właściciel Es gibt eine Legende, nach der die Gründer telalter war dort ein Graben. Möller, Besitzer einer Sei- fabryki mydła i środków piorących postawił sobie Gryfi nhagens aus genau diesem Ort stammen. fen- und Waschmittelfabrik, baute sich dort eine Fa- rezydencję fabrykancką. Obiekt, zbudowany pod Sie erzählt von einem schwarzen Stein, in den der brikantenresidenz. Das Objekt entstand gegen Ende koniec XIX w., powstawał w kilku fazach. W środku Buchstabe T gemeißelt ist. Dieser Stein rutschte des 19. Jahrhunderts in mehreren Phasen. In der Mitte dziedzińca stoi murowana studnia obłożona zieloną dem Teufel während eines heftigen Gewitters aus Überreste der Zisterzienserabtei in Kołbatz, des Hofes steht ein gemauerter, mit grünen Kacheln, glazurą o dekoracyjnych kafl ach z motywami masek den Krallen. Als an einem 26. April fünf Blitze in eines der kostbarsten Denkmäler des ehemaligen, Masken und Wassertieren verkleideter Brunnen. i zwierząt wodnych. Zabudowania otoczone są par- diesen Stein einschlugen, kamen unter Scheunen in von den Greifen regierten Staates Westpommern. Pozostałości opactwa cysterskiego w Kołbatz, Die Bauten sind von einem Park mit reichem kiem z bogatym drzewostanem (głównie iglastym). Brand steckten. ihm kleine Menschlein hervor. Da- to jeden z najcenniejszych zabytków dawnego państwa Baumbestand (überwiegend Nadelbäume) um- W parku znajdowały się liczne rzeźby kamienne; nach begaben sie sich, vom Teufel persönlich ange- Pomorza Zachodniego, rządzonego przez Gryfi tów. 190 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 191

Nie mówię, że tutaj źle się żyje, bo i sport jest i atrakcje... Ich sage nicht, dass man hier schlecht lebt, denn es gibt ja Sport und Attraktionen… 192 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 193

führt, ins nahe gelegene Dorf, in welchem sie Häu- Ameriki, bo aż 1,07 %. Od dawna była wykorzystana ser und Scheunen in Brand steckten. Einige Zeit do napędzania młynów. später wurden sie in Kapuzen an einem anderen Teil Bartwieś – to wieś z brodą, a więc stara, po- der Welt wiedergesehen. So entstand die nowaa- ważna ale i wolna. Ma średniowieczny rodowód, merikanische Legende vom Ku-Klux-Klan. Heute ist bo wzmiankowana była już w drugiej poł. XIII w., das Dorf Bartwieś für sein alljährliches Festival der kiedy to przekazano osadę klasztorowi cystersów Volkskunst bekannt, zum dem die Gryfi nhagener w Kołbaczu. gerne fahren, um Volksmusik zu hören, Kunsthand- Jest hipoteza, iż właśnie z tej miejscowości werk zu kaufen oder traditionelle Delikatessen zu wywodzą się zasadźcy, lokatorzy Gryfi na. Legenda sich zu nehmen. Auf der Bühne treten neben dem mówi o czarnym kamieniu, na którym wyryta jest li- Star des Abends traditionelle lokale Volksmusik- tera T. To podczas okropnej burzy głaz rzucił diabeł, gruppen auf: Bartkowiacy, Borzymianka, Gardnian- który wyślizgnął się mu z pazurów. Pewnego roku, ki, Wełtynianka sowie die Kindergruppe Gryfi nki. 26 kwietnia, nadciągnęła burza i gdy pięć błyskawic In der Nähe des Dorfes kann man Holozändü- uderzyło w ów kamień, spod głazu wyszli mali lud- nen besichtigen sowie Stellen mit reichen Torfl a- kowie. Następnie pod wodzą samego diabła udali się do pobliskiej wsi, gdzie podpalili domy i stodo- ły. Jakiś czas później widziano ich zakapturzonych w innej części świata. Tak narodziła się nowoame- rikańska legenda Ku Klux Klanu. Dziś miejscowość Bartwieś znana jest z corocznych letnich Festiwali Twórczości Ludowej, na które chętnie przyjeżdża- ją gryfi nianie, by posłuchać ludowej muzyki, kupić rękodzieło czy skosztować tradycyjnych kulinariów. Na scenie, oprócz gwiazdy wieczoru, występują tra- dycyjnie miejscowe zespoły ludowe: Bartkowiacy, Borzymianka, Gardnianki, Wełtynianka oraz zespół dziecięcy Gryfi nki. W pobliżu wsi obejrzeć można holoceńskie wydmy oraz miejsca z bogatymi pokładami tor- gerstätten. Die Route biegt vor Wirówek ab, wo fu. Trasa skręca przed Wirówkiem, gdzie można man einen Übernachtungsstopp einlegen kann. zatrzymać się na nocleg. Tutaj w końcu XIX w. Hier gab es Ende des 19. Jahrhunderts einen voll- istniał pełny zespół majątku z młynem wodnym ständigen Landgut-Komplex mit Wassermühle i tartakiem. Dziś ostał się park dworski z pocz. XX und Sägewerk. Der heutige Hofpark mit einer w. o pow. 4,8 ha. Usytuowany jest w rozwidleniu Fläche von 4,8 ha stammt aus dem Anfang des rzek Tywy i Młynówki. W Osuchmühle na Tywie 20. Jahrhunderts. Er liegt in der Flussgabelung jest młyn wodny. Obecnie to miejsce na nocleg. von Tywa und Mühlbach. In Osuchmühle an der Z Borzymia jedziemy przez las, częściowo wzdłuż Tywa befi ndet sich eine Wassermühle, die heute planowej trasy rowerowej na nasypie kolejowym. als Übernachtungsquartier dient. Von Borzym aus Docieramy do Lubanowa, gdzie zaczyna się ścież- fahren wir durch den Wald, zum Teil entlang des ka rowerowa po „zwinięciu” torów kolejowych. geplanten Fahrradweges auf dem Bahndamm. Wir Bahnie, siedziba dużej gminy, położone są między kommen nach Lubanowo, wo der Radweg über dwoma jeziorami, przez które przepływa rzeka gewundenen Bahngleise beginnt. Bahnie, Sitz der Tywa. Te jeziora to Dłużec od południa (pow. 85 Großgemeinde, liegt zwischen zwei Seen, durch ha, dł. 2100 m, szer. 450m) i Mostowe od północy welche die Tywa hindurchfl ießt. Diese Seen sind (pow. 13 ha). Bahnie leżą w „baniu”, czyli w pew- der Dłużec im Süden (Fläche 85 ha, Länge 2100 m, nym wgłębieniu terenu. Bahnie, Banie to także Breite 450m) und der Mostowe im Norden (Fläche liczba mnoga od bania – wiru wodnego, dołu. 194 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 195

Nazwa miejscowości pochodzi od słowa „baniu” lub „bania” (łaźnia parowa) i niemieckiego słowa „Bahn” (droga). Jedyną pozostałością po średnio- wiecznych fortyfi kacjach jest XIV-wieczna kamienno-murowana Baszta Prochowa. Warto poszukać, gdzie znajduje się zapomniana synagoga. Za miejscowością odnaleźć można fragmenty kirkuta – żydowskiego cmentarza. Banie to dawne królestwo wyrobników słomianych kapeluszy. Przy wyjeździe z Bahń mijamy kaplicę św. Jerzego. Przed kapliczką doszło do tragedii, która wstrzą- snęła całym Pomorzem Zachodnim. Do 1945 roku Steinziegel Pulverturm aus dem 14. Jh. mit einem Durch- funkcjonowało powiedzenie: „Aby się nie skończyło messer von 4,1 m. Seine Höhe betrug fast 12 m (heute 7,5m). jak przedstawienie w Baniach”. Związane ono jest Einst diente er als Gefängnis. | Kamienno-ceglana Baszta Pro- z pewnym widowiskiem pasyjnym zorganizowa- chowa z XIV w. ma średnicę 4,1 m. Jej wysokość miała prawie 12 m (dziś 7,5 m). Niegdyś pełniła funkcje więzienia. nym w Wielki Piątek w średniowiecznych Bahniach. Wtedy miasto słynęło z odgrywanych tam przedsta- wień, ukazujących mękę Pańską. Jedno wydarzenie zakończyło się przelewem krwi i kilkoma morder- stwami. Pasje odprawiano przy wschodnim szczycie 13 ha). Bahnie liegt in „banie”, also in einer Gelän- kaplicy św. Jerzego. Na wbitych w ścianę żelaznych devertiefung. Bahnie, Banie ist auch die Mehrzahl hakach wieszano krzyż. O tym wydarzeniu z 1498 von bania – einem Wasserstrudel, einer Senke. Der roku pisał Tomasz Kantzow w swej Kronice Pomo- Name der Ortschaft kommt von dem Wort „ba- rza. Ścieżka rowerowa prowadzi wzdłuż rozebranej nie” oder „bania” (Dampfb ad) und vom deutschen linii kolejowej. (akor) Wort „Bahn”. Das einzige Relikt der mittelalterlichen Befestigung ist der aus Stein gemauerte Pul- verturm aus dem 14. Jahrhundert. Es lohnt sich, die alte vergessene Synagoge zu suchen. Hinter dem Ort fi ndet man Fragmente des jüdischen Friedhofes. Banie ist das ehemalige Kö- nigreich der Strohhutmacher. Die Fahrt aus Bahń heraus führt an der St-Georg-Kapelle vorbei. Vor der Kapelle kam es zu einer Tragödie, die ganz Westpommern erschütterte. Bis 1945 galt der Spruch: „Damit es nicht endet wie die Auff ührung in Bahn”. Er bezieht sich auf ein Passionsspektakel am Karfreitag im mittelalterlichen Bahnie. Damals war die Stadt berühmt für ihre Auff ührungen über die Leiden Christi. Eine dieser Vorstellungen endete in einem Blutbad und mehreren Morden. Die Pas- sion wurde im Ostfl ügel der St-Georg-Kapelle gehalten und ein Kreuz an in die Wand geschlagene Eisenhaken gehängt. Dieses Vorkommnis im Jahr An der gotischen St.-Georg-Kapelle von 1417 fi nden 1498 beschrieb Tomasz Kantzow in seiner Chronik bis heute historische Auff ührungen statt. | Przy gotyckiej Pommerns. Der Radweg führt entlang der abgeris- kaplicy św. Jerzego z 1417 r. do dziś odbywają się historyczne inscenizacje. senen Bahnstrecke. (akor) 196 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 197 198 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 199

DIE GROSSEN SEEN WIELKIE JEZIORA VON NOWA AMERIKA NOWEJ AMERIKI

ie Großen Seen an der Grenze zwischen Kana- ielkie Jeziora Kanadyjskie na pograniczu Dda und den USA sind miteinander verbunden WStanów Zjednoczonych i Kanady łączą się, und bilden eine interessante Route für Wassertou- tworząc ciekawy szlak dla turystyki wodnej. Jest on risten. Sie sind auch die größten Süßwasserbecken również największym słodkowodnym zbiornikiem der Welt. Auf dem Gebiet von Terra Incognita fl ießt na świecie. Na terenie Terra Incognita rzeka Tywa die Tywa durch die Seen Trzygłowskie, Strzeszows- przepływa przez jeziora: Trzygłowskie, Strzeszow- kie, Dłużyna, Dłużec und Długie. Und sie bilden skie, Dłużyna, Dłużec, Długie. I to one wraz z mniej- mitsamt vieler kleinerer Gewässer die Großen Seen szymi zbiornikami tworzą Wielkie Jeziora Nowej von Nowa Amerika, an denen entlang über weite Ameriki, wzdłuż których w dużej mierze prowadzi Strecken die Fahrradroute führt. Für sich genom- szlak rowerowy. Oddzielnie stanowią świetną trasę men bilden sie eine ausgezeichnete Kajakroute mit kajakową z ośrodkami w Bad Trzcińsku, Strzeszo- Zentren in Bad Trzcińsko, Strzeszow, Bahniewithal wie, Bahniewithal i Bahniach. und Bahnie. W stronę Bahniewithal rozciągają się winne Auf der Seite von Bahniewithal erstrecken sich ogrody. Od kilku lat zaszczepiana jest na nowo Weingärten. Vor einigen Jahren wurde eine neue kultura wina. Bahniewitahl to dawna wieś koloni- Weinkultur aufgepfropft. Bahniewitahl ist ein ehe- zacyjna, założona przez templariuszy. Nawet na- maliges Kolonisationsdorf, gegründet von Tempel- zwa związana jest z tym zakonem. Wzmiankowana rittern. Sogar der Name ist mit dem Orden verbun- w 1303 r. jako Mariendal, czyli „dolina Marii”. Maria den. 1303 als Mariendal erwähnt. Maria Magdalena Magdalena była patronką templariuszy. Ów zakon war Schutzheilige der Tempelritter. Jener Orden przeszczepiał do Europy kult świętych pochodzą- verpfl anzte den Kult der Heiligen aus dem Heiligen cych z Ziemi Świętej. Pokutnica Maria Magdalena Land nach Europa. Die Büßerin Maria Magdalena czczona była ze szczególnym namaszczeniem. I to wurde mit einer letzten Ölung geehrt. Eben darum właśnie Maria Magdalena znalazła się w herbie Bań befi ndet sich Maria Magdalena neben dem Johanni- obok krzyża joannitów. (akor) terkreuz im Wappen von Banie. (akor) 200 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 201

DORT, WO DER HISTORISCHE TAM, GDZIE ZABYTKOWY STEIN UND ZIEGEL IST KAMIEŃ I CEGŁA

as Dorf Swobodabruch ist bekannt für das ieś Swobodabruch znana jest z joannic- DJohanniterschloss, das Ende des 14. Jh. neben Wkiego zamku, zbudowanego obok wsi den Dorf gebaut wurde. 2013 wurde Touristen der w końcu XIV w. W 2013 roku oddano turystom restaurierte Turm übergeben. Kostbar ist auch das odremontowaną wieżę. Cenny jest jeszcze cał- vollständig erhaltene frühbarocke Palais, das einzi- kowicie zachowany wczesnobarokowy pałac – ge in diesem Teil Nowa Amerikas. Das Schloss war jedyny w tej części Nowej Ameriki. Zamek był Sitz der Kommende des Ordens. Interessant ist das siedzibą komandorii zakonu. Co ciekawe, do dziś weltweit einzige bis heute erhaltene Johanniter- zachowało się jedyne na świecie joannickie wc. WC. Es handelt sich dabei um einen aus der Bas- To wykusz wystający z muru baszty i pełniący rolę teimauer hervorstehender Erker, der die Rolle der latryny, z którego nieczystości wpadały do fosy. Latrine hatte, von welcher der Unrat in den Graben Z czasem zamkiem władali Hohenzollernowie fi el. Über die Zeiten beherrschten die Hohenzollern z linii pochodzącej ze Szwed. aus schwedischer Linie das Schloss. Na trasie ścieżki rowerowej leży Grzybpilz , na Auf der Route des Radweges liegt Grzybpilz, in wschód od którego od znajduje się jezioro, któ- dessen Osten ein See liegt, der dem Dorf seinen Na- re nadało nazwę wsi. Akwen zwany dziś błędnie men gab. Das Gewässer, heute fälschlicherweise als Krzywym Grzybnem nadał nazwę wsi Grzybno. Ja- Schiefer Pilzsee bezeichnet, gab dem Dorf Grzybno dąc na wschód dojechalibyśmy do Bad Trzcińsko, seinen Namen. Auf der Fahrt nach Osten kommen położonego przy zachodnim brzegu Jez. Trzygłow- wir nach Bad Trzcińsko am westlichen Ufer des skiego. Z jeziora wypływa nie tylko Tywa, ale i Ru- Trzygłowski-Sees. Vom See fl ießt nicht nur die Tywa, rzyca, nad którą swe posiadłości mieli templariusze sondern auch die Rurzyca ab, an der die Tempelrit- i która w średniowieczu stanowiła granicę między ter ihr Anwesen hatten und die im Mittelalter die państwami: Pomorzem Zachodnim a Nową Mar- Grenzen zwischen Westpommern und der Neumark chią. W Bad Trzcińsku znajduje się gotycki ratusz bildete. In Bad Trzcińsko befi ndet sich ein gotisches – perła średniowiecznej architektury. Rathaus, eine Perle mittelalterlicher Architektur. 202 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 203

Die hiesige Kirche aus dem 13. Jh. ist aus 13 760 Tutejszy kościół z XIII w. zbudowany jest berühmt, sondern ebenso für ihre verwalterischen także ze zdolności administracyjnych, toteż wład- quadratischen Steinen gebaut. Nach Auskunft eines z 13.760 kamiennych kwadr. Jak wyliczył pewien Fähigkeiten, weshalb Machthaber sie gern unter- cy chętnie je popierali. Rosły ich wpływy, co nie Geologen beträgt deren Gesamtgewicht 825 Tonnen. geolog, łączna ich waga to 825 ton. stützten. Wuchs jedoch ihr Einfl uss, was etwa dem spodobało się królowi francuskiemu, który chcąc Beim Verlassen von Strzellampe passieren wir französischen König, der das Vermögen des Ordens zagarnąć ów majątek, posądził ich o herezje. Po einen geheimen, nicht gekennzeichneten Ort, der einstreichen wollte, nicht gefi el, beschuldigte er sie rozwiązaniu zakonu w 1312 r., posiadłości przejęli mit der Geschichte verbunden ist – den Durchgang der Ketzerei. Nach der Aufl ösung des Ordens 1312 joannici. Legendarnych skarbów templariuszy nieder Front gegen Ende des 2. Weltkrieges. Hier wur- übernahmen die Johanniter die Besitztümer. Die którzy szukają do dziś. Nowoamerikanie wiedzą, den die Bewohner von Strzellampe als kollektive legendären Templerschätze suchen manche bis że te skarby ukryte są w kaplicach w Rohrce (koło Strafe für den Tod eines alkoholisierten Sowjetoffi - heute. Nowa Amerikaner wissen, dass die Schätze Chojnaberg), Templszaczany i Lietzen (po zachod- ziers erschossen. Strzellampe ist in Nowa Amerika in den Kapellen in Rohra (bei Chojnaberg), Tem- niej stronie Odry). (akor) für seine neuartige Beleuchtung bekannt. pelszczany und Licyn (auf der Westseite der Odera) Am Weg steht eine mit Solarzellen betriebe- versteckt sind. (akor) ne Lampe; diese spendet Licht, sobald die Sonne scheint. Der Ort Rohrka ist für den Schatz der Tempelritter bekannt. Hier befi ndet sich eines der kostbarsten Architekturdenkmäler des ehemaligen Westpommern. Es handelt sich um eine Kapelle, die Wyjeżdżając do Strzellampe mijamy tajem- Spuren romanischer Architektur aufweist. (akor) nicze nieoznaczone miejsce związane z historią – przejściem frontu pod koniec II wojny światowej. Tu rozstrzelano mieszkańców Strzellampe i była to zbiorowa kara za śmierć zamroczonego alkoholem sowieckiego ofi cera. Strzellampe znane jest z pro- mowanego w Nowej Americe oświetlenia. Przy drodze stoi lampa, która jest zasilana przez słoneczne baterie. Rohrka to miejscowość znana ze skarbu templariuszy. Znajduje się tu jeden z najcenniejszych zabytków architektury dawnego Pomorza Zachodniego. Jest to kaplica, która nosi ślady architektury romańskiej. (akor)

NOWAAMERIKANISCHE NOWOAMERIKAŃSKIE SKARBY TEMPELRITTERSCHÄTZE TEMPLARIUSZY

er Templer-Orden wurde Anfang des 12. Jh. emplariusze – zakon założony na pocz. XII Dgegründet, um Pilger auf dem Weg ins Hei- Tw. dla ochrony pielgrzymów przebywających lige Land vor Moslems zu schützen. Über lange na Ziemi Świętej przed muzułmanami. Z czasem Jahre war er die einzige, jederzeit kampfb ereite było to jedyne w owym czasie wielonarodowo- Vielvölkerarmee, die aus Ordensbrüdern bestand. ściowe wojsko złożone z zakonników, w każdej Sie waren mit weißen Mänteln und Kutten mit ro- chwili w gotowości bojowej. Ubrani byli w białe ten Kreuzen bekleidet. Die Formation symbolisierte płaszcze i habity z czerwonym krzyżem. Formacja das damalige, vereinte Europa. Der Orden hatte symbolizowała ówczesną zjednoczoną Europę. nicht nur eine religiöse Dimension. Wegen seiner Zakon miał nie tylko wymiar religijny. Ze względu Wirtschaftlichkeit waren die Tempelritter oft Ban- na swą gospodarność, templariusze często bywali kiers und Finanzfachmänner. Die Ritterorden wa- bankierami i ﬁ nansistami. Zakony rycerskie słynę- ren nicht nur für ihren Umgang mit dem Schwert ły nie tylko z umiejętności władania mieczem, ale 204 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 205

HIER SCHLÄGT DAS HERZ TU BIJE SERCE SOWJETTOR BRAMA SOWIECKA VON TERRA INCOGNITA TERRY INCOGNITY UND NOWA AMERIKA I NOWEJ AMERIKI u Zeiten der VR Polen nannten viele das czasach PRL wiele osób nazywało Bramę ZSchwedter Tor in Chojnaberg das Sowjettor WŚwiecką w Chojnaberg Bramą Sowiecką. ach Chojnaberg, dessen nowaamerikanischer o miasta Chojnaberg, którego nowoamerikań- (wegen der klanglichen Ähnlichkeit der polnischen Mówili tak o niej zwłaszcza żołnierze radzieccy, NName dem Nachkriegsnamen Chojna und Dska nazwa pochodzi od powojennej – Chojna Namen). Hauptsächlich Sowjetsoldaten, die auf którzy stacjonowali na Lotnisku. Przejęli oni ów dem früheren Königsberg entspringt, gelangt man i wcześniejszej – Königsberg, można dotrzeć po- dem Flughafen stationiert waren, nannten es so. Sie obiekt po żołnierzach III Rzeszy. W latach 80. XX mit der Bahn. Früher eine der größten Städte der ciągiem. Historycznie była jednym z największych übernahmen das Objekt von den Soldaten des „3. w. Pomarańczowa Alternatywa ukuła słynne po- historischen Neumark, einem Teil Brandenburgs miast Nowej Marchii, będącej zaodrzańską częścią Reiches”. In den 1980er Jahren prägte die Orangene wiedzenie: „Armia Radziecka z Tobą od dziecka”. jenseits der Oder, ist es heute das lebendige Herz Brandenburgii. Dziś to żywo bijące serce Terry Inco- Alternative den berühmten Spruch: „Armia Rad- Armia Radziecka stacjonowała w Polsce do 1993 von Terra Incognita und ganz Nowa Amerika. gnity i całej Nowej Ameriki. ziecka z Tobą od dziecka”. Die Sowjetarmee war roku. Gdy się „wyprowadzała”, Wiktor Dubynin,

Wenn man vor einigen hundert Jahren hierher- Gdybyście przybyli tutaj kilkaset lat wcześniej, bis 1993 in Polen stationiert. Als sie „auszog”, sag- były dowódca części wojsk w Polsce powiedział: gekommen wäre, hätte man eine Zollkontrolle pas- to potrzebna byłaby kontrola celna, bo przekro- te Wiktor Dubynin, ehemaliger Befehlshaber eines „Zdechłego lwa nawet małpa wytarmosi za ogon”. sieren müssen, da eine Grenze überschritten wurde. czylibyście granicę. Miasto leżało na pograniczu Teils der Truppen in Polen: „Einem verreckenden Od kilkunastu lat funkcjonuje w Chojnaberg osie- Die Stadt lag im brandenburgisch-pommerschen brandenbursko – pomorskim. Nowa Marchia jako Löwen zieht sogar ein Aff e am Schwanz”. Seit über dle nazwane po prostu Lotniskofl ug. Zamieszkali Grenzland. Die Neumark als Teil Brandenburgs war część Brandenburgii była regionem, który w XVI w. zehn Jahren gibt es in Chojnaberg eine Siedlung, tu ludzie z całego regionu – osiedle rozwiązało eine Region, die im 16. Jh. einen eigenen Staat bilde- stanowił oddzielne państwo. W latach 1402-1454 die sich schlicht Lotniskofl ug nennt. Hierher zogen problem mieszkaniowy. Liczy ono ponad tysiąc te. Von 1402–1454 gehörte sie zum Staat des Kreuz- należała do państwa Zakonu Krzyżackiego i dziś Menschen aus der gesamten Region – die Siedlung mieszkańców. ritterordens und heute können wir die Wehrbauten możemy podziwiać krzyżackie budowle obronne – löste das Wohnungsproblem. Sie zählt über tau- Brama Świecka wywodzi swą nazwę od miej- der Kreuzritter besichtigen: zwei Tore. (akor) dwie bramy. (akor) send Einwohner. scowości Schwedt (Świecko). Swoją formą nawią- Das Schwedter Tor hat seinen Namen von der zuje do… wież kościelnych. Na początku XV wieku Stadt Schwedt. Seine Form ist an Kirchentürme an- była to modna tendencja w miastach południo- 206 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 207

gelehnt; diese Bauweise war Anfang des 15. Jh. in wego wybrzeża Bałtyku. Brama ma kwadratową Städten an der Südküste der Ostsee populär. Das podstawę i zwieńczona jest czterema kolistymi Tor hat einen quadratischen Sockel und schließt mit wieżyczkami. Posiada charakterystyczny wykusz vier runden Türmchen ab. Es hat einen typischen od strony ulicy – to średniowieczne wc. Ważną Erker zur Straßenseite hin: das mittelalterliche WC. rolę odgrywało miasto, która była jednym z naj- Eine bedeutende Rolle spielte die Stadt, die im 15. większych miast w XV i XVIII w. Nasza trasa pro- und 18. Jh. eine der größten Städte war. Unsere Rou- wadzi pieszo-rowerową ścieżką zbudowaną z ka- te führt entlang eines Fuß- und Radweges an den mieni wzdłuż średniowiecznych murów. Po drodze mittelalterlichen Mauern entlang. Unterwegs be- spotykamy największy platan w Polsce. W murach gegnen wir den größten Platanen in Polen. In den znajduje się wieża więzienna, gdzie był więziony Mauern befi ndet sich ein Gefängnisturm, in dem wielki mistrz joannitów. Ważnym zabytkiem Choj- einst der Großmeister der Johanniter gefangen war. naberg jest zespół poklasztorny augustianów. To Ein bedeutendes Denkmal von Chojnaberg ist das najstarsza budowla ceglana Chojnaberg. Kościół Ensemble des ehemaligen Augustinerklosters. Es ist był w swej historii magazynem i salą gimnastycz- das älteste Ziegelbauwerk in Chojnaberg. Die Kirche ną. W XIV wieku spowiadał tutaj herezjarcha Mi- war in ihrer Geschichte schon Lager und Turnhalle. kołaj (jeden z przywódców waldensów – średnio- Im 14. Jh. beichtete hier der Häresiarch Nikolaus (ei- wiecznej grupy religijnej uznanej za heretyków). ner der Anführer der Waldenser – einer mittelalter- Pierwszą budowlą kamienną w Chojnaberg był ko- lichen religiösen Gruppe, deren Anhänger als Ketzer ściół. W lutym 1945 r. padł ofi arą pożaru. Wtedy to galten). Das erste Steingebäude in Chojnaberg war drewniane części budynku jak strych, wewnętrzna die Kirche. Im Februar 1945 fi el sie einem Brand zum obudowa wieży oraz barokowe i neogotyckie wy- Opfer, wobei die hölzernen Teile des Gebäudes wie posażenie spłonęły. Gotyckie gwiaździste sklepie- Dachboden, die innere Verschalung des Turmes so- nie runęło, co spowodowało przewrócenie kilku wie die barocke und neogotische Ausstattung zer- fi larów. Przez dziesiątki lat kościół był ruiną. Aż stört wurden. Das gotische Sternengewölbe fi el ein, pewnego razu miasto odwiedził Günther Kumkar wodurch einige Säulen umstürzten. Jahrzehntelang – architekt z Hanoweru, który w roku 1942 był kon- war die Kirche eine Ruine – bis eines Tages Günther fi rmowany w kościele Mariackim. Postanowił od- Kumkar, ein Architekt aus Hannover, der 1942 in der budować świątynię. W 1989 roku byli mieszkańcy Marienkirche konfi rmiert wurde, die Stadt besuch- Königsberger założyli w Hanowerze stowarzysze- te. Er entschloss sich, das Gotteshaus wiederaufzu- nie, które po kilku latach przekształcili w polsko- bauen. 1989 gründeten ehemaliger Bewohner von -niemiecką Fundację Odbudowy Kościoła Mariac- Königsberg in Hannover einen Verein, der sich nach kiego w Chojnie. W końcu XX w. kościół został einigen Jahren in die deutsch-polnische Stiftung Ma- zadaszony. W roku 2003 na wieży zamontowano rienkirche in Königsberg/Chojna umwandelte. Ende hełm, czyniąc jedną z wyższych wież kościelnych des 20. Jh. wurde die Kirche überdacht. 2003 wurde Nowej Ameriki (113 m). der Turmhelm aufgesetzt, so dass einer der größten Kilka lat temu w wieży świątyni zbudowano Kirchtürme Nowa Amerikas entstand (113 m). schody, a były balkon trębacza przekształcono Vor einigen Jahren wurde der Kirchturm mit Trep- w taras widokowy, który służy turystom. Odbudo- pen ausgestattet und der ehemalige Bläserbalkon wa tego pomnika dziedzictwa europejskiej kultury wurde in eine Aussichtsterrasse für Touristen umge- i architektury trwa. Po odbudowywanej perełce baut. Der Wiederaufb au dieses europäischen Kultur- architektury, jak i po nasyconej gotyckimi zabytka- und Architekturdenkmals ist noch im Gange. Durch mi Chojnaberg oprowadzą dwaj ludzie renesansu die im Bau befi ndliche Perle der Architektur wie Robert Ryss, redaktor „Gazety Chojeńskiej” oraz auch durch das an gotischen Baudenkmälern reiche Przemek Konopka, tłumacz i regionalista. (akor) Chojnaberg führen die zwei Universalgenies Robert Ryss, Redakteur der „Gazety Chojeńskiej” und Prze- mek Konopka, Übersetzer und Heimatkundler. (akor) 208 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 209 210 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 211

ENTLANG WZDŁUŻ nen Entdecker oder seinen Dan Brown wartet. Auf nieco warowną fortecę. Takie charakterystyczne DER „PUSZCZA PIASKOWA” PUSZCZY PIASKOWEJ den mittelalterlichen Mauern hat ein verrückter warowne kościoły mamy też w Mieszkowalde czy primitivistischer Künstler aus dem 14. Jh. Personifi - Dolsku. Styl kościoła jest przykładem odmienności ie Route nach Südwesten führt durch die Pus- rasa na południowy zachód wiedzie przez zierungen von Tugend und Frevel hinterlassen. Die gotyku Nowej Marchii. Jedną z cech jest warow- Dzcza Piaskowa (Piaskower Urwald). Seit Urzei- TPuszczę Piaskową. Od dawien dawna wielkie nackte Gestalt mit stattlichem Bauch und Kelch in ność, a drugą – często występującą – wieża szer- ten wurden große Waldkomplexe Puszcza genannt. kompleksy leśne były zwane puszczami. Nazwa der Hand symbolisiert die Trunksucht. Der nächste sza od nawy. Der Name kommt von dem Wort „pustać”, was so wywodzi się od słowa „pustać” oznaczającego od- Fettwanst symbolisiert die Völlerei. Zwei Ritter auf Alt Łukowice nazywały się kiedyś Altenkirchen. viel wie abgeschiedenes Gebiet mit natürlichem ludny teren porośnięty naturalnym drzewostanem. Pferden sind mit dem für Johanniter typischen Sym- Jadąc do Cedyni, skręcamy do Łukowic. Wyróżnia Baumbestand heißt. Der zweite Teil des Namens Drugi człon nazwy użyczyła puszczy miejscowość bol des Malteserkreuzes dargestellt. je kościół z gniazdem na odbudowanym niedawno hat die Puszcza dem Ort Piasek entliehen (nowa- Piasek (nowoamerikańska nazwa Sandpiasek), le- Hohen Lubiechów zeichnet weit sichtbar ein kościele. Kolejna świątynia tym razem ze średnio- amerikanischer Name Sandpiasek), der auf dem żąca na terenie Cedyńskiego Parku Krajobrazowe- sehr graziöses Objekt aus: Eine Kirche von beson- wiecznymi, w dużej mierze świeckimi malowidłami Gelände des Landschaftsparks Cedynia liegt. Das go. Środowisko przyrodnicze Nowej Ameriki w re- derer Schönheit und gleichmäßiger Gestalt. Die oraz wyobrażeniami diabłów, znajduje się w miej- Naturumfeld von Nowa Amerika in Umkreis des jonie historycznej Ziemi Cedyńskiej, ze względu na über Jahrhunderte geformte Architektur brachte scowości Tschachow. historischen Zehdener Landes erhielt wegen seines swe nieprzeciętne właściwości oraz wysokie walo- eine immer reichhaltigere äußere Form hervor. Ob- Oprócz ciekawych orłów zobaczymy też przed- außergewöhnlichen Charakters sowie seiner hohen ry historyczne i kulturowe, otrzymało rangę wła- wohl der Bau eine Mischung von Stilen ist, gehört er stawienie Sądu Ostatecznego czekającego na geschichtlichen und kulturellen Vorzüge den Rang śnie parku krajobrazowego. To właśnie stwarzanie zweifellos zu den schönsten dieser Art in der Um- odkrywcę lub swego Dana Browna. Na ścianach eines Landschaftsparks. Voraussetzungen für Er- warunków do wypoczynku, rekreacji i szeroko ro- gebung. Was aber entscheidet über den Wert von średniowieczny zwariowany artysta prymitywi- holung, Entspannung und Tourismus im weitesten zumianej turystyki, oprócz – rzecz jasna – ochrony Architektur? Am wichtigsten ist sicherlich die Kom- sta z XIV wieku umieścił też personifi kacje Cnót Sinne zu schaff en, war, abgesehen natürlich von przyrody i krajobrazu, było nadrzędnym celem dla position des Körpers. Hier besitzt die Lubiechower i Występków. Naga postać z wydatnym brzuchem Natur- und Landschaftsschutz, das wichtigste Ziel powstania Cedyńskiego Parku Krajobrazowego, Kirche perfekte Relationen der jeweiligen Teile, de- i kielichem w ręku symbolizuje pijaństwo. Kolejny bei der Entstehung des Landschaftsparks Cedy- którego częścią jest puszcza. Przez Puszczę Pia- ren Entstehung bemerkenswerterweise Jahrhunder- brzuchacz symbolizuje obżarstwo. Dwaj rycerze na nia, dessen Teil die Puszcza ist. Durch die Puszcza skową przechodzą Wzgórza Krzymowskie, zwane te trennen. Die hohe ästhetische Qualität des Got- koniach ukazani są z symbolem krzyża maltańskiego Piaskowa führen die Krzymower Höhen, auf Krzy- też Górami Krzymowskimi. Najwyższym wznie- teshauses wird zusätzlich durch die interessanten charakterystycznego dla joannitów. mower Gebirge genannt. Die höchste Erhebung ist sieniem jest Zwierzyniec, mający prawie 167 m architektonischen Details verstärkt. Chronologisch Hohen Lubiechów wyróżnia widoczny z da- der Zwierzyniec mit fast 167 m ü.d.M. An seinem n.p.m. U jego podnóża znajdują się słynne Głazy korrekt müsste man den Kirchenbau in der zweiten leka bardzo zgrabny obiekt – kościół posiadający Fuß befi nden sich die berühmten Zwillingssteine Bliźniaki – pomniki przyrody nieożywionej. Man- Hälfte des 13. Jh. ansiedeln. Damals wurde der Kor- szczególnie piękną, regularną sylwetkę. Architek- – ein Denkmal unbelebter Natur. Mantelno liegt telno leży nad rzeką Kalicą i jeziorem Mętno. Naj- pus der Kirche aus sorgfältig gearbeiteten Granit- tura kształtowana przez wieki generowała coraz am Fluss Kalica und am See Mętno. In Małe Mętno pierw w Małym Mętnie mamy kaplicę, która nie quadern in 23 gleichmäßigen Schichten errichtet. bogatszą zewnętrzną formę. Mimo że budowla re- steht eine Kapelle, die zwar keine sakrale Funktion pełni funkcji sakralnych, ale ma ciekawe malunki Vom hohen Geschick der damaligen Steinmetze prezentuje mieszankę stylów, należy niewątpliwie mehr aber eine interessante Wandbemalung mit na ścianie z joannickimi znakami. Na morenowych zeugt der schräg geformte, ins Portal übergehende do najpiękniejszych tego typu budowli w okolicy. Johanniterzeichen hat. Auf den Moränenhügeln wzgórzach znajduje się kościół, który przypomina Sockel. Die größten architektonischen Änderun- Cóż decyduje o wartości architektury? Z pewno- befi ndet sich eine Kirche, die ein wenig an eine Fes- tung erinnert. Solche typischen Wehrkirchen fi nden wir auch in Mieszkowalde oder Dolsk. Der Kirchen- stil ist ein Beispiel für die Andersartigkeit der Gotik in der Neumark. Eines der Merkmale ist der Wehr- charakter, ein anderes, das oft auftritt, dass der Turm breiter als das Schiff ist. Alt Łukowice nannte sich einst Altenkirchen. Auf der Fahrt nach Cedynia biegen wir nach Łukowice ab. Es zeichnet sich durch eine vor kurzem wiederaufgebaute Kirche mit Nest aus. Ein weiteres Gotteshaus, diesmal mit mittelalterlichen, meist weltlichen Wandgemälden und Teufelsdar- stellungen befi ndet sich im Ort Tschachow. Außer interessanten Adlern sehen wir auch eine Vorstellung des Jüngsten Gerichts, das auf ei- 212 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 213

ścią najważniejsza jest kompozycja bryły. Otóż lubiechowska świątynia posiada doskonałe wzajemne proporcje poszczególnych części, których powstanie (co ciekawe) dzieli wieki. Wysokie walory estetyczne świątyni wzmagają dodatkowo in- teresujące dodatki architektoniczne. Porządkując chronologicznie, należałoby umiejscowić budowę kościoła na drugą połowę XIII wieku. Wtedy to z granitowych, starannie obrobionych granitowych kwadr w 23 regularnych warstwach wzniesiono korpus kościoła. O wysokich umiejętnościach ów- czesnych kamieniarzy świadczy skośnie proﬁ lowa- gen der Kirche wurden 1880 vorgenommen, als die ny cokół przechodzący na portale. Największych Familie von Keudell sich um die Kirche kümmerte. zmian w architekturze świątyni dokonano w 1880 Die von dieser Familie gestiftete Glocke erklingt bis roku, kiedy to kościołem opiekowała się rodzina heute und gilt als eine der am schönsten klingenden von Keudell. Ufundowany przez tę rodzinę dzwon der Gegend. rozbrzmiewa do dziś i jest uważany za jeden z ład- Das Gutshaus der Familie Keudell stammt aus niej brzmiących w okolicy. der Zeit der Wende vom 18. zum 19. Jh. im klassischen Pałac rodziny Keudell to dwór z przełomu XVIII Stil, hat eine bossierte Fassade mit Pilastern und i XIX wieku w stylu klasycznym posiada boniowa- ein Mansardendach. Dieser Zeitraum des Baus der ną pilastrami elewację i mansardowy dach. To Gutshauses fällt in die dritte Phase der Entstehung właśnie okres budowy pałacu jest trzecim etapem von Hohen Lubiechow, der so genannte Gutshaus- powstania Hohen Lubiechowa, tzw. okresem pała- Garten-Zeit. Mit dieser Periode ist die Tätigkeit des cowo – ogrodowym. Z tym okresem związana jest berühmten Gartenarchitekten Peter Joseph Lenné działalność słynnego architekta ogrodów Petera verbunden. 1821 entwarf dieser den Gutshauspark, Josepha Lenné’go. W 1821 roku zaprojektował on den man zum Teil bis heute besichtigen kann. Der park dworski, który po części można podziwiać do berühmte Landschaftsarchitekt stammte aus einer dziś. Słynny architekt krajobrazu pochodził z ro- Hugenottenfamilie. Er war königlicher Gärtner in dziny Hegenotów. Był królewskim ogrodnikiem Potsdam und Berlin. Er entwarf Landschaftsparts in w Poczdamie i Berlinie. Tworzył parki krajobrazo- Bad Freienwalde, Neuhardenberg, Buckow, vermut- we w Bad Freinwalde, Neuhardenbergu, Buckow, lich Krajnik Górny, Crieven und Schweineujście. Die prawdopodobnie Krajniku Górnym, Crieven czy harmonische Landschaft wurde nach 1945 durch den Świnoujściu. Harmonijny krajobraz zakłócony zo- Bau von Wohnblöcken für die LPG-Bauern gestört. stał po 1945 roku budową bloków mieszkalnych dla Sie wurden modernen Stadtbebauungen in Gestalt pracowników PGR. Wzorowano je na nowej zabu- von Karrees nachgebildet. (akor) dowie miejskiej w kształcie czworoboku. (akor)

WALDENSERHÖHE WZGÓRZE WALDENSÓW

enn wir uns nach Süden wenden, sehen dyby skierować się na południe, zobaczymy Wwir die Waldenserhöhen. So lautet ihr heu- GWzgórza Waldensów. Taka jest ich obecnie te offi zieller Name auf Karten. Sie liegen auf der oﬁ cjalna nazwa funkcjonująca na mapach. Poło- Wegseite zwischen Cekürbis und Orzechów hinter żone są od strony drogi między Cekürbis a Orze- dem Orzechów-See. Auf einem der Gipfel steht chowem i znajdują się za jeziorem Orzechów. Na eine Kapelle mit der Tschenstochauer Schwarzen jednym ze szczytów stoi kaplica z Matką Boską Madonna, mit der eine moderne lokale Legende Częstochowską, z którą związana jest współczesna 214 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 215

verknüpft ist. Sie beruht auf der wahren Begeben- lokalna legenda. W zasadzie jest to oparta o fak- heit eines Großvaters, dessen Enkelin Ala entführt ty opowieść dziadka, któremu porwano wnuczkę wurde. Er war Besitzer des Gutshauses Lubiechów Alę. Był on właścicielem pałacu w Lubiechowie Górny mit hunderten Hektar Ackerland. Kidnapper Górnym i setek hektarów pól. Kidnaperzy porwa- entführten die 6jährige Enkelin und forderten Lö- li 6-letnią wnuczkę i żądali okupu. Po odzyskaniu segeld. Nach der Rückgabe des Kindes errichtete dziecka, dziadek ustawił ową kapliczkę jako znak der Großvater als Zeichen der Dankbarkeit jene Ka- dziękczynny. Nieświadomie wpisał się w szerszą pelle. Damit förderte er unbewusst die Verbreitung historię. Wzniesienie nazywa się dziś Wzgórzem der Geschichte. Die Erhebung nennt sich heute Waldensów, choć do 1945 r. nazywało się Kacer- Waldenserhöhe, obwohl sie 1945 Ketzerhöhe hieß, skie (z niemieckiego „Ketzer”, stąd określenie daher die Bezeichnung Ketzerdorf in der Neumark. w Nowej Marchii „Ketzerdorf”). Nowa nazwa na- Der neue Name bezieht sich auf die Waldenser wiązuje do samych waldensów, średniowiecznych selbst, jene mittelalterlichen Andersgläubigen, de- innowierców, których największe skupisko w Euro- ren größte Ansammlung in Mitteleuropa genau in pie Środkowej było właśnie w tej okolicy. Z czasem dieser Gegend war. Im Laufe der Zeit wurden die waldensów określano kacerzami, czyli heretykami. Waldenser zu Ketzern gemacht. Das bedeutete so Znaczyło to tyle, co zaprzańcy i nadawało treści viel wie Abtrünnige und verlieh dem Inhalt eine ab- pejoratywne znaczenie. Jeszcze do II wojny świa- wertende Bedeutung. Noch bis zum 2. Weltkrieg towej słowa „Oller Ketter” wobec ludzi z tego re- galt die Bezeichnung „Oller Ketter” gegenüber gionu uchodziły za obelżywe. Menschen aus dieser Region als Schimpfwort. Nieder Lubiechów to nowoamerikański rezer- Nieder Lubiechów ist ein nowaamerikanisches wat, w którym nie mieszkają rdzenni mieszkańcy, Reservat, in dem keine eingeborenen Menschen le- a „rdzenne” rośliny pamiętające inny, wcześniejszy ben, sondern „eingeborene”, autochthone Pﬂ anzen, klimat. W tej wsi stykają się niemal ze sobą 3 re- die noch ein anderes, früheres Klima kennen. In die- zerwaty przyrody: Bielinek, Olszyna Źródliskowa sem Dorf treﬀ en fast 3 Naturreservate aufeinander: pod Lubiechowem Dolnym i Dolina Świergotki. Bielinek, Olszyna Źródliskowa bei Lubiechów Dolny Strumień swym szumem i bystrością przypomina und Dolina Świergotki. Der Strom erinnert mit sei- potoki górskie. Strome zbocza sięgają do 30 m nem Rauschen und seiner Schnelligkeit an Gebirgs- wysokości względnej. Na wzgórzu stoi pomnik bäche. Die steilen Hänge erreichen eine relative Roberta von Keudlla, właściciela pałacu w Hohen Höhe von bis zu 30 Metern. Auf dem Hügel steht Lubiechowie. Wzgórze, na którym znajduje się ein Denkmal von Robert von Keudell, dem Besitzer pomnik sprzed 100 lat nazywany jest Lubiechow- 216 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 217

des Gutes Hohen Lubiechów. Der Hügel, auf dem skim Olimpem. Tak jak grecka siedziba bogów, sich das 100 Jahre alte Denkmal befi ndet, wird auch porośnięta jest głównie bukami. Jeszcze dwieście Lubiechower Olymp genannt. Wie der griechische lat temu Odera podmywała lubiechowskie zbocza Göttersitz auch, ist er überwiegend mit Buchen wzgórz. Dziś wzniesienia odwadnia kanał Ulgi, bewachsen. Noch vor 200 Jahren unterspülte die z którego woda jest przepompowywana do poło- Odera die Hänge der Lubiechower Höhen. Heute żonej wyżej rzeki Odery. (akor) wird zur das Wasser durch den Ulgi-Kanal in die hö- her gelegene Odera gepumpt. (akor) TAM, GDZIE SMOKOKONIE PRZYNIOSŁY POKÓJ WO DIE DRACHENPFERDE DEN FRIEDEN BRACHTEN rasa wiedzie Polderem Cedyńskim do Cekürbis, Tktóra nazwę zawdzięcza glinianym naczyniom ie Strecke führt durch den Cedynia-Polder nach w kształcie dyni (niem. Kürbis, stąd nowoamerikańska DCekürbis, das seinen Namen den Tongefäßen nazwa będąca swoistym humorystycznym rebusem). in Kürbisform verdankt (polnisch „dynia”, daher das Miejscowość to turystyczny pępek rowerowej humorvolle nowaamerikanische Sprachrätsel). trasy. To miejsce, w którym jest gdzie wypocząć, Der Ort ist der touristische Nabel der Fahrrad- przespać się, coś zjeść i dalej ruszyć w cztery stro- route. Hier kann man sich erholen, ausschlafen, es- ny świata Nowej Ameriki. Już ponad 2 tysiące lat sen und weiter in die vier Himmelsrichtungen Nowa temu mieszkańcy zaczęli wznosić miasto wokół Amerikas aufb rechen. Schon vor über 2000 Jahren wzgórza, które dostarczało schronienia w wypad- wurde eine an den Höhen gelegene Stadt errichtet, ku zagrożenia. Grodzisko z czasem nazwane było die Schutz gegen Bedrohungen lieferte. Die Burg Garncarską Górą, bo tyle glinianych przedmiotów wurde im Laufe der Zeit »Töpferberg« genannt, weil tam znajdowano, a pod nią było wyrobisko gliny. dort viele Tongegenstände gefunden wurden und Tamtejsi mieszkańcy od dawna doskonale radzili so- sich unter ihr ein Lehmfl öz befand. Die dortigen Ein- bie z gliną, co można stwierdzić w małym muzeum wohner sind seit langer Zeit hervorragend mit der przy rynku. Prezentowane są nie tylko naczynia, Lehmverarbeitung vertraut, was man in dem kleinen ale i grzechotki. Gliniane jajka z ciekawymi wzora- Museum am Marktplatz sehen kann. Es wird nicht mi trafi ły do muzeum w New Szczettin. Pozyskali nur Geschirr gezeigt, sondern auch Rasseln. Toneier je archeolodzy podczas wykopalisk prowadzonych mit interessanten Mustern gelangten in das Museum na cmentarzyskach. Bogate dary grobowe świad- in New Szczettin. Archäologen haben sie bei Aus- czą o życiu ówczesnych mieszkańców. Od połowy grabungen auf historischen Friedhöfen gefunden. X w. do XIII w. na terenie dzisiejszej szkoły i boisk Reiche Grabgeschenke zeugen vom Leben der da- istniało cmentarzysko. Zostało ono założone na ob- maligen Einwohner. Von Mitte des 10. Jh. bis zum 13. szarze wcześniejszej osady kultury łużyckiej. Znaj- Jh. befand sich auf dem Gelände der heutigen Schule dują się tu groby ciałopalne jak i szkieletowe. Groby 218 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 219

und der Sportplätze ein Friedhof. Er wurde auf ei- miały bardzo ciekawe wyposażenie. Przedmioty te In Cekürbis hat die Gesellschaft der Heimat- W Cekürbis swoją siedzibę ma Towarzystwo nem früheren sorbischen Siedlungsgebiet gefunden. świadczą o funkcji, jaką spełniały dla ówczesnych freunde Cedynia ihren Sitz. Der Verein ist in Nowa Miłośników Ziemi Cedyńskiej. To stowarzyszenie Hier befi nden sich Urnen- wie auch Skelettgräber. cedynian. Oprócz przedmiotów z życia codzienne- Amerika integriert. Er bezieht seine Identität aus „zrzeszone” w Nowej Americe. Odnosi swoją toż- Die Gräber waren sehr interessant ausgestattet. Die go znaleziono broń, monety, części ubioru, ozdoby der Freiheit. Er führt die Internetseite cedyniabez- samość do wolności. Prowadzi stronę internetową Gegenstände zeugen von der Funktion, die sie für i ceramikę. Są to naczynia ręcznie lepione o grubo- cenzury.pl. Als wahrhaft nowaamerikanischer Ver- cedyniabezcenzury.pl. Jako prawdziwe nowoameri- die damaligen Zehdener erfüllten. Neben Alltagsge- ściennych ściankach. Są też naczynia, które mają ein unterliegt er keiner Macht und ist frei von jegli- kańske stowarzyszenie nie poddaje się władzy i jest genständen fand man Waff en, Münzen, Kleidungs- obtaczaną górę. To świadczy, iż używano koła garn- cher Zensur. Er entstand im Jahr 2011, als die lokalen wolne od cenzury. Swój początek bierze w 2011 teile, Schmuck und Keramik. Es handelt sind um carskiego. Wymieniano to wszystko na inne towary, Behörden die Veröff entlichung von Informationen roku, kiedy lokalne władze samorządowe odmówi- handgetöpferte, dickwandige auch an der Oberseite niektóre pochodzące z daleka. über eine Fahrradveranstaltung untersagten. Außer ły stowarzyszeniu publikacji informacji o imprezie geschliff ene Gefäße, was die Nutzung einer Töpfer- Symbolem tego handlu jest niezwykle interesu- aktuellen Nachrichten informiert die Seite auch rowerowej. Strona, oprócz bieżących wiadomości, scheibe belegt. Diese Erzeugnisse wurden gegen an- jąca sprzączka wikińska. Obejrzymy ją w muzeum über Tourismus. (akor) traktuje też o turystyce. (akor) dere Waren getauscht, von denen manche von weit przy spadzistym rynku strzeżonym przez 3 wojow- her stammten. ników zanurzonych w… fontannie. Ze sprzączką Symbol dieses Handels ist eine außergewöhn- wiąże się legenda o smokokoniach. To one miały VON CEKÜRBIS Z CEKÜRBIS lich interessante Winkingerspange. Diese kann im przyjść z pomocą pierwszemu historycznemu wład- NACH ŁAZIENKA FREIENLAS DO ŁAZIENKA FREIENLAS Museum am Markt betrachtet werden, der von drei cy Polski Mieszkowi I, który stoczył tu bitwę w 972 UND NIEDERWINOWO I NIEDERWINOWA im Springbrunnen versunkenen Kriegern bewacht roku z władcą Marchii Łużyckiej Hodonem. Syn wird. Um die Spange rankt sich eine Legende von Mieszka – Bolesław Chrobry, wysłany na owych on Cekürbis kann man mit dem Fahrrad ins 15 owerem z Cekürbis można udać się do od- Drachenpferden. Diese sollten nämlich dem ersten mitycznych wierzchowcach do cesarza, przyniósł Vkm entfernte Łazienka Freienlas fahren, von wo Rdalonego 15 km Łazienka Freinlas, skąd po- polnischen Herrscher Mieszko I. zu Hilfe kommen, na Nadodrze pokój. Przez wieki zachodnia granica aus wir mit der Bahn bequem zu jedem beliebigen ciągiem z łatwością dojedziemy do dowolnego der hier 972 eine Schlacht mit Hodo, dem Herrscher Polski była najspokojniejszą granicą, bo strzeżoną Punkt auf der Westseite der Odera gelangen. Bis zu punktu po zachodniej stronie Odery. Do rogatek der Mark Lausitz, schlug. Mieszkos Sohn Bolesław przez mityczne smokokonie. Aż po powstaniu No- den Toren Berlins sind es 60 km. Berlina jest 60 km. Chrobry, auf jenen mythischen Reitpferden des Kai- wej Ameriki Odera w ogóle przestała być granicą. Heute liegt die Gemeinde Cekürbis auf dem am Dziś gmina Cekürbis leży na najbardziej wy- sers gesandt, brachte Frieden an die Odera. Jahrhun- meisten nach Westen gekrümmten Teil der Odera. giętej na zachód części Odery. Jadąc z Cekürbis derte lang war die Westgrenze Polens die ruhigste Der Aussichtsturm bietet einen Blick auf die Umgebung aus Grenze, da sie durch die mythischen Drachenpferde der Vogelperspektive. | Wieża widokowa pozwala spojrzeć na Die bekannteste Erhebung der Cekürbiser Karpaten ist der mythische Czcibora-Berg, von wo aus während der Schlacht die bewacht wurde. Bis die Odera nach der Entstehung okolicę z lotu ptaka. Drachenpferde einstürmten. | Najbardziej znanym wzniesieniem Karpat Cedyńskich jest mityczna Góra Czcibora, skąd podczas Nowa Amerikas überhaupt keine Grenze mehr war. bitwy natarła jazda na smokokoniach. 220 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 221

Wenn wir von Cekürbis in Richtung Brücke über w stronę mostu na Oderze (jej niebieski pas znajdu- die Odera (deren blauer Streifen sich auf der Fah- je się w nowoamerikańskiej fl adze) po lewej stronie ne Nowa-Amerikas wiederfi ndet) fahren, sehen wir mamy wysokie wzgórza zwane Karpatami Cedyń- auf der linken Seite hohe Hügel, Cekürbiser Karpa- skimi. Na części z nich znajduje się rezerwat Wrzo- ten genannt. Einen Teil davon nimmt das Reservat sowiska Cedyńskie. Dominuje tu wrzos zwyczajny, Cekürbiser Heide ein. Hier herrscht Heidekraut vor, który w okolicach września kwitnie w różnych od- das um den September in verschiedenen Lilatönen cieniach fi oletu, a bywa że nawet odcieniach czer- blüht, mitunter kommen sogar Rottöne vor, wie wir wieni, odnajdywanej w nowoamerikańskiej fl adze. sie in der Fahne Nowa-Amerikas fi nden. Nieder Osinów to nowoamerikańska stolica Nieder Osinów ist die nowaamerikanische fryzjerstwa. Tutaj przypada najwięcej fryzjerów na Hauptstadt des Friseurhandwerks. Hier entfallen jednego mieszkańca. Wieś to w zasadzie handlowe die meisten Friseure auf einen Einwohner. Das Dorf miasteczko – pozostałość fenomenu przygranicz- ist im Grunde ein Handelsstädtchen, ein Überbleib- nych targowisk z czasów runięcia żelaznej kurtyny. sel des Grenzmarktphänomens aus den Zeiten des Natomiast Łazienka Freinlas – to najstarszy Falls des Eisernen Vorhangs. kurort w Brandenburgii. „Freienwalde – Wolne Łazienka Freienlas hingegen ist der älteste Kur- Lasy – piękne słowa na piękne miejsce” – napisał ort in Brandenburg. „Freienwalde” – ein „hübsches Teodor Fontanne. W latach 80. XVII w. nękany ar- Wort für hübschen Ort”, schrieb Theodor Fontanne. tretyzmem Fryderyk Wilhelm (zwany Wielkim Elek- In den 1780er Jahren testete der von Arthritis geplag- torem) za radą swego lekarza spróbował leczenia te Friedrich Wilhelm (genannt der Große Kurfürst) w wodach miejscowego źródła. Ponoć pomogło. auf Rat seines Arztes eine Heilbehandlung in örtli- Królowa Fryderyka Luiza kazała później wybudować chem Quellwasser. Angeblich hat es geholfen. Die sobie w Łazienka Freienlas pałac. Potem w XIX w. Königin Friederike Luise ließ sich später in Łazienka ogród zaprojektował hugenota Piotr Lenne. (akor) Freienlas ein Schloss bauen. Später im 19. Jh. entwarf der Hugenotte Peter Lenné einen Garten. (akor)

Im westlichen Grenzgebiet kann man die Atmosphäre von Grenzmärkten in sich aufnehmen. Atmosferę kresów zachodnich można chłonąć na przygranicznym targowisku. 222 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 223

DAS SCHIFFSHEBEWERK PODNOŚNIA STATKÓW IN NIEDERWINOW W NIEDERWINOWIE ie Oderland-Regionen sind seit langem wirt- egiony Nadodrza są ze sobą związane od dawna Dschaftlich und kulturell miteinander verbun- Rgospodarczo i kulturowo. Świadczą o tym m.in. den. Das zeigt u. a. das Netz aus Land- und Wasser- sieci dróg lądowych i wodnych. Swoistymi pomnika- wegen. Eigentümliche Industriedenkmäler fi nden mi architektury przemysłowej są obiekty w Nieder sich in Nieder Osinow (Zelluloseherstellung), in Osinowie (celulozownia), w Niederwinow – gdzie Niederwinow mit dem Schiff shebewerk sowie Ho- znajduje się podnośnia statków oraz Hohen Zatoń, hen Zatoń mit vielen Schleusen und dem Beginn gdzie są śluzy i zaczyna się Kanał Odra-Hawela. des Odera-Havel-Kanals. A wszystko zaczęło się w 1603 r., kiedy elektor Alles begann 1603, als der Brandenburgische Kur- brandenburski nakazał przebudowę rzeki Finow na fürst den Finow-Fluss in einen Kanal umbauen ließ, … kanał... Niederwinowo (Niederfi now) leży w bramie Niederwinowo (Niederfi now) liegt im Tor zum Thorn- prowadzącej do Doliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Eberswalder Urstromtal. Die ersten Erwähnung aus Pierwsza wzmianka z 1267 r. brzmi „Vinow inferior”. dem 1267 lautete „Vinow inferior”. Deswegen wurde W związku z tym kanał wybudowany w pobliżu zwa- der in der Nähe gebaute Kanal auch Finow-Kanal ge- ny był też kanałem Winawskim lub kanałem Finowa, nannt, der schon zu Beginn des 18 Jh. entstand. Das który powstał już na początku XVIII w. To pierwsza war der erste künstliche Weg zwischen Havel und sztuczna droga między Hawelą i Oderą. Początko- Odera. Anfangs wurden die Boote geschoben, von wo łodzie były popychane, holowane przez ludzi Menschen oder Pferden geschleppt (bis heute kann i konie (do dziś można oglądać Tradelweg). Do 1914 man den Treidelweg besichtigen). Bis 1914 war er die roku była to najważniejsza droga wodna Niemiec. wichtigste Wasserstraße Deutschlands. Niederfi now Niederfi now słynie z podnośni statków. Można za- ist berühmt für sein Schiff shebewerk. Man kann zu- obserwować, jak statki w windzie z wodą pokonują schauen, wie Schiff e in einem Aufzug den 36 Meter 36-metrową różnicę wysokości między poziomem großen Höhenunterschied zwischen Odera und Ha- dorzeczy Odery a Haweli. Podnośnia, wybudowana vel überwinden. Das Hebewerk, 1934 gebaut, ist heu- w 1934 r., jest obecnie jedynym w Nowej Americe te das einzige in Nowa Amerika und das älteste aktive najstarszym tego rodzaju czynnym obiektem na te- dieser Art auf deutschem Gebiet. (akor) renie administracyjnych Niemiec. (akor) 224 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 225

To miasto z roku na rok staje się coraz ładniejsze. Diese Stadt wird von Jahr zu Jahr schöner. 226 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 227

WESTROUTE SZLAK ZACHODNIEJ noch vor 200 Jahren einer der Seitenarme der Ode- tędy jedna z odnóg Odry. Na słonecznych zbo- VON TERRA INCOGNITA TERRY INCOGNITY ra fl oss. Auf den sonnigen Hängen, die im Sommer czach, gdzie temperatura gleby dochodzi latem eine Bodentemperatur bvon bis zu 70 Grad Celsius do 70 stopni C, wykształciła się roślinność ksero- ine der Reiseexpeditionen Nowa Amerikas hat edna z ekspedycji turystycznych Nowej Ameri- haben, hat sich eine Xerothermvegetation heraus- termiczna (ciepło i sucholubna). Wykształciły się Eeine weitere, westliche Route durch Terra Inco- Jki wyznaczyła kolejny, zachodni szlak przez Terrę gebildet. Es haben sich solche Arten herausgebil- więc tutaj takie gatunki, które potrafi ą przetrwać gnita bereist, die teilweise auf dem Zielona-Odra- Incognitę biegnący częściowo szlakiem rowerowym det, die in einem trockenen Klima überleben. Daher w skrajnie suchym klimacie. Rośnie zatem charak- Radweg verläuft, später auch am Westufer der Ode- znakowanym Zielona Odra, potem zachodnim brze- wachsen hier z. B. die eigentlich für das Mittelmeer- terystyczny dla klimatu śródziemnomorskiego np. ra durch Schwedt und Gartzięć nach Gryfi nhagen. giem Odery przez Szwed, Gartzięć do Gryfi nhagen. klima typische Flaumeiche, typische Gräser mit la- dąb omszony, charakterystyczne trawy o długich, Von Cekürbis führt eine nicht gekennzeichnete Z Cekürbis trasa nieoznakowana wiedzie rów- gen, federartigen Grannen, genannt Echtes Feder- piórkowatych ościach, zwane ostnicami: włoso- Route fl ach wie ein Tisch durch die Cekürbis-Polder nym jak stół Polderem Cedyńskim do Markocina, gras und Haarpfriemengras. Im Reservat befi nden wata i Jana. W rezerwacie znajdują się też cieniste nach Markocin, das im „Bielinek”-Reservat liegt. leżącego w rezerwacie „Bielinek”. Ten chroniony sich auch schattig-feuchte Hohlwege, zwölf an der wilgotne wąwozy, których jest 12. Jeden z nich to Zahl. Einer von ihnen ist der Markociński, den ent- Markociński, którym pod górę udajemy się w dal- lang wir uns bergauf auf unsere weitere Wanderung szą wędrówkę, podziwiając przyrodniczą dzikość begeben, auf der wir die wilde Natur Nowa Ame- Nowej Ameriki. Nim skręcimy do Bielinchen, rikas bewundern. Auf dem Weg biegen wir nach można skorzystać z punktu odpoczynku i parkin- Bielinchen ab, geeignet als Rast- und Parkplatz, wo gu, gdzie jest zadaszenie i możliwość rozpalenia es eine Überdachung und eine Feuerstelle in der ogniska w Puszczy Piaskowej. Niewidzialna ręka Puszcza Piaskowa gibt. Die unsichtbare Hand der leśników zawsze dostarcza drewno i patyki do pie- Förster liefert immer Holz und Stöcke zum Grillen. czenia. Miejscowość Bielinchen dała nazwę rezer- Der Ort Bielinchen hat dem Reservat seinen Na- watowi. Przebiega tutaj nitka rurociągu Przyjaźń, men gegeben. Hier läuft die Leitung der Druschba- którego rury biegną pod Odrą do Szwed. W oko- Trasse vorbei, dessen Rohre an der Odera entlang licy w pobliskiej kopalni piasku i żwiru znaleziono nach Schwedt führen. In der Umgebung der nahe wiele szkieletów mamutów. gelegenen Sand- und Kiesgrube wurden viele Mam- Tu znajdowało się najwęższe miejsce dogodnej mutskelette gefunden. przeprawy przez rzekę. Nie każdemu mamutowi się Hier befand sich die engste Stelle für eine be- udało ją przepłynąć, stąd znajdowane szczątki. Po queme Flussüberquerung. Nicht jedem Mammut ge- drugiej stronie Odry widać z daleka cylindryczną lang es, sie zu durchschwimmen, daher die gefunde- wieżę – stołb. Ta perełka jest w miejscowości Stoł- nen Überreste. Auf der anderen Oderseite sieht man be (amerykańska nazwa od niem. Stolpe i polskie- von weitem den zylindrischen Turm der Stadt Stołbe. go Stołb). Tutaj na wysokim zamkowym wzgórzu Hier auf dem hohen Burghügel sieht man zwei ver- widoczne są dwa różne obiekty obronne. W śre- schiedene Verteidigungsobjekte. Im Mittelalter (vom dniowieczu (od VIII do XII w.) istniał tam słowiański 8. bis zum 12. Jh.) gab es dort eine slawische Stadt, gród. Składał się z dwóch osiedli. W XII w. zbudo- die aus zwei Siedlungen bestand. Im 12. Jh. wurde eine neue Stadt gebaut. Im Kastell entstand ein Mammutkind und Mammutin warten auf Touristen an den Mauern von Mohrynio. Turm, dessen Fundamente sich 10 m unter der Erde Mamuciątko z mamucicą czekają na turystów pod murami Mohrynia. befi nden. Der Durchmesser beträgt 17,8 m. Er ist das älteste Bauwerk der Region und wird „Grützpott” Dieses geschützte Gebiet ist eines der kost- obszar jest jednym z najcenniejszych rezerwatów genannt. Das Gebäude ist ein charakteristisches barsten Reservate Nowa Amerikas. Dieses Wald- Nowej Ameriki. To obszar leśno-stepowy poło- Aushängeschild der Region. Jedes Jahr zum Oster- Steppen-Gebiet liegt auf der hohen Oderböschung. żony na wysokiej skarpie odrzańskiej. Z punktu fest kommen viele Familien mit Kindern zum Turm, Vom Aussichtspunkt erstrecken sich traumhafte widokowego roztaczają się wspaniałe krajobrazy um die schöne Tradition des Eiertrudelns zu pfl egen. Landschaften der Cekürbis-Polder und das Oder- na Polder Cedyński i zaodrzańską krainę Terry In- Dieser uralte Brauch ist bis heute eine beliebte Tou- land von Terra Incognita. Die hohen Moränenhügel cognity. Wysokie wzgórza morenowe opadają od ristenattraktion in der Uckermark. fallen auf Polderseite in einem Winkel von 20-50 strony polderu pod kątem 20-50 stopni. W nie- Der Ort Sandpiasek gab der Puszcza Piaskowa ih- Grad ab. An einigen Stellen entstanden sehr stei- których miejscach powstały bardzo strome, wręcz ren Namen, an deren Rand sie liegt. Vater und Tochter le, geradezu senkrechte Abhänge, entlang denen pionowe stoki, kiedy jeszcze 200 lat temu płynęła – Dorota Bogdanowicz und Zbigniew Bogdanowicz 228 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 229

leiten das nowaamerikanische Ethnographische Mu- wano nowy gród. W kaszteli powstała wieża, której AUF DEN SPUREN DER LIEBE, SZLAKIEM MIŁOŚCI, seum. Im ehemaligen Forsthaus ﬁ nden wir Schätze: fundamenty znajdują się 10 m pod ziemią. Średnica HUGENOTTEN HUGENOTÓW eine Sammlung alter Gebrauchsgegenstände. Von stołbu wynosi 17,8 m. To najstarsza budowla w re- UND DES TABAKS I TYTONIU Jahr zu Jahr wächst die Sammlung zusehends Dank gionie. Zwana jest Grützpott, co można by przetłu- der außergewöhnlichen Leidenschaft von Familie und maczyć jako „garnek do gotowania kaszy”. Budowla ieder Zatoń ist ein malerisches Dorf auf einem ieder Zatoń to wieś malowniczo położona Freuden. Das Museum ist für jeden Interessenten ge- jest charakterystyczną wizytówką regionu. Co roku NMoränenrücken, auf dessem höchsten Hügel Nna wysoczyźnie morenowej. Na najwyższym öﬀ net. Der Liebhaber erzählt über seine Sammlung, podczas Świąt Wielkanocnych wiele rodzin z dzieć- eine kleine, graziöse Kirche aus dem Jahr 1711 thront. wzgórzu dominuje niewielki, o zgrabnej formie während er die Besucher herumführt. Eine zusätzliche mi przybywa pod wieżę, by pielęgnować piękną Sie ist in barockem Stil auf einem länglichen 12-ecki- kościółek z 1711 roku. Wybudowany jest w stylu Attraktion auf dem Gelände des Übernachtungsge- tradycję toczenia jajek. Ten prastary obyczaj jest gem Grundriss gebaut. Gebaut aus Ziegeln, wurde sie barokowym na planie wydłużonego 12-boku. Zbu- werbes und Landtourismus, ist die größte Kugelschrei- do dzisiaj popularną atrakcją turystyczną w regionie verputzt und hat eine in den Ecken mit einfachen Li- dowany z cegły, został otynkowany i posiada ele- bersammlung (ca. 20 Tsd. Stück). (akor) Uckermark. senen verzierte Fassade. Die hölzerne Kirchenglocke wacje ozdobione prostymi lizenami w narożach.

Miejscowość Sandpiasek dała nazwę Puszczy Piaskowej, na skraju której leży. Ojciec i córka – Do- stammt aus der Zeit von 1820 bis 1830 (gotische Form, Drewniana sygnaturka z 1820-30 (gotycka for- rota Bogdanowicz i Zbigniew Bogdanowicz prowa- großartige Aussicht). Interessant ist die Ausstattung ma, wspaniałe widoki). Ciekawe jest wyposaże- dzą tu nowoamerikańskie muzeum etnograﬁ czne. der Kirche: Barockaltar, vermutlich von Heinrich nie świątyni: barokowy ołtarz, prawdopodobnie W dawnej leśniczówce odnajdziemy skarby – kolekcje Bernard Hattenkerell, der berühmte Schnitzer aus Henryka Bernarda Hattenkerella, słynnego sny- dawnych przedmiotów codziennego użytku. Z roku Moryń. Hinter dem Dorf beﬁ ndet sich das berühmte cerza z Morynia. Za wsią znajduje się słynna mek- na rok zbiory rosną w oczach dzięki pasji niezwy- Mekka für Verliebte, das „Tal der Liebe”. Früher wurde ka zakochanych – Park Dolina Miłości. Dawniej kłej rodziny i jej przyjaciół. Muzeum otwierane jest es Paradiestal genannt, angelehnt an die Denkmäler zwany był Rajską Doliną, a nazwę wywodzono od dla każdego zainteresowanego. Pasjonat opowiada von Adam und Eva. Das Tal der Liebe hat eine Ver- pomników Adama i Ewy. Dolina Miłości ma zwią- o swoich zbiorach, oprowadzając zwiedzających. Do- bindung zum Hugenottenpark in Schwedt. Die Ent- zek z Parkiem Hugenotów w Szwed. Powstanie datkową atrakcją na terenie prowadzonej działalności stehung des Namens ist allerdings mit einer romanti- nazwy wiąże się jednak z romantyczną historią noclegowej – turystyki wiejskiej – jest największa ko- schen Geschichte aus der Mitte des 19. Jahrhunderts z połowy XIX wieku. Właścicielka posiadłości lekcja długopisów (ok 20 tys. sztuk). (akor) verbunden: Die Gutsbesitzerin in Hohenkränig Anna z siedzibą w Krajniku Górnym Anna von Hum- 230 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 231 232 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 233

von Humbert wartete auf ihren Mann, der von einer bert czekała na męża, który miał wrócić z dalekiej menarbeit Schwed-Chojnaberg. Gemeinsam mit Gry- -Chojnaberg. Wspólnie z Gryfi nhagen, korzystając langen, weiten Reise zurückkehren sollte. Von ihrem i długiej podróży. Od swego pałacu w Krajniku fi nhagen und EU-Projektgeldern baute Szwed eine z projektu Unii Europejskiej Szwed wybudowało Schloss in Hohenkränig aus pfl anzte sie eine Allee mit Górnym wysadziła drzewami alejkę prowadzącą Marina, Gryfi nhagen einen Kai. Einen schönen Blick marinę, a Gryfi nhagen nabrzeże. Na Szwed z góry Bäumen, die bis zum Wald an den hohen Hügeln des do lasu położonego na nadodrzańskich wysokich auf Szwed hat man von der Aussichtsplattform in der można popatrzeć, udając się na platformę widokową Oderaufers Richtung Nieder Zatoń lag. Im Wald wur- wzgórzach w kierunku Nieder Zatoni. W lesie ältesten Kirche, St. Katharinen. Am Vierradener Platz w najstarszym kościele św. Katarzyny. Przy Vierradener de ein Weg angelegt, ein Teich ausgegraben, in den utworzono ścieżki, wykopano stawy, do których befi ndet sich ein Komplex neugotischer Gebäude. Sie Platz znajduje się kompleks neogotyckich budynków. Goldfi sche gesetzt wurden, ein Gartenhäuschen und wpuszczono złote rybki, wybudowano altany, ba- entstanden im 18. Jh. während der größten Blütezeit Powstały one w XVIII wieku w okresie największego eine Fasanerie wurden gebaut, außerdem ein Aus- żanciarnie i stworzono miejsca widokowe. Przed der Stadt. In der Stadt gibt es viele Wohnblöcke, ein rozkwitu miasta. W mieście dużo jest bloków miesz- sichtspunkt geschaff en. Vor dem Eingang zum Park wejściem do parku widniał napis: Witaj w doli- Symbol der DDR-Architektur. Ein interessantes Ob- kalnych będących symbolem architektury NRD. Cieka- stand die Aufschrift: Willkommen im Tal, das die Lie- nie, którą stworzyła miłość. Zupełnie niedawno jekt der Hugenotten ist die französisch-reformierte wym obiektem po hugenotach jest Francuski Kościół be schuf. Erst vor kurzem revitalisierte die Szczettiner szczecińskie Federacja Zielonych Gaja rewitalizo- Kirche (Berlischky-Pavillon). Die Umgebung der Stadt Reformowany (Berlischky-Pavillon). Okolice miasta „Föderation der grünen Haine” den Park. wała park. Szwed wurde bekannt für den Anbau verschiedener Szwed zasłynęły z uprawy różnych odmian tytoniu. Die Route entlang des Oderaufers führt nach Trasa nadodrzańskim brzegiem prowadzi do Tabaksorten. (akor) (akor) Nieder Krajnik. Über die Oderabrücke in den Na- Nieder Krajnika. Przez most na Oderze udajemy się tionalpark Unteres Odertal. An seinem Rand liegt na teren Parku Narodowego Dolina Dolnej Odry Szwed. Von hier kommen die Personen aus dem Tal (Nationalpark Uneteres Odertal). Na jego skraju HUGENOTTEN – SIEDLER AUS HUGENOCI – OSADNICY der Liebe. Früher zierten sie die Spitze des Schlos- leży Szwed. Stąd pochodzą rzeźby z Doliny Miłości. FRANKREICH Z FRANCJI ses in Szwed. Heute befi ndet sich an dieser Stelle Wcześniej zdobiły one szczyt zamku margrabiów das Theater der UBS. Im Rahmen eines gemeinsam brandenburskich w Szwed. Teraz na tym miejscu einerzeit war das Oderland, das zu Preußen wego czasu Nadodrze, będące w granicach mit der „Föderation der grünen Haine” realisierten znajduje się teatr UBS. W ramach wspólnego pro- Sgehörte, das Gelobte Land für jede Art von An- SPrus, było ziemią obiecaną dla wszelkiego ro- Projektes schuf die Stadt den Europäischen Hu- jektu realizowanego wraz z Federacją Gaja, miasto dersgläubigen. Es war vor allem der Glaubenskrieg in dzaju innowierców. To głównie wojna religijna we genottenpark. Alle bekamen ihre Sehenswürdig- utworzyło Europejski Park Hugenotów. Zyskały Frankreich, der für einen Zustrom von Hugenotten Francji spowodowała napływ hugenotów do Prus. keiten: Szwed den Park um das UBS-Theater und atrakcje: Szwed – park wokół teatru UBS, a Chojna nach Preußen sorgte. Hier erhielten sie Asyl, einen Tutaj otrzymywali azyl, miejsce w świecie, gdzie Chojnaberg das Tal der Liebe in Nieder Zatoń. Dolinę Miłości w Zatoni Dolnej. Platz auf Erden, wo sie sich frei zu ihrem Glauben mogli swobodnie wyznawać wiarę, ale i dostawali Im Hugenottenpark treff en wir den Theaterdirek- W parku Hugenotów spotkamy dyrektora teatru bekennen konnten, aber auch wirtschaftliche Privile- pewne przywileje ekonomiczne (zwolnienie z po- tor Reinhard Simon, die Nowa Amerikanerin Mag- Reinharda Simona, nowoamerikankę Magdalenę gien bekamen (Steuerbefreiung für zehn Jahre). Die datku na 10 lat). Masowy exodus hugenockich ro- dalena Ziętkiewicz, die im Seniorenkabarett arbeitet Ziętkiewicz współpracującą z kabaretem seniora czy massenhafte Auswanderung der Hugenotten stärkte dzin wzmocnił Nadodrze. Tutaj wśród przybyszów oder Wioletta Muciek von der kulturellen Zusam- Wiolettę Muciek od współpracy kulturalnej Schwed- das Oderland. Hier fanden sich die aktivsten unter znalazły się jednostki najbardziej aktywne, przed- den Neuankömmlingen, unternehmerisch denkend siębiorcze i wykształcone. Byli to nie tylko rolnicy und gebildet. Es waren nicht nur Landwirte (wenn (choć głównie), ale i rzemieślnicy, kupcy oraz lu- auch überwiegend), sondern auch Handwerker, dzie nauki, np. Piotr Lenne, którego ogrody zna- Kaufl eute sowie Wissenschaftler, z. B. Peter Lenné, my wzdłuż całego Nadodrza. To właśnie za sprawą dessen Gärten wir entlang des ganzen Oderlandes hugenotów na terenie Brandenburgii powstawać kennen. Hugenotten gründeten die ersten Manufak- zaczęły pierwsze manufaktury, a także wykwintne turen auf Brandenburger Gebiet, aber auch vorneh- sklepy, restauracje i hotele. Powstawały ogrody me Läden, Restaurants und Hotels. Es entstanden w nowym stylu. Najbardziej znany ogrodnik kró- Gärten im neuen Stil. Der bekannteste königliche lewski to Piotr Lenne – potomek hugenotów. Hu- Gärtner ist Peter Lenné – ein Nachfahre der Huge- genoci tworzyli także plantacje nieznanych dotąd notten. Die Hugenotten legten auch Plantagen bis upraw, np. tytoniu, budowali także nowe papiernie dahin unbekannter Kulturpfl anzen an, z. B. Tabak, sie czy olejarnie. bauten neue Papier- oder Ölmühlen. Oddzielnym miastem, dziś dzielnicą Szwed Eine eigene Stadt und heute ein Stadtteil von było Vierrkoła. Tutaj w dawnym magazynie tyto- Szwed war Vierrkoła. Hier befi nden sich in einer alten niu mieści się muzeum i galeria sztuki „Ermerspe- Tabaktrockenscheune ein Museum und die Kunstgale- icher”. To dobry początek Szlaku Tytoniowego. Jest rie „Ermerspeicher”. Das ist ein guter Start für die Tabak- on długości ok. 70 km i prowadzi przez Ognicę, route. Sie ist ca. 70 km lang und führt durch Ognica, Wi- Widuchową oraz Gryfi no po wschodniej stronie duchowa und Gryfi no auf der Ostseite der Oder. (akor) rzeki Odery. (akor) 234 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 235 236 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 237

PARK AUF BEIDEN PARK PO OBU schen die Odera als Wasserstraße. Friedrich II. ent- Oderę jako drogę wodną. Fryderyk II w XVIII w. SEITEN DER ODER STRONACH RZEKI schied im 18. Jh, dass der Fluss komplett schiffb ar zadecydował, że rzeka musi być w pełni żeglowna sein muss und es Zeit wäre, seiner „Widerspenstig- i czas skończyć z jej „niesfornością”, co jakiś czas in mit dem Oderatal verbundener Park erstreckt ark związany z Doliną Odery rozciąga się po keit” ein Ende zu setzen, die in Hochwasserzeiten siejącą zniszczenia podczas powodzi. Z różnym Esich über beide Seiten des Flusses. Auf der Pobu stronach rzeki. Po zachodniej stronie immer wieder Zerstörung sät. Mit verschiedenem skutkiem realizowano plany regulacji rzeki do Westseite ist es der Nationalpark Unteres Oderatal. jest to Park Narodowy Unteres Odertal. Nato- Erfolg wurden bis zu Beginn des 20 Jh. Pläne zur początków XX w. W latach 1906-1932, wzorując Im Osten hingegen der Cekürbiser Landschaftspark miast po wschodnie stronie – Cedyński Park Regulierung des Flusses umgesetzt. Von 1906–1932 się na holenderskich rozwiązaniach, zbudowano und der Park Unteres Oderatal. Beide Parks waren Krajobrazowy i Park Krajobrazowy Dolina Dolnej wurde nach holländischem Vorbild ein Poldersystem system polderów. Wzniesiono wały oraz kanał durch die Grenze getrennt. Für die Pfl anzen- und Odery. Oba parki przedzielała granica. Dla świata gebaut. Es wurden Dämme sowie die Hohensaaten- Ho-Fri-Wa, czyli Hohensaaten-Friedrichsthaler- Tierwelt war sie aber praktisch nicht vorhanden. Der roślin i zwierząt była ona praktycznie niewidocz- Friedrichsthaler-Wasserstraße errichtet. Die meis- -Wasserstrasse. Większość trasy prowadzi wła- Nationalpark Unteres Oderatal zählt in Deutschland na. Park Narodowy Dolina Dolnej Odery zalicza- ten Routen führen genau entlang dieses Kanals. śnie wzdłuż tego kanału. zu dem an Tier- und Pfl anzenarten reichsten. Es ist ny jest w Niemczech do terenów najbogatszych Durch Szwed führt die über 300 Kilometer lange Przez Szwed wiedzie ponad 300-kilometrowy die am weitesten ausgedehnte, natürlich gefl utete w gatunki zwierząt i roślin. To najbardziej rozległe Szwedter Route. Im Osten führt sich durch Chojna- Szlak Szwedzki. Na wschód prowadzi przez Choj- Torfmoor- und Flussauenfl äche in Mitteleuropa. Bei w Europie Środkowej w naturalny sposób zalewa- berg nach New Szczettin. Im Norden hingegen führt naber do New Szczettin. Natomiast na północ hohem Wasserstand der Odera bildet das gefl ute- ne powierzchnie torfowisk i łęgów rzecznych. sie durch Gartz und weiter in Richtung Westen nach wiedzie przez Gartz i dalej na zachód do Gramzow, te Gelände einen unbeschreiblichen Anblick. Man Przy wysokim stanie Odery zalane tereny tworzą Gramzow, Prenzlau, Templin und Angermünde. Prenzlau, Templin i do Angermünde. Szlak tema- sollte mit einem Fernglas hierher kommen, um die niesamowite widoki. Warto wybrać się tu z lor- Die Route ist thematisch mit dem dreißigjährigen tycznie związany jest z wojną trzydziestoletnią i kró- Vogelschwärme zu beobachten. Die Landschaft auf netką, by obserwować stada ptaków. Krajobraz po Krieg und dem Schwedenkönig Gustav Adolf ver- lem szwedzkim Gustawem Adolfem (kopiec jemy beiden Seiten der Odera hat sich vor über 15 000 obu stronach Odery został ukształtowany ponad knüpft (vor 100 Jahren wurde ihm zum Gedenken bei poświęcony usypano 100 lat temu pod Chojną). Jahren gebildet. In dieser Zeit zog sich der skan- 15 tys. lat temu. To wtedy wycofywał się z tych Chojnaberg ein Hügel aufgeschüttet). In der Gegend W okolicy znany był tzw. szwedzki napój. Oprócz dinavische Eisschild aus diesen Gebieten zurück. terenów lądolód skandynawski. Właśnie lodow- war der so genannte „Schwedentrunk” bekannt. zwykle karnej armii były też zgraje maruderów. Gletscher, Schmelzwasser, Todeis und Wind form- ce, wody roztopowe, martwy lód i wiatr ukształ- Außer der meist gehorsamen Armee gab es Banden Szwedzki napój był sposobem na wymuszanie od ten die Landschaft auf beiden Oderaseiten. Durch towały krajobraz po obu stronach Odery. Szeroką von Marodeuren. Der Schwedentrunk war eine Me- mieszkańców ukrytych oszczędności, jedzenia oraz das breite Oderatal fl oss das schmelzende Wasser Doliną Odery spływały wody z topniejącego lą- thode, von Bewohnern versteckte Ersparnisse, Essen seksu na kobietach. Tortura polegała na wlewaniu des Eisschildes ab. Heute ist die Odera einerseits dolodu. Odera to szlak wodny, a z drugiej strony oder Sex mit Frauen zu erpressen. Die Folter bestand związanemu nieszczęśnikowi do gardła gnojówki Wasserweg, andererseits ein Ort des Fahrrad- und miejsce uprawiania turystyki rowerowej i pieszej darin, dem festgebundenen Unglückseligen Jauche czy moczu. Gdy brzuch był rozdęty, przywiązywa- Wandertourismus. Seit alters her nutzten die Men- wzdłuż rzeki. Od dawna ludzie wykorzystywali oder Urin in den Rachen zu gießen. Wenn der Ma- no do niego deskę i po niej skakano, wymuszając 238 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 239

gen aufgebläht war, wurde ein Brett darauf festge- wyjawienie tajemnic. Z Vierkoła kierujemy się w kie- bunden und darauf gesprungen, um so die Off enba- runku wschodnim, ku rzece Oderze. Wjeżdżamy na rung von Geheimnissen zu erzwingen. Von Vierkoła szlak rowerowy Odra-Nysa, prowadzący od źródeł aus begeben wir uns nach Osten in Richtung Odera. Nysy do Bałtyku. Wie fahren auf dem Oder-Neiße-Radweg, der von Na trasie znajduje się Gartzięć, które podob- der Neißequelle bis zur Ostsee führt. nie jak pobliski Gryfi nhagen założone zostało przez Auf der Strecke befi ndet sich Gartzięć, das ähn- Barnima I – księcia Pomorza Zachodniego w XIII lich wie das nahe gelegene Gryfi nhagen von Barnim w. Do dziś miasteczko ma swój średniowieczny I., Herzog von Westpommern im 13. Jh, gegründet charakter. Niemal w całości zachowane zostały wurde. Bis heute hat das Städtchen seinen mit- północne odcinki murów obronnych z kamienia telalterlichen Charakter behalten. Fast vollständig polnego – wysokości do 7 m. W ciągu murów erhalten sind die nördlichen Abschnitte der Wehr- przetrwały Brama Szczecińska i 3 wieże strażnicze mauern aus Feldsteinen mit einer Höhe von 7 m. (Niebieski Kapelusz, Prochowa i Bociania – gniaz- Im Verlauf der Mauer sind das Szczettiner Tor und dowisko nietoperzy). Z zabytków wyróżnia się drei Wachtürme erhalten (Blauer Hut, Pulverturm jeszcze kościół Św. Stefana. Kościół został czę- und Storchenturm – ein Nistplatz für Fledermäu- ściowo odbudowany. Od roku 1993 odbywają się se). Als Baudenkmal erwähnenswert ist die St. tu coroczne koncerty muzyki poważnej. W Bramie Stephan-Kirche. Die Kirche wurde zum Teil wieder- Szczecińskiej znajduje się obraz Ferdinanda von aufgebaut, seit 1993 fi nden hier alljährliche Konzerte Schilla. W XV w. dobudowano do bramy trzypię- ernster Musik statt. Im Szczettiner Tor befi ndet sich trowy budynek z czerwonej cegły. Dzisiaj mieści ein Bildnis von Ferdinand von Schill. Im 15. Jh. wur- się tu Muzeum Mieszczan Zajmujących się Rolnic- de ein dreistöckiges Backsteingebäude an das Tor twem. Znajduje się tu też ciasna łukowa komora angebaut, hier ist heute das Ackerbürgermuseum więzienna. W Gartzięć jest port oraz przystań że- untergebracht. Auch befi ndet sich hier eine enge glarska. (akor) Gefängniszelle mit Luke. In Gartzięć gibt es einen Hafen sowie eine Schiff sanlegestelle. (akor)

DIE FÜNFTE JAHRESZEIT PIĄTA PORA ROKU

edes Jahr am 11. November um 11.11 Uhr fi ndet in o roku w Gartzięć 11 listopada o godz.11.11 ma JGartzięć ein besonderes Ereignis statt. Dann wird Cmiejsce specjalne wydarzenie. Wtedy święto- die so genannte „fünfte Jahreszeit”, der Karneval, wana jest tzw. „piąta pora roku” – karnawał. Barwna gefeiert. Eine Gruppe buntverkleideter Teilnehmer grupa przebranych w stroje uczestników gromadzi versammelt sich beim Rathaus, um symbolisch die się przy ratuszu po to, żeby przejąć symboliczną Herrschaft über die Stadt zu übernehmen sowie den władzę nad miastem oraz zdobyć klucz do ratusza Einwohner, die mehrmals täglich auf die Fahrt gin- mieszkańcy – którzy kilka razy dziennie wypływa- Schlüssel zum Rathaus und zur Stadtkasse zu erobern. i kasy miasta. gen, um die streng vorgeschriebene Menge Zigaret- li w rejs aby przewieźć ściśle określoną przepisami Der Oder-Neiße-Radweg führt nach Mescher- Trasa rowerowa Odra-Nysa wiedzie do Me- ten zu transportieren, wurden wegen ihres Fleißes liczbę papierosów – zwani byli mrówkami ze wzglę- zyn, wo die Moränenhügel enden, von der Szczet- scherzyn, gdzie kończą się wyniosłości morenowe, „Ameisen” genannt. Die Zollbeamten machten Jagd du na swoją pracowitość. Na mrówki „polowali” cel- tiner Höhe allerdings hat man eine schöne Aussicht a ze Wzgórza Szczecińskiego jest piękny widok na auf die „Ameisen”. Die Ameisen wiederum hatten nicy. Z kolei mrówki miały swoje sposoby na obej- auf die Umgebung, insbesondere auf Gryfi nhagen. okolicę, a zwłaszcza na Gryfi nhagen. Po drodze po- ihre Methoden, um die Vorschriften zu umgehen. ście przepisów. Zabawa trwała do otwarcia granic Am Weg liegt der Hangwald „Gartzer Schrey”, der łożone są Wzgórza Leśne „Gartzer Schrey”, które są Der Spaß dauerte bis zur Grenzöff nung und Aufl ö- i likwidacji strefy wolnocłowej. Przez most na Ode- Teil des Nationalparks „Unteres Odertal” ist. Der częścią Parku Narodowego „Dolina Dolnej Odery”. sung der zollfreien Zone. Über die Odera-Brücke rze Zachodniej można wjechać na Międzyodrze Ort Mescherzyn liegt an der Odera. Vor einigen Miejscowość Mescherzyn położona jest nad Oderą. nach Westen kann man nach Międzyodrze und i dalej do Gryfi nhagen. Można też jechać przez Wo- Jahren fuhr am Kai mehrmals am Tag ein zollfreies Kilka lat temu z nabrzeża kilka razy dziennie ruszał weiter nach Gryfi nhagen fahren. Man gelangt auch rek Kołbaskowo do New Szczettin czy nad Zalew Schiff mit Einwohnern ab, die billig Zigaretten und statek wolnocłowy, na który wsiadali mieszkańcy, durch Worek Kołbaskowo nach New Szczettin oder Szczeciński. (akor) Alkohol kaufen wollten. Die geschäftstüchtigen chcąc kupić tańsze papierosy i alkohol. Obrotni ans Szczettiner Haff . (akor) 240 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 241

DIE VERMISCHUNG PRZENIKANIE DER KULTUREN – ODER KULTUR, CZYLI VON TERRA INCOGNITA Z TERRA INCOGNITA NACH LEBUSER ZIEMIA DO LEBUSER ZIEMIA

ahren wir von Cekürbis nach Süden, kommen adąc z Cekürbis na południe z nowoamerikań- Fwir unmerklich vom nowaamerikanischen Staat Jskiego stanu Terra Incognita niepostrzeżenie Terra Incognita in den Staat Lebuser Ziemia. In przenikamy do stanu Lebuser Ziemia. W całej ganz Amerika sind die Grenzen ﬂ ießend und we- Americe granice są płynne i ani las, ani rzeka nie der Wald noch Fluss trennen sondern verbinden. dzielą, tylko łączą. Od Cekürbis przez Mohryń Von Cekürbis führen durch Mohryń und Mieszko- i Mieszkowalde przechodzą szlaki turystyczno-hi- walde historische Reiserouten: Templer, Johanniter storyczne: templariuszy, joannitów i waldensów. und Waldenser. Im Mittelalter befand sich hier das W średniowieczu tutaj znajdował się największy größte Zentrum in Mitteleuropa für jene, die Res- ośrodek w Europie Środkowej tych, którzy chcie- tauratoren der Kirche werden wollte, aber wie Sek- li zostać odnowicielami Kościoła, a potraktowani ten behandelt wurden. Die Waldenser, von denen zostali jako sekta. Waldensi, bo o nich mowa, byli hier die Rede ist, waren die Nowa Amerikaner des Nowoamerikanami średniowiecza. Wtedy to oni Mittelalters. Damals steckten sie hier ihre Freiheits- zakreślali tu swoje przestrzenie wolności. Chcieli räume ab. Sie wollten Kircherneuerer sein, wurden być odnowicielami Kościoła, ale z czasem zostali aber zu Ketzern erklärt und von der Inquisition be- uznani za heretyków i tępiła ich inkwizycja. Ze źró- kämpft. Aus Quellen lässt sich schließen, dass es deł wnika, że w Cedyńskim Łuku Odery, płynącej im Cekürbisser Oderabogen, der damals bis nach wtedy pod samo Wricyn i Łazienka Freinlas, było Wricyn und Łazienka Freienlas reichte, über 20 so ponad 20 tzw. kacerskich miejscowości, gdzie śla- genannte Ketzerdörfer gab, deren mittelalterliche dy średniowiecza (układy dróg, budowle sakralne Spuren (Straßennetze, Sakral- und Wehrbauten, i obronne, herby miast) są do dziś czytelne i wyty- Stadtwappen) bis heute sichtbar sind und die Wal- czają szlak waldensów. denserroute abstecken. Od miejscowości Radohundert, gdzie znajdu- Am Ort Radohundert, in dem sich ein Gutspark je się park podworski z cennymi okazami drzew mit wertvollem Baumbestand und einem Denkmal i pomnikiem dawnych właścicieli, rozpoczyna się seiner ehemaligen Besitzer beﬁ ndet, beginnt eine pagórkowaty krajobraz. Po drodze spotykamy Hügellandschaft. Unterwegs begegnen uns viele dużą ilość niewielkich jezior, zwanych oczkami po- kleine Seen, vornehmlich nacheiszeitlich entstan- lodowcowymi. I tak też wyglądają z góry... Teren dene Weiher. Und so sehen sie auch von oben aus nasycony jest jeziorami polodowcowymi, które … Das Gebiet ist mit Eiszeitseen gesegnet, die vor powstały ok. 15 tys. lat temu po postoju lodowca ca. 15 000 Jahren nach dem Gletscherstillstand und lub tuż po jego odejściu (wytopiskowe oczka po- -rückzug gebildet wurden (Gletscherrand- und To- lodowcowe). Człowiek zmienił krajobraz: wykar- teisweiher). Auch der Mensch hat die Landschaft czował puszczę i osuszał mokradła. W XIII w. do- verändert: Wälder gerodet und Sümpfe getrocknet. datkowo powstały wyróżniki krajobrazowe. Wtedy Im 13. Jh. entstanden zudem landschaftliche Cha- to w centralnych miejscach wsi wybudowano rakteristika. Damals wurden an zentralen Plätzen masywne kamienne kościoły. Dominantą były i są eines Dorfes massive Steinkirchen gebaut. Die Tür- wieże tychże świątyń. Do dziś wieże kościołów, me dieser Kirchen waren und sind dominierend. Bis mimo iż często przebudowane później, pokazują heute zeigen die Kirchtürme, obgleich später oft rowerzystom kierunek jazdy do poszczególnych umgebaut, den Radfahrern die Richtung zu den je- miejscowości. (akor) weiligen Orten an. (akor) 242 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 243

Oni kochają zwierzęta… jak oni ich w swoich koszyczkach trzyma- ją, wąchają i dmuchają... | Sie lieben Tiere… wie sie sie so in ihren Körbchen halten, sie hätscheln und tätscheln… 244 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 245

AUF DER ROUTE SZLAKIEM JOHANNITER, DIE NACHFOLGER JOANNICI – NASTĘPCY DER TEMPELRITTER, TEMPLARIUSZY, DER TEMPELRITTER TEMPLARIUSZY JOHANNITER UND WALDENSER JOANNITÓW I WALDENSÓW ie Johanniter als Nachfolger der Tempelritter oannici, jako następcy templariuszy, przejmują uf der Kirche in KahlGóra prangt ein Johanni- a kościele w miejscowości KahlGóra widnieje Dübernahmen 1334 das Patronatsrecht über Jw 1334 r. prawa patronackie nad Chojną. Rok póź- Aterkreuz. Das Dorf wurde zum ersten Mal 1337 Nkrzyż joannitów. Wieś wzmiankowana jest po Chojnaberg. Ein Jahr später wurden sie in histo- niej źródła historyczne wymieniają ich w Chwarsz- im Grundbuch des Markgrafen Ludwig des Älteren raz pierwszy w 1337 r. w księdze ziemskiej margra- rischen Quellen in Chwarszczany erwähnt. Der czanach. Zakon rycerski, powstały w końcu XI w. als Grüneberg erwähnt. Über die Zeit wurde der biego Ludwika Starszego jako Grüneberg – Zielona Ende des 11. Jh. entstandene Ritterorden sollte sich początkowo miał zajmować się chorymi pielgrzy- Wald gerodet und bis heute ist das Gebiet unbe- Góra. Z czasem puszczę wykarczowano i do dziś to ursprünglich um kranke Pilger im Heiligen Land mami do Ziemi Świętej. Z czasem jego zadaniem waldet. 1455 war das Dorf in Besitz von Christoph niezalesiony teren. W 1455 r. wieś była w posiadaniu kümmern. Mit der Zeit wurde die Verteidigung des stała się obrona Królestwa Jerozolimskiego przed Eglinger, des letzten Landvogts der Kreuzritter in Christopha Eglingera, ostatniego wójta krajowego Königreichs Jerusalem vor den Türken zu seiner Auf- Turkami. W odróżnieniu od swych poprzedników, der Neumark. Nach seinen Tod übernahmen die Krzyżaków w Nowej Marchii. Po jego śmierci osadę gabe. Im Unterschied zu ihren Vorgängen hatten joannici mieli białe krzyże na czerwonym płaszczu. Johanniter die Ansiedlung. Das Dorf war bis Anfang przejęli joannici. Wieś była siedzibą ich komturii do die Johanniter weiße Kreuze auf roten Mänteln. Das Charakterystyczny krzyż, zwany maltańskim, jest des 17. Jh. Sitz der Komturei. Die Route führt weiter początków XVII w. Dalej trasa wiedzie przez miej- charakteristische Kreuz, auch Malteserkreuz ge- w herbach Bań, Łagowa czy Sulęcina. Po przepro- durch einen Johanniterort. In der Gegend befanden scowości należące do joannitów. W okolicy znajdo- nannt, fi ndet sich in den Wappen von Banie, Łagów wadzeniu reformacji na Pomorzu Zachodnim i No- sich die europäischen Pyramiden. Die Rede ist von wały się europejskie piramidy. Mowa tu o megali- oder Sulęcin. Nach der Reformation in Westpom- wej Marchii nie uległ kasacie. Pod koniec XV w. po- Megalithen (aus dem Griechischen „megas”=groß tach (z greckiego „megas” – znaczy wielki i „lithos” mern und der Neumark wurde er nicht aufgelöst. wstała nowa komandoria w Golicach koło Cedyni. und „lithos”=Stein) als großen Steinen. Die früheren – kamień), czyli wielkich kamieniach. Dawni miesz- Gegen Ende des 15. Jh. entstand eine neue Kom- Trasa wiedzie na wschód, a na południu leży Einwohner nannten diese Objekte Steinberge. Sie kańcy nazywali te obiekty Kamiennymi Górami. mende in Golice bei Cekürbis. Eisenchów. Stąd pochodził papież waldensów wurden im 19. Jh. zerstört und für den Straßenbau Zostały zniszczone i wykorzystane do budowy dróg Die Route führt nach Osten, im Süden liegt Ei- Mateusz Hagen. Nauczał na całym Nadodrzu. Na verwendet. Das neuste Gebäude im Dorf ist das w XIX w. Najnowszym budynkiem we wsi jest Ośro- senchów. Von dort kam der Papst der Waldenser, rozkaz elektora brandenburskiego zorganizowano 2007 gebaute Zentrum für kulturelle Zusammenar- dek Przygranicznej Współpracy Kulturalnej (świetli- Matthäus Hagen. Er lehrte im gesamten Oderland. na niego obławę. Został schwytany w Klein Ziethen beit an der Grenze (Dorfgemeinschaftsraum). (akor) ca wiejska) wybudowany w 2007 r. (akor) Auf Befehl des Brandenburgischen Kurfürsten wur- koło Angermünde. Przewieziony i sądzony w Berli- de eine Treibjagd auf ihn gemacht. Er wurde in Klein nie został spalony na stosie 28 kwietnia 1458 r. Ziethen bei Angermünde ergriff en, nach Berlin ge- Zaraz po wjeździe do Klępicza i minięciu cha- bracht, verurteilt und am 28. April 1458 auf dem rakterystycznego budynku byłej szkoły, przed Scheiterhaufen verbrannt. wjazdem do centrum wsi skręcamy na południe, In Klępicz, vorbei am charakteristischen ehe- w prawo, tam gdzie Nowe Obsee. Zachowały się maligen Schulgebäude, biegen wir vor der Einfahrt protokoły z sądu inkwizycyjnego z końca XIV w. do- ins Dorfzentrum rechts nach Süden ab, wo der tyczącego waldensów. W tej miejscowości było ich Nowe Obsee steht. Es sind Protokolle des Inqui- wówczas najwięcej. Tu dla całego regionu odbywały sitionsurteils gegen die Waldenser vom Ende des się nabożeństwa, tu udzielano komunii pod dwiema 14. Jh. erhalten. In diesem Ort gab es damals die postaciami. Proces inkwizycyjny (a odbywał się on meisten von ihnen. Hier fanden Gottesdienste für bez przemocy a zeznania były dobrowolne) wyka- die gesamte Region statt, wurden Kommunionen zał, że tu znajdował się skarbiec waldensów. Pieczę in zwei verschiedenen Formen erteilt. Der Prozess nad nim sprawował niejaki Hermann Gossow. Gdy der Inquisition (der gewaltlos stattfand, die Aus- z ówczesnego Szczecina przybył przedstawiciel sagen waren freiwillig) ergab, dass sich hier die sądu z wezwaniem na przesłuchanie, odmówiono Schatzkammer der Waldenser befand. Ein gewis- mu wejścia do kościoła i odczytania wezwania. Gdy ser Hermann Gossow nahm sie in Obhut. Als aus pismo chciał odczytać sołtys – do czego był zobo- dem damaligen Szczettin ein Vertreter des Ge- wiązany – wytrącono mu je z ręki i zdeptano. Na richts mit der Vorladung zum Verhör kam, wurde naszej trasie maleńka osada Skotnica znana jest ze ihm der Eintritt zur Kirche und das Verlesen der stadniny koni i miejsca, gdzie można z siodełka ro- Vorladung verwehrt. Als der Schultheiß das Schrei- weru przesiąść się na końskie siodło. Malowniczym ben verlesen wollte, wozu er verpfl ichtet war, wur- miasteczkiem, niezwykle atrakcyjnym turystycznie de es ihm aus der Hand gerissen und zertreten. jest Mohryń, do którego wjeżdżamy i koniecznie Die kleine Siedlung Skotnica auf unserer Route zwiedzamy najstarszą część, zwaną Zamczyskiem 246 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 247

ist bekannt für ihr Pferdegestüt und als Ort, wo z ruinami średniowiecznej fortecy. Jako jedno z nie- Das Gotteshaus wurde im 13. Jh. aus Feldsteinen ge- man den Fahrradsattel gegen einen Pferdesattel licznych miast, Moryń zachował średniowieczny baut. Laut Legende hat man sie auf den Platz der tauschen kann. Ein malerisches Städtchen, außer- system obronny – prawie pełen wieniec murów. Nie Grabstelle eines Tempelritters gestellt. Interessant gewöhnlich attraktiv für Touristen ist Mohryń, in przetrwała żadna z trzech bram, ale za to zachowa- ist der Kirchturm mit einer einmaligen Durchfahrt. das wir fahren und unbedingt den ältesten Teil, die ła się furta jeziorna. W parku spotkamy naturalnej Auf dem Turm befi ndet sich ein Geheimzeichen: mittelalterliche Burgruine besichtigen. Als eine der wielkości podobizny zwierząt epoki lodowej. Bliżej ein Schachbrettmuster. wenigen Städte ist in Mohryń ein fast kompletter amfi teatru staniemy oko w oko z tygrysem szablo- In dieser Stadt fi ndet das Internationale Fes- Mauerkranz der mittelalterliche Wehranlage er- zębnym. tival des Reise- und Liebeslieds „Moryński Rak” halten. Leider ist keines der drei Tore, aber die Tuż przy murach spotkamy mamuta z mamu- („Mohryner Krebs”). Der Springbrunnen mit dem Seepforte erhalten geblieben. Im Park begegnen cicą. Geopark „Kraina polodowcowa nad Odrą” legendären Krebs befi ndet sich – ebenso wie das wir Nachbildungen von Eiszeittieren in natürlicher utworzono za unijne pieniądze w 2009 r. jedno- Geoparkgebäude, in dem die Touristeninforma- Größe. Nahe der Freiluftbühne stehen wir Auge in cześnie w Moryniu i leżącej po zachodniej stronie tion untergebracht ist – auf dem Marktplatz. Der Auge mit einem Säbelzahntiger. Odry „bliźniaczej” miejscowości Gross-Ziethen. Od beliebte, ausgeschilderte Radweg führt weiter um Gleich an den Mauern begegnen wir Mam- zachodniej strony murów znajduje się ekspozycja den Morzycko-See, dessen Fläche (361 ha) zum W tym mieście odbywa się Międzynarodowy mut und Mammutfrau. Der Geopark „Eiszeitland różnych rodzajów głazów, przyciągniętych tu kil- Verwaltungsbereich der Stadt Mohryń gehört. Es Festiwal Piosenki Turystycznej i Miłosnej „Moryń- am Oderrand” wurde 2009 mit EU-Geldern zeit- kanaście tysięcy lat temu przez lodowiec. W mia- ist ein typischer Gletscherrandsee mit einer Tiefe ski Rak”. Fontanna z legendarnym rakiem znajduje gleich in Mohryń und im westlich der Odera ge- steczku zachował się również średniowieczny układ von 58,5m, was ihn zu einem der tiefsten Seen von się na rynku. Przy nim też jest budynek Geoparku, legenen Zwillingsort Gross-Ziethen gebaut. Auf przestrzenny. Warto zwrócić uwagę na stolarkę Nowa Amerika macht. Der See ist Lebensraum der gdzie mieści się punkt informacji turystycznej. Po- der Westseite der Mauern befi ndet sich eine Aus- zabytkowych drzwi, które od strony ulicy prowa- kleinen Maräne – ein typischer Fisch für sehr kla- pularna, znakowana ścieżka rowerowa prowadzi stellung verschiedener Arten von Findlingen, von dzą do wnętrz domów. Jednak najcenniejszym re und tiefe Seen. Jedes Jahr fi nden hier die Tage dalej wokół jeziora Morzycko, którego powierzchnia einem Gletscher vor zig tausend Jahren hierher zabytkiem jest romańsko-gotycki kościół pw. Św. der Kleinen Maräne statt, bei denen neben einem (361 ha) należy administracyjnie do miasta Moryń. geschleppt. Im Städtchen ist auch die mittelalterli- Ducha. Świątynia została zbudowana w XIII wieku künstlerischen Teil die auf vielfältige Weise zuberei- Jest to jezioro typowo polodowcowe o głębokości che Raumaufteilung erhalten. Interessant auch die z kamieni polnych. Według legendy postawiono ją tete Kleine Maräne kulinarische Attraktion ist. 58.5m, co stanowi, iż jest jednym z najgłębszych je- Tischlereiarbeit der alten Tür, die von der Straße w miejscu pochowania templariusza. Ciekawostką Nowa Amerika hat immer Kolonialisten ange- zior Nowej Ameriki. Jezioro to jest siedliskiem siela- ins Häuserinnere führt. Das kostbarste Denkmal ist jest wieża kościelna z unikatowym przejazdem. Na zogen. So ist es auch in diesem am See gelegenen wy – ryby charakterystycznej dla jezior bardzo czy- jedoch die romanisch-gotische Heilig-Geist-Kirche. wieży znajduje się tajemniczy znak – szachownica. Konzert des Kammerorchesters Concertino unter Leitung von Marka Siwka. Im Hintergrund der Kanzel von Heinrich Hattenkerell. Bekanntschaft mit einem Säbelzahntiger. | Znajomość z tygrysem szablozębnym. Koncert Orkiestry Kameralnej Concertino pod batutą Marka Siwki. W tle ambona Henryka Hattenkerell’a. 248 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 249

Tu chodziłem do przedszkola i do szkoły i tu wróciłem po studiach. Hier bin ich zum Kindergarten und zur Schule gegangen, und nach dem Studium bin ich hierher zurück gekommen. 250 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 251

Gebiet. Die Stadt wurde im Mittelalter von Wal- stych i głębokich. Co roku odbywają się Dni Sielawy, densern besiedelt. Nach ihrer Zerstörung durch podczas których – oprócz części artystycznej – kuli- böhmische Hussiten 1433 kam eine Welle von Kolo- narną atrakcją jest ryba sielawa przygotowywana na nialisten in die Stadt. Die nächste Welle von Pionie- wiele sposobów. ren kam nach dem dreißigjährigen Krieg. Nowa Amerika zawsze przyciągała koloni- Berühmtester Einwohner war Heinrich Bern- stów. Tak jest też z tym terenem, położonym nad hard Hattenkerell. Er war ein begehrter Barock- jeziorem. Miasto zamieszkiwali w średniowieczu Holzschnitzer, der Anfang des 18. Jh. wirkte. Seine waldensi. Po zniszczeniu przez czeskich husytów Arbeiten kann man in Kirchen der Staaten Terra w 1433 roku, do miasta przybyła nowa fala koloni- Incognita und Lebuser Ziemia auf beiden Seiten stów. Kolejna fala pionierów przybyła po wojnie der Odera besichtigen. In der Mohryner Kirche se- trzydziestoletniej. hen wir u. a. eine reich verzierte Kanzel. Hinter den Najsłynniejszym mieszkańcem był Henryk Mauern beﬁ nden sich Fragmente eines jüdischen Bernhard Hattenkerell. To wzięty snycerz barokowy Friedhofs. Im See ist ein sowjetischer Jäger vom Typ działający na początku XVIII w. Jego dzieła można Jak-9 versenkt. Die Stelle, an der das Wrack liegt, ist oglądać w kościołach stanu Terra Incognita i Lebu- mit einer roten Boje gekennzeichnet und für Touris- ser Ziemia po dwóch stronach rzeki Odery. W mo- ten, insbesondere für Sporttaucher eine Attraktion. ryńskim kościele obejrzymy m.in. jego bogato rzeź- Der See ist besonders im Sommer sehr beliebt. In bioną ambonę. Za murami znajdują się fragmenty diese Gegend kommen viele Segel- und Schwimm- kirkuta – żydowskiego cmentarza. W jeziorze zato- freunde sowie Sonnenbader. Im Sommer wird die piony jest radziecki myśliwiec Jak-9. Miejsce położe- Bühne des WetWater Blues Festival auf dem Was- nia wraku oznaczone jest czerwoną boją i stanowi ser errichtet. (akor) atrakcję turystyczną głównie dla płetwonurków. Jezioro jest dużą atrakcją szczególnie w okresie let- nim. Przybywa w te okolice wielu miłośników żeglo- DURCH DEN WALD ZUR FÄHRE wania, pływania i plażowania. Latem na wodzie po- ODER ZUM UHU BUBO łożona jest scena WetWater Blues Festiwal. (akor)

n der Słubia lohnt sich ein Halt am Rastplatz. AAuf unserer nowaamerikanischen Route ent- PRZEZ LAS DO PROMU lang der Słubia kommen wir nach Stare Kahlberge. LUB SOWY BUBO Hier mündet der Fluss in die Oder. Wir stärken uns im örtlichen Restaurant „Odra”. Anschließend ad rzeką-strumieniem Słubia warto zrobić so- haben wir zwei Richtungen zur Auswahl: nach Nbie odpoczynek w miejscu, gdzie jest punkt Nordwesten oder die Brücke in Nieder Osinów. In odpoczynku. I naszym nowoamerikańskim szlakiem Siekierkaxt gibt es eine Brücke, d. h. eigentlich zwei wzdłuż rzeki Słubii dojeżdżamy do miejscowości Eisenbahnbrücken. Der Reiseverkehr, der 2013 auf- Stare Kahlberge. Tu rzeczka wpada do Odry. Tutaj genommen werden sollte, wurde von einem Uhu posilimy się w miejscowej restauracji „Odra”. Na- angehalten. Einladungen waren verschickt – Ein- stępnie do wyboru mamy dwa kierunki: na północ- ladende waren der deutsche Gemeindeverband ny zachód lub most w Nieder Osinowie. W Siekier- Barnim-Oderbruch in Wricyn und die Stadtverwal- kaxt mamy most, a w zasadzie dwa mosty kolejowe. tung Cekürbis – und ein Festmahl vorbereitet wor- Ruch turystyczny, który miał być uruchomiony tędy den … und im letzten Moment die Veranstaltung w 2013 roku zatrzymała… sowa. Rozesłano zapro- abgesagt. Der Erfolg einer deutschen Umweltorga- szenia. Zapraszającymi byli Niemiecki Związek nisation. Man hatte nämlich entdeckt, dass sich in Gmin Barnim-Oderbruch we Wricyn i Urząd Miejski einem nahe gelegenen Nest zwei kleine Eulen mit w Cekürbis. Przygotowano ucztę. W ostatniej chwi- dem lateinischen Namen Bubo Bubo befanden. Die li imprezę odwołano. Skuteczna okazała się nie- Grünen hatten Angst, dass die von einer Draisine miecka organizacja ekologiczna. Wykryto bowiem, 252 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 253

aufgeschreckten, noch ﬂ uguntüchtigen kleinen że w pobliskim gnieździe są dwie małe sowy o ła- Vögel aus dem Nest fallen und im Kostrzynecki- cińskiej nazwie Bubo Bubo. Zieloni obawiali się, że Überschwemmungsgebiet ertrinken könnten. Die przestraszone drezyną i nieumiejące jeszcze fruwać Ökologen alarmierten also die Brandenburger Be- małe ptaki wypadną z gniazda i utopią się w wo- hörden, die die Brückenöﬀ nung für Touristen blo- dach Rozlewiska Kostrzyneckiego. Ekolodzy zaalar- ckierten. Und so stoppten die Uhus den Fahrrad- mowali więc władze Brandenburgii, a te wstrzymały und Draisinenverkehr auf der Brücke. (akor) turystyczne otwarcie mostu. I tak puchacze zatrzy- mały ruch rowerowy i drezynowy na moście. (akor)

„OHNE GRENZEN” „BEZ GRANIC” WIE AUF DEM MISSISSIPPI JAK NA MISSISIPI

enn wir von Stare Kahlberge in Richtung eśli z Starych Kahlberge skierujemy się na połu- WSüdosten fahren, kommen wir nach Gozdo- Jdniowy wschód, to dojedziemy do Gozdobie- bieser. Bei der Abfahrt von der Höhe beobachten ser. Przy zjeździe ze wzgórza w dół obserwujemy wir das herrliche Panorama des Urstromtals. Im 15. piękną panoramę na pradoliny. W XV wieku miej- Jahrhundert war dieser Ort berühmt-berüchtigt. Er scowość ta cieszyła się złą sławą. Zamieszkiwana war nämlich von Raubrittern bewohnt, die Kauﬂ eu- była przez rycerzy-rabusiów. Napadali oni na kup- te überﬁ elen und benachbarte Städte plünderten. ców i plądrowali sąsiednie miasta. Podobno sznur Angeblich weckte sie eine durch den Fluss gezoge- przeciągnięty przez rzekę budził ich dzwonkami, 254 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 255

ne Schnur mit Glocken, sobald ein Boot kam. Histo- gdy przepływała łódź. Źródła historyczne odnoto- rische Quellen belegen einen Überfall auf Kaufl eute wały w 1447 roku napad na kupców. Dziś w Goz- im Jahre 1447. Heute befi ndet sich in Gozdobieser dobieser znajduje się przeprawa promowa czynna eine Fährüberfahrt, die von April bis Oktober ge- od kwietnia do października, jeśli tylko stan rzeki öff net ist, soweit es der Wasserstand des Flusses pozwala na pływanie. Armatorem promu o nazwie erlaubt. Eigner der Fähre mit dem Namen „Ohne „Bez Granic” jest gmina Mieszkowald. To jedy- Grenzen” ist die Gemeinde Mieszkowald, die ein- na gmina-armator w Polsce. Powstał tu terminal zige Reedergemeinde in Polen. Hier entstand ein odpraw z częścią usługową. A po Odrze pływa Abfertigungsterminal mit einem Dienstleistungs- bocznokołowiec z łopatkami niczym po Missisipi. teil. Auf der Odera fährt ein Seitenraddampfer mit Konkretnie to prom boczno-kołowy o napędzie hy- Schaufelrädern wie auf dem Mississippi. Genau ge- drauliczno-mechanicznym. Na pokład jest w sta-

nommen ist es eine Seitenradfähre mit Hydraulik- nie zabrać za jednym razem przy spokojnej rzece antrieb. Bei ruhigem Fluss kann er sechs Autos und 6 samochodów i 25 pasażerów. 25 Passagiere an Bord nehmen. Przy muzeum, a bliżej pomnika sapera, rosną Am Museum, nahe des Pionierdenkmals, wach- dwa Fryce: Biały Fryc i Czarny Fryc. To pomnikowe sen zwei Fritze: der weiße und der schwarze Fritz. drzewa morwy (o czarnych i białych owocach). Spe- Es handelt sich dabei um majestätische Maulbeer- cjalistami w hodowli jedwabników byli hugenoci. bäume (mit schwarzen und weißen Früchten). Die Fryderyk II zarządził aby obsadzić drogi i rowy drze- Hugenotten waren Spezialisten der Seidenspinner- wami morwowymi. (akor) zucht. Friedrich II. ordnete an, Wege und Gräben mit Maulbeerbäumen zu bepﬂ anzen. (akor) 256 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 257

WIE FRIEDRICH II. JAK FRYDERYK II DIE ODERA BEGRADIGTE PROSTOWAŁ ODRĘ

ier habe ich im Frieden eine neue Provinz er- u pokojowo zdobyłem prowincję – mówił Fry- Hobert, sagte Friedrich II. Noch vor über 250 Tderyk II. Jeszcze ponad 250 lat temu Odera Jahren ﬂ oss die Odera etwas anders. Damals began- płynęła nieco inaczej. Wtedy to nad Oderą ruszyły nen die größten hydrotechnischen Arbeiten in der największe prace hydrotechniczne w historii rzeki. Geschichte des Flusses. Ziel dieses Unternehmens Celem tego przedsięwzięcia było osuszenie tere- war die Trockenlegung von Gebieten, um sie land- nów i przeznaczenie ich na cele rolnicze. wirtschaftlich nutzbar zu machen. Dokładnie w 1747 roku Fryderyk II zaczął budo- Genau 1747 begann Friedrich II. mit dem Bau wę kanału między dzisiejszym polskim Nieder Osi- des Kanals zwischen dem heutigen Nieder Osinów nowem a Gozdobieser. Nowa „droga” Odery miała und Gozdobieser. Die neue Odera-„Straße” war 20,3 20,3 km, tym samym skrócono bieg rzeki o 25 km. km lang, der Flusslauf wurde zugleich um 25 km ge- Król sprowadził specjalistów z Holandii, którzy mieli kürzt. Der König holte Spezialisten aus Holland, die doświadczenie w pracach na terenach poniżej po- Erfahrung in der Arbeit mit unter dem Wasserpegel ziomu wody. 2 lipca 1753 roku Oderę skierowano do gelegenen Gebieten hatten. Am 2. Juli 1753 wurde nowego kanału – koryta. Nazwano go Nową Oderą. die Odera in das neue Kanalbett geleitet. Es wurde Osuszenie Oderbruchu to niezwykłe jak na ów- „Neue Odera” genannt. czesne czasy osiągnięcie inżynieryjno-techniczne. Die Trockenlegung des Oderbruchs ist eine für Dziś protestowaliby ekolodzy na całym świecie. damalige Zeiten außergewöhnliche ingenieurstech- Powstał teren długości ok. 60 km, szeroko- nische Leistung. Heute würden Ökologen auf der ści ok. 10 km. Nazwano go Oderbruch – Przełom ganzen Welt dagegen protestieren. Odry lub Łęgi Odrzańskie (choć łęgów tu nie ma). Es entstand ein ca. 60 km langes und ca. 10 Osadnictwo było możliwe dzięki regulacji biegu km breites Gebiet, das man Oderbruch nannte. Ein rzeki poprzez budowę kanałów i śluz oraz osuszaniu Durchbruch der Oder bzw. Oderauen (obwohl es mokradeł nad Odrą. Ogółem założono 33 wioski. hier keine Auen gibt). Die Besiedlung wurde ermög- Osiedlili się tu koloniści z wielu zakątków Europy. licht durch die Regulierung des Flusslaufes, durch Przynieśli tu swoją kulturę i był to bogaty teren, den Bau von Kanälen und Schleusen sowie der Tro- gdzie te tradycje się mieszały. Wielu kolonistów ckenlegung der Odermoore. Insgesamt wurden 33 pochodziło z sąsiednich wiosek: Kostrzynka, Rud- Dörfer gegründet; Menschen aus vielen Ecken Eu- nicy, Łysogórek czy Siekierek i Gozdowic. Stąd na- ropas siedelten sich hier an. Sie brachten ihre Kultur zwy po zachodniej stronie Odry: Nueuküstrinchen, mit und es war ein reiches Gebiet, in welchem sich Neurüdnitz, Neulietzegöricke, Zäckericker Loose, die Traditionen vermischten. Viele Kolonisten ka- Güstebieser Loose. Po wschodniej stronie wioski men aus benachbarten Dörfern: Kostrzynek, Rudni- dostały określenie „Stary”. ca, Łysogórki oder Siekierki und Gozdowice. Daher Przed Błeszynem możemy pojechać bezpośred- auch die Namen auf der Westseite: Neuküstrinchen, nio do Mieszkowald. To miejscowość nad niewiel- Neurüdnitz, Neulietzegöricke, Zäckericker Loose, ką rzeką Kurzycą i Jeziorem Mieszkowickim. Przy Güstebieser Loose. Auf der Ostseite bekamen die wjeździe koło nadleśnictwa znajduje się park den- Dörfer den Zusatz „Alt”. drologiczny z bogatą kolekcją drzew i krzewów ro- Von Błeszyn können wir direkt nach Mieszko- dzimych i egzotycznych. Zachował się wieniec mu- wald fahren. Der Ort liegt am kleinen Flüsschen Kur- rów z Basztą Prochową. Średniowieczne sklepienie zyca und dem Mieszkowitzer See. An der Einfahrt gwiaździste można podziwiać w kościele stojącym bei der Försterei beﬁ ndet sich ein dendrologischer w pobliżu rynku. Sam rynek jest duży, z pomnikiem Park mit einer reichen Sammlung einheimischer und Mieszka I (pierwszego historycznego władcy Polski), exotischer Bäume und Sträucher. Der Turmkranz des stąd wzięła się powojenna nazwa „Mieszkowice”. Pulverturms ist erhalten. Ein mittelalterliches Stern- Nowoamerikańska nazwa nawiązuje do przedwo- 258 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 259

gewölbe kann in der Kirche nahe des Marktplatzes jennej Bärwalde (Niedźwiedzi Las) i polskiej powo- besichtigt werden. Der Markt selbst ist groß, mit ei- jennej nazwy miasta. nem Denkmal von Mieszko I. (dem ersten historische Dalej jedziemy przez Lasy Mieszkowickie Herrscher Polens), von dem sich die Nachkriegsbe- i wjeżdżamy na Równinę Gorzowską. To dawne zeichnung „Mieszkowice” ableitet. Der nowaameri- przedpole lodowca. Jedziemy Szlakiem Zielona kanische Name verknüpft die Vorkriegsbezeichnung Odra mającym 186 km długości i prowadzącym ze Bärwalde mit der polnischen. Szczecina do Słońska. Szlak jest oznakowany. To Wir fahren weiter durch den Mieszkowitzer alternatywa dla ścieżki rowerowej Odra-Nysa. La- Wald und kommen in die Gorzower Ebene, das alte sami dojeżdżamy do Czellin. Po szachownicowym Gletschervorfeld. Wir fahren den Zielona-Odra-Weg układzie dróg można się domyślić, że ta wieś w śre- entlang, der 186 km lang ist und von Szczettin nach dniowieczu była miastem. Ze wspomnianym już

Urne mit Ornamenten aus der Römerzeit. | Popielnica z ornamentem z czasów rzymskich.

Słońskburg führt; der Weg ist ausgeschildert. Er ist waldensem Hagenem z Eisenchowa, pod koniec XV eine Alternative zum Odera-Nyße-Radweg. Durch wieku, działał jego uczeń Jan Grentz z Czellin. Był Wälder kommen wir nach Czellin. Die schachbrett- uczonym, studiował m.in. w Pradze. artige Straßenanordnung lässt erahnen, dass dieses W 2003 r. trzej uczniowie szkoły podstawo- Dorf im Mittelalter eine Stadt war. Mit dem schon wej w Czellin: Bartłomiej i Dawid Grabowscy oraz erwähnten Waldenser Hagen von Eisenchow wirkte Przemysław Mirkiewicz przypadkowo znaleźli gli- Ende des 15. Jh. sein Schüler Jan Grentz von Czellin, niane naczynia i kości na terenie żwirowni. Od tej ein Gelehrter, der u. a. in Prag studierte. pory prowadzone są systematyczne wykopaliska na 2003 fanden drei Schüler der Grundschule Czel- cmentarzysku rzymskim z przełomu ery, czyli z okre- lin, Bartłomiej, Dawid Grabowscy und Przemysław su ok. 2 tys. lat temu. Znajduje się ono na krawędzi Mirkiewicz, auf dem Gelände der Kiesgrube zufällig terasy nadzalewowej rzeki Odery. Jest najbogatszym 260 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 261

Tongefäße und Knochen. Seitdem werden systema- jak dotąd cmentarzyskiem grupy lubuskiej. Kto zaj- tische Ausgrabungen auf dem römischen Gräberfeld muje się kulturą tej grupy, musi oprzeć się w głównej der Zeitenwende, also der Periode vor ca. 2000 Jahren, mierze na odkryciach w Czellin. Stos pogrzebowy durchgeführt. Diese befi ndet sich am Rand der Haff - wojownika, repliki mieczy i fragmenty oryginalnych terrasse der Oder. Es ist das bis dato reichste Gräber- tarcz – takie archeologiczne rarytasy można oglądać feld der Lebuser Gruppe. Wer sich mit der Kultur die- w tutejszym skansenie. Kierujemy się na wschód do ser Gruppe beschäftigt, muss sich hauptsächlich mit Kłossow leżącego nad rzeczką Kurzycą. Czytelne jest den Funden in Czellin auseinandersetzen. Der Grab- średniowieczne założenie ulicówki. Ową główną uli- hügel eines Kriegers, Schwertrepliken und Fragmente cą wyznaczoną przed wiekami przejeżdżamy przez von Originalschildern sind archäologische Raritäten, całą wieś, kierując się na południe do lasu. (akor) die man im hiesigen Freiluftmuseum besichtigen kann. Wir bewegen uns östlich nach Kłossow an der Kur- zyca. Erkennbar ist die mittelalterliche Straßenanlage. LASAMI DO SKARBÓW Durch das gesamte Dorf fahren wir auf der vor Jahr- PRZYRODY I TEMPLARIUSZY hunderten markierten Hauptstraße und halten uns südlich in Richtung Wald. (akor) owoamerikańskie lasy przypominają lasy NPółnocnej Ameryki. Zwłaszcza te leżące na niegdysiejszych przedpolach lodowca. Przez wiele DURCH DIE WÄLDER ZU NATUR- kilometrów jedzie się równo jak po stole, chyba że UND TEMPLERSCHÄTZEN zboczymy w kierunku Doliny Odery. Lasami dojeż- dżamy do miejscowości Namyśldenken. Jak sama ie nowaamerikanischen Wälder erinnern an nazwa mówi, leży ona nad rzeką Denkmyśl, która Ddie Wälder Nordamerikas. Besonders jene auf zachowała swój pierwotny charakter. Szlak kajako- den einstmaligen Gletschervorfeldern. Über viele wy prowadzi po meandrującej z naturalną linią brze- Kilometer fährt man eben wie auf einer Horizonta- gową rzece i biegnie przez 5 jezior. Długość trasy le, sei denn, wir biegen Richtung Odertal ab. Durch to 85 km. Na szlaku wiele torfowisk i gniazd takich die Wälder kommen wir nach Namyśldenken. Wie gatunków ptaków jak zimorodek czy bocian czarny. schon der Name verrät, liegt der Ort am Fluss A do tego żółwie błotne, których najstarsze osob- Denkmyśl, der seinen urtümlichen Charakter be- niki mogą pamiętać założenie przez Fryderyka II wahrt hat. Die Kajakroute führt über einen sich an pierwotnej Nowej Ameriki. der natürlichen Uferlinie entlang schlängelnden Płynąc w górę rzeki Denkmyśl (Myśli), można Fluss und verläuft durch fünf See. Die Route ist dostać się do miasta powiatowego Soldibórz. Spo- 85 km lang. Auf der Streck gibt es viele Torfmoore ro tu zabytków. W imponujących średniowiecznych und Nester von Vögeln wie Eisvogel oder Schwarz- murach miejskich dostrzeżemy kilka baszt, łupino- storch. Dazu die Europäische Sumpfschildkröten, wych czatowni i wysoką Basztę Prochową. Do dziś deren ältesten Exemplare sich vielleicht noch an zachowały się dwie Bramy: Pyrzycka i Nowogródz- die Gründung des ursprünglichen Nowa Amerikas ka. Ta ostania jest jednym z symboli miasta. durch Friedrich den Großen erinnern können. Od północnego zachodu kolejny atut turystycz- Wenn wir den Denkmyśl (Myśli) fl ussaufwärts ny tego powiatowego miasta – Soldibórzsee. Ośro- fahren, gelangen wir in die Kreisstadt Soldibórz. dek sportu „Szkuner” kształci nad tym jeziorem że- Hier gibt es eine Menge Denkmäler. In der beein- glarzy. Akwen o powierzchni 622 ha słynie z regat druckenden Stadtmauer sehen wir mehrere Türme, o Puchar Leonida Teligi i sportów motorowodnych u. a. den hohen Pulverturm. Bis heute sind zwei oraz Festiwalu Piosenki Żeglarskiej i Turystycznej. Tore erhalten: der Pyritzer und das Neuenburger. Z kolei Myśliborskie Dni Karpiowe rozgrywane są na Letzteres ist eines der Wahrzeichen der Stadt. Jeziorze Królewskim. Der nächste touristische Trumpf dieser Kreis- Do pomnika litewskich śmiałków prowadzi stadt ist der Soldibórzsee im Nordwesten. Das zielony szlak Dariusa i Girenasa (Jezioro Wielkie, 262 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 263

Sportzentrum „Szkuner” bildet an diesem See Seg- Jezioro Postne, pomnik-muzeum lotników, Jezio- historische Feste statt. Die Rittergefechte enden Jeśli z Namyśldenken jedziemy naszą nowo- ler aus. Das 622 ha große Gewässer ist bekannt für ro Czarne, wieś Dalsze, Soldibórz). Pod Myślibo- stets mit einer Versöhnung und einem gemeinsa- amerikańską trasą, to udajemy się na południe seine Regatta um den Leonid-Teliga-Pokal und Mo- rzem koło Pszczelnika znajduje się pomnik litew- men Schmaus. Von Chwarszczany nach Soldibórz i wjeżdżamy w Namyśldenken Las. Za ścianą lasu torwassersportarten sowie das Festival des Segel- skich lotników, którzy w lipcu 1932 roku przelecieli kann man per Rad den naturhistorischen Weg „Mit znajduje się Kaleńzig. Tutaj skręcamy na południo- und Reiseliedes. Desweiteren werden die Soldibór- Atlantyk. Długość trasy między Nowym Jorkiem dem Lauf der Denkmyśl” fahren, deren westlicher wy wschód. W pobliżu w Dolinie Odery znajdują zer Karpfentage am Królewski-See ausgetragen. a Kownem wynosiła 7,1 tys. km. Do Litwy nie dole- Strang durch Cychry und Dolsk nach Soldibórz und się liczne starorzecza, zabagnione lub wypełnione Zum Denkmal der litauischen Himmelsstür- cieli, a samolot „Lituanica” rozbił się w lesie. Rząd weiter nach Lipiany führt. Die Südstrecke hingegen wodą. Największe na płn.-zach. od wsi noszą na- mer führt der gründe Wanderweg von Darius und litewski w latach 30. XX w. wykupił las i sprowa- führt nach Küstrzyn. zwę Kaleńzig Kanal. Dalej z lewej strony mamy las, Girenas (Wielkie-See, Postne-See, Fliegerdenkmal, dził 45 ton litewskiego granitu oraz 9 ton cemen- Fahren wir von Namyśldenken auf unserer a z prawej polodowcową Dolinę Toruńsko-Eber- Czarne-See, das Dorf Dalsze, Soldibórz). Bei Jsol- tu. Podobizny lotników znalazły się na litewskich Nowa-Amerika-Route, kommen wir nach Süden swaldzką. Dojeżdżamy do miejscowości Lebuser- dibórz neben Pszczelnik befi ndet sich das Denkmal banknotach. in den Namyśldenkener Wald. Hinter dem Wald miłowo. Mieszkańcy stoczyli bój i na pocz. XXI w. der litauischen Flieger, die im Juli 1932 den Atlantik Z Namyślina warto pojechać do miejscowości befi ndet sich Kaleńzig. Hier biegen wir nach Süd- po kilku latach przynależności do województwa überfl ogen. Die Strecke von New York bis Kowno Templszczany. Znajduje się tam kaplica templa- osten ab. Nahe dem Oderatal befi nden sich zahl- zachodniopomorskiego, przenieśli się do lubuskiego betrug 7100 km. Bis nach Litauen kamen sie nicht, riuszy z XIII wieku (z łaciny templum – świątynia). reiche Altwasser, die versumpft oder voller Wasser (w 2003 r.). Nie ma się co dziwić, bowiem do lubu- denn das Flugzeug „Lituanica” stürzte im Wald ab. To kolejna budowla zachwycająca harmonią i pro- sind. Das größte nordwestlich des Dorfes hat den skiego Küstrzyna stąd rzut kamieniem. (akor) Die litauische Regierung kaufte in den 1930er Jahren porcjami, uznany skarb templariuszy na terenie Namen Kaleńzig-Kanal. Weiter links ist Wald, rechts den Wald und brachte 45 Tonnen litauischen Granit Nowej Ameriki. W XIII/XIV wieku była to jedna das Thorn-Eberswalder Urstromtal. Wir kommen und 9 Tonnen Zement hierher. Das Antlitz der litau- z najważniejszych siedzib tego zakonu w Europie nach Lebusermiłowo. Die Einwohner kämpften TYWA – Z DALA ischen Piloten fand sich auf litauischen Banknoten. Środkowo-Wschodniej. Dziś w Chwarszczach od- lange, Anfang des 21. Jh. endlich, nach mehreren OD CYWILIZACJI Von Namyśldenken sollte man unbedingt nach bywają się historyczne festyny. Rycerskie potyczki Jahren der Zugehörigkeit zur Woiwodschaft West- Templszczany fahren. Dort befi ndet sich eine Ka- kończą się zawsze pojednaniem i wspólna biesia- pommern, zogen sie in die Woiwodschaft Lebus um długość trasy: 8 km pelle der Tempelritter aus dem 13. Jh. Ein weiteres dą. Z Chwarszczan do Myśliborza można udać się (2003). Kein Wunder, denn bis zum Lebuser Küst- Bauwerk, das durch Harmonie und Proportionen rowerowym szlakiem przyrodniczo-historycznym rzyn ist es von hier nur ein Katzensprung. (akor) ywa to niewielka rzeczka w pobliżu Gryfi n- besticht und als Templerschatz auf dem Gebiet „Z biegiem Myśli”, którego zachodnia nitka pro- Thagen. Przed II wojną światową stały nad nią von Nowa Amerika gilt. Im 13. und 14. Jh. war hier wadzi przez Cychry, Dolsk do Myśliborza i dalej do liczne młyny. Po wojnie zaniedbana i zapomniana, einer der bedeutendsten Sitze dieses Ordens in Lipian. Natomiast szlak południowy prowadzi do TYWA – WEITAB zarosła szuwarami i znali ją tylko najbardziej hard- Mittelosteuropa. Heute fi nden in Chwarszczany Kostrzyna. VON DER ZIVILISATION corowi regionaliści (dokumentacja do odnalezienia na you tube przez hasło „kajak absurd expedition”). Länge der Route: 8 km Jednak dzięki tej garstce zapaleńców ze Stowarzy- szenia „Republika Międzyodrza”, od wiosny 2013 r. ie Tywa ist ein kleines Flüsschen in der Nähe część Tywy jest dostępna dla kajakarzy (na siedmio- Dvon Gryfi nhagen. Vor dem 2. Weltkrieg kilometrowym odcinku Borzymek – Osuch). standen viele Mühlen an ihrem Ufer. Nach dem Oczyszczono brzegi, usunięto najpoważniejsze Krieg wurde sie vernachlässigt und vergessen, von przeszkody, przetarto szlak. Nadal jednak trzeba Schilf überwuchert und nur die hartgesottensten wielokrotnie przeciskać się pod zwalonym pniem Heimatkundler kannten sie (Dokumentation auf drzewa lub zręcznie manewrować, aby ominąć YouTube unter dem Stichwort „kajak absurd ex- przeszkody i znaleźć właściwą drogę. Kwitnące za- pedition”). Dank einer Handvoll Enthusiasten des równo na brzegu, jak i na wodzie rośliny cieszą oczy, Vereins „Republika Międzyodrza” ist seit Frühjahr ale w drugiej połowie lipca i w sierpniu trzeba się już 2013 ein Teil der Tywa für Paddler zugänglich (auf namachać wiosłami, aby przez nie przepłynąć. dem sieben Kilometer langen Abschnitt von Bor- Tywa to jednak raj dla wszystkich, którzy chcą zymek nach Osuch). uciec od cywilizacji i komercji, którzy pragną w ci- Die Ufer wurden bereinigt, die gröbsten Hin- szy kontemplować piękno przyrody. Rzeka na tym dernisse entfernt und die Strecke geebnet. Trotz- krótkim odcinku ma dwa oblicza. Pierwsza i ostat- dem muss man sich weiter häufi g unter umgestürz- nia część spływu przebiega w lesie, w przyjem- ten Baumstämmen durchzwängen oder geschickt nym cieniu, rzeka wije się częściowo meandrami. manövrieren, um die Hindernisse zu umgehen und W środkowej części więcej jest otwartego terenu, 264 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 265

Was man hier sehr gut kriegt, sind wunderbar frisches Fleisch und Gemüse. | Tu można dostać niesamowicie świeże mięso i warzywa. 266 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 267

den richtigen Weg zu fi nden. Die am Ufer und im trzcin i roślin w wodzie, które utrudniają wiosłowa- MIĘDZYODRZA MIĘDZYODRZE Wasser blühenden Pfl anzen sind eine Augenweide, nie. Niewątpliwym walorem spływu po Tywie jest EIN ZWISCHENRAUM – PRZESTRZEŃ POMIĘDZY, aber in der zweiten Julihälfte und im August sollte także możliwość obserwowania niezliczonej ilości IM ZWISCHENLAND CZYLI OSOBLIWA KRAINA man die Paddel schwingen, um sie durchfahren zu ptaków, takich jak czaple siwe, łabędzie rodziny NOWA AMERIKA NOWEJ AMERIKI können. z młodymi, a nawet orły bieliki. (Podobno w najbliż- Die Tywa ist aber ein Paradies für alle, die der szej okolicy zagnieździły się aż 3 bieliki). itten im Dazwischen, etwa südlich der Repu- dzieś pośrodku przestrzeni pomiędzy, czyli Zivilisation und dem Kommerz entfl iehen wollen Zalecana trasa spływu: od mostku w we wsi Mblika KUKUKA erstreckt sich ein recht eigen- Gnieco na południe od Republiki KUKUKA roz- und sich in aller Stille der Schönheit der Natur hin- Borzymek, naprzeciwko jazu i ruin dawnego młyna tümliches Land. Es verfügt über eine stattliche An- pościera się osobliwa kraina. Jest bogata w liczne geben wollen. Der Fluss hat auf diesem kurzen Ab- do Starego Młyna w miejscowości Osuch. Pokony- zahl von Flüssen, Kanälen, Brücken und Schleusen, rzeki, kanały, mosty i śluzy, ale jest n niezamieszkała schnitt zwei Gesichter. Der erste und letzte Teil der wanie tej trasy zajmuje niespełna półtorej godziny. aber es ist von Menschen noch unbesiedelt, jeden- przez ludzi. Przynajmniej trudno jest odnaleźć jakie- Fahrt verläuft im Wald, in angenehmem Schatten, Wart odwiedzenia jest sam Osuch – najmniej- falls konnte man nichts erkennen was auf Urbanität kolwiek ślady, które świadczyłyby o osadnictwie. der Fluss windet sich teilweise in Schlangenlinien. sza miejscowość Nowej Ameriki i całego świata. hingedeutet hätte. Przemierzyliśmy terytorium MIĘDZYODRZA, Im Mittelteil gibt es mehr off enese Gelände, Schilf Osuch to miejscowość składająca się z …. jednego Bereist haben wir das Gebiet MIĘDZYODRZA, które wydaje się mieć charakter autonomicznej und Pfl anzen im Wasser, die das Paddeln erschwe- budynku, którym jest właśnie Stary Młyn. W Starym welches ebenfalls eine ausgerufene Republika zu republiki, w końcu gorącego lipca roku pańskiego ren. Ein unzweifelhafter Vorzug der Fahrt auf der Młynie można przenocować w gustownie urządzo- sein scheint, zum Ende des sonnenreichen Hoch- 2013. Wystartowaliśmy w miejscowości FIDDI- Tywa ist auch die Möglichkeit, unzählige Vögel wie nych pokojach niedrogiego pensjonatu prowadzo- sommermonates Juli im Jahre des Herrn 2013 vom CHOWA, płynęliśmy przez GARTZIĘĆ do Gryfi na. Graureiher, Schwanenfamilien mit Jungen und so- nego przez pana Janusza Różaka (30 miejsc w poko- Ort FIDDICHOWA aus über GARTZIĘĆ nach Posłuchaliśmy wskazówek, by w drogę wybrać się gar Seeadler zu beobachten. (Angeblich nisten in jach dwu i czteroosobowych). GRYFINHAGEN. Einer dringenden Empfehlung kajakami i okazało się, że była to dobra rada. unmittelbarer Umgebung 3 Seeadler). folgend, die ich nur weitergeben kann, benutzten Mimo luzackiej atmosfery podczas spływu i fak- Empfohlene Kajak-Route: von der Brücke im wir für die Entdeckungsreise Kajaks. tu, ze wypłynęliśmy dopiero koło południa, a postój Dorf Borzymek gegenüber dem Wehr und der ehe- Trotz der sehr saloppen Art, unsere Tour erst w Gartz był długi, wczesnym wieczorem dotarliśmy maligen Mühle bis zur Alten Mühle in Osuch. Die gegen Mittag zu beginnen und in Gartz noch länger cali i zdrowi do stolicy republiki Gryfi nhagen. Na po- Bewältigung dieser Strecke dauert knapp andert- zu kampieren, kamen wir am frühen Abend wohl- łudniowym skraju nabrzeża miasta znaleźliśmy noc- halb Stunden. behalten in der Republikhauptstadt Gryfi nhagen leg w postkomunistycznym ośrodku rekreacyjnym Sehenswert ist auch Osuch selbst – der kleinste an. (Am südlichen Ufer dieser Provinzmetropole o nazwie OSiR. Ściśle biorąc tego dnia tylko przez Ort Nowa Amerikas und der ganzen Welt. Osuch fanden wir in einer postkommunistischen Erho- krótki czas przepływaliśmy przez przestrzeń kra- ist ein Ort, der aus ... einem Gebäude besteht, eben lungseinrichtung namens OSIR Nachtquartier.) Ge- iny Międzyodrze. Nazwa bierze się stąd, ze obszar jene Alte Mühle. In der Alten Mühle kann man in nau genommen waren wir an diesem Tag nur ziem- ten położony jest między WESTODERĄ, a płyną- den geschmackvoll eingerichteten Zimmern der preiswerten Pension von Janusz Różak übernachten (30 Betten in Zwei- und Vierbettzimmern). Aber nicht nur Paddlern sei die Tour dringend empfohlen, sondern auch Angelfreunden, denn in Polecamy gorąco nie tylko kajakarzom, ale i mi- den von der Tywa versorgten Teichen kann man łośnikom wędkarstwa, ponieważ na łowisku w sta- fast jeden Süßwasserfi sch angeln, angefangen von wach zasilanych wodą z Tywy można złowić nie- Karausche und Barsch, über Silberkarpfen und mal każdą rybę słodkowodną, począwszy od karasi Karpfen (oder Karpfenkarausche) bis hin zum Wels. i okoni, przez tołpygę po karpie (lub karpio- karasie) Abends kann man beim Lagerfeuer oder im schö- i sumy. Wieczorem można posiedzieć przy ognisku nen Gemeinschaftsraum der rustikalen Alten Mühle lub w pięknej świetlicy urządzonej w rustykalnym sitzen. Im großen Saal im Dachgeschoss veranstal- pomieszczeniu starego młyna. W dużej sali na pod- ten die Theatergruppen des Gryfi nhagener Kultur- daszu zespoły teatralne z Gryfi ńskiego Domu Kultu- hauses mehrmals im Jahr Theaterworkshops. ry kilka razy w roku organizują warsztaty teatralne. Für 2014 plant der Verein Republika W 2014 roku Stowarzyszenie Republika Między- Międzyodrza, einen weiteren über zehn Kilometer odrza planuje udostępnienie kajakarzom kolejnego, langen Abschnitt der Tywa für Kanuten zugänglich kilkunastokilometrowego odcinka Tywy. (Magada zu machen. (Magada Ziętkiewicz) Ziętkiewicz) 268 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 269

lich kurz im Innenraum des Międzyodrza-Landes, cą bardziej na wschód odnogą Odery REGALICĄ. keine liebevolle Hand für eine Wiedergeburt in Bar „Imbiss am Pegelhaus” zaprasza podróżni- welches dem Namen nach den Bereich zwischen Zachodnie ramię Odery nie oferowało kajakarzom landestypischem Charme. Trotzdem ist es ein Er- ków do odpoczynku i posiłku jedynym zacienionym der WEST-ODERA und dem östlicher gelegenen wielu atrakcji widokowych, z wyjątkiem pięknej per- lebnis, die schönen historischen Nischen des Städt- miejscu portu. Ale uwaga! Kto ośmieli się do zamó- Odera-Flussabschnitt, der REGALICA umfasst. Der spektywy z rzeki na Gartz. Jeszcze zanim dostrzec chens zu erkunden. wionego piwa z beczki (litr trunku kosztuje tutaj po- westliche Oderaarm gab auf der ersten Etappe we- można było pojedyncze domy, między koronami Der „Imbiss am Pegelhaus” lädt Reisende zu nad 6 Euro!) rozpakować przywiezione kanapki, ten nig Reizvolles her, mit unbedingter Ausnahme der drzew widoczna była wieża kościoła. Ten piękny einer Stärkung am einzigen Schattenplätzchen des zostanie bez pardonu wygnany na prażące słońce. schönen Fernsicht auf Gartz. Schon lange, bevor widok pozwalał zapomnieć nieco nudny krajobra- Hafens ein. Aber Achtung! Wer zum frisch gezapf- Szybko zapominamy o tej małej nerwówce, gdy sich einzelne Häuser abzeichnen erblickt man den zowo odcinek wzdłuż słupów linii elektrycznych ten – der Liter kostet hier über 6 Euro – die eigenen wpływamy przez potężne bramy śluz do świąty- Kirchturm zwischen den Baumkronen. Bei diesem rozsianych wzdłuż brzegu Odry Zachodniej. Woda Stullen auspackt, wird unbarmherzig zurück in die ni Międzyodrza. Otwiera się przed nami krajobraz schönen Anblick vergisst man schnell die etwas w rzece też niekoniecznie zachęcała do bliższego Sonne gestellt. zdominowany przez labirynt odnóg rzeki i kanałów. dröge Flussfahrt entlang der von Strommasten ge- z nią kontaktu. Diese kleine Nerverei ist schnell vergessen, als Woda jest niezwykle czysta i przejrzysta – przefi ltro- wir durch die mächtigen Schleusentore wieder hinein wały ją szerokie pasy trzcin i roślin wodnych. Jakość in das Allerheiligste schwimmen. Eine labyrinthische tej wody i jej zasoby na Międzyodrzu to prawdziwy Landschaft aus Wasserarmen und Kanälen eröff net skarb. Z perspektywy kajaka odnosi się wrażenie, że sich. Das Wasser, vital und sauber gefi ltert durch die otoczeni jesteśmy rajskim światem wodnym. Upał, breiten Schilfb änke, ist ein wahrer Schatz, vorhanden który jeszcze niedawno nam dokuczał, kiedy płynęli- in Hülle und Fülle. Vom Kajak aus fühlt man sich um- śmy Odrą Zachodnią, zelżał. Wyraźnie odczuwamy geben von einer paradiesischen Wasserwelt. Trotz świeżość mikroklimatu. Po tej krótkiej przeprawie der gleißend scheinenden Sonne verändert sich hier przez właściwe Międzyodrze przepływamy szybko das Klima spürbar zu angenehmer Frische. Nach un- Regalicą do celu dzisiejszego etapu w Gryfi nhagen. serem kurzen Intermezzo in Międzyodrza befahren Następnego dnia specjalnie dla nas otwarto małą wir die fl otte Regalica fl ussabwärts zu unserem Zwi- furtkę w ogrodzeniu, co pozwoliło nam uniknąć mę- schenstop nach Gryfi nhagen. czącego i długiego przenoszenia kajaków z OSIR na Am nächsten Tag wird extra ein kleines Türchen brzeg rzeki. Dokładnie naprzeciwko ośrodka znajduje im Zaun geöff net, damit wir unsere Kajaks direkt się kolejna brama do świata Międzyodrza. Wszyst- vom Gelände des Osir-Camps in die Regalica bug- kie urządzenia hydrologiczne i techniczne tworzyły sieren können. Direkt gegenüber dieser Stelle befi n- niegdyś rozbudowany system śluz regulujących po- det sich nämlich der nächste Eingang in die Welt der ziom wód uniezależniający wnętrze Międzyodrza od Zwischenoder. Sämtliche Verbindungen in diese In- poziomu wody w Oderze. Dzięki temu Międzyodrze nenwelt waren seinerzeit mit einem ausgeklügelten stało się żyznym terenem pastwiskowym, a dodatko- Schleusensystem bewährt worden, um den Wasser- wo system śluz umożliwiał zalanie Międzyodrza wte- stand von den Oderarmen unabhängig verwalten zu dy, gdy okolicznym miejscowościom groziła powódź. können. So konnte für saftiges Weideland gesorgt, Sposób poprowadzenia granicy po II wojnie świato- oder einer Hochwasserbedrohung durch Öff nung wej spowodował, że natura uzyskała szansę udowod- der schweren Stahltore entgegengewirkt werden. nienia, jaki wspaniały mikroklimat jest w stanie stwo- säumten Nebenoder, deren Wasser auch an diesem GARTZIĘĆ nad Oderą. Przy prostej ścianie kei Das Land zwischen den Flussarmen konnte so im rzyć, gdy człowiek pozbawiony zostanie możliwości heißen Tag wenig Lust macht, damit in Berührung przy nabrzeżu zawieszono na wodzie niewielkie po- Bedarfsfall einfach gefl utet werden. Die Eigenart der ingerencji w przyrodę. Kruszące się mosty i rdzewie- zu kommen. mosty, które pozwalają turystom – wodniakom na Grenzziehung nach dem 2. Weltkrieg gab später hier jące bramy śluz są niemymi świadkami dawnej sztuki GARTZIĘĆ an der Odera. Vor der schnurge- wygodne przycumowanie i opuszczenie kajaków. Bu- der Natur die Möglichkeit zu zeigen, welches wun- inżynierskiej. Kiedy minęliśmy dwuskrzydłowe drzwi raden Spundwand der Uferpartie hängen kleine dynki wzdłuż nabrzeża, a właściwie ich ruiny nastrajają derbare Mikroklima sie bei Abwesenheit menschli- bramy śluzy, przywitał nas wielki spokój i cisza Mię- Schwimmstege, so dass wir Kajakisten dort be- smutkiem. Ich los jest zapewne ściśle powiązany z tra- chen Gestaltungswillens zu schaff en im Stande ist. dzyodrza. To jeden z najpiękniejszych momentów quem aus- und einsteigen können. giczną historią miejscowości. Jak wiele innych miaste- Die bröckelnden Brücken und rostigen Tore sind ih- podczas całej naszej wyprawy. Die Gebäude an der Wasserzeile von Gartz wir- czek na Pomorzu, także GARTZIĘĆ po zniszczeniach rerseits stumme Zeugen für den Ingenieursgeist der Po krótkim czasie nie słyszymy już hałasu i po- ken traurig ruinös, was eventuell mit der Schicksals- wojennych nie miało szczęścia do gospodarza, który damaligen Tage. Kaum haben wir die doppeltürige mruków cywilizacji. Ślizgamy się bez pośpiechu tragik des Ortes erklärt werden kann. przywróciłby miastu jego lokalny koloryt i wdzięk. Einfahrt passiert, empfängt uns der große Frieden, po wodzie, delektujemy się wspaniałością i bogac- Wie viele kleine Städtchen in Pommern hatte Mimo to dużym przeżyciem było dla nas odkrywanie der diesem Landschaftsinnenraum innewohnt. Es ist twem świata roślin. Napotykamy też często praw- auch GARTZIĘĆ nach den Kriegsverheerungen pięknych historycznych nisz w zabudowie miasteczka. für mich einer der schönsten Momente dieser Tour. dziwych gospodarzy tej krainy – ptaki. By dopłynąć 270 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 271

Jestem szczęśliwa, że mieszkam w tym mieście, a nie w takim, o którym Pan Bóg zapominał. | Ich bin froh, dass ich in dieser Stadt wohne und nicht an einem gottvergessenen Ort. 272 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 273

Das Brummen und Tösen der Außenwelt dringt do celu naszej dzisiejszej wyprawy, opuścić musimy EIN RADWEG ŚCIEŻKA ROWEROWA schon bald nicht mehr zu uns durch. Wir gleiten da- tę krainę szczęśliwości na wysokości MESCHERZY- OHNE ANFANG UND ENDE BEZ POCZĄTKU I KOŃCA hin und genießen sorglos schwebend die Pracht der NA. Tam, nad brzegiem rzeki, znajdujemy godną zahlreichen Blüten, die Vielzahl ihrer Arten und die polecenia gospodę prowadzoną przez panią Pauli- n Swobnica triff t der oder die Reisende (nach kur- Swobnicy podróżnik po krótkim poszuki- entspannte Begegnung mit den Bewohnern dieser nę. Lokal umiejscowiony jest w starej celnicy (stąd Izer Suche) auf einen Radweg, der in keiner Kar- Wwaniu trafi a na ścieżkę rowerową, której nie Insel, den Vögeln. Um ein vorher gestecktes Ziel zu nazwa „Zollhaus”). Właścicielka gospody mogłaby te verzeichnet ist und der keinen Anfang und kein wskazuje żadna mapa i która nie ma ani początku, erreichen, verlassen wir die Glückseligkeit auf der reklamować swój przybytek jako „ostatnią polską Ende hat. Dieser Weg wurde auf dem ehemaligen ani końca. Drogę tę zbudowano na byłym nasypie Höhe von MESCHERZYN. Dort betreibt Frau Pauli- restaurację przed wyjazdem z Niemiec”. Po solid- Damm der Gryfi nhagener Bahn gebaut – und nur kolejowym kolei gryfi ńskiej i tylko na tym nasypie. na im alten Zollhaus eine empfehlenswerte Gastwirt- nym łyku tyskiego piwa wiosłujemy następne dwa auf dem alten Bahndamm. Auf dem hat es schließ- Nasyp kolejowy, jak to nasyp, nigdy nie miał wjaz- schaft, die damit werben könnte „Letztes polnisches kilometry w kierunku północnym, do kolejnej śluzy. lich noch nie eine Auf- oder Abfahrt für Fahrräder dów ani zjazdów dla rowerzystów. A mimo to ścież- Restaurant auf der deutschen Seite” zu sein. Nach Bez precyzyjnej mapy skazani bylibyśmy na błądze- gegeben. Trotzdem kann man ihn erreichen: am ka jest osiągalna. Na wschodnim krańcu Swobnicy einem guten Schluck Tyskie-Piwo paddeln wir zu ei- nie, ponieważ brama śluzy ukryta w gęstej roślinno- nem Schleusentor ca. 2 km nordwärts. Ohne präzise ści byłaby trudna do znalezienia. Przez dłuższy czas Karten wäre man ziemlich hilfl os, denn das Tor war poszukiwaliśmy także resztek po zabudowaniach, hinter dem Schilf kaum zu fi nden. Es war fast völlig które kiedyś tu stały. Bez rezultatu, mimo że za- zugewachsen. Wir suchten auch nach alten Ruinen toczyliśmy kajakami solidny krąg po Międzyodrzu. in einer fast kreisrunden Route, wurden aber nicht Przyroda wynagrodziła nam jednak z nawiązką da- fündig. Trotzdem verschaff te uns die Natur mit ih- remne poszukiwania śladów cywilizacji. Ten kom- ren Reizen dort den ganz besondereren Genuss von fort bezpośredniego kontaktu z nietkniętą przyro- Międzyodrza. Dies begleitete unsere gesamte Rück- dą towarzyszył nam przez cały drogi powrotnej do tour durch die mäandernden Wasserarme und Fin- Gryfi nhagen przez meandry kanałów. Niektóre były ger, mal dick wie ein See, mal schmal und zugewach- niemal kompletnie zarośnięte i wąskie, co sprawiało sen, dass man sich fühlte wie auf einer Bohnensuppe. wrażenie, że płyniemy po gęstej grochówce, inne Mit ein paar Tagen Abstand spüre ich schon były spławne i szerokie. jetzt große Lust bald wieder hier her zu kommen Z dystansu kilku dni od wyprawy odczuwam in dieses einzigartige Land, das wie ich viel seiner już wyraźnie dużą ochotę powrotu do tej jedynej Energie dadurch bezieht, dass es sich dazwischen w swoim rodzaju krainy, której urok wynika w du- befi ndet. (ms) żym stopniu z tego, że leży pomiędzy. (ms)

östlichen Eingang Swobnicas, die Schotterpiste ne- wspiąć się można na nasyp po zboczu z tłucznia. ben dem Kolonialwarenladen hinauf. Wer nicht ge- Kto nie dysponuje energicznym i wyczynowym sty- rade einen sportlich-robusten Fahrstil pfl egt, wird lem pokonywania wzniesień, skazany jest na pcha- wohl hinauf schieben müssen, denn eine gepfl egte nie roweru pod górę, jako że nie zaplanowano wy- Auff ahrt auf den Damm ist ja nicht vorgesehen. godnego wjazdu na ścieżkę rowerową. Aber die Mühe lohnt sich: Hinter Swobnica Wysiłek ten opłaca się. Za Swobnicą położony beginnt der legendäre »Herbstwald”. Dereinst war jest legendarny Jesienny Las. Niegdyś las ten był der Herbstwald weithin gerühmt, denn hier ist im- słynny, jako że panuje w nim zawsze jesień, bez mer Herbst – unabhängig davon, welche Jahreszeit względu na trwająca aktualnie porę roku. O ile nie auch immer außerhalb gerade herrscht. Wenn es jest w lesie akurat ciemno lub nie panuje półmrok nicht dunkel ist oder dämmrig (obwohl es das die (najczęściej tak właśnie jest), widoczne jest złota- meiste Zeit ist), scheint das Licht stets golden. Die we światło. Cienie w lesie są zawsze długie, ciągle 274 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 275

słychać krzyki wędrownych ptaków lecących na tle INSTITUT FÜR LANDSCHAFTS- INSTYTUT KOMUNIKACJI szarego nieba. Niegdzie, w długie zawsze tutaj wie- KOMMUNIKATION KRAJOBRAZU czory, usłyszeć można szepty opowiadaczy baśni. IN NOWA AMERIKA W NOWEJ AMERICE Jednak ich ogniska wygasają stopniowo, stara sztuka opowieści wymiera. W złotych czasach nawet n Łazienka Freienlas und Ebers-Las gedeiht Łazienka Freienlas i w Ebers-Las rozkwita podczas najgłębszej nocy w Jesiennym Lesie nie Idie Landschaftskommunikation. Was ist Land- Wkomunikacja krajobrazu. Co to jest? Komuni- było ciemności i ciszy, powietrze wypełnione było schaftskommunikation? Landschaftskommunikati- kacja krajobrazu to analiza i kształtowanie dyskursu poświatą bijącą od ogniska i drganiami strzępów on ist die Analyse und Gestaltung kulturlandschaft- na temat kultury krajobrazowej. Inaczej mówiąc: lu- niekończących się opowieści. licher Diskurse. Das bedeutet: die Menschen setzen dzie debatują publicznie na temat perspektyw prze- Ostatnim świadectwem tego wspaniałego okre- sich öff entlich über die Perspektiven ihres Raums strzeni, w której żyją, rozmawiają o tym, jak prze- Schatten hier sind immer lang und unablässig hört su w historii jest znana na wszystkich kontynentach, auseinander; wie er aussehen und genutzt werden, strzeń ta winna wyglądać, jak się winna rozwijać, jak man das Schreien der Zugvögel, die über den grau- wielokrotnie ekranizowana i lubiana przez wszystkie en Himmel ziehen. Noch kann man hier und dort dzieci na świecie baśń o gospodarzu, jego koziołku an den stets langen Abenden das Wispern der Mär- i o tarczy księżyca. Opowieść ta powstała dawno, chenerzähler hören. Doch ihre Feuer verlöschen dawno temu w Jesiennym Lesie i powędrowała w da- langsam, die alte Kunst stirbt langsam aus. Im gol- leki świat. Kto ma nieco czasu, szczęścia i konieczną denen Zeitalter gab es auch in tiefster Nacht keine w tym przypadku porcję odwagi, ten ma szansę na- Dunkelheit und keine Stille im Herbstwald, die Luft trafi ć podczas wędrówki po Jesiennym Lesie na jaski- war erfüllt vom Schein der vieler Feuer und den wa- nię, w której rogi koziołka…, tej historii doprawdy nie bernden Fetzen nie enden wollender Erzählungen. trzeba opowiadać, skoro wszyscy ją znają. Von dieser glorreichen Zeit zeugt heute ein- Być może, a nawet z pewnością, to właśnie spo- zig das auf allen Kontinenten bekannte, vielfach wodowało, że regenci Nowej Ameriki spróbowali verfi lmte und von allen Kindern der Welt geliebte ukryć ścieżkę rowerową. Jeżeli prawdziwym mia- Märchen vom Bauern, seinem Ziegenbock und der łoby być zakończenie tej niesamowitej baśni i jeżeli Mondscheibe. Diese Geschichte ist vor langer, lan- miałoby się okazać, że to nie żadna bajka, to może ger Zeit im Herbstwald entstanden und hat seinen i lepiej, że nikt nigdy nie znajdzie drogi do Jesienne- Weg von hier aus in und um die Welt gemacht. Wer go Lasu i nie będzie skazany na współprzeżywanie ein wenig Zeit, Glück und – ja: auch eine Portion mrocznych przygód bohaterów baśni. Mut – mitbringt auf seinem oder ihrem Weg durch Dlatego, Droga Rowerzystko i Drogi Rowerzy- den Herbstwald, fi ndet vielleicht die Höhle, in wel- sto, jeżeli przejeżdżasz przez Jesienny Las, trzymaj chem das Horn des Ziegenbocks mit der Farbe von się zawsze drogi. A jeżeli w oddali dostrzeżesz mi- … aber diese Geschichte muss hier nun wahrlich gotanie ognia, naciśnij mocniej na pedały. Może nicht noch einmal erzählt werden. jeszcze nie jest za późno! (tk) Vielleicht – oder sogar bestimmt – liegt hierin auch der Grund, dass die Regenten Nowa Amerikas den Radweg zu verstecken suchen. Falls tatsächlich Pleinair „Grund und Boden” Fundamente einer Landschaft”, 2011. Der Oderbruchpavillon ist eine Landschaftswerkstatt. Mit etwas dran sein sollte am schaurigen Ende der Ge- Künstlern, Wissenschaftlern und Planern arbeiteten wir eine Woche auf dem Acker, um die Frage zu verfolgen, was Grund und schichte, es sich vielleicht insgesamt gar nicht um Boden heute bedeuten. | Plener pt.: „Grund und Boden – Fundamente einer Landschaft” [„Ziemia – fundament krajobrazu”], 2011 r. Oderbruchpavillon to warsztat pracy z krajobrazem. Wraz z artystami, naukowcami i planistami pracowaliśmy przez ein Märchen sondern um einen Tatsachenbericht tydzień, próbując odpowiedzieć na pytanie: co oznacza dzisiaj pojęcie „Grund und Boden”? handelt, dann, ja dann ist es wohl besser, wenn niemand den Weg in den Herbstwald fi ndet und das schlimme Schicksal der Protagonisten teilen muss. Darum, Fahrradfahrerin oder Fahrradfahrer, entwickelt und geschützt werden soll, was man in należy ją chronić, co jej zagraża, a co daje szansę. wenn du den Herbstwald befährst: Bleibe auf dem ihm zu hoff en und zu befürchten hat. Eine solche Takie dyskusje maja miejsce na ulicach i w kawiar- Weg und wenn du in der Ferne den Schein eines Kommunikation fi ndet auf der Straße und im Café niach (czyli w życiu codziennym), ale także np. przy Feuers lodern siehst, beschleunige deine Fahrt. Hof- statt (also im Alltag), aber auch bei Ausstellungen okazji wystaw na temat krajobrazu, na forach inter- fentlich ist es noch nicht zu spät! (tk) zum Thema Landschaft, auf Webseiten, in Zeitun- netowych, na łamach prasy i w teatrach. Właśnie 276 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 277

gen und im Theater. Und eben diese Kommunika- taki rodzaj komunikacji inicjować i wspierać chce kommunikation heißt Selbstorganisation – zunächst – najpierw w postaci rozmowy i spisywania pomy- tion will das Büro für Landschaftskommunikation Büro für Landschaftskommunikation / Biuro Komu- im Sprechen und Schreiben, dann im täglichen Tun. słów, a później w codziennej działalności. anregen und begleiten. nikacji Krajobrazu. Ausgehend von dieser Arbeit gründeten eini- W roku 2011 grupa działaczy, opierając się na Dabei hat man es mit sehr verschiedenen Per- Mamy do czynienia z najróżniejszymi perspekty- ge Aktivisten im Jahr 2011 die Akademie für Land- dotychczasowych doświadczeniach, założyła Aka- spektiven auf den Raum zu tun, die immer wieder wami na przestrzeń, perspektywami, które powiąza- schaftskommunikation, die sich dafür einsetzt, die demie für Landschaftskommunikation / Akademię miteinander in Beziehung gesetzt werden sollen: ne z różnymi relacjami. Rolnicy i ekolodzy, mieszkań- in diesem Feld erprobten Arbeitsweisen zu vermit- Komunikacji Krajobrazu. Jej celem jest propago- Landwirte und Naturschützer, Bewohner und Po- cy i politycy, artyści i naukowcy – każda z tych grup teln – an Kinder und an Erwachsene, also in der wanie wcześniej opracowanych metod pracy mło- litiker, Künstler und Wissenschaftler und viele an- społecznych (i jeszcze wiele innych) formułuje wła- Bildung. Wir regen also Landschaftliche Bildung dzieży i dorosłym w systemie edukacji. Staramy się dere haben ihre eigenen Ansprüche an den Raum. sne postulaty dotyczące kształtowania przestrzenne- an, wo immer es geht – in Grundschulen, in weiter- zatem wspierać edukację krajobrazową tam, gdzie Diese Vielfalt ist erwünscht, sie ist der Humus, auf go. Ta różnorodność spojrzeń jest bogactwem, jest führenden Schulen und mit Studenten und älteren to tylko jest możliwe. Stwierdziliśmy bowiem, że dem Landschaftskommunikation gedeiht! glebą, z której wyrasta komunikacja krajobrazu! Erwachsenen, nicht zuletzt auch in Nowa Amerika. nasz własny krajobraz praktycznie nie pojawia się Denn wir haben festgestellt, dass die eigene Land- wśród tematów obecnych w systemie edukacji. To schaft kaum noch als Bildungsthema entwickelt źle i chcemy to zmienić! wird. Das ist misslich und wir wollen das ändern! Akademia jest przy tym podmiotem prowa- Die Akademie ist auch Träger des Oderbruchpa- dzącym Oderbruchpavillon / Pawilon Łęgów villons. Und sie unterstützt den Auﬂ and Verlag, der Nadodrzańskich. Wspiera także nowe i niewielkie sich als neues und kleines Verlagshaus mit der Pub- wydawnictwo Auﬂ and Verlag, które zajmuje się likation landschaftsbezogener Literatur beschäftigt. publikowaniem pozycji związanych z krajobrazem. Hier entstehen Bücher zum Streiten, zum Schlau- Powstają tu książki zachęcające do sporów, do roz- werden und zum Weinen, immer mit dem Bezug szerzania własnej wiedzy, czasami nastrajające pesy- auf das Schicksal von Landschaften und ländlichen mistycznie. Zawsze jednak są to pozycje powiązane Räumen. Denn die Landschaften sind die Habitate tematycznie z losem krajobrazów i obszarów wiej- des Menschen und man sollte ihnen deshalb Auf- skich. Bo krajobrazy to habitaty ludzi. Dlatego waż- merksamkeit schenken. (Kenneth Anders) ne jest, by zwracać na nie uwagę. (Kenneth Anders)

Lesung des Auﬂ and Verlages, 2013, in EbersLas. Begonnen hat alles mit einem Kinderbuch über das Oderbruch. Inzwischen haben wir alle Hände voller Bücher. | Wieczór autorski wydawnictwa „Auﬂ and Verlag”, 2013, w Eberslas. Wszystko zaczęło się od książki dla dzieci o Błotach Odrzańskich. Od tej pory wydaliśmy już całe mnóstwo książek.

Sommerschule Energiewerkstatt: Die Akademie für Landschaftskommunikation greift in ihren Sommerschulen aktuelle Themen der Landschaftsentwicklung auf. 2013 ging es um die Energiewende und ihre Auswirkungen auf die Landschaft. Szkoła letnia „Warsztaty energetyczne”. Akademia komunikacji krajobrazowej zajmuje się aktualnymi problemami rozwoju krajobrazu. W roku 2013 tematem warsztatów były przemiany w pozyskiwaniu energii i ich skutki dla krajobrazu.

Die Region, in der dies nun schon seit über zehn Łęgi Nadodrzańskie [Oderbruch] to region, Jahren kontinuierlich erprobt wird, ist das Oder- w którym już od 10 lat systematycznie kontynuowa- bruch (www.oderbruchpavillon.de). Hier entste- ny jest ten proces (www.oderbruchpavillon.de). Tutaj hen immer wieder neue Projekte, die sich mit dieser powstają ciągle nowe projekty związane ze specyfi ka eigenartigen Landschaft befassen und die Aufmerk- krajobrazu, projekty, których realizacja zwrócić ma samkeit der Leute auf ihre eigenen Spielräume len- uwagę ludzi na przestrzenie, w których żyją. Bo fi lo- ken sollen. Denn die Philosophie der Landschafts- zofi a tego rodzaju komunikacji jest samoorganizacja 278 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITA 279 LEBUSER ZIEMIA

Driesdenko – Papuszów – Küstrzyn Słubfurt – Problem – Gubien – Große Dziura – Las Forst Provincja Poznań Krosseno Zielonaberg 280 TERRA INCOGNITA TERRA INCOGNITAŻarów281

alta

Hampshire Polęzig Drossośno Sumatra Jamaika Rzeppen Zübinka Niemaschlebba Słońskburg

ODERA

Problem Gubien ew Yorck LEBUSER Aurad Neukomórka Las Forst Küstrzyn Nyße denken Eisenhutastadt Der iłowo Mansznowice Lebusz große dziura Słubfurt Tschetschnow Jänschlas TA Müllróża Pajc Zelów Licyn Chożebuz Lieberóża ZIEMIABrisyn Novahardengóra Beskowice

Steindwór

Hrabiawalde

Provincja Berlin 282 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 283 284 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 285

in ungewöhnlicher Landstrich, in dem Sie est to wyjątkowa kraina, w której spotykamy DRIESDENKO DRIESDENKO EMenschen aus aller Welt begegnen. Sie ließen Jludzi z różnych stron świata. Osiedli oni po sich hier nieder nach den letzten großen Umwäl- wielkich przetasowaniach w Europie i związali się ÜBER DIE STADT O MIASTECZKU zungen in Europa und sie verbanden sich auf Dauer na trwałe z Lebuser Ziemią. Tworzą wielokultu- mit der Lebuser Ziemia. Sie zusammen bilden die rową społeczność tego regionu, gdzie spotykamy ie Siedlung Drzeń wird zum ersten Mal im 11. zmianki o osadzie Drzeń pochodzą już Vielvölkergesellschaft dieser Region, wo wir einem przekrój narodów Europy. Po zniesieniu sztucz- DJh. erwähnt. Die Geschichte des Städtchens Wz XI wieku. Historia miasteczka zaczęła się Querschnitt europäischer Kultur begegnen. Erst nych granic pokazuje swe piękno i kulturę, potra- begann schon vor 1317 (ein genaues Datum ist nicht już przed rokiem 1317 (dokładna data lokacji mia- seit der Aufl ösung der künstlichen Grenzen kann fi wspaniale gościć i uczyć. Zobaczyć tu można bekannt). Ähnlich wie in vielen anderen auf dieser sta nie jest znana). Podobnie jak w wielu innych die Lebuser Ziemia ihre Schönheit und ihre Kultur przeróżne enklawy przyrodnicze, lasy, rezerwaty, geographischen Breite gelegenen Städten brachten leżących na tej szerokości geografi cznej miastach zeigen, seine Gastfreundschaft demonstrieren und zwierzęta i ptactwo. Kraina licznych jezior i rzek, Gebietsstreitigkeiten, Durchmärsche und Aufent- największe zmiany na jego funkcjonowanie mia- uns vieles lehren. Sie können hier viele Naturwun- często połączonych ze sobą, tworzących całe halte von Armeen in Kriegszeiten die größten Ände- ły spory terytorialne i przemarsze/pobyty wojsk der genießen, die Wälder, die Reservate, die Tiere systemy szlaków wodnych, są tu niepowtarzalne rungen mit sich. Mit kürzeren oder längeren Visiten w czasie działań wojennych. Z wizytami na krót- und die komischen Vögel; ein Märchenland der krajobrazy. Tu możemy wędrować szlakami waż- belustigten sich brandenburgische, polnische, schwe- szy lub dłuższy czas bawili tu żołnierze: branden- Flüsse und Seen, die oft miteinander verbunden nych wydarzeń historycznych, o których świad- dische, russische, preußische, deutsche und französi- burscy, polscy, szwedzcy, rosyjscy, pruscy, nie- sind und ein ganzes Wasserwegesystem bilden, czą grody, zamki, dwory, pałace, klasztory i wiele sche Soldaten. mieccy i francuscy. unvergessliche Landschaften. Hier können wir den budowli. Lebuser Ziemia tworzy nową jakość ży- Während des 2. Weltkriegs erlitt das Städtchen Miasteczko w czasie II wojny światowej zbyt Pfaden wichtiger historischer Ereignisse folgen, cia poprzez wspólną kulturę, sport, gospodarkę, keine allzu großen Schäden, weshalb wir hier viele mocno nie ucierpiało, przez co możemy napo- wovon uns Gutshöfe, Schlösser, Paläste, Klöster wymianę doświadczeń. Częste kontakty pozwa- interessante Architekturdenkmale aus der Zeit der tkać tu wiele interesujących zabytków architektu- und viele andere Bauwerke erzählen. Lebuser Zie- lają lepiej zarządzać regionem, czego dowodem Jahrhundertwende vom 19. zum 20. Jahrhundert ry z przełomu XIX i XX wieku. Najważniejsze to: mia hat eine neue Lebensqualität erschaff en durch jest Nowa Amerika, która łączy ludzi a nie dzieli. antreff en. Die bedeutendsten sind: die katholi- katolicki kościół parafi alny (d. ewangelicki) przy gemeinsame Kultur, Sport, Wirtschaft und Erfah- Ważnymi miejscowościami w Lebuser Ziemia są sche Pfarrkirche (früher evangelisch) auf dem plac pl. Kościelnym, z oryginalnymi organami Sauera rungsaustausch. Häufi ge Kontakte erleichtern den oczywiście stolica Nowej Ameriki Słubfurt, ale Kościelny mit Original Sauer-Orgel von 1902; die hal- z 1902 roku; kościół katolicki o konstrukcji halowej Umgang mit unserer Region. Der beste Beweis da- również dalsze byłe miasta graniczne jak Gubien lenförmige katholische Kirche in der ul. Żeromskiego; przy ul. Żeromskiego; ruiny twierdzy zbudowanej für ist Nowa Amerika, ein Land, das nicht trennt, i Küstrzyn. Gorzberg, Zielona Berg i Las Forst są die Ruinen der in der Form eines fünfzackigen Ster- w formie pięcioramiennej gwiazdy i zbudowany na sondern verbindet. Wichtige Orte in Lebuser również zachwycające. Słubfurt został stolicą No- nes gebauten Festung und das auf ihrem Gelände jej terenie pałac Treppmachera (w którym przeby- Ziemia sind natürlich die Hauptstadt von Nowa wej Ameriki, ponieważ tutaj wszystko się zaczę- Amerika, Słubfurt, aber auch weitere ehemalige ło: już w 1999 roku powiązały się oba byłe miasta Grenzstädte, wie Gubien und Küstrzyn. Gorz- Słubice i Frankfurt nad Odrą i powstał Słubfurt, Rynek Nowego miasta obecnie pl. Wileński berg, Zielona Berg und Las Forst haben auch ihre który w 2000 roku został wpisany do Europejskie- Reize. Słubfurt wurde die Hauptstadt von Nowa go Rejestru Miast. W ten sposób kryzys tożsamo- Amerika, denn hier fi ng alles an: Bereits 1999 ver- ści mieszkańców po obu stronach Odry prze- banden sich die beiden ehemaligen Städte Słubice kształcił się w nową tożsamość, z której ci ludzie und Frankfurt (Oder) zu Słubfurt, welches 2000 in mogą być dumni. Nie do przecenienia jest przy das Register der Europäischen Städtenamen (RES) tym udział katedry Socjotechniki Manipulacyjnej eingetragen wurde. So verwandelte sich die Iden- Uniwersytetu Nowej Ameriki. (Florian Firlej) titätskrise der Menschen beiderseits der Oder in eine neue Identität, auf die die Menschen stolz sein konnten. Einen nicht unbedeutenden Beitrag zu dieser Entwicklung leistete der Lehrstuhl für Manipulative Soziotechniken an der Nowa Ame- rika Uniwersytät. (Florian Firlej) 286 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 287

Nach dem Hochwasser 1947, das war die schlimmste Zeit. Wir haben uns damals von Sauerampfer ernährt. / Najgorszy czas dla mnie to ten po powodzi w 1947 roku. Żywiliśmy się wtedy szczawiem. 288 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 289

gebaute Treppmacher-Schloss (in dem u. a. der deut- wali m.in cesarz niemiecki i car rosyjski); Rynek den der Stadt. Die Entscheidung des Papstes war do przewidzenia, wobec tego wykopano nowe ko- sche Kaiser und der russische Zar weilten); der Alt- Starego miasta (lokowanego na prawie magdebur- fast klar vorherzusehen, weshalb man ein neues ryto rzeki na południe od miasta (obecna nazwa stadtmarkt (nach Magdeburger Recht angelegt) und skim) i rynek Nowego miasta. (ap) Flussbett im Süden der Stadt grub (heutiger Fluss- rzeki: Stara Noteć). Tym sposobem, po edykcie der Neustadtmarkt. (ap) name: Alte Netze). Auf diese Weise war, nach dem papieskim „co na południe od rzeki to polskie, co Edikt des Papstes, „was im Süden des Flusses lag, na północ to brandenburskie”, miasto leżało już na KONSTRUKCJE polnisch, und was im Norden, brandenburgisch”, die północnym brzegu rzeki. WIRKLICHKEITSKONSTRUKTIO- RZECZYWISTOŚCI Stadt lag schon aus der Nordseite des Flusses. Dziś ślady pierwotnego koryta można odszukać NEN IM MITTELALTER W ŚREDNIOWIECZU Heute, da man seine Geschichte kennt, kann znając jego historię. Woda w nim już nie płynie, ale man die Spuren des ursprünglichen Flussbettes opowieść pobudza wyobraźnię. eute fl ießt das Hauptbett der Netze durch becnie główne koryto rzeki Noteć przepły- wiederfi nden. In ihm fl ießt kein Wasser mehr, aber A czy prawda to czy legenda li tylko przekonasz Hden Nordteil der Stadt. Es ist ein im 18. Jh. in Owa w północnej części miasta. Jest to ka- die Geschichte regt die Fantasie an. się gdy do miasta zajedziesz, jego historię poznasz der Zeit der großen Melioration gegrabener Kanal. nał przekopany w XVIII wieku w czasach wielkiej Aber ob das die Wahrheit ist oder nur Legende, er- a zabytki cudne ujrzysz i pod osady urokiem na długo Vor langer, langer Zeit aber fl oss der Fluss neben der melioracji. Ale dawno, dawno temu, rzeka płynę- fährst du nur, wenn du in die Stadt kommst, ihre Geschich- pozostaniesz. (ap) Stadt, und eigentlich lag die Stadt gleich am Fluss. ła obok miasta, a właściwie miasto leżało tuż nad te kennenlernst und die wunderbaren Denkmäler erblickst Das Städtchen hatte eine gute strategische Lage (es rzeką. Miasteczko miało dobre położenie strate- und im Bann der Siedlung bleibst du auf lange Zeit. (ap) lag auf erhöhtem Gelände, von Wasser umgeben), giczne (leżało na podwyższeniu terenu, otoczone es bildete eine natürliche Staatsgrenze, weshalb der wodą), stanowiło naturalną granicę państwową Streit um sie pausenlos andauerte und die Stadt przez co spór o nie trwał bezustannie i gród prze- PARK DER KULTUREN DER WELT PARK KULTUR ŚWIATA durch Kriege, Ehen oder gewöhnlichen Handel in chodził z rąk do rąk, wskutek wojen, mariaży lub immer neue Hände geriet. zwykłego handlu. n Driesdenko gibt es einen Ort, den man unbe- stnieje w Driesdenku miejsce które koniecz- Mit den Jahren schleppte sich der Streit über Latami ciągnął się spór o przynależność pań- Idingt gesehen haben muss. Und das ist etwas Inie trzeba odwiedzić. I rzecz to całkiem nowa. die staatliche Zugehörigkeit der Stadt dahin. Um stwową grodu. Aby raz na zawsze zakończyć dys- ganz und gar Neues. Der „Park der Kulturen der „Park Kultur Świata”, przez miejscowych nazwa- die Diskussion ein für alle Male zu beenden, schick- kusje wysłano poselstwo do papieża, który miał roz- Welt”, von den Einheimischen liebevoller, „Park der ny, bardziej przyjaźnie, Parkiem Koszmarów lub te man eine Gesandtschaft zum Papst, der im Streit strzygnąć spór. Rzeka płynęła wówczas na północ Alpträume” oder „Park der Blamagen der Welt” ge- Parkiem Kompromitacji Świata. Na terenie po entscheiden sollte. Der Fluss verlief damals im Nor- od miasta. Decyzja papieża była niemal oczywista nannt. Auf dem ehemaligen Friedhofsgelände (nach byłym cmentarzu (po II wojnie światowej zamie-

Rynek Nowego miasta obecnie pl. Wileński | Der Neustadtmarkt, heute Vilniusplatz Jeden z obiektów w Parku Kultur Świata | Eines der Objekte im Park der Kulturen der Welt 290 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 291

dem 2. Weltkrieg in einen Park der Volksvergnügen nionym na park zabaw ludowych) wybudowano Stößt Nowa Amerika zum Kreis der Erdöl ex- Czy Nowa Amerika dołączy do grona krajów umgewandelt) wurde ein System von Wegen und system ścieżek i ławek przy których umieszczo- pertierenden Länder dazu? Oder vielleicht wird eksporterów ropy naftowej? A może stanie się sa- Bänken gebaut, an denen Miniaturen der berühm- no miniatury najsłynniejszych budynków świa- es ein selbständiger Player auf dem Weltölmarkt? modzielnym graczem na światowym rynku paliwo- testen Bauwerke der Welt aufgestellt wurden. Im ta. W niższej części parku znajduje się park zabaw Schon heute sollte man sich überlegen, ein Pionier wym? Już dziś warto zastanowić się czy nie zostać unteren Parkteil beﬁ ndet sich ein Vergnügungspark dla dzieci ze sztucznie przed laty utworzona wy- Nowa Amerikas in der Gegend Driesdenks zu wer- pionierem Nowej Ameriki w okolicach Driesdenka, für Kinder mit einer vor Jahren künstlich angelegten spą, na której znajduje się pomnik przyrody „ze- den, das schon bald die reichste Stadt der Welt które już wkrótce będzie najbogatszym miastem Insel, auf der sich das Naturdenkmal „Gruppe von spół wierzb płaczących”. sein wird. (ap) świata. (ap) Trauerweiden” beﬁ ndet. Tuż obok górnej części parku jest przedszkole, Gleich neben dem oberen Parkteil ist ein Kinder- które zbudowane zostało na terenie byłego cmen- garten, der auf dem Gelände des ehemaligen jüdi- tarza żydowskiego. O tym fakcie informuje nas schen Friedhofs gebaut wurde. Darüber informiert tablica na kamieniu umieszczonym w cieniu rozło- PAPUSZÓW PAPUSZÓW eine Tafel auf einem Stein, der im Schatten einer aus- żystego dębu, będącym pomnikiem przyrody. (ap) ladenden Eiche liegt, die ein Naturdenkmal ist. (ap) PAPUSZA PAPUSZA

hren Geburtstag und -ort kennen wir nicht genau. ie znamy dokładnej daty ani miejsca jej uro- SCHEICHTUM DRIESDENKO SZEJKANAT DRIESDENKO IBronisława Wajs-Papusza – hat selbst verschiede- Ndzenia. Bronisława Wajs – Papusza – sama ne Angaben gemacht. Wir wissen, dass es 1908 war. podawała różne dane. Wiemy że był to rok 1908. m Jahre 2013 wurde in der Umgebung der Stadt eine 2013 roku w okolicach miasta wybudowa- Sie lernte in der Pubertät mithilfe jüdischer und pol- Nauczyła się czytać w okresie dojrzewania przy IErdöl- und Erdgaslagerstätte erschlossen. Das ist Wno kopalnię ropy naftowej i gazu ziemne- nischer Bekannter lesen. Für den Unterricht zahlte pomocy znajomych narodowości polskiej i żydow- eine Chance für die Stadt und eine Verbesserung u. a. go. Jest to szansa na rozwój miasta i poprawę m.in. sie mit Kleinigkeiten, die sie nach Zigeunerweise er- skiej. Za naukę płaciła drobiazgami, zdobywanymi der touristischen Infrastruktur. Wie Geologen versi- infrastruktury turystycznej. Według zapewnień worben hatte. Sie war eine von wenigen Frauen ro- w tradycyjny cygański sposób. Była jedną z niewielu chern, handelt es sich um reiche Vorkommen, ein Ab- geologów złoża te są zasobne i opłacalne w eks- manischer Nationalität, die nicht nur Gedichte und kobiet narodowości romskiej, która nie tylko czy- bau wäre mithin rentabel. Nowa Amerikaner sorgen für ploatacji. Nowoamerikanie dbają o zachowanie Lieder las, sondern auch selbst schrieb. Ihre Werke tała ale też pisała wiersze i pieśni. Jej utwory były ein Gleichgewicht zwischen Ausbau der Gewinnung równowag rozwoju kopalni i utrzymaniu walorów wurden ins Polnische, Englische, Französische, Spa- przekładane i wydawane w językach: polskim, an- und Aufrechterhaltung ökologischer, wissenschaftlicher przyrodniczych, naukowych i turystycznych Pusz- nische, Schwedische und Italienische übersetzt. Sie gielskim, francuskim hiszpańskim, szwedzkim i wło- und touristischer Qualitäten des Netzer Urwaldes. czy Noteckiej. starb 1987 in Inowrocław. skim. Zmarła w Inowrocławiu w roku 1987.

Jeden z obiektow w Parku Kultur Świata | Eines der Objekte im Park der Weltkulturen Występ teatru Eliksir „Wspomnienia o Papuszy” | Auftritt des Theaters Elixier „Erinnerungen an Papusza” 292 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 293

Myślę, że moja przyszłość będzie związana cały czas z Küstrzynem. Ich glaube, dass meine Zukunft immer mit Küstrzyn verbunden sein wird. 294 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 295

In Papuszów wurde am Haus, in dem sie wohn- W Papuszowie, na domu w którym mieszkała te (ul. Kosynierów Gdyńskich 20) 2002 eine Gedenk- (ul. Kosynierów Gdyńskich 20) odsłonięto w 2002 tafel enthüllt, die zuvor in den Fußweg auf dem roku tablicę pamiątkową, która wcześniej była Altmarkt eingemauert war, 2006 wurde eine neue wmurowana w chodnik na Starym Rynku a w 2006 Tafel angefertigt. Im November 2007 wurde ein Pa- roku wykonano nową tablicę. W listopadzie 2007 pusza-Denkmal enthüllt, das sich vor dem Eingang roku odsłonięto pomnik Papuszy. który znajduje zur neuen Stadtbibliothek beﬁ ndet. Im Nordteil der się przed wejściem do nowej miejskiej biblioteki Stadt wurde eine Straße nach ihr benannte. 2013 publicznej. W północnej części miasta nazwano jej kam ein Film über das Leben der Zigeunerdichterin imieniem ulicę. W roku 2013 na ekrany wszedł ﬁ lm auf die Leinwand. (ap) o życiu cygańskiej poetki. (ap)

ÜBER ETWAS ORIGINELLES O CZYMŚ ORYGINALNYM ODER WIRKLICHKEITSKONST- CZYLI KONSTRUKCJE RUKTION IN PAPUSZÓW RZECZYWISTOŚCI W PAPUSZOWIE

m Stadtzentrum steht gleich an der Wartebrücke centrum miasta tuż przy moście przez Iein originelles Gebäude. Alle Versuche, die Kons- WWartę stoi oryginalna budowla. Wszelkie truktion zu beschreiben, kann man als Begrenzung próby opisania tej konstrukcji można przyjąć jako der Ausdrucksfreiheit des Architekten verstehen. próbę ograniczania wolności wypowiedzi projek- Überlassen wir also die Interpretation den Besu- tanta. Pozostawmy więc swobodę interpretacji chern. Die räumliche Form ist ein klassisches Beispiel odwiedzającym. Forma przestrzenna jest klasycz- für die nowaamerikansiche Schule der nutzlosen Ar- nym przykładem nowoamerikanskiej szkoły architektur. Die Hauptfunktion des Objektes ist seine chitektury bezużytecznej. Główną funkcja obiek- Existenz. In der Unterführung durch die „Gestalt” tu jest istnienie. W przejściu podziemnym pod 296 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 297

beﬁ nden sich Geschäfte den sowie ein Eingang zur „kształtem” znajduje się miejsce na sklepy oraz Besucherplattform, von der man aus recht niedriger wejście na platformę widokową z której można Ursprünglich hielt Szymon einen Feuerhaken Pierwotnie w prawej dłoni Szymon trzymał po- Höhe ein Panorama des Stadtteils am rechten Ufer z dość niskiej wysokości oglądać panoramę prawo- in der rechten Hand, an dem er einen Herdring grzebacz na którym toczył fajerkę. Grupa kreatyw- hat. Die offi zielle Bezeichnung des Objektes lautet brzeżnej części miasta. Oﬁ cjalna nazwa obiektu to drehte. Eine Gruppe kreativer Kunstliebhaber (bzw. nych miłośników sztuki (lub też jeden z jej przedsta- „Dominante”. Woher stammt sie? (ap) „dominanta”. Skąd się wzięła? (ap) einer ihrer Vertreter), nahm schon mehrmals ohne wicieli), bez zgody twórcy, dokonała już kilkakrotnie Erlaubnis des Künstlers Modernisierungen vor und jego modernizacji i usunęła cześć elementów po- entfernte Teile des Denkmals. Der verschwundene mnika wskazując autorowi oczekiwaną formę. Gi- DENKMÄLER POMNIKI Herdring wurde zu einem Element eines pseudo- nąca fajerka staje się elementem pseudosportowej UNGEWÖHNLICHER NIEZWYKŁYCH sportlichen Wettstreits bis heute unbekannter Riva- rywalizacji nieznanych do dziś zawodników z wła- GEWÖHNLICHER GESTALTEN ZWYKŁYCH POSTACI len mit den Stadtbehörden. dzami miasta. An der Warthaprommenade stoßen wir auf ein Na nadwarciańskim bulwarze spotkamy drugi weiteres Denkmal, das einem gewöhnlichen unge- pomnik poświęcony zwykłemu niezwykłemu czło- apuszów ist eine von wenigen Städten, in de- apuszów jest jednym z niewielu miast w któ- wöhnlichem Menschen gewidmet ist. Herr Paweł wiekowi. Pan Paweł Zacharek przez 20 lat Po II Pnen gewöhnlichen Leuten ein Denkmal gesetzt Prym stawia się pomniki zwykłym ludziom. Zacharek brachte nach dem 2. Weltkrieg 20 Jahre wojnie światowej przewoził swoją łódkę ludzi na wird. Die Enthüllung des Denkmals von Szymon Odsłonięcie pomnika Szymona Giętego (wł. Ka- lang mit seinem Boot Menschen auf die andere drugą stronę rzeki. Pomnik stoi dziś na bulwarze. Gięty (eigentl. Kazmierz Wnuk) war ein von nowa- zmierza Wnuka) było wydarzeniem kulturalnym Flussseite. Das Denkmal steht heute auf der Prom- Odpowiednim miejscem było nabrzeże rzeki, jed- amerikanischem Geist erfülltes kulturelles Ereignis. przepojonym duchem nowoamerikańskim. Pan menade. Der richtige Platz wäre eigentlich der Kai nak doświadczenia z innymi instalacjami na brze- Herr Kazimierz war der berühmteste Gorzower Kazimierz był najsłynniejszym z gorzowskich klo- gewesen, die Erfahrung mit anderen Installationen gu rzeki pokazały, że wybór miejsca był właściwy. Stadtstreicher. szardów. am Flussufer zeigte jedoch, dass die Auswahl der Inna instalacja artystyczna, kamienne kule umiesz- Stelle genau richtig war. Eine andere Kunstinstalla- czone na nabrzeżu tuż przy moście śródmiejskim, tion, eine Steinkugel, die am Kai gleich bei der In- odpłynęły kiedy poziom rzeki się podniósł. (ap) Pomnik Szymona Giętego | Denkmal des gebeugten Szymon nenstadtbrücke platziert wurde, schwamm davon, als der Wasserpegel stieg. (ap)

Alle Fotos zum Text | Wszystkie fotograﬁ e: Adam Poholski 298 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 299

DER NOWAAMERIKANISCHE NOWOAMERIKAŃSKI Eines der Exponate ist eine Holzkonstrukti- Jednym z eksponatów jest drewniana konstruk- PARK DER MEILENSTEINE PARK SŁUPÓW on zur Bändigung störrischer Pferde während des cja do ujarzmiania narowistych koni podczas pod- DER ZIVILISATION CYWILIZACJI Hufb eschlags in einer der Schmieden von Witni- kuwania w jednej z witnickich kuźni. Ciekawe są też ca. Interessant sind auch die Kopien und Originale kopie i oryginały słupów milowych poczty pruskiej. er Park der Wegweiser und Meilensteine der Zi- ark Drogowskazów i Słupów Milowych preußischer Postsäulen. Wir fi nden hier auch einen Znajdziemy tu też kołogniot do gliny z zamkniętej Dvilisation befi ndet sich in Witnica, sein Schöpfer PCywilizacji znajduje się w Witnizzy, a jego Lehmkollergang (Mahlwerk) aus der in den 1990er w latach 90. XX w. fabryki kafl i. Park jest miejscem ist der hiesige Heimatforscher Zbigniew Czarnuch. twórcą jest tutejszy regionalista Zbigniew Czar- Jahren geschlossenen Kachelfabrik. Der Park ist Ort wielu imprez kulturalnych i spotkań wielu nowo- Jener außergewöhnliche Stadtpark spiegelt die kul- nuch. Ów niezwykły miejski park tematyczny vieler Kulturveranstaltungen und Begegnungen vie- amerikańskich kultur. (akor) turelle Identität des Ortes thematisch wider. Er ent- odzwierciedla kulturalną tożsamością miejsco- ler nowaamerikanischer Kulturen. (akor) stand 1995 am Flüsschen Witna. Dieser Ort zeigt eine wości. Powstał w 1995 r. nad rzeczką Witną, spezifi sche Sicht auf die Entwicklung der technischen Miejsce to pokazuje specyficzne spojrzenie na

Zivilisation, unter besonderer Berücksichtigung der rozwój cywilizacji technicznej, ze szczegól- SŁOŃSKBURG SŁOŃSKBURG Probleme des Straßenbaus und der Industrie. Dies nym uwzględnieniem zagadnień drogownictwa UND NOWA AMERIKA I NOWA AMERYKA ist ein Raum – wie der Schöpfer des Parks erzählt i przemysłu. Jest to przestrzeń – jak powiada – „in vier Sammlungen: der Straßenkultur, mit Stra- twórca parku – „w czterech kolekcjach: kul- łońskburg ist ein kleiner Ort ca. 15 km östlich łońskburg to mała miejscowość oddalona około ßenrandobjekten, Meilensteinen der Zivilisation, mit tury drogi, z obiektami pobocza szos, słupów Svon Küstrzyn, der eine schöne und zugleich düs- S15 km od Küstrzyna w kierunku wschodnim, ma Denkmälern, die Witnicas Bewusstwerdung großer milowych cywilizacji, z zabytkami ilustrujący- tere und grausame Geschichte hat. historię piękną, ale jednocześnie mroczną i okrutną. Erfi ndung der Menschheit illustrieren, ein Raum der mi docieranie do Witnicy wielkich wynalazków Die Sumpfgebiete im Delta der Warthamündung Tereny bagienne delty ujścia Warthy do Odery Refl exion, mit Sammlungen von Denkmälern, die ludzkości, przestrzeń refleksji, ze zbiorami za- in die Odera haben die Einwohner zwar nicht ver- nie rozpieszczały mieszkańców, ale gwarantowały das Übel zeigen, das Straßen mit sich brachten, d.h. bytków ilustrujących zło, które dotarło tu dro- wöhnt, aber ihnen Sicherheit und Fischreichtum in bezpieczeństwo i obfi tość ryb w tutejszych wodach Kriege und Ideologien des Hasses und den Raum der gami, a więc wojny i ideologie nienawiści oraz den hiesigen Gewässern sowie Wild im Walddickicht oraz zwierzynę w leśnych ostępach. Najliczniejszą Fantasie, in dem Installationen gesammelt wurden, przestrzeń fantazji, w której zebrano instalacje garantiert. Die größte Menschengruppe in Słońskburg grupą ludzi w Słońskburgu jak i w pobliskim Przybo- die die Straße als Raum für Abenteuer zeigen”. ilustrujące drogę jako teren przygody”. wie auch im nahen Przyborów waren Fischer. rowie stanowili rybacy. 300 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 301

Postawiono bloki, które dzisiaj bardziej szpecą miasto niż zdobią. Man hat hier Wohnblöcke hingestellt, die heute die Stadt verschan- deln, statt sie zu zieren. 302 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 303

Die erste schriftliche Erwähnung datiert von Pierwsze pisane wzmianki datowane są Hospital, das bis zum 2. Weltkrieg ohne Unterbre- by i w 1856r. buduje szpital który fukcjonuje nie- 1295, woraus folgt, dass die heutigen Gebiete dem w 1295 r. i wynika z nich, że tereny obecne nada- chung in Betrieb war. przerwanie do końca II wojny światowej. Templerorden zugeteilt waren und nach Aufl ösung ne zostały zakonowi templariuszy, a po kasacie Erst als 1892 Otto Rubow Bürgermeister von Dopiero, gdy w 1892r. burmistrzem Słoń- des Ordens von den Brandenburgischen Hohen- tego zakonu ziemie te przejęli Hohenzollerowie Słońskburg wird (und diese Funktion 32 Jahre lang skburga zostaje Otto Rubow (pełnił tą funkcję zollern übernommen wurden. Im Gegenzug für ein brandenburscy. W 1426r. w zamian za udzieloną inne hat), erlebt die Stadt ihre glanzvollsten Jahre. przez 32 lata), miasto przeżywa lata największej Darlehen des Johanniterordenes übergab der Ho- pożyczkę księciu Hohenzollerowi przez zakon Dank seines Bemühens entsteht hier eine Indust- świetności. Dzięki jego staraniom powstaje tu henzollernherzog das Land 1426 den Johannitern. joannitów, książę przekazał te ziemie joannitom. rie, er initiiert eine Bahnverbindung zwischen Küst- przemysł, jest inicjatorem budowy połączenia Nachdem sie 1426/27 Stadt, Schloss und um- Po nabyciu miasta, zamku i okolicznych ziem rzyn an der Odera, Gorzów Wlkp (heute Papusza), kolejowego z Kostrzynem nad Oderą, Gorzowem liegendes Land erworben hatten, gingen sie an w latach 1426-1427 przystąpiono do rozbudowy Sulęcin und Międzyrzecz, Steuern fl ießen in die Wlkp. (obecnie Papusza), Sulęcinem i Międzyrze- den Ausbau des Schlosses zum Sitz des Balleis/des zamku jako siedziby baliwa (wielkiego mistrza), Stadt. Aus Steuergeldern baut er eine Regenkana- czem, do miasta wpływają podatki. Z podatków Großmeisters, 1478 wurde Dank des Ordens der a w 1478r. dzięki zakonowi rozpoczęto budowę lisation, alle Straßen werden gepfl astert, Fußwege buduje kanalizację deszczową, zostają wybruko- Kirchenbau begonnen und 1522 abgeschlossen. kościoła i całkowicie ukończono w 1522r. gebaut und die Stadt wird elektrifi ziert. wane wszystkie ulice i położone chodniki i miasto Mit der Ankunft des Johanniterordens im da- Z chwilą przybycia zakonu joannitów do ów- Kostbarstes historisches Objekt von Słońskburg zostaje zelektryfi kowane. maligen Sonnenburg und späteren Słońsk, gewann czesnego Sonnenburga a póżniej Słońska, Słońsk- ist die Johanniterkirche und darin der Alabasteraltar Najcenniejszym obiektem historycznym Słońskburg immer mehr an Bedeutung, neuerliche burg zyskiwał coraz bardziej na znaczeniu, jednak aus der Frührenaissance, gefertigt von niederländi- w Słońskburgu jest pojoannicki kościół para- Kriegshandlungen und die schwedische Flut rui- ponowne działania wojenne oraz potop szwedzki schen Meistern, die Barockkanzel aus schwarzem fi alny a w nim alabastrowy ołtarz z wczesnego nierten dieses Land. Słońskburg wurde ausgebrannt doprowadziły te ziemie do ruiny. Słońskburg zo- Marmor, das hölzerne Taufb ecken, Kirchenfenster, renesansu – wykonany przez mistrzów nider- und geplündert. stał spalony i splądrowany. die Wappenkartuschen der Johanniter sowie die landzkich, barokowa ambona z czarnego mar- Erst als Johann Moritz von Nassau 1652 Ballei Dopiero gdy baliwem zakonu został w 1652r. Orgel. Neben der Kirche befi ndet sich ein Fachwerk- muru, chrzcielnica drewniana, witraże, kartusze wurde und mit eigenen Mitteln das Schloss zu ei- Johann Moritz von Nassau i z własnych funduszy haus, in dem sich die ehemalige Pfarrschule befand, herbowe joannitów oraz organy. Obok świątyni ner Barockresidenz umbaute, blühte Słońskburg przebudowuje zamek, jako barokową rezydencję, und in der Nähe erschreckt die Ruine des 1975 ver- jest budowla szachulcowa w której mieściła się auf und gewann erneut an Bedeutung. Die Ge- pod jego rządami Słońskburg rozkwita i zyskuje brannten Johanniterschlosses mit ihren ausgebrann- dawniej szkoła parafi alna, a nieopodal straszą schichte jedoch wiederholt sich, Kriege und Brän- na znaczeniu. Jednak historia się powtarza, a woj- ten Augenhöhlen, die Stadtraumanordnung, die Mo- wypalonymi oczodołami ruiny zamku joannitów de zerstörten die Stadt. 1810 erfolgt in Preußen ny i pożary zrujnowały miasto. W 1810r. nastę- torwassermühle (eine Mühle mit Seele), Friedhöre: spalonego w 1975r., układ przestrzenny miasta, die Aufl ösung aller Orden, 1812 aber reaktiviert puje w Prusach kasata wszystkich zakonów lecz Gefangenfriedhof, alter evangelischer Friedhof, die młyn motorowo-wodny (młyn który ma duszę), sich der Orden als säkularer Verein, macht sich an w 1812r. zakon sie reaktywuje jako stowarzyszenie Lapidarien, und in der ul. 3-go lutego Nr. 54 sollte cmentarze: jeniecki i stary ewangelicki, lapidaria, die Wiederaufb au seines Sitzes und baut 1856 ein świeckie, przystępuje do odbudowy swojej siedzi- man das Martyriumsmuseum besichtigen. Hier be- a przy ul. 3-go lutego 54 należy zwiedzić Muzeum 304 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 305

fand sich ein bedrückendes, 1834 gebautes Gefäng- Martyrologii. Znajdowało się tu ciężkie więzienie nis. In diesen Gebäuden wurde im April 1933 das erste zbudowane w 1834r. W budynkach tych utwo- Konzentrationslager des 3. Reiches eingerichtet, von rzono w kwietniu 1933r. pierwszy obóz koncen- September 1939 an wurden hier polnische Kriegsge- tracyjny III Rzeszy, od września 1939r. przetrzy- fangene untergebracht, ab 1942 wurden hier Partisa- mywano jeńców wojennych z Polski, a od 1942r. nen aus Westeuropa sowie deutsche Soldaten, Be- osadzano tu partyzantów z Europy zachodniej fehlsverweigerer, Deserteure und solche eingesperrt, oraz żołnierzy niemieckich którzy odmawiali wy- die sich nicht zur Einberufung meldeten. konywania rozkazów, dezerterowali, nie zgłaszali In der Nacht vom 30. zum 31. Januar 1945 ermor- się do poboru. dete eine SS-Spezialeinheit aus Frankfurt/Odera W nocy z 30/31 stycznia 1945r. specjalny od- 819 Gefangene aus vielen Ländern des besetzten dział SS z Frankfurtu nad Oderą zamordował 819 Europas. Ihre Leichname ruhen auf dem Friedhof in jeńców z wielu krajów okupowanej Europy. Ciała der ul. Kolejowej. ich spoczywają na cmentarzu przy ul.Kolejowej. Wenn wir von Słońskburg Richtung Poznań fah- Jadąc ze Słońskburga w kierunku Poznania, ren, sehen wir keinen Kilometer hinter der Stadt die niecały kilometr za miastem możemy zwiedzić Ruine der gewaltigen Munitionsfabrik. ruiny potężnej fabryki amunicji. Lohnenswert ist auch ein Besuch in Ownice, Warto zobaczyć również Ownice, kościóły die Kirchen aus dem 19. Jh. und aus derselben Zeit XIXw. i z tego samego okresu potężny piec chle- der riesige Backofen, Ferienbauernhöfe und die bowy, gospodarstwa agroturystyczne czy hodow- Damhirschzucht bei „Tekla”. lę danieli u „Tekli”. Wir kehren auf die Straße 22 zurück und fah- Wracamy na drogę nr.22 i jedziemy do Le- ren nach Lemierzyce und kurz vor Lemierzyce nach mierzyc i tuż przed Lemierzycami zejdżmy na links, auf den Waldweg zu Moritz oder Bismarck. lewo, na ścieżkę leśną do kamienia Moritza lub Dieser Stein hat einen Umfang von über 11 Metern, Bismarcka. Kamień ten ma w obwodzie ponad 11 der Teufel selbst hat ihn wohl auf diese Stelle ge- metrów i porzucił go w tym miejscu chyba sam worfen, fi ndet sich doch in der Nähe ein großer He- diabeł, gdyż nieopodal znajduje się duże wzgórze xenhügel und an seinem Fuße wachsen gewaltige czarownic a u jego podnóża rosną potężne drze- Galgenbäume. Unweit befi ndet sich ein alter Laub- wa wisielców. Niedaleko znajduje się stary las wald mit riesigen Eichen, Buchen und Ulmen mit liściasty z potężnymi dębami,bukami i wiązami einem Umfang von 3 bis über 6 Metern, die wir auf mającymi od 3m. do ponad 6m w obwodzie, a za- den steilen Hängen des Flusses Postomia im ange- obserwować je możemy na stromych zboczach legten „Lemierzyce”-Reservat beobachten können. rzekuss Postomii w utworzonym rezerwacie „Le- Wir begeben uns nach Lemierzyce zur Kirche mierzyce”. aus dem 19. Jh., die auf einer Erhebung errichtet Udajemy się do Lemierzyc do kościoła z XIXw. wurde, von der sich eine Aussicht über das Thorn- posadowionego na wzniesieniu z którego roz- Erberswalder Urstromtal ausbreitet, wo in breiten pościera się widok na pradolinę toruńsko-eber- Überschwemmungsgebieten die Wasser des Mün- swaldzką gdzie szerokimi rozlewiskami toczyły dungsdeltas der Wartha fl ießen und Dank des Preu- się wody delty ujścia rzekussy Warthy i dzięki po- ßenkönigs Friedrich des Großen auf diesem Gebiet mysłowości króla Prus Fryderyka II Wielkiego na Neu Amerika entstand. terenach tych powstała Nowa Ameryka. Um diesen Namen rankt sich die alte Legende Z nazwą tą związana jest stara legenda opo- vom Preußenkönig, zum welchem Bauern kamen wiadająca o tym jak do króla Prus przyszli chłopi und um Erlaubnis zur Ausreise nach Amerika baten, i prosili o zezwolenie na wyemigrowanie do Ame- weil es dort Land umsonst gäbe. Also sagte ihnen ryki, ponieważ tam dają za darmo ziemię. Więc der König, ich gebe euch Neu Amerika und Land król powiedział im – ja dam wam Nową Amerykę umsonst, ich gebe euch auch Baumaterial zum i ziemię za darmo, dam też budulec na domostwo Gehöft und befreie euch für zwei Generationen i zwolnię przez dwa pokolenia z podatków i służ- 306 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 307

von Steuern und Militärdienst, aber im Gegenzug by wojskowej, ale w zamian musicie przyjechać Der Preußenkönig war dieses Problem sehr prag- nakładów fi nansowych zwiększył areał uprawny, müsst ihr in die Warthasümpfe kommen, Gebiete na błota warciańskie, karczować te tereny, kopać matisch angegangen. Mit sehr großem fi nanziellen uregulował rzeki, rzekussy ułatwiły transport to- roden, Gräben schippen, Dämme aufschütten, für rowy, sypać wały, dbać o ich dobry stan, budować Aufwand vergrößerte er das Anbaugebiet, regulier- warów, przede wszystkim zwiększył liczebność ihren guten Zustand sorgen, Kanäle, Schleusen und kanały, śluzy i przepusty. te Flüsse; Flüsse erleichterten den Warentransport, swego państwa osadzając tu kolonistów (ponie- Durchführungen bauen. Pierwszymi kolonistami byli tzw. Holendrzy, vor allem vergrößerte er die Einwohnerzahl seines waż ludność Prus była przetrzebiona przez woj- Die ersten Kolonisten waren die so genannten znający się na uprawie ziemi na terenach zalewo- Staates, indem er hier Kolonisten ansiedelte (denn ny i choroby), a gdy zbudowano linię kolejową Holländer, die sich mit der Bestellung von Über- wych. Przez okres 30 lat na te tereny przybyło ok. die preußische Bevölkerung war durch Krieg und z Küstrzyna przez Słońskburg i dalej, to w miej- schwemmungsgebieten auskannten. Innerhalb von 15 000 ludzi, powstało 30 wsi i osad, a miejscowo- Krankheiten stark dezimiert). Als eine Eisenbahnlinie scowości Froschczczyn to tą miejscowość nazwa- 30 Jahren kamen ca. 15 000 Menschen in dieses Ge- ściom tym między innymi nadawano następujące von Küstrzyn durch Słońskburg und weiter gebaut no Neu Amerika. biet, 30 Dörfer und Siedlungen entstanden. Diesen nazwy: Savannach – obecnie Czubkowo, Sarato- wurde, wurde der Ort Froschczczyn zu Neu Amerika. Dodać należy, że za panowania króla Prus Ortschaften aber gab man unter anderem folgende ga – Zaszczytowo, Maryland – Marianki, Anapolis, Es muss hinzugefügt werden, dass unter Fried- Fryderyka II Wielkiego zbudowano w rekordowo Namen: Savannach – heute Czubkowo, Saratoga – Woxfelde – Oksza, Pensylvanien – Polna, Ceylon, rich dem Großen im Rekordtempo von anderthalb krótkim półtorarocznym okresie Kanał Bydgoski Zaszczytowo, Maryland – Marianki, Anapolis, Wox- Jamajka – Jamno, Luisa – Przemysław, Korsika, Jahren der 27 km lange Bromberger Kanal gebaut o długości 27 km, a ze względu na dużą różni- felde – Oksza, Pensylvanien – Polna, Ceylon, Jamajka Albrechtsbruch – Studzionka, Philadelphia, Qu- wurde, auf dem wegen seines großen Höhenun- cę wysokości nad poziomem morza (wynoszącą – Jamno, Luisa – Przemysław, Korsika, Albrechts- ebeck, Charlstown, Neu Yorck, Yorkstown, Suma- terschiedes zum Meeresspiegel (der 21 Meter be- 21m) występującym na całej jego długości, kanał bruch – Studzionka, Philadelphia, Quebeck, Charls- tra – Kłopotowo. Jedyną miejscowością której ko- trug), sieben Schleusen gebaut werden mussten. musiano wyposażyć w 7 śluz. Kanał oddano do town, Neu Yorck, Yorkstown, Sumatra – Kłopotowo. misja nazewnictwa nie zmieniła nazwy jest Malta. Der Kanal wurde am 14. September 1774 eröff net. użytku 14 września 1774r. (Błażej Kaczmarek) Der einzige Ort, dessen Namen die Kommission zur Bardzo dużo miejscowości zniknęło na za- (Błażej Kaczmarek) Namensgebung nicht änderte, ist Malta. wsze z map po II wojnie światowej, pozostały po Sehr viele Orte verschwanden nach dem 2. nich tylko fundamenty i zarośnięte ogrody przy- Weltkrieg für immer von der Karte, von ihnen sind domowe ponieważ gdy przybyli w 1945r. nowi nur noch Fundamente und überwucherte Vorgär- osadnicy, to nie wszyscy potrafi li uprawiać ziemię ten übrig, denn als 1945 neue Siedler kamen, konn- w tak specyfi cznych warunkach. ten nicht alle Land unter so spezifi schen Bedingun- Król pruski podszedł do tego zagadnienia gen bestellen. bardzo pragmatycznie. Pomimo bardzo dużych

Ostatni młynarz ze Słonskburg | der letzte Müller von Słonskburg 308 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 309

DAS POMPEJI POMPEJE VON NOWA AMERIKA NOWEJ AMERIKI

ie von der Nowa-Amerika-Fahrrad-Expedition zlak wyznaczony przez nowoamerikańską Dmarkierte Route führt nach Küstrzyn, das u. a. Sekspedycję rowerową wiedzie do Küstrzyna, für seinen Bahnhof bekannt ist. Man kann hier aus który słynie m.in. z dworca kolejowego. Można Berlin, Posen, Breslau oder New Szczettin anreisen. tu przybyć z Berlina, Poznania, Wrocławia czy Ein guter Ausgangspunkt für einen Abstecher. Der New Szczettina. To dory punkt wypadowy. Sam Bahnhof selbst ist wegen seiner zwei Etagen eine dworzec jest osobliwością, ponieważ jest dwu- Rarität. Die Züge nach Berlin und Posen fahren vom poziomowy. Do Berlina i Poznania kursują po- oberen Bahnsteig. Durch den unteren Bahnsteig ciągi z górnego peronu. Natomiast przez dolne hingegen fährt der Oderzug, also nach nowaame- perony przebiega nadoderzanka, czyli linia nowo- rikanischen Maßstäben die Ost-West-Linie. Die 356 amerikańskiej relacji północ-południe. Długa na Kilometer lange Oder-Verkehrslinie verbindet New 356-kilometrów Magistrala Nadoderzańska łączy Szczettin mit Breslau über Gryfi nhagen, Küstrzyn/ New Szczettin z Wrocławiem przez Gryfi nhagen, Oder, Zielona Berg, Neu Sól, Głogau, Wołówrinder Küstrzyn nad Oderą, Zieloną Berg, Neu Sól, Gło- und Niederbrzeg. gau, Wołówrinder i Niederbrzeg. Interessant ist, dass im 16. Jh. die Neumark ein Co ciekawe, w 16. wieku Nowa Marchia stała się In Küstrzyn befi ndet sich das berühmte Pom- W Küstrzynie znajdują się słynne nowoame- eigener Staat wurde, der von Johann von Küstrin oddzielnym państwem zarządzanym przez Jana Ko- peji von Nowa Amerika. Die Aussicht dort ist wie in rikańskie Pompeje. Widoki tam jak w Pompejach regiert wurde. Ein Andenken an diese Zeit ist die strzyńskiego. Pamiątką tego kresu jest ruina zamku – auch die Überbleibsel nach der Katastrophe, dem – też pozostałość po kataklizmie: w Pompejach – Schlossruine im nowaamerikanischen Pompeji. w nowoamerikańkich Pompejach. Vulkan in Pompei und den Kriegshandlugen 1945 in wulkanu, a w Küstrzynie – działań wojennych 1945 Seine glanzvollste Zeit erlebte Küstrzyn unter Największą świetność przeżywał Küstrzyn za Nowa Amerika. So nennt sich hier die Altstadt, die r. Tak nazywa się tu stare miasto, które zostało Markgraf Johann, der hier 1536 seine Residenz errichte- margrabiego Jana, który w 1936 uczynił tu swoją zu Ende des 2. Weltkrieges nahezu dem Erdboden niemal zrównane z ziemią w końcu drugiej woj- te. Er schätzte die wirtschaftlichen und militärischen siedzibę. Docenił gospodarcze i militarne walory gleichgemacht wurde. Die Altstadt wurde bis heute ny światowej. Starówki nie odbudowano do dziś, Vorzüge der Lage an der Wartha-Odera-Mündung. położenia u zbiegu rzek Warthy i Odery. Stolica No- nicht wieder aufgebaut, die Mauern und Fundamen- a fragmenty murów i fundamenty z piwnicami po- Die Hauptstadt der Neumark wurde von 1537-1568 wej Marchii zaczęła być przekształcana w twierdzę te mit der Keller sind von Pfl anzen überwuchert. rosły roślinnością. zu einer Festung umgebaut (nach dem Muster ita- (na wzór włoskich fortec) w latach 1537-1568. Za lienischer Festungen). Zu Zeiten von Johann von czasów Jana Kostrzyńskiego zaczęły działać liczne „Enklave | Enklawa, Installation | Instalacja, Roland Scheff erski, projekt „dialog loci”, 2004 Küstrin nahmen zahlreiche Ämter ihre Arbeit auf. Es urzędy. Powstały instytucje rządowe najwyższego entstanden Regierungsinstitutionen höchster Ebene. szczebla. Wzniesiono okazały zamek i fortyfi kacje. Ein stattliches Schloss und eine Befestigung wurden One uczyniły z Küstrzyna na wiele lat jedną z najpo- errichtet. Sie machten Küstrzyn über lange Jahre zu tężniejszych twierdz Europy. einer der mächtigsten Festungen Europas. Küstrzyńskie Pompeje mają też swoją historię Das Küstrzyner Pompeji hat auch eine mit dem związaną z młodym Fryderykiem, potem królem jungen Friedrich, dem späteren König Friedrich II. Fryderykiem II. Od września 1730 r. więziono tu nie- verbundene Geschichte. Von 1730 an ließ der Preu- mal przez 2 lata z rozkazu króla Prus Fryderyka Wil- ßenkönig Friedrich Wilhelm hier für fast zwei Jahre helma jego własnego syna. Młody Fryc był surowo den eigenen Sohn einkerkern. Der junge Fritz wur- wychowywany przez ojca tyrana, więc postanowił de von dem tyrannischen Vater streng erzogen, also uciec. Pomagał mu w tym przyjaciel z młodości – beschloss er zu fl iehen. Dabei half ihm sein Jugend- Hans Hermann von Katte. Sprawa się wydała i przy- freund Hans Hermann von Katte. Als die Sache her- jaciel na oczach Fryderyka w dniu 6 listopada 1730 auskam, wurde der Freund vor Friedrichs Augen am r. został ścięty. 6. November 1730 geköpft. Z Küstrzyna możemy przejechać na zachodnią Von Küstrzyn können wir auf die westliche stronę rzeki Odery. Po przekroczeniu mostu na Oderaseite herüberfahren. Nach Überqueren der Oderze dalej znajdujemy się historycznie w tym Oderabrücke befi nden wir uns weiterhin im selben Ort: samym mieście – Küstrzyn-Kic. Ten ostatni człon Küstrzyn-Kic. Der letzte Teil des Namens bedeutet ver- nazwy oznacza prawdopodobnie starą słowiańską mutlich eine alte slawische Fischersiedlung. (akor) osadę rybacką. (akor) 310 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 311

Damals hatte Küstrzyn-Kic 1.124 Einwohner, das größte Dorf im Kreis Seelow. Jetzt sind es unter 900. Es gibt keine Perspektiven mehr. / Wtedy Küstrzyn-Kic miał 1.124 mieszkańców, największa wioska powiatu Seelow. Teraz jest ich poniżej 900. Nie ma już perspektyw. 312 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 313

DER GASTFREUNDLICHE GOŚCINNY 1954 hatte die Volkspolizei der DDR ihr Waff enlager. swój magazyn broni. Od 1956 r. budynek przejęła GORGOŚĆ GORGOŚĆ Von 1956 an übernahm die Nationale Volksarmee Armia Ludowa NRD. W 1995 r. Bundeswehra prze- der DDR das Gebäude. 1995 übergab es die Bundes- kazała go Federalnemu Urzędowi Majątkowemu. inst ungastlich, heute Touristenattraktion iegdyś niegościnny, a dziś atrakcja turystycz- wehr dem Bundesvermögensamt. Seit 1999 besteht Od 1999 r. istnieje stowarzyszenie „Fort Gorgast e. E– Gorgość, oder das Außenfort der Festung Nna – Gorgość, czyli fort osłonowy twierdzy der Verein „Fort Gorgast e. V.”, der hier ein Museum V.”, które stworzyło tu muzeum. (akor) Küstrzyn. Es gehörte zu der Reihe Küstrzyner Forts Küstrzyn. Leżał on w kordonie fortów Küstrzyna einrichtete. (akor) und war zur Verteidigung des Westufers der Odera i był przewidziany do ochrony zachodniego brze- vorgesehen. Es wurde 1883-89 neben anderen Au- gu Odery. Wybudowany w latach 1883-89 obok ßenforts wie dem Fort mit Zorndorf 11 ha, Tschernow innych fortów osłonowych jak Sarbinowo 11 ha, DER KUNSTHOF ZAGRODA ARTYSTYCZNA mit 10 ha und Säbzig mit 4,5 ha errichtet. Gorgość Czarnów 10 ha, Żabice 4,5 ha. Gorgość był najm- LIETZEN W LIETZEN war das kleinste denn es hatte anfangs nur 3,33 ha. niejszy, bo miał początkowo 3,33 ha. Gorgość hatte vier Wälle. Es war von einem 42 Gorgość posiadał cztery wały. Otoczony był er Kunsthof Lietzen besteht seit 1983. Er ist agroda artystyczna istnieje od 1983 roku. Jest m breiten und ca. 3 m tiefen Graben umgeben. Der fosą o szerokości 42 m i głębokości ok. 3 m. Jedy- DArbeits- und Wohnort der Künstlerin Erika Zdomem artystki Eriki Stürmer-Alex i jedno- einzige Zugang zum Fort führte vom Tor über eine ny dostęp do fortu prowadził od bramy z mostem Stürmer-Alex und Gastraum für kreative Gruppen. cześnie miejscem, w którym goszczą grupy kre- Zugbrücke. Dort befi ndet sich heute der Eingang zwodzonym. Tam znajduje się wejście do muzeum, Der ehemalige Kuhstall wurde zu einer Galerie aus- atywnych ludzi. Dawną oborę przebudowano zum Museum, das von einem Verein geführt wird. które prowadzi stowarzyszenie. Wstęp dla doro- gebaut, in der Arbeiten von Erika Stürmer-Alex und na galerię, w której prezentowane są prace Eriki Der Eintritt für Erwachsene beträgt 2 Euro, für Kin- słych 2 euro, a dla dzieci 1 euro. Główna atrakcja to Wechselausstellungen zu sehen sind. Die Neben- Stürmer-Alex oraz wystawy czasowe. W innych der 1 Euro. Die größte Sehenswürdigkeit sind die kazamaty, czyli podziemne ceglane schrony. Fort räume des ehemaligen Kuhstalls wurden zu zwei pomieszczeniach dawnej obory znajdują się pra- Kasematten, also die unterirdischen, geziegelten ten był niegdyś schronieniem dla żołnierzy oraz ma- übereinander liegenden Gruppenarbeitsräumen cownie połączone ze sobą schodami. W mniej- Schutzräume. Dieses Fort war einst Zufl ucht für gazynem broni i amunicji. ausgebaut, die durch eine Treppe verbunden sind. szych pomieszczeniach gospodarczych znajdują Soldaten sowie Waff en- und Munitionslager. Podczas I wojny światowej przebywali tu rosyj- Die kleineren Ställe beherbergen eine Sommerkü- się kuchnia i łazienka dla gości zagrody. Hier waren während des 1. Weltkrieges russi- scy jeńcy. Podczas II wojny światowej stacjonowały che und einen Sanitärraum für Gruppen. Do roku 1990 w zagrodzie artystycznej spotykali sche Gefangene eingesperrt und während des 2. niemieckie oddziały zmotoryzowane. Tu był głów- Bis 1990 trafen sich auf dem Kunsthof bilden- się artyści-plastycy i miłośnicy sztuki na seminariach deutsche motorisierte Truppen stationiert. Hier be- ny magazyn świec zapłonowych i akumulatorów. de Künstler und Laien zu Sommerwerkstätten. artystycznych. W 1991 roku powstało stowarzysze- fand sich das Hauptlager für Zündkerzen und Bat- W 1946 r. zorganizowano tutaj magazynem zbo- terien. 1946 wurde ein Getreidelager eingerichtet, żowym. W 1954 r. Policja Ludowa NRD miała tutaj 314 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 315

1991 gründete sich der Verein Endmoräne – bilden- nie Endmoräne [Morena Końcowa] z siedzibą w za- SŁUBFURT SŁUBFURT de Künstlerinnen aus Brandenburg und Berlin e. grodzie artystycznej, którego członkowie (artyści V., der seinen Sitz auf dem Kunsthof hat und die z Brandenburgii i Berlina) kontynuują organizację łubfurt ist die erste Stadt, die je zur Hälfte in łubfurt jest pierwszym miastem, które leży po Sommerwerkstätten – nunmehr mit internationa- warsztatów artystycznych, także z udziałem zagra- SPolen und in Deutschland liegt. Sie wurde 1999 Społowie w Polsce i w Niemczech. W 1999 roku ler Beteiligung – weiterführte. Außerdem fungiert nicznych uczestników. Od początku lat 90. zagroda gegründet und dann im Jahre 2000 in das RES (Re- zostało ono założone, a w roku 2000 wpisane do der Kunsthof seit Anfang der 90er Jahre als Begeg- jest także miejscem spotkań muzyków z Zachodu gister der Europäischen Städtenamen) eingetragen. rejestru miast europejskich (register of European nungszentrum von Musikerinnen und Künstlern aus i Wschodu, którzy przyjeżdżają do Lietzen na semi- Die Stadt setzt sich zusammen aus den beiden cities). Na miasto składają się dwie dzielnice, Słub Ost und West, die sich hier zu Symposien und ge- naria i w celu realizacji wspólnych projektów. Stadtteilen Słub und Furt, die rechts und links der oraz Furt, leżące po prawej i lewej stronie Odry, któ- meinsamen Arbeitsvorhaben treﬀ en. W sierpniu 2012 roku nad zagrodą w Lietzen Odera liegen, dem schönsten Fluss Europas mit sei- ra wraz z otaczającymi ją łąkami i dzikimi plażami Im August 2012 wurde auf dem Kunsthof Lietzen zawisła ﬂ aga Nowej Ameriki. Najpóźniej od tego nen Auenwiesen und unbefestigten Ufern. jest najpiękniejszą rzeką Europy. die Fahne von Nowa Amerika gehisst. Der Kunsthof momentu zagroda artystyczna stała się elemen- In Słubfurt herrscht ein besonderes Mikroklima W Słubfurcie panuje wyjątkowy klimat między- fühlt sich spätestens seitdem zu diesem zukunfts- tem kreatywnej, nakierowanej na przyszłość sieci im Dazwischen der Kulturen. Denn hier sprechen kulturowy, ponieważ ludzie porozumiewają się tutaj weisenden, kreativen Netzwerk gehörig. (mk) współpracy. (mk) die Menschen polnisch, deutsch, englisch und na- w języku niemieckim, polskim, angielskim oraz na- türlich słubfurtisch, was diesen Ort zu einem attrak- turalnie w języku słubfurckim, co czyni to miejsce www.stuermer-alex.de/kunsthof.html www.stuermer-alex.de/kunsthof.html 316 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 317

tiven Zentrum für Solarwirtschaft, Gartenskulptu- atrakcyjnym centrum dla rozwoju gospodarki solar- wurden polnisch und ehemals polnische Gebie- niemieckie tereny stały się polskie, a dawne pol- ren und Touristen aus aller Welt macht. nej, ﬁ gur ogrodowych oraz turystów z całego świata. te gehörten nun zur Ukraine und Weißrussland. skie tereny należały odtąd do Ukrainy i Białorusi. Słubfurt ist die Hauptstadt von Nowa Amerika Słubfurt jest stolicą Nowej Ameriki i stolicą Słubice wurde mit Menschen aus diesen Gebieten Słubice zostały zaludnione przez ludność z tam- und der grenzüberschreitenden Region „Lebuser regionu „Lebuser Ziemia”, który rozciąga sie od besiedelt, zum Beispiel aus der Umgebung von tych okolic, np. ze Lwowa, ale też z Polski cen- Ziemia”, die sich von der Wartha bis zur Szpreewa Warthy do Szpreewy, między Gorzbergem, Zielo- Lemberg, aber auch aus Zentralpolen und Poznań. tralnej i Poznania. Nowi osiedleńcy czuli się tutaj zwischen Gorzberg, Zielona Berg, Gubien, Chra- ną Berg, Gubien, Chrabiawalde i Küstrzyn. Peryfe- Die Neusiedler fühlten sich hier als Fremde, sie obco i tęsknili za swoją dawna ojczyzną. Znali biawalde und Küstrzyn erstreckt. Das periphere ryjny obszar Słubfurtu sięga jednakże od Poznania sehnten sich zurück in ihre alte Heimat. Sie kann- swoich sąsiadów Ukraińców, ale nie Niemców. Einzugsgebiet von Słubfurt reicht allerdings von na wschodzie, aż do Berlina na zachodzie, oraz od ten die Ukrainer als Nachbarn oder waren selber Także we Frankfurcie nastąpiły przetasowania der Peripherie Poznan im Osten bis zur Peripherie New Szczettina na północy, do Zittynia na połu- Ukrainer, aber die Deutschen kannten sie nicht. ludności. W ostatnich dniach wojny Frankfurt Berlin im Westen, New Szczettin im Norden und dniu. Przyjeżdżajcie do Słubfurtu! Warto go zwie- Auch in Frankfurt fand ein Bevölkerungsaustausch został obwołany przez Hitlera twierdzą obronną. Zittynia im Süden. (mk) dzić. (mk) statt. Die Stadt wurde in den letzten Kriegstagen Ludność cywilna została w większej części ewaku- von Hitler zur Festung erklärt. Die Zivilbevölkerung owana. Wielu nie wróciło już do swych domów. wurde größtenteils evakuiert. Viele kamen nicht Śródmieście spaliło się, a miasto stało się obozem wieder zurück. Die Innenstadt brannte aus und zu- przejściowym dla uciekinierów z poniemieckich nächst wurde die Stadt zu einem Auﬀ anglager für terenów. W ramach gospodarki planowej Frank- Flüchtlinge aus den ehemals deutschen Ostgebie- furt został sztucznie odbudowany i ludzie z całych ten. Im Rahmen der Planwirtschaft der DDR wurde Niemiec osiedlali się w tym mieście, bo tu czekała Frankfurt künstlich neu aufgebaut und Menschen na nich praca. (mk) aus dem ganzen Land zogen hierher, weil sie hier Arbeit bekamen. (mk)

Revitalisierungsplan | Plan rewitalizacji Miasta 2020

GRENZVERSCHIEBUNGEN PRZESUNIĘCIE GRANIC

is zum Ende der letzten Eiszeit zwischen Ost ż do końca epoki lodowcowej między Wscho- Bund West im Jahre 1990 war die Stadt ge- Adem i Zachodem w roku 1990 miasto było prägt von den Folgen des zweiten Weltkrieges. kształtowane przez skutki drugiej wojny światowej. Die in Teheran, Jalta und Potsdam beschlossene Uchwalone w Teheranie, Jałcie i Poczdamie prze- Ost-West-Verschiebung der polnischen Gren- sunięcie granic Polski na zachód (nacisk Stalina) zen und der damit verbundene „Bevölkerungs- oraz związany z tym „transfer ludności” (Winston transfer” trennte auch die Frankfurter Damm- Churchill) oddzielił także przedmieścia Frankfurtu vorstadt von Frankfurt (Oder) ab. Sie nannte sich od właściwego miasta. Od tego czasu stały się one von da an Słubice. Ehemals deutsche Gebiete samodzielnym miastem o nazwie Słubice. Dawne 318 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 319

GESCHLOSSENE GRENZEN ZAMKNIĘTE GRANICE gen. Gleichzeitig wurde in diese Gebiete nicht in- inwestowano w te tereny, ponieważ obawiano vestiert, denn man fürchtete, dass Deutschland sie się, że Niemcy z powrotem wcielą je w obszar ach einer anfänglichen Phase des vorsichtigen o początkowej fazie wzajemnego poznawania sich wieder einverleiben könnte. swojego państwa. Ngegenseitigen Kennenlernens wurden die Gren- Psię, granice Polski zostały zamknięte w ramach Erst der von Helmut Kohl und Tadeusz Mazo- Dopiero traktat pokojowy podpisany przez Hel- zen nach Polen aufgrund des Freiheitskampfes der represji wywołanych działalnością wyzwoleńczą wiecki in Krzyżowa/Kreisau unterzeichnete Frie- muta Kohla i Tadeusza Mazowieckiego w Krzyżowej Solidarność-Bewegung 1980 geschlossen und erst „Solidarności” w 1980 roku. Ponownie otworzono je densvertrag besiegelte die deutsch-polnische Gren- przypieczętował nienaruszalność polsko-niemiec nach der politischen Wende 1990 wieder geöff net. dopiero po przełomie, w roku 1990. ze als unverrückbar. Bis zu diesem Zeitpunkt haben kiej granicy. Do tego czasu wielu ludzi po polskiej Für zehn Jahre war das andere Oderufer in un- Przez dziesięć lat jednakże drugi brzeg Odry viele Menschen auf der polnischen Seite sozusagen stronie żyło „na walizkach” i liczyło się z ewentualną erreichbare Ferne gerückt, Frankfurt (Oder) und pozostawał niedosięgły, a Frankfurt nad Odrą auf „gepackten Koff ern” gesessen und immer damit koniecznością opuszczenia miasta. Słubice waren zwei Städte am Ende der Welt. i Słubice egzystowały jak miasta na dwóch róż- gerechnet, diesen Ort wieder verlassen zu müssen. Frankfurt oraz Słubice były przytułkiem dla Erst nach der Wende konnten sich die Menschen nych końcach świata. Dopiero po przełomie Frankfurt (Oder) und Slubice waren Flüchtlings- uciekinierów oraz bazą wojskową, w której sta- beiderseits der Oder von neuem beschnuppern, mieszkańcy obu brzegów Odry mogli się wza- städte und Kasernenstädte mit deutschem, sowje- cjonowały wojska niemieckie, radzieckie i polskie. jedoch Jahrzehnte am Rande der Welt hatten ihre jemnie poznać, jednakże te dziesięć lat spędzo- tischem und polnischem Militär, Frankfurt war mit Frankfurt, w którym znajdowało się 465 zakonspiro- Spuren hinterlassen. Obwohl Polen zu den Gewin- ne na końcu świata, pozostawiły ślady po sobie. 465 konspirativen Wohnungen eine der von der Sta- wanych mieszkań, należał do najbardziej infi ltrowa- nern des zweiten Weltkriegs gehörte, schrumpfte Chociaż Polska należała do obozu zwycięzców si am stärksten unterwanderten Städte. (mk) nych przez Stasi miast. (mk) sein Territorium insgesamt durch die Ost-West-Ver- drugiej wojny światowej, jej terytorium skurczy- schiebung der Grenzen. Die kommunistische polni- ło się o około jedną trzecią w wyniku przesunięć sche Regierung der Nachkriegsjahre musste davon granicy na linii wschód-zachód. Powojenny, ko- POLITISCHE WENDE PRZEŁOM POLITYCZNY ablenken. So entstand die Doktrin der „Ziemia Od- munistyczny rząd Polski musiał omijać ten temat. zyskana”, der wiedergewonnenen Erde, in der die W ten sposób powstała doktryna o tzw. ziemiach ach der politischen Wende 1990 verschwan- o przełomie politycznym w 1990 roku z Frank- Bevölkerung davon überzeugt werden sollte, dass odzyskanych, mająca na celu przekonanie ludno- Nden nach und nach das Militär, die Stasi und Pfurtu nad Odrą powoli znikało wojsko, Stasi, die Gebiete im Westen, die ehemals zu Deutsch- ści o tym, że tereny zachodnie, należące niegdyś die arbeitgebenden Betriebe aus der Stadt Frank- ale też dające pracę państwowe przedsiębiorstwa. land gehörten, eigentlich urpolnisch waren und nun do Niemiec, były właściwie rdzennie polskie i po furt (Oder). Während Słubice zunächst mit einem W czasie kiedy słubicki bazar, który wyrósł w krajo- nach langer Zeit endlich wieder zu Polen gehörten. długim czasie znów do niej należały. Powoływano aus dem Boden gestampften Basar von dem Kurs- brazie miejskim jak gdyby spod ziemi, wyciągał spo- Man berief sich auf die Piasten und so wurde z. B. się przy tym na ród Piastów, stąd z miejscowości gefälle zwischen D-Mark und Złoty profi tierte, re profi ty na wahaniach kursów walutowych złote- aus dem Ort Bärwalde kurzerhand Mieszkowice, Bärwalde powstały Mieszkowice, w hołdzie księ- schrumpfte Frankfurt von fast 90 000 Einwohnern go i marek, liczba mieszkańców Frankfurtu skurczyła um dem großen Piastenfürsten Mieszko I zu huldi- ciu piastowskiemu Mieszkowi I. Jednocześnie nie auf nunmehr knapp 60 000 Einwohner. się z prawie 90 000 do okolo 62 000 mieszkańców.

Kreis um das Słubicer Stadtzentrum

Kreis um das Frankfur-

t ze t Szc . l ter Stadtzentrum u

Wałowa Verbindungslinien

gedachtes Zentrum

Pro

menade des Schwegens

r P

c Słubfurter Stadtmauer l a P

Wrocławs

Winsestraße

der

Alte O

Frankfurt (Oder) 320 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 321

Nie mówię, że tutaj źle się żyje, bo i sport jest i atrakcje... Ich sage nicht, dass man hier schlecht lebt, denn es gibt ja Sport und Attraktionen… 322 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 323

Während die DDR 1990 von Westdeutschland Podczas gdy NRD została jak gdyby połknięta das sich aus Bürgern beider Stadtteile zusammen- rozwiązania był powalający. Słubfurt został na nad- geschluckt wurde und somit von einem Tag auf den przez Niemcy zachodnie i samoistnie stała się z dnia setzt, über die Belange von Słubfurt entscheidet. zwyczajnym posiedzeniu Parlamentu Europejskiego anderen Teil der Europäischen Union wurde, muss- na dzień częścią Unii Europejskiej, Polska musiała Der Erfolg dieses Schrittes war von durchschlagen- podniesiony do rangi miasta modelowego i dnia 28 te sich Polen aus eigener Kraft von der Zeit der sozi- uwalniać się własnymi siłami spod zaszłości pozo- der Kraft. Słubfurt wurde auf einer außerordentli- listopada 2000 wpisany do RES (Rejestru Miast Eu- alistisch-sowjetischen Vorherrschaft erholen. stałych z czasów socjalistycznej władzy sowieckiej. chen Sitzung des Europäischen Parlamentes in den ropejskich). (mk) Die EU-Außengrenze lag nun zwischen Frank- I tak zewnętrzna granica Unii Europejskiej leżała Rang einer europäischen Modellstadt und dann am furt (Oder) und Słubice, mit penetranten Kontrollen teraz między Frankfurtem, a Słubicami, co skutko- 28. November 2000 in das RES (Register der Euro- und manchmal stundenlangen Wartezeiten auch wało intensywnymi kontrolami na granicy i czasem päischen Städtenamen) eingetragen. (mk) für Fußgänger. wielogodzinnym czekaniem, także dla pieszych. Aber Polen entwickelte sich in rasantem Tempo, Jednakże Polska rozwijała się w dynamicznym wurde 2004 Mitglied der Europäischen Union und tempie i już w 2004 roku dołączyła do Unii Euro- DAS PARLAMENT PARLAMENT trat 2007 dem Schengener Abkommen bei. Schritt- pejskiej, a w 2007 roku przystąpiła także do Traktatu weise verschwanden so zunächst die Zollkontrollen z Schengen. Krok po kroku znikały najpierw kontro- as „Słubfurter Parlament” triﬀ t sich immer arlament Słubfurtu obraduje zawsze wtedy, und später auch die Grenzkontrollen – auf Kosten le celne, a potem graniczne za cenę wzmocnienia Ddann, wenn es wichtige Themen zu be- Pgdy omówić trzeba ważne sprawy związane der sich nun verhärtenden Grenze in Ostpolen. (mk) wschodniej granicy Polski. (mk) sprechen gibt zur Entwicklung des gemeinsamen z rozwojem wspólnej przestrzeni miejskiej polsko- deutsch-polnischen Stadtraumes von Słubfurt. Wer -niemieckiego miasta Słubfurt. Każdy, kto pojawi się kommt, ist Parlamentarier und hat eine Stimme. na obradach, staje się automatycznie parlamenta- AUSRADIERTE GRENZE WYMAZANA GRANICA Das Parlament tagt abwechselnd und in unregel- rzystą i dysponuje jednym głosem podczas głoso- mäßigen Abständen in den beiden Rathäusern der wań. Parlament obraduje nieregularnie i na zmianę inige weitsichtige Bürger beider Städte erkann- iektórzy dalekowzroczni obywatele obu miast Stadtteile Słub und Furt. (mk) w obu ratuszach miejskich dzielnic Słub i Furt. (mk) Eten bereits 1999 die große Chance, Frankfurt und Nodkryli w 1999 wielką szansę, dającą Frankfur- www.parlament.slubfurt.net www.parlament.slubfurt.net Słubice eine neue Zukunft zu geben, die sowohl die towi i Słubicom nową przyszłość, która pomogłaby Identitätskrise der Menschen beiderseits der Oder zarówno przezwyciężyć kryzys tożsamości miesz- bewältigen würde, als auch den beiden Städten ei- kańców po obu stronach Odry, jak i przywrócić nen Aktionsradius von 360° zurückgeben würde. obydwu miastom pełen zakres działań. Opracowali Sie entwickelten den mutigen Plan, beide Städte zu oni odważny plan połączeniu obu miast w jedno einer neuen, gemeinsamen Stadt umzustrukturieren. wspólne. Den Stadtvätern war klar, dass bei der Gestal- Dla założycieli miasta było jasne, że szczególnie tung der Stadt besonders die gemeinsame Zu- perspektywa wspólnej przyszłości może zakiełko- kunftsperspektive eine identitätsstiftende Kraft wać powstaniem nowej tożsamości wśród obywa- haben kann. Deshalb ist Słubfurt die erste Stadt teli. Dlatego Słubfurt jest pierwszym na świecie weltweit, die sozusagen aus der Zukunft heraus in miastem, ktore wyrasta niejako z przyszłości w te- die Gegenwart hineinwächst und somit natürlich raźniejszość i z tej perspektywy ma moc zmieniania auch den Blick auf die Vergangenheit verändert. także przeszłości. Auf einer gemeinsamen Stadtverordnetensitzung Podczas wspólnego posiedzenia parlamentów der beiden Parlamente von Frankfurt (Oder) und obu miast, Frankfurt nad Odrą oraz Słubice połą- Słubice schlossen sich am 8. November 1999 die bei- czyły się dnia 8 listopada 1999 roku w jedno miasto den Städte zur Stadt Słubfurt zusammen und schrie- Słubfurt i w ten sposób zapoczątowały nowy roz- ben somit Geschichte: Deutlich sichtbar setzt sich dział historii: Nazwa miasta składa się z pierwszej der Name der Stadt aus der ersten Silbe von Słubice sylaby wyjętej z nazwy „Słubice” i z drugiej sylaby und der zweiten Silbe von Frankfurt zusammen und w nazwie „Frankfurt”. Wskazuje ona na to, że nie weist gleichzeitig darauf hin, dass es sich nicht um chodzi o przejęcie jednego miasta przez drugie, lecz die Übernahme einer Seite durch die andere handelt, o równoprawną współpracę. sondern um eine gleichberechtigte Fusion. Oba parlamenty miejskie stały się parlamenta- Die beiden Stadtparlamente wurden zu Stadt- mi dzielnic Słub i Furt, podczas gdy nadrzędny par- teilparlamenten der beiden Stadtteile Slub und Furt, lament, złożony z obywateli obu dzielnic, decyduje während ein neues, übergeordnetes Parlament, o sprawach dotyczących Słubfurtu. Sukces tego 324 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 325

EINE MODERNE STADTMAUER NOWOCZESNY MUR MIEJSKI

m Jahre 1999 gründete sich die Stadt Słubfurt aus 1999 roku z połączenia Frankfurtu i Słu- Iden ehemaligen Städten Frankfurt und Słubice. Wbic powstał Słubfurt. Stąd Slubfurt jest Somit ist Słubfurt die erste Stadt, die jeweils zur pierwszym miastem leżącym po części w Polsce Hälfte in Polen und Deutschland liegt. Die Identi- i w Niemczech. Tożsamość Słubfurtczyka usytu- tät des Słubfurters liegt irgendwo dazwischen, er ist owana jest gdzieś pomiędzy, można być Niem- Deutscher und Słubfurter, Pole und Słubfurter, oder cem i Słubfurtczykiem, Polakiem i Słubfurtczykiem Deutscher, Pole und Słubfurter – oder auch Chinese – albo np. Chinczykiem i Słubfurtczykiem. Ten, und Slubfurter. Wer diesen Raum erfahren will, der kto chce doświadczyć tę przestrzeń, musi przy- muss zumindest annähernd bestimmen, wo Słubfurt najmniej w przybliżeniu ustalić, gdzie Słubfurt się

DAS STADTWAPPEN HERB MIASTA

as Stadtwappen und Wahrzeichen der Stadt erb i zarazem symbol miasta ukazuje koguta Dzeigt einen Hahn, der auf einem Ei steht. Bis Hstojącego na jajku. Do dzisiaj renomowani heute streiten sich renommierte Wissenschaftler naukowcy kłócą się między sobą, w jaki sposób darüber, wie der Hahn seinen Platz im Słubfurter ten kogut tam się znalazł. Był obecny już w herbie Stadtwappen gefunden hat. Er war bereits in den dawnego Frankfurtu i Słubic i przez to także mógł Stadtwappen der ehemaligen Städte Frankfurt und zostać wykorzystany jako symbol zjednoczenia Słubice vorhanden und konnte somit als verbinden- miast. Legenda mówi, że Frankowie wędrujący do des Symbol bei der Zusammenführung beider Städ- Francji, przekraczając Odrę pozostawili niechcący te übernommen werden. Die Legende besagt, dass w Furcie jednego ze swych przyszłych galijskich die Franken auf ihrem Weg Richtung Frankreich bei kogutów. Natomiast słubfurckie matki i ojcowie der Durchquerung einer Furt durch die Oder einen postawili tego koguta na jajku i sprowokowali ihrer zukünftigen gallischen Hähne versehent- w ten sposób refl eksje nad jednym z podstawo- lich zurückließen. Die Słubfurter Stadtmütter und wych pytań fi lozofi cznych. Co było pierwsze...? Stadtväter stellten den Hahn auf ein Ei und provo- W latach 2005 – 2007 pianie koguta z herbu zieren damit zum Nachdenken über die philosophi- Słubfurtu rozbrzmiewało co godzinę na moście. sche Grundfrage des Lebens. Was war zuerst da…? W lutym 2005 roku 63 mieszkańców Słubfurtu wzię- beginnt und wo die Stadt aufh ört. Der Verlauf der zaczyna, a gdzie kończy. Przebieg Muru Słubfurc- Das Słubfurter Wappentier erschallte von ło udział w castingu na najbardziej udany głos słub- Słubfurter Stadtmauer ist mit einem Zirkel auf der kiego został wyznaczony cyrklem na mapie, bazu- 2005-2007 stündlich auf der Brücke. An dem ers- furckiego koguta. Jury złożone z rolników z górnej Landkarte gezogen worden, basierend auf dem Prin- jąc na teorii mnogości: koło wokół Niemiec i koło ten Słubfurter Tierstimmencasting im Februar 2005 Austrii wybrało najlepszy koguci głos. Zwycięzca zip der Mengenlehre: ein Kreis um Deutschland, ein wokół Polski. Miejsce, w którym się one stykają nahmen 63 EinwohnerInnen teil. Eine Jury, beste- – Damian Mielczarek, otrzymał nagrodę w wysoko- Kreis um Polen, und dort, wo beide Kreise sich be- wyznacza środek trzeciego, które jako całość okre- hend aus oberösterreichischen Landwirten, wählte ści 500 Euro. Pianie koguta, a także (dla młodszej ge- rühren der Mittelpunkt für einen dritten Kreis, der śla wspólną czesc dwóch pozostałych. Pierwsza anschließend den besten Hahnenschrei aus. Der neracji) głos hip-hopowego koguta znaleźć można als Ganzes eine Schnittmenge der beiden ersten część Muru Miejskiego Słubfurtu w dzielnicy Słub Gewinner Damian Mielczarek erhielt einen Preis na stronie internetowej miasta Słubfurt. (mk) Mengen darstellt. Das erste Teilstück der Słubfurter została uroczyście odsłonięta dnia 2 lipca 2004 in Höhe von 500 Euro. Den Hahnenschrei, sowie Stadtmauer wurde bereits am 2. 7. 2004 im Stadt- roku, a druga część, mieszcząca się w dzielnicy für die jüngere Generation einen Hip-Hop-Hahn teil Słub eingeweiht und am 21. 12. 2007 wurde auch Furt, ukończona została 21 grudnia 2007 roku i od- können Sie von der Internetseite der Stadt Słubfurt das zweite Teilstück im Stadtteil Furt fertig gestellt słonięta przez sprawujących władzę do roku 2010 herunter laden. (mk) und von den beiden bis 2010 amtierenden Stadtteil- burmistrzów dzielnic, pana Ryszarda Bodziackiego 326 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 327

bürgermeistern, Herrn Ryszard Bodziacki und Herrn i pana Martina Patzelta. Oba kawałki muru tworzą Martin Patzelt, feierlich enthüllt. Nachdem nun zwei klamrę w miejskiej przestrzeni Słubfurtu i przez to Mauerabschnitte eine Klammer um den Słubfurter dopiero ją niejako w naszych głowach deﬁ niują. Stadtraum bilden und ihn somit überhaupt erst Każdy słubfurtczyk może zamówić kawałek muru als Raum in unseren Köpfen deﬁ nieren, kann sich miejskiego do swojego salonu lub ogrodu. Słub- jetzt jeder Słubfurter ein Stück Stadtmauer für furtczykiem jest ten, kto się nim czuje, nie ważne sein Wohnzimmer oder seinen Garten bestellen. gdzie on czy ona na tym świecie mieszkają. Dla- Słubfurter ist jeder, der sich als Słubfurter fühlt, egal tego macie Państwo prawo do kawałka słubfurc- wo er oder sie auf dieser Welt wohnen. Deshalb sind kiego muru. W razie takowego życzenia prosimy auch Sie auf jeden Fall mauerberechtigt. (mk) dzwonić! (mk)

DER BRÜCKENPLATZ PLAC MOSTOWY

łubfurt gibt es nur, weil es die wunderbaren Bür- łubfurt istnieje tylko wtedy, gdy istnieją wspa- Sgerinnen und Bürger gibt, die an diese einmali- Sniali mieszkańcy wierzący w to wyjątkowe mia- ge Stadt glauben. Deshalb ist eine aktive Teilnahme sto. Dlatego tak ważna jest aktywność ludzi w pro- der Menschen an einer gemeinsamen Gestaltung cesie wspólnego kształtowania miasta. der Stadt sehr wichtig. Wiosną 2013 roku parlament Słubfurtu zajmo- Im Frühjahr 2013 hat sich das Słubfurter Parla- wał się, w trakcie prac nad planowaniem przestrzen- ment im Rahmen der Stadtentwicklungsplanung nym miasta, częścią przestrzeni miejskiej, która od mit einer seit vielen Jahren brach liegenden Frei- lat leżała odłogiem. Terenowi temu nadano nazwę ﬂ äche beschäftigt. Sie wurde in „Brückenplatz „Brückenplatz | Plac Mostowy”, a specjalne grupy | Plac Mostowy” umbenannt und in Arbeitsgruppen robocze opracowywały pomysły na użytkowanie te- 328 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 329

wurden Ideen für eine bürgergesellschaftliche Nut- renu zgodnie z obywatelskimi postulatami. Obecnie UNIWERSYTÄT NOWEJ AMERIKI zung gesammelt, die nun schrittweise umgesetzt stopniowo idee te są realizowane. Już dzisiaj można niwersytät to zorientowane na praktykę labo- werden. Schon jetzt können Sie dort Boule spielen, tutaj grać w boule, wypróbować Biker-Pump-Track Uratorium służące rozwojowi Nowej Ameriki den Biker-Pump-Track ausprobieren oder in der lub w „Speaker’s Corner” sprawdzić swe retoryczne w dziedzinach: edukacja, badania naukowe, wie- „Speakers’ Corner” ihre rhetorischen Künste auspro- umiejętności. Jest też miejsce na grilla, piknik, ogni- dza, sztuka. Podstawę badań stanowi obywatelska bieren, grillen oder ein Lagerfeuer machen, pickni- sko i na zawieranie znajomości z miłymi słubfurtczy- struktura uczelni. Imprezy w ramach Uniwersytätu cken und dabei nette Słubfurter kennen lernen. (mk) kami. (mk) organizowane są oczywiście na terenie całej Nowej Ameriki. Jednym z takich miejsc jest Collegium Po- lonicum. Tutaj funkcjonuje „Słubfurcka Mediateka”, tutaj także zlokalizowano „Kolekcję”, tutaj wreszcie znajduje się siedziba Institut für Neues Künstleri- sches Denken (INKD) [Instytutu Nowego Myślenia Artystycznego]. Informacje o aktualnych imprezach znaleźć można na stronie internetowej: UNIWERSYTÄT www.nowa-amerika.net (mk)

NOWA AMERIKA UNIWERSYTÄT ie Uniwersytät ist ein praxisorientiertes DLabor und dient der Entwicklung Nowa Amerikas in Bildung, Forschung, Wissenschaft und Kunst auf der Grundlage einer bürgerge- sellschaftlichen Struktur. Die Veranstaltungen der Uniwersytät ﬁ nden natürlich je nach Bedarf überall in Nowa Amerika statt. Einer der Veran- staltungsorte ist das Collegium Polonicum. Hier beﬁ nden sich auch die „Słubfurter Mediathek” und die „Kolekcja”, sowie der Sitz des Institutes für Neues Künstlerisches Denken (INKD). Über die aktuellen Veranstaltungen werden Sie regel- mäßig auf der Internetseite informiert: www.nowa-amerika.net (mk) 330 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 331

DIE „SŁUBFURTER MEDIATHEK” „MEDIATEKA SŁUBFURTU” „KOLEKCJA” „KOLEKCJA”

ie Mediathek befi ndet sich in der Bibliothek ediateka znajduje się w Collegium Polonicum eit 2013 baut die Nowa Amerika Uniwersytät d roku 2013 Uniwersytät Nowej Ameriki two- Ddes Collegium Polonicum und ist zu deren Mi dostępna jest w godzinach otwarcia Colle- Sim Collegium Polonicum eine Sammlung zeit- Orzy w Collegium Polonicum kolekcję sztuki Öff nungszeiten öff entlich zugänglich. Sie sam- gium. Mediateka kolekcjonuje myśli, obiekty, media genössischer Kunst auf, die sich mit den Themen współczesnej tematycznie związanej z zagadnienia- melt Gedanken, Medien, Objekte und persönliche i osobiste wspomnienia z całej Nowej Ameriki na Grenze und Identität beschäftigt. Die Sammlung mi granicy i tożsamości. W skład kolekcji wchodzą Erinnerungen aus Nowa Amerika zu den Themen temat granicy i tożsamości po to, by udostępniać besteht ausschließlich aus Arbeiten, die von Künst- wyłącznie dzieła, które są darami artystek i arty- Grenze und Identität und macht diese einer inter- je zainteresowanym osobom. Twórcy Mediateki lerinnen und Künstlern gespendet wurden. Zu je- stów. Na temat każdego z twórców-darczyńców essierten Öff entlichkeit zugänglich. Die Mediathek będą Państwu wdzięczni za udostępnienie Waszych dem Künstler gibt es einen Katalog, der in der Me- powstał katalog dostępny w Mediatece. (mk) freut sich auch über Ihre Spende zum Thema. (mk) wspomnień/obiektów. (mk) diathek zu fi nden ist. (mk) www.mediateka.slubfurt.net www.mediateka.slubfurt.net 332 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 333

Jak tu przyjechałem, to tu nic nie było, zupełnie nic. Als ich hierher kam, gab es hier absolut nichts. 334 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 335

[RADIO SŁUBFURT] [RADIO SŁUBFURT] ZEITBANKCZASU ZEITBANKCZASU as Hauptstadtradio von Nowa Amerika ist ozgłośnią radiową stolicy Nowej Ameriki jest m das bürgergesellschaftliche Engagement, by wspierać w Słubfurcie obywatelskie za- D„[radio słubfurt]”, ein von Bürgerinnen und R„[radio słubfurt]”, radio w internecie tworzo- Udas Geben und Nehmen in Słubfurt zu för- Aangażowanie oraz relacje pomiędzy tym, co Bürgern aus Słubfurt selbst gestaltetes Interne- ne przez mieszkańców Słubfurtu. Redakcja zosta- dern, wurde im Januar 2014 eine Zeitwährung ein- bierzemy i tym, co dajemy, w styczniu 2014 roku tradio. Die Räume von [radio słubfurt] in der Lin- ła uroczyście otwarta w dniu 11. maja 2012 przy geführt. Es gibt 2 Währungseinheiten, die als Mün- wprowadzono walutę czasu. Są dwa nomina- denulica 6 wurden am 11. Mai 2012 eingeweiht. Das ulicy Lindenulica 11 w Słubfurcie. Młody zespół zen geprägt wurden: 15 Minutyn und 1 Studzina. ły nowej waluty, które bite są w postaci monet: junge Team sendet in unregelmäßigen Abständen redakcyjny emituje program nieregularnie i za- Sie können die Währung erhalten, indem Sie eine 15 Minutyn i 1 Studzina. Monety otrzymać może und freut sich über weitere Mitarbeiter und Korres- prasza do współpracy korespondentów z całej entsprechende ehrenamtliche Leistung für Słubfurt każdy, kto działać będzie społecznie na rzecz pondenten aus ganz Nowa Amerika. (mk) Nowej Ameriki. (mk) erbringen. (mk) Słubfurtu. (mk) www.zeitbankczasu.slubfurt.net www.zeitbankczasu.slubfurt.net www.radio.slubfurt.net www.radio.slubfurt.net 336 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 337

STADTFÜHRUNG OPROWADZANIE PO MIEŚCIE keine Steuern an Słubfurt abgeführt. Schon eher dziła żadnych podatków na rzecz Słubfurtu. Bardziej ie können auch eine Stadtführung mit ei- ożecie Państwo także zamówić usługę opro- słubfurtisch ist das „Prowincja”, das sich im ersten słubfurcki charakter ma „Prowincja” umiejscowiona Snem zu diesem Zwecke extra ausgebildeten Mwadzania po mieście przez specjalnie przy- Stock des Kulturhauses SMOK befi ndet. Sams- na pierwszym piętrze SMOKa (Słubickiego Miejskie- Słubfurter buchen, der Sie gerne tiefer in die Ge- gotowanego Słubfurtczyka. Przewodnik chętnie tags gibt es hier oft Konzerte und Piotr, der Chef, go Ośrodka Kultury). Często w soboty organizowane heimnisse der Stadt einführt. (mk) wprowadzi gości w tajemnice miasta. (mk) ist für sein Sushi und leckere Pierogi bekannt. są tutaj koncerty. Piotr (szef lokalu) znany jest z przy- Neben der Post in Słub befi ndet sich das barocke gotowywania smacznych pierogów i sushi. Obok www.slubfurt.net www.slubfurt.net „Odra”, in welchem schon Kohl und Mazowiecki poczty w dzielnicy Słub znajduje się barokowy lokal zusammen gespeist haben und am Busbahnhof „Odra”, gdzie wspólny posiłek spożywali kanclerz fi nden Sie das „Koliba”, das von innen einer Berg- Kohl i premier Mazowiecki, zaś obok dworca auto- hütte der Hohen Tatra nachempfunden ist. Hier busowego znaleźć można restaurację „Koliba”, której gibt es gute polnische Küche. Dann gibt es noch wystój wnętrz przypomina góralską chatę. Tutaj ser- das pseudo-ägyptische „Ramzes”, wo Sie Pseudo- wowane są smaczne dania polskiej kuchni. Poza tym Shaorma bekommen. Abends empfi ehlt sich ein mamy jeszcze pseudoegipskiego „Ramzesa”, gdzie Besuch im „London Pub” … serwuje się pseudoegipską shaormę. Wieczorem po- Wer sich in Furt gleichsam in Kuba fühlen lecamy natomiast wizytę w „London Pub”… will, der geht in die „Havanna-Bar”, sollte aber Kto zapragnie w Furcie poczuć się jak na Kubie, etwas Zeit mitbringen und eventuell selber Bier ten powinien odwiedzić „Havanna-Bar”, jednak za- zapfen können. Die Bar liegt direkt an der Oder lecamy zabrać ze sobą sporo czasu i dysponowa- und alles ist wunderbar barackig improvisiert. nie umiejętnością samodzielnego nalewania piwa Kult ist bei Einheimischen das „Brot und Zu- z beczki. Bar położony jest tuż obok Odry, a wszyst- cker” am Brunnenplatz, bei „Lucky” neben dem ko w nim jest cudownie barakowo improwizowane. Rathaus gibt es gute asiatische Küche und ein Kultowy status ma u miejscowych „Brot und Zuc- GASTRONOMIE GASTRONOMIA paar Eingänge weiter im „Mezopotamya” gibt es ker” [„Chleb i cukier”] przy placu Brunnenplatz, zaś frisch gebackenen Dürüm. (mk) w „Lucky” przy ratuszu miejskim serwują dobre azja- isher gibt es noch kein echtes Słubfurter ie ma jeszcze prawdziwej słubfurckiej restau- tyckie dania. Kilka domów dalej jest jeszcze „Mezo- BRestaurant. Das „Douane” in Słub bietet Nracji. Co prawda „Douane” w dzielnicy Słub potamya”, gdzie polecamy świeży Dürüm. (mk) zwar die sehr üppige „Słubfurt-Platte” an (nur für oferuje obfi ty „Słubfurcki półmisek” (tylko dla mięso- Fleischfresser), aber bisher hat das Restaurant żernych), ale dotychczas restauracja ta nie odprowa- 338 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 339

SPORT SPORT schaft ihren gemeinsamen Gegner, die Gubiener piłki nożnej, drużynę z Gubien, zintegrowali się ins Auge gefasst, war das Słubfurter Team perfekt ze sobą perfekcyjnie. Tradycyjnymi dyscyplinami ei der Entwicklung der Grenzland-Olympiade eśli chodzi o rozwój nadgranicznego obszaru integriert. Traditionelle Slubfurter Disziplinen sind słubfurckimi są uderzenie piłką golfową ponad Bspielt die Stadt Słubfurt eine führende Rolle. Jolimpijskiego, to Słubfurt gra tutaj rolę lide- der Golfb allabschlag über die Oder und der Zigaret- Odrą oraz rzut sztangami papierosów. Po zakoń- Weltweit haben die Nationalstaaten den Sport – ra. Na całym świecie państwa narodowe odkry- tenstangenweitwurf. Nach der erfolgreichen Olym- czonej sukcesem olimpiadzie Słubfurt contra Gu- und hier insbesondere die Olympiade – als identiﬁ - ły znaczenie sportu, a szczególnie olimpiady, piada Słubfurt contra Gubien im Jahre 2008 war das bien w 2008 roku zainteresowanie tak wzrosło, kationsstiftende Veranstaltung entdeckt. Eine ganze jako wydarzenia budującego tożsamość. Całe Interesse so groß, dass sich an der nächsten Olym- że na kolejną olimpiadę zgłosił się poza Słubfur- piada außer Słubfurt und Gubien auch Zgörzelic und tem i Gubien, także Zgörzelic i Musknica. Nawet Musknica teilnehmen wollen. Sogar die Odermetro- nadodrzańska metropolia New Szczettin wyraziła pole New Szczettin hat Interesse angemeldet. (mk) swoje zainteresowanie. (mk)

DIE SŁUBFURT-RUNDE SŁUBFURCKA RUNDA

uch wenn dieser Weg rund ist, so bekommt er awet jeśli ten szlak ma kształt kręgu, to prze- A doch einen Anfang und ein Ende. Für beides Ncież i tak musi mieć swój początek i koniec. wird der alte Hafenkran unterhalb der Stadtbrü- Obie funkcje (początku i końca) pełni żuraw porto- cke auf westlicher Seite gewählt. Er liegt direkt am wy poniżej mostu miejskiego po zachodniej stronie. Oderufer, ist leicht zu fi nden, ein guter Orientie- Miejsce to położone jest nad samym brzegiem rze- rungs- und Treff punkt. ki, łatwo je znaleźć, a stanowi przy tym dobry punkt Gesellschaft kann dazu gebracht werden, sich mit społeczeństwo ma możliwość identyfi kowania Die Wanderweg führt zunächst über die Insel orientacyjny i pełni rolę miejsca spotkań. einer in den jeweiligen Nationalfarben gekleideten się z ubranym w narodowe barwy sportowcem, Ziegenwerder; sie ist ein erster landschaftlicher Hö- Ten pieszy szlak prowadzi najpierw na wyspę Person zu identifi zieren – vor allem dann, wenn sie szczególnie, gdy bije on rekordy świata. Ten hepunkt: in Stadtnähe gelegen und trotzdem wenig Ziegenwerder, która jest pierwszą na szlaku atrakcją Weltrekorde bricht. Dieses psychologische Phäno- psychologiczny fenomen przywłaszczyliśmy so- berührte Natur, mit herrlichem Oderblick. Der Weg krajobrazową. Położona jest blisko miasta, a mimo men haben wir uns zu eigen gemacht und es funkti- bie i funkcjonuje on zarówno wewnątrz, jak i na unten, direkt an den Buhnen ist allerdings bei Hoch- to napotkamy tutaj niemal dziewiczą naturę i po- oniert nach innen wie nach außen: Kaum hatte die zewnątrz: jak tylko zawodnicy z dzielnic Słub wasser nicht begehbar; für diesen Fall gibt es die si- dziwiać możemy piękną perspektywę rzeki. Dalej aus Słubern und Furtern bestehende Fußballmann- i Furt poznali wspólnego przeciwnika na boisku chere Variante oben über den befestigten Dammweg. możemy iść nad samym brzegiem, ale przy wysokim 340 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 341

Die naturnahe Variante auf deutscher Seite Opisany wyżej wariant drogi bliższy przyrodzie wird höchstens noch durch die entsprechende pol- gwarantuje interesującą wyprawę. Jeszcze piękniej- nische Wegführung an Schönheit und Urwüchsig- szy i bardziej dziewiczy jest co najwyżej szlak prze- keit übertroﬀ en. Sie hat aber den Nachteil, schon biegający po polskiej stronie. Szlak ten ma jednak tę bei leichtem Hochwasser und nach dem Ende der wadę, że nawet przy niewielkim wzroście poziomu Frostperiode kaum begehbar zu sein. wód w rzece lub po wczesnowiosennych roztopach Die nun folgende Benutzung des Arbeitswe- drogą tą nie da się przejść. ges über die Eisenbahnbrücke ist durchaus etwas Korzystanie z mostu kolejowego jest czymś Besonderes: Kaum irgendjemand kennt ihn als szczególnym. Niemal nikt nie traktuje tego mostu Wanderweg, auch Einheimische nicht; er stellt eine jako części szlaku pieszego, także miejscowi miesz- weitere Verbindung für Nowo-Amerikaner dar, die kańcy drogi tej nie używają. Dla Nowoamerikanów einfach und wenig aufwendig zu benutzen ist; er to kolejne połączenie, proste i mało wymagające, bietet ungewohnte Ausblicke auf die eindrucksvolle a oferujące przy tym niespodziewane widoki na im- Oder-Auenlandschaft. ponujący krajobraz nadodrzańskich łęgów. Am anderen Ende der Brücke stehen für die Po drugiej stronie mostu znowu do wyboru Nach dem Verlassen des Ziegenwerders über stanie wody wybrać radzimy wyżej położoną i bez- Fortsetzung der Wanderung wieder zwei Wege zur mamy dwie drogi. Bezpieczniejsza i umocniona pro- die südliche Brücke gibt es erneut zwei alternati- pieczniejszą drogę na umocnionym wale. Wahl: Die sichere und feste Straße Richtung Nor- wadzi w kierunku północnym, druga droga skręca ve Strecken: Die erste gelangt auf unbefestigten Wyspę opuszczamy południowym mostem i do den oder scharf links: Hier geht es auf abenteuer- ostro na lewo. Ta ostatnia to obiecująca przygody, Wegen, zwischen Sportanlagen und Oder, über wyboru mamy dwie drogi: pierwsza, nieutwardzo- lichen, selten begangenen und von Wildschweinen bliska rzeki, rzadko używana ścieżka, wzdłuż której ein kleines Wehr, durch wild wuchernde Vegeta- na, prowadzi między boiskami sportowymi a Odrą durchwühlten Pfaden durch üppige Vegetation nah widoczne są tereny rozryte przez dziki i bogactwo tion und zwischen Feuchtwiesen durch das Land- przez mały jaz, dziko rosnące krzewy i między pod- am Fluss entlang. przyrody. schaftsschutzgebiet „Fauler See” zum Bahndamm, mokłymi łąkami należącymi do parku krajobrazowe- Nach Norden zu verlässt der Weg das Waldgebiet Wybierając drogę w kierunku północnym der auf die Eisenbahnbrücke führt. Die zweite Va- go „Fauler See” do nasypu kolejowego, który z kolei und verläuft – weiterhin parallel zum Fluss – durch ein opuszczamy las i idziemy równolegle do rzeki prze- riante verläuft auf sicheren, meist befestigten (und prowadzi do mostu kolejowego. Drugi wariant to weites, wild wucherndes Feuchtwiesengelände, das im mierzając podmokłe łąki, które wiosną często są insgesamt längeren) Wegen entlang der Straße bezpieczniejsza, choć nieco dłuższa droga wzdłuż Frühjahr häuﬁ g unter Wasser steht. Von hier aus hat zalane wodą. Stąd mamy piękną perspektywę na „Buschmühlenweg” ebenfalls zu Eisenbahndamm „Buschmühlenweg” prowadząca także do nasypu man einen reizvollen Ausblick auf den Stadtteil Furt. dzielnicę Furt. und -brücke. i mostu kolejowego. Der Weg endet am Słuber Hafendamm. Szlak kończy się przy słubfurckim nabrzeżu. Dort rückt das Wanderziel, Anfang und Ende der Stamtąd jest już blisko do punktu początkowego Słubfurter Runde, unterhalb der Stadtbrücke in i końcowego całego szlaku przy moście miejskim. greifb are Nähe. (Ewald Leppin) (Ewald Leppin) 342 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 343

75 kilometrów do tabliczki z napisem Berlin. 75 Kilometer bis zum Schild mit der Aufschrift Berlin. 344 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 345

FRABICE FRABICE Lange hatte Paul auf den ersten Schultag gewartet. usiąść? Do której grupy należał? Z obu stron wciąż Voller Vorfreude brach er zur Schule auf, die mitten czuł na sobie obciążające spojrzenia. Rozglądał się, s war einmal in einer uns Menschen unbekann- ziało się to dawno, dawno temu, w niezna- im Flusse Redo lag, in dem Fluss, der das Gebiet der czy ktoś mu zwolni miejsce. Nikt się nie ruszył. Zakło- Eten Welt das fern von allem Vorstellbaren lie- Dnym ludziom świecie, z daleka od wszelkiej Giraff en mit dem Gebiet der Füchse verband. potanie było wypisane na twarzy każdego. W końcu gende Dorf Frabice. Es war ein kleines Dorf, das rzeczywistości, w wiosce zwanej Frabice. Była to Als Paul den Unterrichtsraum betrat, durchbrach Paul usiadł sam w ostatnim rzędzie. durch den Fluss Redo in zwei Hälften geteilt wur- mała wieś, podzielona na dwie części przez rze- ein aufgebrachtes Gefl üster die Stille: „Guckt mal!”, Profesor Sowa powiedział do klasy: „Witam w tę- de. In diesem Dorf lebten gemeinsam Giraff en und kę Redo. W tej wiosce żyły sobie razem żyrafy „Was ist denn das für ein Wesen?”, „Guckt mal!”, czowej szkole, drodzy uczniowie. Dziś jest początek Füchse. Wenn von einem gemeinsamen Leben die i lisy, ale wspólnym życiem nie można było tego „Oooh!”, „Was für ein Geschöpf?”. oczekującej Was, długiej drogi”. Paul wziął głęboki Rede sein könnte. Denn es galt ein ungeschriebenes nazwać. Powodem była niepisana zasada: swój „Ruhe, Ruhe!”, rief Professor Eule. oddech. Profesor Sowa mówił dalej – „Proszę, niech Gesetz: Jeder war nur unter seines Gleichen. Die trzyma z podobnymi sobie. Żyrafy mieszkały po Paul war verunsichert. Kalter Schweiß lief ihm den każdy się teraz przedstawi.” Giraff en lebten auf der einen Seite des Redo, die jednej stronie rzeki a lisy po drugiej. Oczywiście Rücken herunter. Er sah sich seine Mitschüler an. Zaczęło się od Stefana (żyrafy), i kontynuowano rząd Füchse auf der anderen. Es war nicht so, dass man nie było tak, że się nienawidzili. Wcale nie. Byli Den einen Teil der Klasse bildeten die Giraff en, den po rzędzie, aż przyszła kolej Paula. Wszyscy czekali cie- sich hasste. Ganz und gar nicht. Man war verschie- tylko różni, częściowo nawet tak skrajnie od- anderen die Füchse. Er war anders – das wusste er. kawi. Znów wszystkie spojrzenia spoczęły na Paulu. mienni, że się bardziej nie dało. Dokładniej mó- „Guten Morgen. Du musst Paul sein. Bitte setz wiąc, nie żyli razem, lecz równolegle obok siebie. dich.”, sagte Professor Eule aufmunternd. Tak obok siebie, że przez lata rozwinęły się wła- Paul ging zögernd durch die Reihen und spürte die ściwie dwie wsie, po dwóch stronach Redo. Na neugierigen Blicke in seinem Nacken. Die Sitzordnung przeciwległych brzegach istniały rynki i kościoły. der Klasse spiegelte die bittere Situation des Dorfes Nawet pola uprawne zostały podzielone. W ten wider: Die Giraff en saßen auf der einen Seite und die sposób żyrafy i lisy nie miały ze sobą do czynie- Füchse auf der anderen Seite des Klassenzimmers. nia. Jedynie szkołę mieli wspólną, ponieważ była Paul stand vor einer schweren Entscheidung: Auf położona na wyspie na Redo. welche Seite sollte er sich setzen? Zu welcher Gruppe Lata temu, w tej wsi, zakochali się w sobie ży- gehörte er? Immer noch lasteten von beiden Seiten rafa i lis. Mimo wszelkich różnic i przeszkód, zwy- die Blicke auf ihm. Er schaute sich um, ob ihm wohl ciężyła wtedy miłość. Lata mijały. Przyszedł dzień, jemand Platz machte. Doch niemand rührte sich. Je- kiedy owoc tej miłości poszedł do szkoły. Miał na dem stand die Verwirrung ins Gesicht geschrieben. So imię Paul. setzte sich Paul allein in die hinterste Reihe. Pierwszy dzień szkoły – Paul długo na niego czekał. Professor Eule sprach zur Klasse: „Willkommen in Pełen radości, ruszył w kierunku szkoły, która stała der Regenbogen-Schule, liebe Schüler. Heute ist na wyspie, na Redo – rzece, która łączyła obszar ży- der Beginn eines langen Weges, der euch bevor- raf z obszarem lisów. steht”. Paul atmete tief durch. Gdy Paul wszedł do klasy, podniecony szept „Jetzt möge sich bitte jeder von euch den anderen w mgnieniu oka przerwał ciszę: „Patrzcie!”, „Co vorstellen.” sprach Professor Eule weiter. den, sogar so gegensätzlich, wie man gegensätzli- to za istota?”, „Patrzcie!”,” Oooh!”, „Co to za Die Giraff e Stefan begann und Reihe für Reihe stell- Wahając się Paul wydukał parę słów – „Ehm, jestem cher nicht hätte sein können. Genau genommen stworzenie?”. ten sich die Schülerinnen und Schüler vor, bis Paul an Paul. Ehm, mam siedem lat...”. Jeden z uczniów lebte man parallel nebeneinander her. So parallel, „Cisza, cisza!”, zawołał profesor Sowa. der Reihe war. Alle warteten gespannt. Erneut wur- przerwał mu – „ I do kogo należysz? Jesteś lisem czy dass sich über die Jahre auf beiden Seiten des Redo Paul był speszony. Zimny pot spłynął po jego ple- de Paul von allen Seiten beäugt. Zögernd stammelte żyrafą?” eigentlich zwei Dörfer entwickelt hatten. Auf bei- cach. Przyjrzał się swoim szkolnym kolegom. Jedną er: „Ähm, ich bin Paul. Ähm, ich bin 7 Jahre alt... ” Paul był niepewny – „Ehm, nie wiem.” den Uferseiten gab es jeweils einen Markt, jeweils część klasy tworzyły żyrafy, drugą lisy. Tylko on był „Und zu wem gehörst du? Bist du ein Fuchs oder W klasie szerzyło się mamrotanie, Profesor Sowa eine Kirche und selbst die Ackerfl ächen waren ge- inny – wiedział o tym. eine Giraff e?”, unterbrach ihn ein Mitschüler. Paul zdecydowanie zawołał: „Cisza, cisza! Czemu zapa- trennt angelegt. Der einzige gemeinsame Ort war „Dzień dobry. Ty musisz być Paul. Usiądź proszę”- war verunsichert: „Ähm, ich weiß es nicht”. In der nował taki niepokój?” die Schule des Dorfes. powiedział pan Sowa zachęcająco. Klasse machte sich Gemurmel breit. Stefan zebrał całą swoją odwagę i zadał pytanie, Vor vielen Jahren verliebten sich in diesem Dorf Paul z wahaniem przeszedł przez rzędy, czując cie- „Ruhe, Ruhe! Warum dieser Aufruhr?”, griff Profes- które leżało wszystkim na sercu: „Jest żyrafą, ale też eine Giraff e und ein Fuchs ineinander. Allen Diff e- kawskie spojrzenia na plecach. Dopiero teraz zauwa- sor Eule ein. lisem. Jak to jest możliwe?” renzen und Hindernissen zum Trotz hatte damals żył: przydział miejsc odzwierciedlał przykrą sytuację Stefan nahm all seinen Mut zusammen und fragte, Profesor Sowa: „Paul jest mieszańcem. Niepraw- die Liebe gesiegt. Jahre vergingen bis zu dem Tag, an wioski: żyrafy siedziały po jednej stronie, lisy po dru- was allen auf der Seele lag: „Er ist sowohl eine Giraf- daż, Paul?”. „Tak” – wyjąkał Paul. dem die Frucht dieser Liebe die Schulreife erlangte. giej. Paul stał teraz przed trudną decyzją: gdzie miał fe wie auch ein Fuchs. Wie geht das?” 346 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 347

„Paul ist ein Mischling. Nicht wahr, Paul?”, erklärte Profesor Sowa kontynuował: „Jego matka jest ży- meinsamen Spielen. Natürlich spielten die Giraff en lisa na swoje ramiona. Jest lekki i sprytny. Może Professor Eule rafą, a jego ojciec lisem. To nie jest takie nadzwy- und die Füchse jeweils untereinander. wspiąć się na parapet i stamtąd gasić ogień wodą „ Ja”, stotterte Paul. czajne.” An einem gewöhnlichen Tag stand im Sportunter- z węża.” „Seine Mutter ist eine Giraff e und sein Vater ein Fuchs. W drodze do domu Paul szedł brzegiem rzeki. Pa- richt Völkerball auf dem Programm. Schnell hatten Zwierzęta słuchały słów Paula bardzo uważnie. Bez So etwas ist nicht unüblich” , fuhr Professor Eule fort. trzył, to na prawą, to na lewą stronę, głęboko się sich die Kinder in Gruppen zusammengefunden. niechęci i z zaangażowaniem ruszyły do wykonania Auf dem Nachhauseweg lief Paul am Ufer entlang. zastanawiając. Dzisiejsze wydarzenia kłębiły się mu Es wurde sechs gegen sechs gespielt. Wie üblich zadania. Lis Bernd, wspiął się na ramiona Stefana, Er blickte rechts und links vom Fluss und ließ seine po głowie, a jedno pytanie wciąż powracało: Kim spielten die Giraff en gegen die Füchse. Paul war der potem po jego długiej szyi do góry, na parapet. Inne Gedanken kreisen. Die Bilder des heutigen Tages jestem i do kogo należę? Do której grupy? Do której Dreizehnte und hatte wieder einmal keine Gruppe. zwierzęta podały mu wąż. Odkręcono wodę i Bernd verwirrten ihm den Kopf und immer wieder stellte strony? Er setzte sich schweren Herzens auf die Ersatzbank zaczął gasić ogień. Można było wyraźnie zobaczyć, er sich die Frage: „Wer bin ich und wohin gehöre Był taki zamyślony, że nie zauważył, że stoi już und guckte den anderen beim Spielen zu. że ogień stawał się coraz mniejszy. Pomysł Paula się ich? Zu welcher Gruppe? Zu welcher Seite?” Dabei przed swoim domem. W domu podszedł smutny Der Sportunterricht verging so langsam wie nie udał. Po paru minutach ogień był ugaszony. Wszy- war er so in Gedanken versunken, dass er es kaum do swojej mamy: „Mamo, wszyscy się na mnie pa- zuvor. Dann war endlich Schulschluss. Alle Schüler scy uczniowie, żyrafy i lisy, dążyły do tego samego bemerkte, als er bereits vor seinem Haus stand. trzyli i zadawali pytania. Podzielili się na dwie grupy. gingen in Richtung Schultor, bis lautes Gekreische celu i przez to uratowali swoją szkołę. Dumę ze Chcieli wiedzieć, kim jestem i do kogo należę. Nie sie stoppte. wiedziałem, co powiedzieć.” Ein Feuer war im obersten Klassenzimmer ausge- Jego matka nie wyglądała na zdziwioną. Wydaje się, brochen. Es brach Panik aus, den Kindern stand die że czegoś takiego oczekiwała. Pochyliła się do nie- Angst ins Gesicht geschrieben. go: „To normalne, synku. Przyzwyczają się. Moje ko- Irgend jemand brüllte: „Die Schule wird verbren- chane dziecko, niedługo znajdziesz swoje miejsce. nen, so tut doch was.”. Pamiętaj, że nieważne, czy jesteś żyrafą, czy lisem. Paul sah sich um. Ihm musste doch irgendetwas ein- Jesteś Paulem.” fallen. Irgendetwas! Und es musste schnell gehen. Mijały dni. Paul stał się samotnikiem. Nie chciał się Sein Blick blieb an den Gartenschläuchen hängen. spieszyć ze swoją decyzją. Codziennie obserwował „Ich hab’s!”, rief Paul und zog damit die angsterfüll- inne dzieci przy wspólnej zabawie. Oczywiście żyra- ten, aber auch hoff nungsvollen Blicke seiner Mit- fy i lisy bawiły się między sobą. schüler auf sich. Pewnego zwykłego dnia na wf-ie, mieli grać w dwa Er rief: „Ihr Tierchen, so hört doch. Ich habe eine ognie. Dzieci szybko odnalazły swoje grupy. Gra- Idee. Dafür müssen wir aber zusammen arbeiten.” li sześć przeciwko sześciu. Jak zwykle żyrafy grały Es ertönte kein Widerspruch. Paul fuhr fort: „Ste- przeciwko lisom. Paul był trzynasty i znów nie miał fan du bist der größte! Nimm einen Fuchs auf deine grupy. Z ciężkim sercem usiadł na ławce rezerwo- Schultern. Er ist leicht und geschickt. Er kann auf wych, patrząc jak inni grają. das Fensterbrett klettern und von dort mit den Czas płynął tak wolno, jak nigdy dotąd. Wreszcie Wasserschläuchen das Feuer löschen”. lekcja dobiegła końca. Wszyscy uczniowie ruszyli Giraff en und Füchse hörten Pauls Worten mit vol- wspólnego sukcesu można było odczytać na twa- Zuhause angekommen, ging er betrübt zu seiner w stronę szkolnej bramy, kiedy nagle głośny krzyk ler Aufmerksamkeit zu. Ohne Widerwillen und mit rzach wszystkich. Mutter: „Mama alle haben mich angeguckt und mir zawrócił ich z drogi. viel Ehrgeiz machten sie sich an ihre Aufgabe. Fuchs Paul zabrał głos: „Zobaczcie. Czemu walczycie Fragen gestellt. Sie haben sich in zwei Gruppen ge- Z okien klasy na piętrze wydobywał się ogień . Bernd kletterte auf Stefans Schultern und zog sich sami? Jeżeli żyrafy i lisy pracowałyby razem, wspól- trennt. Sie wollten wissen, wer ich bin und zu wem Wybuchła panika. Oczy wszystkich wypełniły się an seinem langen Hals hoch bis auf das Fenster- nymi siłami, osiągnęlibyśmy wszystko.” Wszyscy wi- ich gehöre. Ich wusste nicht, was ich sagen sollte.” strachem. Z każdej strony ktoś krzyczał: „Szkoła się brett. Die anderen Tiere reichten ihm den Schlauch. watowali na jego cześć. Seine Mutter sah nicht überrascht aus. Anschei- spali, niech ktoś coś zrobi!” Wasser wurde aufgedreht und Bernd begann das Paul był pewny, że od dziś coś w szkolę się zmieni. nend hatte sie so etwas erwartet. Sie kniete sich Paul rozejrzał się. Musiał coś wymyślić. Byle co! I to Feuer zu löschen. Deutlich war zu erkennen, wie Znalazł odpowiedzi na swoje pytania. Był z siebie zu Paul nieder: „Das ist normal mein Kind. Du wirst szybko! Jego wzrok utkwił na ogrodowym wężu. die Flammen kleiner und kleiner wurden. Pauls Idee zadowolony. Był mądry i sprytny jak lis, i duży i silny dich daran gewöhnen. Denk daran, es ist egal, ob „Właśnie!” – krzyknął i ujrzał wystraszone, lecz tak- hatte funktioniert. Nach wenigen Minuten war das jak żyrafa. Był z tego dumny. Po cóż miałby się de- du eine Giraff e oder ein Fuchs bist. Du bist unser że pełne nadziei spojrzenia swoich kolegów. Feuer endgültig gelöscht. Alle Schüler, Giraff en und cydować, po której stronie zostać, jeżeli jest o wiele geliebter Paul”. Miał pomysł: „Zwierzaczki!, posłuchajcie. Mam Füchse, hatten gemeinsam an einem Strang gezo- lepiej, łączyć siły obu gatunków. So vergingen die Tage. Paul wurde zum Einzelgän- pomysł, ale musimy działać wspólnie.” Nikt się nie gen und ihre Schule gerettet. Den Stolz über den A może Paul – żyrafolis – żyje i mieszka wśród nas? ger. Er brauchte Zeit für seine Entscheidung. Er be- sprzeciwił. W takiej sytuacji byli gotowi na więcej. gemeinsamen Erfolg konnte man ihnen im Gesicht Nad brzegiem rzeki Redo? (Cagla Geckin, Aylin Karci, obachtete Tag für Tag die anderen Kinder beim ge- Paul zadecydował: „Stefan, jesteś największy! Weź ablesen. Rüya Erdogan, Can Cam, Serkan Evci) 348 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 349

Paul ergriff das Wort: „Seht ihr! Wenn wir Giraff en und Füchse zusammenarbeiten und unsere unter- schiedlichen Fähigkeiten vereinen, können wir viel mehr schaff en.” Alle jubelten ihm zu. Paul war sich sicher, dass sich ab heute in der Schule etwas ändern würde. Er hatte die Antworten auf seine Fragen gefunden. Er war zufrieden mit sich. Er war schlau und geschickt wie ein Fuchs und groß und stark wie eine Giraff e und darauf war er stolz. Wieso sollte er sich entscheiden müssen, wenn es doch so viel besser ist, die Stärken beider Tierarten zu vereinen. Und wenn Paul, der Giraff enfuchs, nicht gestorben ist, dann lebt er noch heute irgendwo zwischen Redo und Oder … (Cagla Geckin, Aylin Karci, Rüya Erdogan, Can Cam, Serkan Evci)

GUBIEN GUBIEN

n Gubien gibt es leider keinen öff entlichen Ort Gubien nie ma niestety żadnego miejsca, Ifür soziale Begegnung, an dem man den Kaff ee Ww którym organizować można spotkania, gdzie oder das Bier nicht um ihrer selbst willen trinkt. możliwe byłoby wypicie kawy czy piwa podczas spo- Wohin also, wenn man jemanden kennenler- tkania mieszkańców. Dokąd więc udać się, jeśli chce- nen, etwas erfahren möchte? Ins Industrie- und my kogoś poznać lub dowiedzieć się czegoś nowego? Hutmuseum auf deutscher Seite? Schon wieder Do Industrie- und Hutmuseum [muzeum przemysłu Geschichte! Immerhin mit mehrsprachigen Be- i regionu] po niemieckiej stronie? Znowu historia! schriftungen. Andere Menschen treff en sie hier Choć z opisami w kilku językach. Innych ludzi spotkać allerdings nur, wenn sie lange, lange verweilen. tu można tylko wtedy, gdy uzbroimy się w cierpliwość. Versuchen Sie, ein Gespräch mit den Damen an Można też spróbować nawiązać rozmowę z paniami der Kasse anzustiften. Irgendwo gibt es da eine obsługującymi kasę. Gdzieś spotkać tu można nawet Mitarbeiterin, die auch polnisch spricht. pracownicę, która włada językiem polskim. 350 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 351

Unterhaltsamer dürfte ein Besuch in der soge- Bardziej interesująca może być wizyta w izbie erneuert und besteigbar gemacht (tolle Aussicht auf metrów wieżę kościoła (wspaniała perspektywa nannten Museumskammer des „Vereins der Gubiner muzealnej Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Gubiń- Stadt und Land!). Um den Wiederaufb au bemü- na okolicę!). Odbudową kierują wspólnie polska Heimatfreunde” (stowarzyszenie przyjaciół ziemi skiej. Znaleźć tu można nieco trącący starzyzną, ale hen sich eine polnische Stiftung und ein deutscher fundacja i niemieckie stowarzyszenie wspierające gubinskiej) werden. Hier fi nden Sie ein etwas muf- interesujący zbiór eksponatów historycznych, któ- Förderverein gemeinsam, deren Mitgliedslisten sich odbudowę. Lista członków obu organizacji przy- fi ges, aber unterhaltsames Sammelsurium von histo- re być może rozpoznamy jako elementy dekoracji wie das Who is Who der Wirtschafts-, Politik- und pomina „Who is Who” gospodarczej, politycznej rischen Haushaltsexponaten, die Sie vielleicht noch mieszkania pradziadków. Jeszcze bardziej interesu- Kirchenelite beider Städte lesen und so wurde und i kościelnej elity obu miast. Dzięki temu sprawa aus dem Wohnzimmer ihrer Urgroßeltern kennen. jąca jest rozmowa ze „strażnikami” tych skarbów. wird das Projekt immer wieder von allen Seiten zur odbudowy kościoła ciągle na nowo ogłaszana jest Aber interessanter ist natürlich, mit den „Wächtern” Większość z nich posługuje się łamanym niemiec- Chefsache erklärt. Zwischen all den Direktoren, Vor- jako priorytet. Wśród licznych dyrektorów, pre- ins Gespräch zu kommen, von denen die meisten kim. A jeśli będziemy eksponatami zainteresowani sitzenden, Managern und Geschäftsführern müssen zesów, kierowników, managerów długo szukać bruchstückhaft deutsch sprechen. Wenn Sie freund- i w miły sposób nawiążemy rozmowę, to z pewno- Sie vermutlich etwas länger nach einem „Menschen” trzeba „człowieka”, którego potraktować można lich und interessiert sind, bekommen Sie bestimmt ścią zaoferują nam kawę i kilka anegdot na temat suchen, der als Gesprächspartner taugt. Aber die jak partnera do rozmowy. Ale fara to także fabry- einen Kaff ee und ein paar Anekdoten aus Gubiens historii i teraźniejszości Gubiena. Fara ist eine Projektfabrik, die Begegnungsveranstal- ka projektów produkująca jak na taśmie fabrycz- Geschichte und Gegenwart serviert. Kościół farny to z pewnością największy tungen verschiedenster Art am Fließband produziert. nej najróżniejsze imprezy. Chętni do zwiedzania Fara, also Pfarrkirche heißt das wohl größte i najbardziej nadęty post-polski i post-niemiec- Für Besichtigungen bzw. Turmbesteigungen des i wspinaczki na kościelną wieżę powinni zgłaszać und eitelste postdeutsch-postpolnische Projekt der ki projekt dzielnic Bin i Ben. Kościół, od czasu noch dachlosen Kirchengerippes meldet man sich się do Waldka. Stadtteile Ben und Bin. Die Kirche, seit dem letzten ostatniej wojny ruina, ma stać się architektonicz- am besten bei Waldek. Waldek, czyli Waldemar, kieruje Galerią „Ra- Krieg immer noch Ruine, soll, als architektonisches ną wizytówką miasta, pomnikiem i jednocześnie Waldek heißt Waldemar und leitet die Galeria tusz” w gubińskim Domu Kultury. Znaleźć można Aushängeschild, Mahnmal und modernes Kultur- nowoczesnym centrum kultury i spotkań, inaczej Ratusz im Gubiener Kulturhaus. Dort fi ndet man go tam prawie codziennie od godziny 10,00. Ga- und Begegnungszentrum – kurz: als innerstädtischer mówiąc: ma być śródmiejskim lekarstwem na ihn fast täglich ab 10 Uhr. Die Galerie ist ein guter leria jest dobrym miejscem na spotkania. Waldek Alleskönner – wieder nutzbar gemacht werden. Mitt- wszystko. Dotychczas, dzięki sporemu zaanga- Ort für Begegnungen. Während Waldek in einem przesiaduje najczęściej w maleńkim pokoiku na za- lerweile wurden mit nicht geringem fi nanziellen und żowaniu środków fi nansowych i zaangażowaniu klitzekleinem Nebenraum vor einem Laptop sitzt, pleczu przy laptopie, czasem bierze do ręki gitarę, körperlichen Einsatz Schutt entfernt, das Kirchen- ludzi, udało się usunąć gruzy, zabezpieczyć korpus mitunter die Gitarre in der Hand, kommt immer ir- ale prawie zawsze zjawia się ktoś z jakąś sprawą schiff gesichert und der über 60 Meter hohe Turm kościoła oraz odnowić i udostępnić wysoką na 60 gendwann irgendjemand vorbei und will oder hat – przynajmniej na pozór. W gruncie rzeczy chodzi irgendetwas – zumindest scheinbar. Im Grunde o rozmowy. Rozmowy prowadzi się przy kawie lub

Fabryka pogody w okolicy Gubien to chyba do tej pory jedyna swego rodzaju. Poprzez voting mieszkańcy mogą głosować za Nur bei extrem gutem Wetter: Der Kaukasus am Horizont von Gubien. | Tylko przy ekstremalnie dobrej pogodzie: kaukaz na stanem imagosfery w określonym czasie. | Die Wetterfabrik in der Nähe von Gubien dürfte die bislang einzige ihrer Art sein. horyzoncie Gubien. (Autor: Klaus Pocher) Über ein Voting können die Bürger über die Beschaﬀ enheit der Imagosphäre in einem festgelegten Zeitraum abstimmen. 352 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 353

aber geht es nur um Gespräche. Man trinkt einen herbacie, często stojąc w drzwiach, z przerwami, Kaff ee oder Tee und redet, oft in der Tür stehend, bo pojawiają się następni przychodzący „z jakąś immer wieder unterbrochen von anderen Leuten sprawą”. Waldek jest artystą, pieśniarzem znanym mit irgendwelchen Anliegen. Waldek ist Künstler, w regionie i w całym kraju, malarzem, organizato- ein lokal und landesweit gefeierter Liedermacher, rem imprez, szefem stowarzyszenia. Jest artystą ein Maler, ein Organisator, Vereinsvorsitzender: ein życiowym i miejscowym geniuszem, który potrafi Lebenskünstler und Lokalgenie, bei dem, in aller dyskretnie pociągać za wiele sznurków. Stille, viele Fäden zusammenlaufen. Trudno znaleźć odpowiednika po post-nie- Ein Pendant auf postdeutscher Seite gibt es mieckiej stronie. Jest jednak pewien człowiek-in- nicht. Und dennoch, es gibt einen Mann, der eine stytucja, z przytulnym sklepikiem przypominają- Institution ist, mit einem gemütlichen Lädchen, das cym antykwariat. Ten człowiek ma najróżniejsze man am ehesten als Antiquariat bezeichnen würde, kontakty i nieograniczoną wiedzę o historii Gu- mit Kontakten nach hüben und drüben und mit ei- biena. To Andreas Peter, który założył wydawnic- nem unerschöpfl ichen Wissen über die Geschichte two Niederlausitzer Verlag, który pisze i publikuje der Stadt Gubien. Andreas Peter hat den Niederlau- książki tematycznie związane z historia miasta. sitzer Verlag gegründet und schreibt und publiziert Oprócz tego można go wynająć jako miejskie- Bücher im Umfeld der Stadtgeschichte. Außerdem go strażnika. Wtedy zakłada historyczny płaszcz kann man ihn als historischen Stadtwächter bu- z lodenu, bierze do ręki halabardę, róg, latarnię chen, der Sie, im historischen Lodenmantel und i oprowadza po mieście opowiadając o średnio- mit Hellebarde, Horn und ggf. Laterne ausgerüstet, wiecznych, żydowskich czy literackich kontek- durch das mittelalterliche, jüdische oder literarische stach historii Gubiena. Gubien führt. Oczywiście w dzielnicy Bin znaleźć można Natürlich gibt es diverse Restaurants im Stadt- różne restauracje odwiedzane przez wielu post- teil Bin, in denen immer viele Postdeutsche essen: -Niemców, bo można tu dobrze i tanio zjeść, Ist eben billig und schmeckt auch ganz gut und dann a i obsługa zna język niemiecki. Co najwyżej ta redet die Bedienung auch noch deutsch. Höchs- ostatnia cecha (obsługa niemieckojęzyczna) doty- 354 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 355

tens der letzte Punkt triff t auch auf McDonald’s czy także McDonalda w dzielnicy Bin, który od- GROSSE DZIURA GROSSE DZIURA im Stadtteil Bin zu, der ebenso postdeutsch-post- wiedzany jest zarówno przez post-Niemców, jak UND UMGEBUNG I OKOLICA polnisch frequentiert ist. Ein sicheres Zeichen für i przez post-Polaków. Ale prawdziwy znak otwar- echte Off enheit aber ist, wenn die Postpolen auf tości to wyprawy post-Polaków do restauracji po eeindruckende Mondlandschaften bleiben zu- szędzie tam, gdzie gigantyczne koparki die postdeutsche Seite zum Essen fahren. Das gibt post-niemieckiej stronie. Dotyczy to wyłącznie Brück, wo sich gigantische Kohlebagger fröhlich Wprzekopują się przez Dolne Łużyce w po- es, bis auf Ausnahmen, nur bei Extra-Döner in der (z rzadkimi wyjątkami) baru Extra-Döner przy uli- durch die Niederlausitzer Heimat buddeln. Der szukiwaniu węgla, powstają imponujące krajo- Karl-Marx-Straße vor dem Nyße-Center. Der Grund cy Karl-Marx-Straße obok Nyße-Center. Powód Rauch aus den weithin sichtbaren Schornsteinen brazy. Dym z widocznych z daleka kominów elek- ist vermutlich einfach: Die posttürkischen Männer tych wizyt jest oczywisty: panowie za ladą baru des Kraftwerkes Jänschwalde kräuselt sich lustig trowni Jänschwalde kręci się zabawnie na niebie hinterm Tresen sprechen nicht nur fl ießend nowo- mówią nie tylko płynnie po nowoamerikańsku, ale über dem Himmel zwischen Gubien und Chożebuż. między miejscowościami Gubien i Chożebuż. Ten amerikanisch, sondern auch deutsch und polnisch i po polsku i niemiecku, a przy tym wielu klientów Dieses Spektakel lässt sich besonders gut vom Aus- spektakl obserwować można szczególnie dobrze und bezeichnen viele Kunden als ihre Freunde. Das nazywają przyjaciółmi. Wydaje się, że wszyscy są- scheint sich herumzusprechen bei allen Nachbarn. siedzi już o tym słyszeli. W taki sposób znajomość So wirtschaftlich können Sprachkenntnisse sein. (kp) języków staje się czynnikiem ekonomicznym. (kp)

sichtspunkt Grießyn beobachten. In Tourismus- z punktu widokowego Grießyn. W broszurach dla broschüren der Region wirbt ein liebenswürdiger turystów w regionie miły diabełek reklamuje szlak Teufel für die Kohleroute, vielleicht ein ungewolltes węgla brunatnego. Być może jest to niezamierzo- Sinnbild für den Tagebaubetreiber Vattenfall, der ny symbol właściciela odkrywek węgla, koncernu wie ein guter Freund mit Versprechen daherkommt, Vattenfall, który pojawia się jak dobry przyjaciel um Heimat und Bewohner anschließend in die Höl- z licznymi obietnicami, by w końcu mieszkańców le zu schicken. Einem sorbischen Sprichwort zufol- i ich region wysłać do piekła. Łużyckie przysłowie ge heißt es, Gott habe die Lausitz erschaﬀ en, aber mówi, że Bóg stworzył Łużyce, ale diabeł podłożył der Teufel die Kohle darunter gelegt. pod nie węgiel.

Tagebau-Aussichtspunkt bei Grießyn: hinter Dorf- Punkt widokowy koło Grießen: za wyjazdem ze ausfahrt Grießyn Richtung Forst rechterhand. (kp) wsi Grießen w kierunku na Forst (na prawo). (kp) 356 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 357

Ich erzähle meine Geschichte oft vor Küstrzyner Schülern. Sie haben mich gefragt, warum ich auf Menschen geschossen habe. Często opowiadam uczniom w Küstrzyniu o moim życiu. Pytali mnie czemu strzelałem do ludzi. 358 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 359

ARCHIV DER VERSCHWUNDENEN ARCHIWUM MIEJSCOWOŚCI, HIMBEEREN STATT MALINY ZAMIAST ORTE KTÓRE ZNIKNĘŁY BRAUNKOHLE WĘGLA BRUNATNEGO

ie wenig Gott im Laufe der letzten Jahre ge- ak niewiele udało się Bogu zdziałać przeciwko uf ca. 17 ha baut Dorota Schewior Himbeeren orota Schewior we wsi Wielotów między Gu- Wgen den Teufel ausrichten konnte, erfahren Jdiabłu, dowiedzieć sie można w muzeum pre- Aund Spargel im Dorf Wielotów zwischen Gubi- Dbien a Brody, na 17 hektarach uprawia maliny Sie in diesem Museum, das von den 136 Orten in zentującym los 136 miejscowości, które od 1924 en und Brody an. Hier können Sie selbst ernten und i szparagi. Można przyjechać tutaj i samemu zrywać der Lausitz zeugt, die seit 1924 der Braunkohle ganz roku stały się ofi arami węgla brunatnego. Według nach guter Arbeit an der frischen Luft Kaff ee und owoce, a po pracy delektować się kawą i ciastem na oder teilweise zum Opfer fi elen. Laut. offi ziellen ofi cjalnych danych 25 000 osób musiało szukać Kuchen genießen. Dass das auch in Zukunft mög- świeżym powietrzu. Dorota Schewior walczy o to, Zahlen wurde dadurch 25 000 Menschen eine neue swej nowej małej ojczyzny. Archiwum miejscowo- lich ist, dafür kämpft Dorota Schewior, denn unter by i w przyszłości było to możliwe. Bo pod jej po- ihr und in der gesamten Region liegt Braunkohle, lem i pod całym regionem znajdują się złoża węgla. für die, nach Willen der Tagebaubefürworter, 2000 Zwolennicy kopalni odkrywkowych chcą, by kolej- Menschen aus ihren ca. 13 Ortschaften umziehen nych 2 000 osób z 13 wsi przeprowadziło się w inne sollen. (kp) miejsca. (kp)

„Heimat” ans Herz gelegt. Das „Archiv der der ver- ści, które zniknęły, znajduje się w Nowe Horno, schwundenen Orte” beﬁ ndet sich in Nowa Horno, przedmieściu Las Forst. Kiedyś była wioska Horno. einem Vorort von Las Forst. Nowa Horno hieß einst Stara wieś stała na drodze koparek-olbrzymów, Horno. Das alte Dorf war den riesigen Schaufelrad- dlatego bez zastanowienia przesiedlono wszyst- baggern im Weg und wurde deshalb kurzerhand kich mieszkańców. W Nowe Horno nie ma ani jed- komplett umgesiedelt. In Nowa Horno hingegen nego starego budynku. Natomiast pełno tu ludzi gibt es kein altes Gebäude, aber viele entwurzelte pozbawionych korzeni. (kp) Menschen. (kp) 360 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 361

RATNIZZA RATNIZZA

adnica schien ein kleines, verschlafenes Dorf adnica wydawała się być małą, zaspaną wioską R zu sein, das zur Gemeinde Krosseno gehört. Rw gminie Krosseno. Aż pewnego dnia rozeszła Bis eines Tages das Gerücht die Runde machte, się plotka, że koncern Wodafall knuje tajne plany dass der Konzern Wodafall heimlich plane, eine przeprowadzenia rurociągu z Große Dziura między Pipeline von der Große Dziura zwischen Gubien Gubienem a Las Forst aż do tej wioski, by tam pod und Las Forst bis in dieses kleine Dorf zu verlegen, ziemią składować gaz CS. Dlaczego tam? Dlatego, um dort Kohlendioxid unter die Erde zu verpressen. że po post-niemieckiej stronie Nowej Ameriki od- Warum? Weil es ihnen auf der post-deutschen Seite mówiono koncernowi wydania zgody na takie ma- von Nowa Amerika untersagt wurde. gazynowanie. Aber sie hatten nicht mit den „Gelbkreuzrittern” Nie liczyli się jednak z pojawieniem się „żółto- gerechnet, die sich sofort auf den Weg machten, krzyżowców”, którzy natychmiast udali się w drogę, um Ratnizza zu retten. Der Bürgermeister erinner- by uratować Ratnizza. Sołtys szybko przypomniał te sich sofort, dass hier vor Jahren Probebohrungen sobie, że przed laty dokonywano we wsi próbnych nach Gas gemacht worden waren. Ging es dabei odwiertów w poszukiwaniu gazu. Czyżby chodziło vielleicht um etwas ganz anderes? Unter dem Na- o coś innego? W Ratnizza zorganizowano dużą im- men „Die Konferenz von Ratnizza” ging die darauf- prezę, na której pojawili się delegaci z całej Nowej hin stattﬁ ndende Großveranstaltung ein, bei der so- Ameriki i liczni „żółtokrzyżowcy”. Wieś ożyła. Do wohl Delegierte aus ganz Nowa Amerika, als auch dzisiaj nie jest jasne, czy prawdziwe były pogłoski eine Schar bereits erwähnter „Gelbkreuzritter” das na temat zamiarów koncernu Wodafall. W każdym Dorf aus seinem Dornröschenschlaf erweckten. Ob razie nikt nie wpadł od tego czasu na pomysł, by die Gerüchte um den Konzern Wodafall stimmten, w tajemnicy budować rurociąg. (mk) oder nicht, ist bis heute nicht geklärt. Jedenfalls ist bisher niemandem aufgefallen, dass heimlich eine Pipeline verlegt wird. (mk) 362 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 363

WIE ZWERGE JAK TO KRASNALE NOWA SÓL RETTETEN NOWĄ SÓL URATOWAŁY

ies nicht etwa eine Legende, sondern wahr- o najprawdziwsza prawda, nie żadna tam Dhaftigste Wahrheit. Als die Zwirnfabrik Odra Tlegenda. Gdy w Nowej Soli upadła, rozsła- in Nowa Sól zugrunde ging, die über viele Jahre wiająca przez wiele lat imię miasta, fabryka nici den Namen der Stadt bekannt machte, und bald Odra, a wkrótce przestał istnieć drugi nowosolski darauf ein weiterer Betrieb – Dozament, bis dato zakład, dotychczasowy symbol tutejszej potęgi Symbol der hiesigen Industriemacht – zu exis- przemysłowej – Dozamet, bezrobocie dotknę- tieren aufh örte, war jede zweite Familie von der ło co drugą rodzinę. W mieście zaczęły powsta- Arbeitslosigkeit betroff en. In der Stadt begannen wać zakłady produkujące krasnale ogrodowe. Betriebe für Gartenzwerge zu entstehen. Zu Spit- W szczytowym momencie było ich około 400! zenzeiten gab es davon an die 400! Zahlreiche Wiele miejscowych garaży i piwnic zamieniło się Garagen und Keller in der Stadt verwandelten sich w chałupnicze wytwórnie. Nową Sól w połowie in heimische Produktionsstätten. Mitte der 90er lat 90 uważano za polskie zagłębie krasnalowe. Jahre galt Nowa Sól als polnisches Zwergenrevier. Masowo, z tanich materiałów, w szkodli- Massenweise wurden aus billigem Material und wych warunkach produkowano skrzaty. Miej- unter gesundheitsschädigenden Bedingun- scowe produkty sprzedawane były w przy- gen Zwerge hergestellt. Sie wurden an Stra- drożnych punktach handlowych (głównie na ßenverkäufen (hauptsächlich an der Strecke trasie Świecko – Poznań) i na targowiskach. Świecko – Poznań) und auf Märkten verkauft. Produkowane w manufakturach fi gury ogrodowe Die in Handarbeit hergestellten Gartenfi guren trafi ały głównie do Niemiec. Krasnal stał się wi- gelangten hauptsächlich nach Deutschland. Der zytówką miasta. Dlatego kilka lat temu powstało Zwerg wurde zum Aushängeschild der Stadt. Des- muzeum krasnala. I tak na potrzeby krasnoludka halb entstand vor einigen Jahren ein Zwergenmuse- oddano dwa hektary nieużytków na obrzeżach um. Für den Bedarf der Zwerge wurden zwei Hek- miasta. Na jednym z nich posadzono energetycz- tar Brachland am Rande der Stadt zur Verfügung ną wierzbę i utworzono labirynty. Na drugim po- gestellt. Auf einem von ihnen wurden Energiewei- stawiono wiklinowe wigwamy, drewniane zamki, den gepfl anzt und Labyrinthe angelegt. Auf dem ślizgawki, przeplotnie… Pracę przy wyplataniu anderen entstanden Wigwams aus Weidenruten, wikliny znalazło wielu bezrobotnych z Nowej Soli. Holzburgen und Klettergerüste … Viele Arbeitslose Na spotkaniu w Lietzen postanowiliśmy zorganizo- aus Nowa Sól fanden Arbeit beim Weidenfl echten. wać w ramach Nowej Ameriki polsko-niemiecki tur- Auf einem Treff en in Lietzen beschlossen wir, im niej szachowy... z udziałem krasnali. Trwają rozmo- Rahmen von Nowa Amerika ein deutsch-polnisches wy z producentami, którzy udostępnią fi gury w celu Schachturnier zu organisieren ... unter Beteiligung rozegrania turnieju. (Jolanta Reimann) von Zwergen. Derzeit verhandeln wir mit Herstel- lern, die Figuren für das Turnier zu Verfügung stellen wollen. (Jolanta Reimann)

„Solus, Symbol Nowej Soli | Solus, das Symbol von Nowa Sól” 364 LEBUSER ZIEMIA LEBUSER ZIEMIA 365

Bliskość Berlina ma ogromne znaczenie, bez tego wielu ludzi tutaj by nie miało pracy. / Die Nähe zu Berlin spielt eine enorme Rolle, ohne das hätten hier viele keine Arbeit. 366 NOWA AMERIKA NOWA AMERIKA 367 SCHLONSK

Musknica Bobrostan, Bunzsławiec Zgörzelic Boghrádzyttia Liberberg Bunzławiec 368 Żarów (Bobrostan) 369 SCHLONSK SCHLONSKBogatenau Piënzig Zawiberg

Liberberg Einsiedelawa Dolny Zentowice Zgörzelic Rothengóra Hagostrow Nyße Wschodritz Wielkie Ostricza Loch Mariendolina Zittynia

Großkurawioska Musknica Niesky Ochranów Oderażart Löbowo Las Forst Weißwoda Nyße

Derbno große dziura Jänschlas SCHLONSK

Pajc Bautszyn

Gródek Chożebuz 370 SCHLONSK SCHLONSK 371

ie so oft im Leben ist ein leidenschaftliches ak często w życiu bywa, warunkiem głębszego WInteresse an den Geheimnissen der Phy- Jzrozumienia Schlonska jest namiętne zaintereso- sik Voraussetzung für ein tieferes Verständnis von wanie tajemnicami fi zyki. Zakładając skończoność Schlonsk. Vorausgesetzt das Universum ist endlich, wszechświata, podążając od środka ziemii poprzez wird man auf dem geraden Weg vom Erdmittel- Schlonsk do najodleglejszych granic wszechświata, punkt über Schlonsk zu den äußeren Grenzen des nie znajdzie się innego miejsca podobnego temu, Weltalls kaum einen Platz wie diesen antreff en, bei w którym ekstremalne przestrzenne bogactwo są- dem extremer räumlicher Reichtum und adminis- siaduje tak blisko z administracyjną ciasnotą. To na- trative Enge derart nah beieinander liegen. Diese pięcie trzeba w każdym razie doprowadzić do stanu Spannung muss in jedem Fall in ein produktives – produktywnej – a jednocześnie stałej znajdującej gleichwohl permanent am Rand der Krise befi ndli- się na skraju kryzysu – równowagi. Jeden ze skarb- ches – Gleichgewicht gebracht werden. Eines der ców – Zgörzelic – jest wspaniałym przykładem, co Schatzkästchen – Zgörzelic – ist ein wunderbares się dzieje, kiedy stara władze czyni to, co najlepiej Beispiel dafür, was passiert, wenn die alte Obrigkeit potrafi : nieudolnie rządzić. Nazistom nie udało się das tut, was sie am besten kann: versagen. Die Na- spalić starej synagogi, walczący nie zdołali zniszczyć zis haben es nicht geschaff t, die alte Synagoge zu miasta, fetyszyści wielkiej płyty nie zdołali zlikwido- verbrennen; die Krieger haben es nicht geschaff t, wać starych przestrzeni, a dla inwestorów miejsce die Stadt zu vernichten; die Plattenbau-Fetischisten to nie jest dostatecznie interesujące. Koniecznie haben es nicht geschaff t, die alten Räume abzureis- odwiedzić też trzeba Musknicę, gdzie park założo- sen; und für Investoren ist der Ort nicht monetär ny przez księcia Pücklera żyje w idealnej symbiozie genug. Unbedingt sehenswert ist außerdem Mus- z usytuowanym w sąsiedztwie bazarem. No i jest knica, wo der Fürst-Pückler Park eine wunderbare jeszcze Buncsławiec, samozwańcza stolica Bobro- Symbiose mit dem sich anschließenden Basar ein- stanu, miasto glinianego mułu. Bardzo dużo miejsca geht. Und dann gibt es da noch Buncławiec, die dla artystycznej przyszłości w oporze, różnorodno- selbsternannte Hauptstadt von Bobrostan, ein Ort ści, wolności i pięknie! (Kai Reinschmidt) tonigen Urschleims. Sehr viel Platz für eine künst- lerische Zukunft in Widerstand, Diversität, Freiheit Typowe mieszkanie Schlonsaka und Schönheit! (Kai Reinschmidt) Typische Wohnung eines Schlonskers 372 SCHLONSK SCHLONSK 373

KAJAKEXPEDITION AUF DEM EKSPEDYCJA KAJAKOWA RÜCKGRAT VON NOWA AMERIKA W SERCU NOWEJ AMERIKI

ie alle Nowo-AmerikanerInnen wissen, szyscy Nowoamerikanie wiedzą, że sercem Wbesteht das Rückgrat von Nowa Amerika Wi kręgosłupem Nowej Ameriki są rzeki Odera aus den beiden Flüssen Odera und Nyße. Wer es i Nyße. Kto chce prawdziwie poznać Nową Ameri- kennenlernen will, sollte sich also unbedingt auf’s kę, powinien robić to z wody. Świat widziany z rzeki Wasser begeben. Vom Fluss aus sieht die Welt un- wygląda zaskakująco inaczej, szczególnie wtedy, gewöhnlich anders aus, besonders dann, wenn es gdy nie jest to przejażdżka statkiem pasażerskim. sich nicht nur um eine Kaff eefahrt handelt. Dafür Szczególnie Nyße nie nadaje się do spacerowej że- ist vor allem die Nyße kaum geeignet, zumindest, glugi, zwłaszcza gdy udamy się w trasę od post-trój- wenn man den Flusslauf vom Post-Dreiländereck kąta granic do ujścia Nyße do Odry. bis zur Oderamündung erleben will. W wielu przewodnikach dla turystów Nyße określa Die Nyße wird in vielen Tourismusführern als się jako górską rzekę, która nawet doświadczonym kaja- Gebirgsfl uss bezeichnet, der auch dem erfahrenen karzom sprawia sporo trudności. Szczegółowe opisy po- Kajakfahrer einige Herausforderungen bietet. Detail- szczególnych odcinków w języku polskim i niemieckim lierte Streckenbeschreibungen auf deutsch und auf znaleźć można w internecie. polnisch fi ndet der Leser unter folgenden Adressen. Trzech pionierów i badaczy jednocześnie wyruszyło Drei Pioniere und Forscher haben sich also auf w drogę, by zbadać Nyße. Jeden z nich był optymistą, den Weg gemacht, die Nyße zu erkunden: ein Opti- drugi realistą, trzeci zaś pesymistą, doskonale więc uzu- mist, ein Realist und ein Pessimist. Als Team haben sie pełniali się wzajemnie w zespole. Zapas sił i czas stojący sich hervorragend ergänzt. Ihre Kräfte und Zeit reich- do dyspozycji wystarczyły im na pokonanie pierwszych ten zunächst nur für die ersten einhundert Kilometer stu kilometrów tej owianej tajemnicą rzeki od Zittinia do dieses geheimnisumwobenen Gewässers, von Zitty- Przedrosche (lub Powóz). Drugą połowę spływu pozosta- nia bis Przedrosche oder Powóz. Die zweite Hälfte wiamy Wam, drodzy Czytelnicy. Wasze doświadczenia bis zur Oderamündung überlassen wir Ihnen, lieber i wskazówki mogą okazać się wielce przydatne dla przy- Leser. Ihre Erfahrungen können künftigen Forschern szłych badaczy… (mk) wichtige Hinweise liefern… (mk) 374 SCHLONSK SCHLONSK 375

MEHR BRÜCKEN WIĘCEJ MOSTÓW dazu, hier unsere Zelte aufzuschlagen. Hinter der Za nadrzecznymi krzewami teren wznosił się. Na FÜR NOWA AMERIKA! DLA NOWEJ AMERIKI! Uferböschung stieg die Landschaft an. Dort oben wzgórzu stał spychacz, a przed nim dwaj mężczyźni stand ein Bagger und davor machten zwei schwarz ubrani na czarno rozpalili ogień w starej blaszanej enn wir die Lebensader unseres neuen Lan- eśli chcemy, by rzeka – nerw życia naszego no- gekleidete Männer Feuer in einer Blechtonne. Sie beczce. Podejrzliwie obserwowali nasze wysiłki przy Wdes noch besser erlebbar machen wollen, Jwego państwa, była jeszcze bardziej przyjazna, beobachteten argwöhnisch unsere Bemühungen, wyciąganiu kajaków z ciężkim ładunkiem na brzeg. brauchen wir unbedingt mehr Brücken. Bis heute koniecznie potrzebujemy więcej mostów. Do dzisiaj die Kajaks mit schwerem Gepäck an Land zu zie- Podszedłem do nich by zapytać, czy możemy w tym prägen vom Wasser aus noch immer die alten zer- krajobraz zdominowany jest przez sterczące z wody hen. Ich ging deshalb zu ihnen, um sie zu fragen, ob miejscu rozbić namioty. Okazało się, że wcześniej störten Brücken aus der Zeit des Zweiten Weltkrie- ruiny mostów, które zniszczono w czasie II wojny wir hier zelten dürfen. Sie hatten bereits die Polizei już zadzwonili na policję, a radiowóz zjawił się do- ges das Bild. światowej. gerufen, die just in diesem Augenblick vorfuhr. Die kładnie w tym momencie. Mężczyźni wyjaśnili po- Am Post-Dreiländereck (Post-Deutschland, W post-trójkącie granic (post-Niemiec, post- beiden Männer erklärten ihnen, dass alles in Ord- licjantom, że wszystko jest w porządku i radiowóz Post-Polen, Post-Tschechien – heute alles Schlonsk) -Polski i post-Czech – dzisiaj wszystko to nazywamy nung sei und der Wagen entfernte sich wieder. Sie odjechał. Obaj byli pracownikami fi rmy ochroniar- gibt es eine alte Fußgängerbrücke ohne Geländer, Schlonskiem) jest stary most dla pieszych bez porę- waren von einer Wachschutzfi rma und bewachten skiej, a ich zadaniem było pilnowanie spychacza, die reparaturbedürftig aussieht. Wer sie von post- czy wyglądający tak, jakby wymagał gruntownego den Bagger, wie sie uns später erklärten, als wir uns jak nam później – gdy próbowaliśmy rozgrzać się polnischer Seite aus überqueren will, der stößt auf remontu. Kto zdecyduje się na przejście przez ten an ihrem Feuer aufwärmten. Sie hatten gehört, dass przy ich ogniu – wyjaśnili. Początkowo usłyszeli, że post-deutscher Seite auf einen Stapel übereinander most od post-polskiej strony, natknie się po post-nie- wir uns auf Polnisch unterhielten, was uns in ihren rozmawiamy po polsku, co było dla nich powodem geschichteter Betonplatten, der ein Weitergehen mieckiej stronie na stos poukładanych w warstwy Augen verdächtig machte. Das Feuer machten sie do nabrania podejrzeń. Ogień rozpalili właściwie po unmöglich macht. Diese Beobachtung wiederholt betonowych bloków, które uniemożliwiają dalszą zur Abschreckung, denn sie sollten jetzt die ganze to, by odstraszyć „polskich złodziei”, którzy krad- sich öfters. wędrówkę. Takie obserwacje poczyniliśmy częściej. Nacht darauf aufpassen, dass keine „polnischen ną olej napędowy. „Oni używają też kajaków, by Bei Jeleńfelde mussten wir unsere Kajaks unter Koło Jeleńfelde zmuszeni byliśmy w niezwykle Diebe” auf Dieselklau vorbeikommen. „Sie benut- skradzione paliwo transportować na polska stronę” schwierigsten Bedingungen aus dem Wasser zie- trudnych warunkach wyciągać nasze kajaki z wody. zen auch Kajaks, mit denen sie dann das Diebesgut – uświadomił nas jeden z mężczyzn. A swój wywód hen. Nicht nur das erste Wehr behinderte unsere Salsze płynięcie uniemożliwiał nie tylko jaz, ale über die Neiße befördern”, sagte uns einer der Her- na temat przygranicznej przestępczości zakończył Weiterfahrt, sondern auch eine Baustelle. Eine alte i plac budowy. Właśnie przystąpiono do burzenia ren. Und er schloss seine Ausführungen über die słowami: „Mosty trzeba zlikwidować! Mamy tu za Brücke wurde gerade abgerissen. Nur für die Zeit starego mostu. Tylko na czas rozbiórki ustawiono Kriminalität an der Nyße mit den Worten: „Die Brü- dużo mostów, po których przechodzą złodzieje”. des Abrisses war parallel zur alten Brücke eine neue obok nowy most, który zniknąć ma po zakończeniu cken müssen weg! Wir haben hier zu viele Brücken, Rzeczywiście: w trakcie naszej ekspedycji czę- gebaut worden, die anschließend wieder entfernt rozbiórki starego. Na stały ląd wyszliśmy więc po- über die die Diebe zu uns gelangen können”. sto natrafi aliśmy na resztki mostów z czasów II woj- wird. Wir mussten nun mitten auf dieser Baustelle środku placu budowy. Nadchodzący zmierzch zmu- In der Tat begegneten uns auf unserer Expe- ny światowej, ale bardzo rzadko na nowo wybudo- an Land gehen. Die Abenddämmerung zwang uns sił nas do rozbicia namiotów właśnie w tym miejscu. dition viele Brückenreste aus der Zeit des Zweiten wane mosty. Weltkrieges und nur wenige neu gebaute Brücken. Ostatnia wielka powódź w roku 2010 pozosta- Das letzte Hochwasser von 2010 hat auf seinem wiła po sobie wiele dziwnych instalacji artystycz- Weg merkwürdige Kunstinstallationen in Bäumen, nych złożonych z drzew, krzaków i wody. Niektóre Gestrüpp und Wasser zurückgelassen: Wie Weih- wyglądały jak świąteczne choinki obwieszone fo- nachtsbäume waren manche mit Plastiktüten und liowymi torbami i bezpańskimi przedmiotami. Ale Objekten verziert, aber auch ganze Kühlschränke, obok nich widać było też całe lodówki, części samo- Autoteile und Fernseher befanden sich darunter. (mk) chodowe i telewizory. (mk)

WEHRET DEN WEHREN! CHROŃCIE JAZY!

ehre verbinden die beiden Ufer der Nyße, azy łączą oba brzegi Nyße, ale niestety nie da się Waber leider kann man sie hier nicht zu Fuß, Jnimi przejść przez rzekę, przejechać rowerem albo mit dem Fahrrad oder dem Auto überqueren. Für samochodem. Dla kajakarzy są jazy często nieprzy- den Kajakfahrer stellen sie manchmal sehr unange- jemnymi przeszkodami. Musieliśmy więc przenosić nehme Hindernisse dar. So mussten wir die Kajaks kajaki przez środek „wypolerowanego na wysoki mitten durch dass „auf Hochglanz polierte” Ba- połysk” barokowego klasztoru Marienthal, obok au- rockkloster Marienthal hindurchtragen, vorbei an tobusów pełnych emerytów, którzy nie zaszczycili Reisebussen voller Rentner, die uns keines Blickes nas nawet jednym spojrzeniem, by zwodować kaja- würdigten, um sie nach einem gefühlten Kilometer ki na wodę po stromym brzegu dobry kilometr dalej. 376 SCHLONSK SCHLONSK 377 378 SCHLONSK SCHLONSK 379

schen beiden Restaurants befi ndet sich ein großes duje się duży jaz. Jedyną drogą przeprawienia przez an steiler Böschung wieder ins Wasser zu setzen. Przenoska trwała dwie godziny. Nie liczyliśmy Wehr. Die einzige Möglichkeit, die Kajaks umzuset- jaz kajaków jest wyciągnięcie ich po post-niemiec- Das Umtragen dauerte zwei Stunden. Wir haben wszystkich jazów w trakcie ekspedycji. Przypomi- zen besteht darin, sie auf der post-deutschen Seite kiej stronie Zgörzelic po wielu stopniach na taras die Wehre nicht gezählt und ich erinnere mich nur nam sobie tylko, że ostatniego dnia spływu zmusze- von Zgörzelic über die Kaff eeterrassen der „Vierra- restauracji „Vierradenmühle”. Właściciele restauracji daran, dass wir die Kajaks an unserem letzten Tag ni byliśmy siedem razy przenosić kajaki. Z czasem denmühle” über viele Treppenstufen herunter an nie mają nic przeciwko. Problem tylko, że restaura- sieben Mal umtragen mussten. Aber mit der Zeit wypracowaliśmy metodę ułatwiającą pokonywanie die Nyße zu tragen. Die Betreiber des Restaurants cja (i taras) dostępne są dopiero od godziny 11,00. entwickelten wir eine Methode. Mithilfe eines przeszkód. Zaprzęgaliśmy się przed kajaki przy po- gestatteten uns das ohne Umschweife. Allerdings Wykorzystaliśmy w Zgörzelic szansę na Co- Bergseils spannten wir uns selber vor das Kajak und mocy liny i jak konie zaprzęgnięte do pługa na polu ist sie erst ab elf Uhr geöff net. uch-Surfi ng wśród Nowoamerikanów, co, biorąc zogen es wie Ackergäule durchs Gras. ciągnęliśmy kajaki i dobytek po trawie. Wir nutzten in Zgörzelic die Möglichkeit des pod uwagę złą pogodę, było przyjemną przerwą Es gibt sie auch, die neuen Brücken. In Zgörzelic Zdarzają się jednak i nowe mosty. W Zgörzelic Couch-Surfi ngs unter Nowo-AmerikanerInnen, was w spływie. verbanden einst einmal jährlich zwei Restaurants niegdyś dwie restauracje po obu stronach rzeki łą- uns aufgrund der ungünstigen Wetterbedingungen Pełen fantazji i bardzo nowoamerikański jest ihre Terrassen beiderseits der Nyße durch eine Pon- czyły swe tarasy przy pomocy mostu pontonowego, eine angenehme Verschnaufpause verschaff te. nowy, zbudowany na tratwach most dla pieszych łą- tonbrücke, auf der gespeist werden konnte. Heute na którym także można było zamówić dania. Dzisiaj Phantasievoll und sehr nowo-amerikanisch ist czący Einsiedel i Bielawę Dolną. Postanowiliśmy tam befi ndet sich an dieser Stelle eine nagelneue Fuß- w tym miejscu stoi nowiutki most dla pieszych i już die auf Flößen schwimmende Fußgängerbrücke, rozbić namioty. Przy przyczółku mostowym stoi mały gängerbrücke und nur wenige Einheimische erin- niewielu miejscowych przypomina sobie dawną die Einsiedel mit Bielawa Dolna verbindet. Dort domek czarownicy na wysokich nóżkach. Chętnie nern sich noch an das Provisorium von einst. Zwi- prowizorkę. Pomiędzy obiema restauracjami znaj- beschlossen wir zu zelten. Am Brückenkopf befi n- przenocowalibyśmy w domku, ale szyby w oknach det sich ein Hexenhäuschen auf hohen Beinen. Wir były powybijane i przeciągi były dokuczliwe. Zdecy- hätten dort gerne übernachtet, aber da die Fenster dowaliśmy więc, że w domku tylko posilimy się. keine Scheiben hatten, zog der Wind durch alle Rit- Pogoda nie sprzyjała nam. Od południa bez zen und wir entschieden, hier nur unsere Mahlzei- przerwy padał deszcz, momentami była to praw- ten einzunehmen. dziwa ulewa. No i tych siedem jazów… Początkowo Das Wetter machte uns einen Strich durch die były one dla nas miłym urozmaiceniem i szansą na Rechnung. Ab mittags regnete es ohne Unterlass, rozgrzanie się przy pracy, ale z czasem byliśmy kom- manchmal in Strömen. Dazu die sieben Wehre. pletnie przemoknięci i świadomi, że nasza odzież Anfangs waren sie sogar eine willkommene Ab- nie wyschnie do następnego ranka. Optymista, re- wechslung, um uns aufzuwärmen, aber irgendwann alista i pesymista uzgodnili więc stanowiska i posta- waren wir nass bis auf die Knochen und wir wuss- nowiliśmy przerwać ekspedycję. Ale Nowa Amerika ten, dass unsere Klamotten auch über Nacht nicht to kraj pionierów i odkrywców! Już teraz cieszymy trocknen würden. Optimist, Realist und Pessimist się na relacje z kolejnych ekspedycji! (mk) waren sich einig und wir brachen die Expedition ab. Aber Nowa Amerika ist das Land der Pioniere und Entdecker! Wir freuen uns über den Bericht des nächsten Expeditionsteams! (mk) 380 SCHLONSK SCHLONSK 381

Ten kontakt z Niemcami, z językiem niemieckim, to w moim za- wodzie bardzo ważne. / Der Kontakt mit Deutschen, mit der deutschen Sprache, der ist in meinem Beruf sehr wichtig. 382 SCHLONSK SCHLONSK 383

DER VERGESSENE ORT ZAPOMNIANE MIEJSCE Dorfb ewohnerinnen und Dorfb ewohner haben sich Innym dowodem na to, jak głębokie jest zwąt- off ensichtlich längst von ihrer rechtmäßigen Regie- pienie miejscowych, jest fakt, że wszystkie trans- in guter Reisebegleiter führt seinen Leser und obry przewodnik prowadzi swych czytelników rung ab- und ihren neu gewonnenen Brüdern und parenty zwrócone są ku wschodowi, za wielka Eseine Leserin auch an die schattigen Plätze des Dtakże w zacienione miejsca nieznanej krainy. Schwestern zugewandt. wodę Nowej Ameriki. Transparenty te dowodzą, że Landes. Dorthin, wo die Sonne nicht auf jede und W miejsca, w których słońce świeci nie dla każdego, Und so steckt in diesem erschütternden Hilferuf mieszkańcy wsi już dawno odwrócili się od swego jeden scheint, wo es dunkel ist und feucht – ja: gdzie bywa ciemno i wilgotno, tam, gdzie panują auch viel Positives; etwas, das dem aufgewühlten prawowitego rządu, a zwrócili się ku swym nowym dorthin, wo Not und Elend herrschen. Würde er das bieda i nieszczęście. Jeśli nie zrobiłby tego, można Beobachter und der aufgewühlten Beobachterin siostrom i braciom. nicht tun, müsste er sich der Unterlassung oder gar by go oskarżyć o zaniechanie, a nawet o kłamstwo die Köpfe auf- und ihren Blick gen Horizont richtet, W tym wstrząsającym wołaniu o pomoc zawar- der Lüge bezichtigen müssen. W Nowej Americe są takie miejsca, w których wy- das uns allen Mut für die noch unbekannte, im Dun- tych jest wiele pozytywnych elementów pozwalają- Auch in Nowa Amerika gibt es Gebiete, in dawać by się mogło, że cywilizacja tu jeszcze nie do- keln verborgene Zukunft gibt: Während eine große cych wstrząśniętym obserwatorom podnieść głowę denen es scheint, als hätte die Zivilisation hier tarła, że obowiązują w nich wyłącznie prawa natury. Zahl postdeutscher Nowa-Amerikaner und Nowa- i skierować wzrok w stronę horyzontu. Elementów noch nicht Fuß gefasst, würden keine anderen A mimo to znaleźli się ludzie – odważni Nowo- Amerikanerinnen an die seit Jahrhunderten tradier- wyzwalających wiarę w nieznaną jeszcze przyszłość. Gesetze gelten als die der Natur. Nein, schlimmer amerikanie, którzy osiedlili się z nadzieją na lepszą ten Ressentiments gegen ihre östlichen Nachbarn O ile w głowach dużej części post-niemieckich No- noch: Gegenden, in denen die blanke Naturgewalt przyszłość dla siebie i swych dzieci w takich niebez- gekettet ist, sind diese hier lange gesprengt. woamerikanów nadal tkwią stare uprzedzenia wobec herrscht. piecznych miejscach. I mimo, że ci odważni ludzie Vielmehr zeigen diese Transparente, dass hier sąsiadów ze wschodu, o tyle w tej miejscowości najwi- Und trotzdem haben sich dort Menschen borykają się z siłami przyrody i przynoszą zaszczyt nicht nur die Vorurteile abgebaut sind, sondern dass doczniej resentymenty te już ostatecznie zwalczono. – mutige Nowa-Amerikanerinnen und Nowa- nowemu jeszcze państwu, to państwo ich nie wy- man sich inzwischen über das große Wasser hinweg Transparenty dowodzą, że nie tylko nie ma tu już Amerikaner – niedergelassen und besiedeln in słuchuje. als eine Familie begreift, deren Mitglieder sich ge- miejsca dla uprzedzeń, mieszkańcy traktują wręcz der Hoff nung auf eine bessere Zukunft für sich Mieszkańcy tej małej miejscowości czują się genseitig schonungslos ihre Not und Schwäche wszystkich po obu stronach wielkiej wody jako wielką und ihre Kinder und Kindeskinder unter schwie- pozostawieni na łasce losu przez nowoamerikańską eingestehen dürfen. Dieses tun sie in der sicheren wspólną rodzinę, w której można wyznać otwarcie wła- rigsten Bedingungen diese gefährlichen Gebiete. administrację. Ten sarkastyczny ton wywołujący Gewissheit, dass ihre Schwestern und Brüder ihnen sną słabość i biedę. Wyznania te formułowane są z ab- Und obwohl sie auch zur Ehre ihres noch jungen smutek także u bezstronnych Czytelników wskazu- jede Hilfe und Unterstützung vorbehaltlos werden solutną pewnością, że siostry i bracia zwrócą się z bez- Staates mit den Naturgewalten ringen, werden je, jak głębokie musi być tutaj zwątpienie. zukommen lassen. Auch und gerade dann, wenn warunkowa pomocą i wsparciem. Także wtedy, a może die tapferen Männer und Frauen gerade von die- Dlaczego rząd nic dotąd nie zrobił? Dlaczego die staatlichen Strukturen versagen, blüht die zarte przede wszystkim wtedy, gdy struktury państwa zawio- sem nicht erhört. nie zapobiegł powodzi? A przynajmniej nie wypom- Pfl anze der bedingungslosen Nächstenliebe in ihrer dą. Tak rozkwita ta delikatna roślina bezwarunkowej Ganz off ensichtlich fühlen sich die Bewohne- pował wody? Czy obyło się chociaż bez grabieży herrlichsten Pracht. miłości bliźniego w swej najpiękniejszej postaci. rinnen und Bewohner dieses kleinen Ortes von der po katastrofi e powodzi? Czy to wieś trędowatych? Lasst uns alle hoff en, dass sich dieser Gedan- Miejmy nadzieję, że myśl ta rozprzestrzeniać się nowa-amerikanischen Administration im Stich ge- A może kolonia karna? I dlatego rząd odmawia ja- ken in ganz Nowa Amerika ausbreitet und das Land będzie w całej Nowej Americe i że cały kraj pokryty lassen. Der spürbare und sogar den unbefangenen kiejkolwiek pomocy? bald übersät ist mit derartigen Transparenten! (tk) będzie wkrótce podobnymi transparentami. (tk) Leser und die unbefangene Leserin in tiefe Trau- rigkeit stürzende sarkastische Ton zwischen den wenigen Zeilen zeigt, wie tief die Verzweifl ung hier sitzen muss. Warum hat die Regierung nichts getan? Warum hat sie das Hochwasser nicht verhindert? Oder we- nigstens abgesaugt? Wären dann vielleicht die Plün- derungen, die der Naturkatastrophe anscheinend auf dem Fuße folgten, ausgeblieben? Ist dieses Dorf eines von Aussätzigen? Ist es gar ein Strafl ager? Und die Regierung verweigert deshalb jedwede Unter- stützung? Ein weiterer deutlicher Hinweis auf die tief sit- zende Verzweifl ung der Einheimischen ist, dass die Transparente allesamt nach Osten – über das gro- ße Wasser Nowa Amerikas hinweg – weisen: Die 384 SCHLONSK SCHLONSK 385

FRAU WOCH EMPFIEHLT: PANI WOCH POLECA:

MUSKNICA MUSKNICA

enn du zu dem Punkt mit den geografi schen eśli dojedziecie/ dojdziecie/ dopłyniecie do po- WKoordinaten 51°33ˇN, 14°43ˇO kommst, zu Jłożenia geografi cznego 51°33ˇN, 14°43ˇO to zna- Fuß, gefahren, oder mit dem Schiff , dann heißt das, czy, że znajdujecie się w Parku Mużakowskim, który du befi ndest dich im Muskauer Park, der die ehema- łączy dawne niemieckie miasteczko Bad Muskau lige deutsche Stadt Bad Muskau mit dem ehemali- z dawną polską Łęknicą. Tutaj należy zapoznać się gen polnischen Łęknica verbindet. Hier sollte man księciem Hermannem Puecklerem, jego parkiem, den Fürsten Hermann Pückler kennenlernen, seinen zamkiem i kochankami – ale o tym i innych atrak-

man Tee oder Whisky trinken, Kilts und handge- herbaty lub whisky, kupić kilt i ręcznie robioną biżu- machten Schmuck kaufen oder live Dudelsackmu- terię czy posłuchać na żywo gry na kobzie w wyko- sik von Jim hören. (Mocia Woch) naniu Jima. (Mocia Woch)

TURMVILLA TURMVILLA

m Badepark beﬁ ndet sich ein Zentrum für sozi- rzy Bade Parku znajduje się ośrodek pracy so- Aal-kulturelle und vor allem grenzübergreifende Pcjalno-kulturalnej i przede wszystkim transgra- Arbeit: die Turmvilla. Hier kann man übernachten, nicznej: Turmvilla. Tutaj można zatrzymać się na etwas essen, am aktuellen internationalen Projekt noc, coś zjeść, wziąć udział w aktualnym projekcie oder Konzert teilnehmen. (Mocia Woch) międzynarodowym czy koncercie. (Mocia Woch)

Park, das Schloss und die Geliebten – aber darüber cjach, typu przejażdżki bryczkami i spływy pontona- und über andere Sehenswürdigkeiten wie Kutsch- mi, doczytacie wystarczająco we wszelakich prze- oder Schlauchbootfahrten, könnt ihr ja genug in all wodnikach. (Mocia Woch) den anderen Reisführern lesen. (Mocia Woch)

RED ROSE COTTAGE RED ROSE COTTAGE

m Parkrand auf der post-deutschen Seite treﬀ t a skraju Parku po post-niemieckiej stronie Aihr auf das Red Rose Cottage, ein magisches Nznajdziecie magiczną chatkę Red Rose Cotta- Häuschen, das euch in eine andere Zeit und Raum ge, która przeniesie Was w czasie i przestrzeni. Jej versetzt. Die Besitzerin Babett hat sie im britischen właścicielka, Babett urządziła ją w stylu XIX wiecz- Stil des 19. Jahrhunderts hergerichtet, angelehnt an nej Wielkiej Brytanii, nawiązując do podróży księcia die Reise des Fürsten Pückler dorthin. Hier kann Puecklera w tamte strony. Tutaj można się napić 386 SCHLONSK SCHLONSK 387

TANDEM TANDEM

esonders wissbegierigen Reisenden empfehle ich ardziej dociekliwym podróżnikom polecam Beine Begegnung mit Einwohnern von Bad Mus- Bspotkanie z mieszkańcami Bad Muskau i Łęk- kau und Łęknica auf einem Tandemtreff en, die im nicy na Spotkaniach Tandemowych, które odby- Keller der Turmvilla stattfi nden, dem so genannten wają się w piwnicy Turmvilli, w tak zwanym TIKu. TIK. Immer Dienstags von 17:30- 19:30 triff t sich eine We wtorki w godzinach 17:30-19:30 grupa przyja- Gruppe von Freunden von beiden Nyßeufern zum ge- ciół z obu stron Nysy wspólnie gotuje i je kolację, meinsamen Kochen und Essen und plaudert über fami- opowiadając sobie nowości rodzinne i lokalne. Jeśli liäre und lokale Neuigkeiten. Wenn du echte polnische chcesz skosztować prawdziwych polskich specja- Spezialitäten probieren möchtest, musst du unbedingt łów, musisz poznać Marylę! We czwartki w godzi- Maryla kennenlernen! Donnerstags von 17:00- 19:00 nach 17:00-19:00 spotykają się miłośnicy historii treff en sich die Freunde der regionalen Geschichte und i geografi i regionu. O każdym parku, zamku, kaplicy Geografi e. Alles über Parks, Schlösser, Kapellen und i kamienicy opowie Ci Alfred! (Mocia Woch) Wohnhäuser erfährst du von Alfred! (Mocia Woch)

MUSKAUER FALTENBOGEN ŁUK MUŻAKOWA

usknica liegt auch im berühmten Muskauer usknica leży także na słynnym Łuku Muża- Mfaltenbogen, den vor Jahren ein Gletscher auf Mkowa, który ukształtował lata temu swoją seiner mehrmaligen „Durchreise” gestaltet hat, und kilkukrotną obecnością lodowiec, pozostawiając: dabei a) Braunkohleablagerungen und b) viele wilde a) złoża węgla brunatnego, b) wiele dzikich i głębo- und tiefe Seen zurückließ. Wegen der Kohle gibt es kich jezior. Ze względu na węgiel istnieje w okolicy in der Umgebung viele Tagebaue, z. B. Boxberg (oder wiele kopalni np. Boxberg lub pozostałości po nich, was von ihnen übrig ist), die man besichtigen kann. które można zobaczyć. Część powstałych dziur po Ein Teil der übriggebliebenen Löcher wurde zur Freu- wykopie, zostało zalanych ku uciesze plażowiczów de von Sonnenbadern und Wassersportfans mit Was- i miłośników sportów wodnych, np. jezioro Baer- ser gefüllt, z. B. der Bärwalder See. Auf postpolnischer walder See. Po polskiej stronie polecam przejść się Seite empfehle ich eine Fahrt oder einen Spaziergang lub przejechać po Geoparku – widoki przepiękne, durch den Geopark – wunderschöne Aussichten; ein ale kąpiele w „Jedynce” czy „Afryce” nie należą do Bad im „Jedynka” oder „Afrika” gehört allerdings nicht bezpiecznych. (Mocia Woch) gerade zu den sichersten. (Mocia Woch) 388 SCHLONSK SCHLONSK 389 390 SCHLONSK SCHLONSK 391

ILLEGALER NIELEGALNE der Freundschaft und gemeinsamen Identität. Ar- Pomniki architektury świadczące o 500-let- GRENZÜBERGANG PRZEJŚCIE GRANICZNE chitektonische Denkmäler, die von einer mehr als niej historii i gospodarczej świetności w minio- 500-jährigen Geschichte und wirtschaftlicher Blüte nych czasach, fascynujące zabytki wkompono- chtung, Achtung! Am Punkt 51°35ˇ30˝N, waga! Uwaga! Na położeniu 51° N, vergangener Zeiten zeugen, faszinierende Sehens- wane w przepiękny krajobraz, przyciągają co roku A 14°45ˇ30˝ O, also 6 km nördliche von Muskni- U14° 45ˇ 30˝ O czyli 6km od Musknicy na Pół- würdigkeiten, eingebettet in einer malerischen wielu turystów do miasta innowacyjnych idei ca, gibt es eine Schleuse zwischen den Orten Pusack noc, znajduje się śluza między miejscowościami Pu- Landschaft unübertreffl icher Schönheit, locken Jahr i kreatywnych głów. Jeśli zdołaliśmy Państwa za- und Żarki Wielkie. Theoretisch kann man den Fluss an sack – Żarki Wielkie. Teoretycznie nie można w tym für Jahr unzählige Besucher in die Stadt der inno- interesować, to zapraszamy do naszego miasta. dieser Stelle nicht überqueren, technisch stellt es für miejscu przekraczać rzekę, technicznie dla pieszego vativen Ideen und kreativen Köpfe. Wenn Sie nun Będziecie się u nas czuć jak u siebie w domu. (Da- Fußgänger und Radfahrer allerdings kein Problem dar. i rowerzysty nie stanowi to problemu. W Żarkach neugierig geworden sind, sollten Sie uns unbedingt vid Pidde) In Żarki Wielkie seht ihr die Ruine des riesigen Was- wielkich zobaczycie ruiny olbrzymiej elektrowni besuchen kommen. Bei uns dürfen Sie sich wie zu serkraftwerkes. In Pusack empfehle ich einen Halt für wodnej. W Pusacku polecam zatrzymać się w koziej Hause fühlen. (David Pidde) Milch und Käse im Ziegengehege. (Mocia Woch) zagrodzie po mleko i sery. (Mocia Woch)

ZGÖRZELIC ZGÖRZELIC DER TOURISTISCHE WEG TRASA TURYSTYCZNA

görzelic, die Heimat des Philosophen und Mys- görzelic to mała ojczyzna fi lozofa i mistyka Ja- er klassische Reisende des 19. und 20. Jahrhun- lasyczny podróżnik w 19 i 20 stuleciu przybywał Ztikers Jakob Böhme und Punkt des 15. Meridians Zkoba Böhme i jednocześnie miejsce, w którym Dderts kam mit der Eisenbahn an und betrat Kkoleją żelazną i wkraczał do miasta ze swoim östlicher Lage, an dem sich die mitteleuropäische przebiega 15 południk długości wschodniej. Według die Stadt mit all seinen Koff ern durch das zumeist bagażem przez reprezentacyjny gmach dworca. Zeit orientiert, wurde 2010 als die Hauptstadt von tego południka zorientowany jest czas środkowo- repräsentative Bahnhofsgebäude. Der Ausgang Wyjście z dworca było zarazem bramą do miasta. Schlonsk gegründet. Trennte noch bis vor weni- europejski. Zgörzelic założono w roku 2010 jako sto- des Bahnhofes war sein Zugang zur Stadt. Auch Także podróżny przybywający do Görlitz napotykał gen Jahrzehnten die Nyße den östlichen Stadtteil licę Schlonska. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu Nyße in Görlitz trat der ankommende Reisende auf den na Berlinerstrasse na rząd hoteli, które niczym kuli- Zelic von dem auf der westlichen Seite des Flus- oddzielała wschodnią dzielnicę Zelic od położonej Beginn der Berliner Straße und traf folgerichtig auf sy rozciągały się wokół placu dworcowego. Hotele ses gelegen Stadtteil Zgör, so wuchs spätestens po zachodniej stronie części miasta Zgör, ale w No- eine Reihe von Hotels, welche wie eine Kulisse den Vier Jahreszeiten/ Cztery Pory Roku, Hohenzollern- mit Nowa Amerika zusammen, was zusammen wej Americe obie części miasta zrosły się. Niemcy Bahnhofsvorplatz säumten. Das Hotel Vier Jahres- hof/ Dwór Hohenzollernów, Haus des Handwerks/ gehört. Post-Deutsche und Post-Polen begegnen i Polacy nie trafi ają na siebie teraz jako obcy, tylko zeiten, der Hohenzollernhof, das Haus des Hand- Dom Rzemiosła, Stadt Dresden/ Miasto Drezno, sich nun nicht mehr als Fremde, sondern gestalten, ze świadomością kulturalnej różnorodności współ- werks, das Hotel Stadt Dresden, der Görlitzer Hof Görlitzer Hof/ Dwór Görlitz czekały z tragarzami im Bewusstsein der kulturellen Vielfalt, ein Europa kształtują Europę przyjaźni i wspólnej tożsamości. warteten mit Ihren Koff erträgern auf die eintreff en- hotelowymi na nadchodzących gości. Miasto wy- 392 SCHLONSK SCHLONSK 393

wierało na przybyszu pierwsze wrażenie w drodze do hotelu. Linia kolei żelaznych prowadziła z Berlina i Bran- denburgii, z Karkonoszy, z Czech przez Góry Żytaw- skie i z Saksonii do Görlitz. Pierwszy pociąg wjechał w 1847 r. Godne uwagi jest lokalizacja sieci kolejowej, uwarunkowana poprzez warunki topografi czne i przebiegająca potężnym wiaduktem, który przecina Nysę Łużycką i prowadzi w kierunku Węglińca. Fabryka Wagonów Johanna Christopha Lüdersa przeżywała swój rozkwit w połowie 19 w. dzięki nowoczesnym i kreatywnym, cieszącym się popytem na den Gäste der Stadt. Dieser Weg war zugleich der rynku produktom, jak np. latający Hamburczyk. Do erste Eindruck, den der Reisende bekam. dziś Fabryka Wagonów jest znaczącym pracodawcą, Die Eisenbahnlinie führte von Berlin und Bran- wchodzi w skład kanadyjskiego imperium Bombardier, denburg, dem Riesengebirge, von Böhmen über das dostarczając piętrowe pociągi na inne kontynenty. Zittauer Gebirge und aus Sachsen nach Görlitz. Der Tyle odnośnie historii. erste Zug fuhr 1847. Bemerkenswert ist die Lage, Przed współczesnymi podróżnikami otwiera- bedingt durch die Topographie und den gewählten ją się inne możliwości i wyzwania. We wschodniej Streckenverlauf vermittels eines gewaltigen Via- części miasta można wybrać między opuszczonym duktes, welches die Nyße nach Richtung Kohlfurt / dworcem autobusowym, a dematerializującym się Węgliniec überquert. budynkiem dworca PKP Zgörzelic Miasto. Die Waggonbaufabrik von Johann Christoph Pociągi przypominające wyglądem tramwaje Lüders nahm Mitte des 19. Jahrhunderts ihren Auf- poruszają się po zmodernizowanych szynach z au- schwung durch seine modernen und konstruktiv tomatycznymi szlabanami kolejowymi i nastawnia- marktfähigen Produkte, wie z. B. den fl iegenden mi, obsługiwane przez czterech różnych polskich Hamburger. Bis heute ist der Waggonbau ein gro- i niemieckich przewoźników. Ich cecha szczególną ßer Arbeitgeber und gehört inzwischen zum ka- jest to, że każdy z tych przewoźników nie uznaje nadischen Bombardier Imperium und liefert seine biletów zakupionych u pozostałych spedytorów. Doppelstockzüge auf mehrere Kontinente. Sprzedaż biletów odbywa się w położonym nieco Soweit ein Blick in die Historie. na uboczu, ukrytym miejscu, które dla niewprawio- Für den heutigen Reisenden öff nen sich andere nego podróżnika pozostaje niewidoczne. Prawdo- Möglichkeiten und Herausforderungen. Im östlichen podobieństwo zajęcia miejsca z niewłaściwym bile- Teil von Zgörzelic hat man die Auswahl zwischen tem we właściwym pociągu wnosi 3:4. dem verlassenen Busbahnhof und dem im Ver- Za każdym razem, gdy przechodzi się obok schwinden begriff enen Bahnhof Zgörzelic Miasto. dworca, brakuje mu kolejnego elementu, co spra- Die Züge fahren auf modernisierten Schienen mit automatischem Stellwerk und Schranken als straßenbahnähnlichen Zugeinheiten von vier verschiedenen postpolnischen und postdeutschen Bahnbetreibern. Zu deren besonderen Merkmalen gehört, dass sie ihre verkauften Fahrkarten untereinander nicht anerkennen. Der Fahrkartenverkauf fi ndet an einem etwas abgelegenen, versteckten Ort statt, der für den ungeübten Reisenden verborgen bleibt. Die Wahrscheinlichkeit, mit der falschen Fahr- karte im richtigen Zug zu sitzen, liegt bei drei zu vier. 394 SCHLONSK SCHLONSK 395

Jestem szczęśliwa, że mieszkam w tym mieście, a nie w takim, o którym Pan Bóg zapominał. / Ich bin froh, dass ich in dieser Stadt wohne und nicht an einem gottvergessenen Ort. 396 SCHLONSK SCHLONSK 397

Jedes Mal, wenn man am Bahnhof vorbei wia wrażenie, jakby powoli ulegał on tajemniczemu kommt, fehlt ein weitere Teil von ihm, was den Ein- znikaniu. Wielu mieszkańców oczekuje całkowitej druck eines langsamen, mysteriösen Verschwindens dematerializacji tej socjalistycznej budowli, która macht. Viele Bewohner erwarten das vollkommene tak czy owak nigdy pięknością nie grzeszyła. Verschwinden des sozialistischen Bauwerks, das oh- Rozwiązaniem alternatywnym pozostaje opusz- nehin nie von Schönheit geküsst war. czony dworzec PKS, położony bliżej centrum mia- Als Alternative bietet sich der verlassene PKS- sta. Regionalne przedsiębiorstwo autobusowe PKS Busbahnhof an, dessen Liegenschaft sich mehr im Zgörzelic ogłosiło upadłość w lipcu 2013 r. Różnorakie Zentrum beﬁ ndet. Die regionale Busgesellschaft prywatne linie autobusowe przejęły kursy na trasach PKS-Zgörzelic hat im Sommer 2013 Insolvenz ange- nagle popadłej w niebyt spółki i kuszą pasażerów meldet. Verschiedene private Buslinien übernahmen korzystniejszymi cenami. Mieszkańcy orientują się die Fahrten nach der plötzlichen Nichtexistenz der w rozkładzie rozlicznych, nieoznakowanych przy- PKS-Verbindungen und locken die Fahrgäste mit stanków autobusowych kierowani szóstym zmysłem. günstigeren Preisen. Es gibt verschiedene nicht aus- Można też tropić rozkłady jazdy i miejsca odjazdów geschilderte Abfahrstellen, welche die Stadtbewoh- busów w czeluściach internetu, choć nie kryje się za ner zielgerichtet nach ihrem Gefühl anstreben. Man tym żadna logika. Czy władamy językami obcymi czy kann auch im Internet Schlupfwinkel von Fahrplänen też nie, warto pytać miejscowych, by wespół z na- und Abfahrtsorten aufspüren, jedoch erschließt sich dzieją oczekiwać na połączenia autobusowe. dahinter keine Logik. Sprachkundig oder nicht, lohnt Oba dworce, autobusowy i kolejowy ukazują die Frage an die Ortskundigen, um mit Ihnen hoﬀ - nowoczesna postawę wobec podróży, podkreśla- nungsvoll die Busverbindungen zu nutzen. jącą czysty stan bycia w drodze, a nie przestarzałą An beiden Bahnhofsgebäuden zeigt sich eine Mo- formę pobytu w reprezentacyjnych budynkach. derne Haltung zum Reisen, die stärker das pure Un- W przypadku popadających w ruinę obiektów daje terwegssein betont und nicht mehr den Aufenthalt in się więc na ich przykładzie zauważyć awangardowa repräsentativen Gebäuden. In dem Verfall der Objekte tendencja. W innych miejscach dworce poddawane lässt sich eine avangardistische Richtung erkennen. An są zmianie sposobu użytkowania lub wystawiane są anderen Orten werden die Bahnhöfe umgenutzt oder na sprzedaż. (Katarzyna Zinnow, Stefan Zinnow) verkauft. (Katarzyna Zinnow, Stefan Zinnow) 398 SCHLONSK SCHLONSK 399

ZGÖRZELIC EINE KINDER- ZGÖRZELIC TO KINDER UND JUGENSTADT I JUGEND MIASTO

görzelic ist eine außergewöhnliche, historische görzelic to wyjątkowe, historyczne miasto po- ZStadt, an zwei Ufern der Lausitzer Nyße gele- Złożone na dwóch brzegach Nysy Łużyckiej-pra- gen. Zum ersten Mal wird die Siedlung Gorelic 1071 wym i lewym. Pierwsza wzmianka o osiedlu Gorelic erwähnt, wo auch zum ersten Mal der minderjährige pochodzi z 1071 roku, w niej też po raz pierwszy Herrscher der Siedlung Zhoreljus der Junge erwähnt wspomina się o małoletnim władcy osady Zhorel- wird, der die Stämme auf dem rechten und linken jusie Młodym, który miał zjednoczyć prawobrzeżne Ufer vereinen und zugleich die Siedlung auf beiden i lewobrzeżne plemiona, a także znacząco rozbu- Flussseiten deutlich ausbauen sollte, um so ihre kul- dować osiedle po obu stronach rzeki, umacniając turelle Position in der Oberlausitz (heute Gebiet in ich pozycję kulturową na terenie Górnych Łużyc Nowa Amerika) zu stärken. Es ist ungewiss, ob die (obecny teren Nowej Ameriki). Nie wiadomo czy już Form der Machtausübung auf dem Gebiet von Go- w tamtym okresie formą władzy sprawowanej na relic schon damals die Pädokratie war. Die erste In- terenie Gorelic była pajdokracja. Pierwszą bowiem formation über Kinderherrschaft fi ndet sich nämlich informację na temat władzy dzieci możemy spotkać erst in der schriftlichen Legende eines unbekannten dopiero w spisanej legendzie nieznanego autorstwa Autors von 1527. Hier lesen wir über eine Gruppe z 1527roku. W niej czytamy o grupie niezadowolo- unzufriedener Tuchmacher, die heimlich Pläne zum nych sukienników, którzy potajemnie snuli plany Umsturz des (Kinder-) Stadtrates schmiedeten. Die obalenia (Dziecięcej) Rady Miasta. Plany pokrzy- Pläne wurden allerdings von der falsch gestellten żował im jednak niewłaściwie zestrojony zegar na Uhr auf dem Turm der Dreifaltigkeitskirche durch- wieży kościoła Św. Trójcy, który umówioną godzi- kreuzt, die die verabredete Stunde sieben Minuten nę wybił 7 minut za wcześnie. Wówczas to zdrajcy zu früh schlug. Damals kamen die Verräter vor der wyszli ze swojej kryjówki przed ustalonym czasem, vereinbarten Zeit aus ihrem Versteck hervor und trafi ając prosto w ręce straży nocnej. Od tego wy- fi elen den Nachtwächtern geradewegs in die Hän- darzenia uliczkę, która była kryjówką buntowników de. Seit diesem Vorkommnis wird die Straße, in der nazwano „Ulicą Zdrajców”, także po dziś dzień ku 400 SCHLONSK SCHLONSK 401

Typische Wohnung eines Schlonskers | Typowe mieszkanie Schlonsaka

sich die Aufrührer versteckt hatten, „Verrätergasse” zdziwieniu turystów, ów kościelny zegar pokazuje genannt, bis zum heutigen Tage zeigt auch jene Kir- siedmiominutową różnicę w czasie. chenuhr, sehr zum Erstaunen der Touristen, einen Jednak wspomniana uliczka oraz zegar to nie siebenminütigen Zeitunterschied. jedyne pozostałości po dawnych rządach w Gorelic. Die erwähnte Gasse sowie die Uhr sind aller- Prawdopodobnie całe miasto było zaprojektowane dings nicht die einzigen Relikte aus den alten Regie- w taki sposób aby samo poruszanie się po nim było rungszeiten von Gorelic. Vermutlich war die gesam- dla przechodniów atrakcyjne-miało charakter roz- te Stadt so entworfen, dass es allein ein Vergnügen rywkowy a także edukacyjny. für Passanten war, sich darin zu bewegen: Sie hatte Rozpoczynając wędrówkę śladami dawnych Vergnügungs- und Bildungscharakter. dziejów miasta, rządzonego przez młodych wło- Wir beginnen die Wanderung auf den Spuren darzy, zatrzymamy się przy najprawdopodobniej der alten Stadtgeschichte der Regierungszeit des najstarszym obiekcie z tamtego okresu – Łuku jungen Herrschers, indem wir am vermutlich ältesten Objekt dieser Periode Halt machen – dem Flüster- bogen. Die am Untermarkt 22 im Portal des spätgo- tischen (mehrfach umgebauten) Hauses befi ndliche rundbogenförmige Archivolte hat eine außerge- wöhnlich interessante akustische Eigenschaft: Wenn wir an einem Ende fl üstern, kann man das am anderen ausgezeichnet verstehen. Diesen Eff ekt machte sich vermutlich die städtische Rechtsprechung zu- nutze, die es den Einwohnern ermöglichte, kleinere Vergehen, bei denen die Schuldigen eine mündliche Ermahnung durch einen Richter oder den Bürger- meister erwartete, anonym zu melden. Vom Marktplatz gehen wir Richtung Weber- straße 10. Auf dem Innenhof des Hauses, in dem sich derzeit das Café Kugel befi ndet, befand sich früher die Lausbubengasse. Das war ein Ort, wo Kinder reicher Patrizier sich vor häuslichen und schulischen Verpfl ichtungen versteckten und der Faulheit fröhnten sowie ein Ort, an dem man sich in Abwesenheit Erwachsener traf und mit dem 402 SCHLONSK SCHLONSK 403

Freunden vom anderen Nyßeufer debattierte. mit leuchtenden Laternen. Aus mündlichen Über- no się i debatowano z przyjaciółmi z drugiego brze- Heute befi ndet sich auf dem Hof der Cafégarten lieferungen wissen wir, dass dieser Brauch des mit gu Nysy. Dzisiaj na dziedzińcu znajduje się ogródek mit einem stilisiertem Minipark mit Sträßchen, Lampions assoziierten Martinstages aus alter Zeit kawiarni ze stylizowanym mini parkiem z alejkami, Bänken und Grün, wo man wie damals, im Gras stammt und zum festen Bestandteil der lebendigen ławkami i zielenią, gdzie jak dawniej z trawą pod liegen mit der südlichen Sonne im Gesicht, in die Natur der Lausitzer Nyße geworden ist. Wegen der plecami, grzejąc poliki w popołudniowym słońcu, vorbeiziehenden Wolken starren und dabei den Herbstregen trat der Fluss oft über die Ufer und można wpatrywać się w płynące kształty chmur po- besten Latte Bambino in der Stadt (aus Malzkaff ee unterspülte die Brücken, die beide Ufer miteinan- pijając najlepszą w mieście Latte Bambino na bazie und Pfl anzenmilch) trinken kann. der verbanden, wodurch es den Einwohnern von kawy zbożowej i roślinnego mleka. Von der Weberstraße gehen wir Richtung Mari- Gorelic unmöglich wurde, auf die andere Seite zu Z Weberstr kierujemy się w stronę Marienplatz. enplatz. Hier befi ndet sich am Ort des ehemaligen gelangen. Damals wurden Feuer angezündet und Tutaj na miejscu dawnego stawu miejskiego a póź- Stadtteiches und späteren Springbrunnes mit Lösch- Lieder gesungen, um die Sehnsucht nach den auf niej fontanny z funkcją zbiornika przeciwpożaro- wasserbecken das von allen Kindern besonders im der anderen Uferseite verbliebenen Freunden zu wego znajduje się ulubiona przez wszystkie dzieci, Sommer geliebte Wasserband, in dem man sich die demonstrieren. zwłaszcza latem taśma wodna, w której można von der Sonne aufgeheizten Füße abkühlen kann. Wenn wir weiter über die Brücke auf die an- schłodzić rozgrzane słońcem stopy. Am Marienplatz befi ndet sich auch das Na- dere Seite des Flusses Richtung Kulturhaus gehen, Przy Marienplatz znajduje się także Muzeum turkundemuseum, in dessen Kellergeschoss man kommen wir zum Błachaniec-Park. Am 28. Juni Przyrodnicze, w którego podziemiach można zwie- ein 8000-Liter-Vivarium mit Fischarten besichti- 2013 wurde der Kinderspielplatz „Fort Lolek und dzić 8000 litrowe wiwarium zasiedlone gatunka- gen kann, die typisch für Lausitzer Teiche auf der Bolek” eröff net. Es ist der Nachbau einer Burg, wie mi ryb charakterystycznymi dla łużyckich stawów rechten und linken Nyßeseite sind. Unter den dort sie vermutlich Zhoreljus nach der Vereinigung der z prawego i lewego brzegu Nysy. Wśród występu- auftretenden Arten fi nden wir auch jene, die vor Stämme gebaut hatte. Der Platz ist wie eine Fes- jących tam gatunków, znajdziemy także te, łowione Jahrhunderten von Zhoreljus dem Jungen geangelt tung gebaut, in deren Mitte sich die Herrscherburg przed wiekami przez Zhoreljusa Młodego. wurden. befi ndet. Er besteht aus vier mit Mauern verbunde- Stąd już niedaleko na najlepsze smerfowe lody Von hier ist es nicht mehr weit bis zum besten nen Türmen, die im Inneren ein System von Gängen na Demianiplatz w LaGondoli. Schlumpfeis auf dem Demianiplatz im „La Gondola”. bergen. Das Ganze wird von Mauern mit Basteien Jeśli akurat czasem Waszej wycieczki śladami Falls ihr eure Reise auf den Spuren des alten und Wachtürmen verdeckt. Sie besitzt wie die Burg dawnego Gorelic jest śnieżnobiała zima, musicie Gorelic im schneeweißen Winter macht, müsst ihr von Zhoreljus keine separate Folterkammer, weil wraz z sankami koniecznie odwiedzić małpi kop- mit eurem Schlitten unbedingt den Kletterhügel diesen Beruf als einzigen die Erwachsenen außer- czyk, który znajdziecie w parku miejskim od strony besuchen, der sich im Stadtpark bei der Synagoge halb der Burgmauern ausübten. Synagogi. Legenda głosi, że pod kopczykiem znaj- befi ndet. Die Legende besagt, dass sich unter dem Szeptów-Flüsterbogen. Znajdująca się przy Dolnym duje się drogocenny skarb, pewnie dlatego zimą Hügel ein wertvoller Schatz befi ndet, weshalb man Rynku-Untermarkt, pod nr 22 w portalu późnogo- spotkać tam można wszystkie dzieci z całych Zgo- wohl im Winter alle Kinder aus ganz Zgörzelic mit tyckiej, (kilkukrotnie przebudowywanej) kamienicy rzelic wraz z rodzicami. ihren Eltern hier triff t. półkolista łukowa archiwolta ma niezwykle ciekawą Idąc dalej zabytkowym parkiem miejskim Wenn man durch den alten Stadtpark weiter właściwość akustyczną: szepcząc do jednego jej w stronę rzeki ,wzdłuż ulicy Schutzenweg, dojdzie- Richtung Fluss, entlang dem Schützenweg, geht, końca, w drugim jesteśmy doskonale słyszani. Efekt my do niezwykłego historycznego placu zabaw. gelangt man zu einem außergewöhnlichen, histo- ten był prawdopodobnie wykorzystywany przez ju- Nie ma dokładnych danych kiedy po raz pierwszy rischen Spielplatz. Es gibt keine genauen Angaben, rysdykcję miejską, która umożliwiała mieszkańcom został założony w tym miejscu, wiadomo jednak, że wann er zum ersten Mal an dieser Stelle angelegt anonimowe zgłaszanie popełnionych wykroczeń poprzedni istniał już w pierwszej połowie XIXw. Po- wurde, gewiss ist aber, dass der vorherige schon in o lekkim charakterze, wobec których winowajcę łożenie tegoż placu – nieopodal rzeki oraz w blisko- der ersten Hälfte des 19. Jh. existierte. Die Lage die- czekało ustne upomnienie wydane przez sędziego ści dawnego mostu, sugeruje że miał być on łatwo ses Spielplatzes in Flussnähe und unweit der alten bądź burmistrza. dostępny także dla mieszkańców prawobrzeżnych, Brücke legt nahe, dass er auch für Bewohner der Z rynku kierujemy się w stronę Weberstr. nr 10. pełniąc przy tym funkcję integracyjno-społeczną, rechten Uferseite leicht erreichbar sein sollte und Na dziedzińcu kamienicy, w której obecnie mieści jaką ma do dziś. damit die integrativ-soziale Funktion hatte, die er się Café Kugel, dawniej znajdował się Zaułek Nicpo- Dzisiaj na terenie Stadtpark jak i całego mia- bis heute hat. ni. Było to miejsce, gdzie dzieci bogatych patrycju- sta, w okolicy 11 listopada- dnia św. Marcina czę- Heute triff t man auf dem Gelände des Stadt- szy chowały się przed obowiązkami domowymi czy sto spotkać można podśpiewujące dzieci niosące parks wie auch in der gesamten Stadt um den 11. szkolnymi, oddając się błogiemu lenistwu oraz miej- świecące latarenki. Z przekazów ustnych wiemy, November an Sankt-Martin häufi g singende Kinder sce, w którym poza obecnością dorosłych, spotyka- że zwyczaj ten, kojarzony z lampkami św Marcina 404 SCHLONSK SCHLONSK 405

Das Spiel spielte im alten Zgörzelic eine sehr pochodzi z dawnych czasów i mocno wpisany jest wichtige integrative Rolle. Es gab sogar eine Jong- w żywiołową naturę Nysy Łużyckiej. Otóż na skutek lier-Sonderschule, in der die Anhänger Jonglieren, jesiennych deszczy, rzeka często wylewała z koryta, Akrobatik und andere Zirkuskünste erlernten. Heu- podmywając mosty łączące oba brzegi, uniemożli- te wird diese Tradition vom Verein Kulturbrücken wiała mieszkańcom Gorelic przedostanie się na dru- Görlitz e. V. mit dem Projekt „Cyrkus im Laden” gą stronę. Wówczas palono ognie oraz śpiewano am Leben erhalten. Der von Kursleitern geführte pieśni, dając wyraz tęsknocie za przyjaciółmi pozo- Zirkus- und Theaterunterricht ist für alle Kinder ab stającymi na drugim brzegu. 5 Jahren off en und fi ndet in nowaamerikanischer Kierując się dalej przez most na drugą stronę Sprache statt. Da die Aktionen in Ladenräumen rzeki i w kierunku Miejskigo Domu Kultury docho- stattfi nden, kann man durch die Schaufenster zu- dzimy do Parku Błachańca. Dnia 28 czerwca 2013 r sehen, wodurch der Zuschauer ebenfalls zum Un- został udostępniony dzieciom plac zabaw o nazwie terrichtsteilnehmer wird. Der Ort, an dem derzeit „Fort Bolka i Lolka”. Jest to replika grodu, jaki naj- die Workshops stattfi nden, ist in der Neißstraße 8a. prawdopodbniej zbudował Zhoreljus po zjednocze- Weitab von unserer Route, aber erwähnens- niu plemion. Plac ma charakter warownej twierdzy wert, ist der Naturschutz-Tierpark. Er ist ein unge- po środku której znajduje się Zamek Władcy. Skła- wöhnlicher Ort, der gern von Einwohnern beider da się z czterech wież połączonych murami, które Uferseiten von Zgörzelic besucht wird. Mit Rück- od wewnątrz mają poprowadzony system przejść. sicht auf sie ist die Ausstellung mit Beschreibun- Całość osłaniają mury z basztami i strażnicami. Nie gen in zwei Sprachen versehen, akute Hilfe jedoch posiada, tak jak w przypadku grodu Zhoreljusa wy- erteilt ein zweisprachiger Fachmitarbeiter. Im Park dzielonej katowni, ponieważ zawód ten jako jedyny kann man neben einheimischen wilden Tierarten sprawowali dorośli poza granicami grodu. auch Arten anderer Kontinente besichtigen, Vögel Zabawa w dawnym Zgörzelic pełniła bardzo und Reptilien. ważną rolę integracyjną. Istniała nawet specjalna Neben der Naturbildungsfunktion wurde der szkoła kuglarska,w której adepci uczyli się żonglerki, Tierpark zum Synonym für Off enheit und inter- akrobatyki czy innych sztuk cyrkowych. Dzisiaj tra- kulturelle Zusammenarbeit. Auf seinem Gelände dycje te podtrzymuje Stowarzyszenie Kulturbrücken befi ndet sich u. a. ein tibetisches Dorf, in dem man Görlitz e. V. – Mosty Kultur z projektem Cyrkus im Tradition und Kultur von Tibet kennenlernen kann. Laden – Cyrk w sklepie. Prowadzone przez instruk- Neugeborene Einwohner von Zgörzelic wiederum torów zajęcia cyrkowe i teatralne są dostępne dla erhalten als Willkommensgeschenk ein Jahresticket wszystkich od ukończenia 5 roku życia a szkolenie für freien Eintritt samt Betreuer in den Tierpark. odbywa się w języku Nowoamerikańskim . Dzięki Die genannten Sehenswürdigkeiten sind nur temu, że działania mają miejsce w pomieszczeniach ein Teil von Vorschlägen, die sich an junge Men- sklepowych, możliwe jest ich podglądanie przez wi- schen in der einmaligen Kinder-und-Jugend-Stadt tryny przez co widz staje się również uczestnikiem Zgörzelic richten. Es ist vermutlich die einzige Stadt zajęć. Obecne miejsce, w którym odbywają się in Nowa Amerika, deren Geschichte, Gegenwart warsztaty mieści się na ul Neißstraße 8a. und Zukunft die zu beiden Seiten der Lausitzer Z dala od naszego szlaku, jednak godny uwagi Nyße wohnenden Kinder gestalten. Ihre Beson- jest Natur Tierpark – Nasze zoo. To miejsce nietu- derheit zeigt sich in der Wertschätzung für die Tra- zinkowe, chętnie odwiedzane przez prawo i lewo- dition und der Off enheit für neue, interkulturelle brzeżnych mieszkańców Zgörzelic. Z myślą o nich Herausforderungen, gemeinsam, nachbarschaftlich przygotowana jest ekspozycja oraz opisy w dwóch und jenseits politischer Grenzen realisiert. językach zaś bieżącą pomocą służy dwujęzyczny Bester Ausdruck dafür ist die von städtischen pracownik merytoryczny. W parku, oprócz rodzi- Vereinen und Initiativen seit 2004 (alle zwei gera- mych gatunków dzikich zwierząt można spotkać den Jahre) organisierte Veranstaltung unter dem gatunki pochodzące z innych kontynentów, ptaki Motto „Kinderstadt”. Das ist ein außergewöhnliches czy gady. 406 SCHLONSK SCHLONSK 407

Ereignis, das die Verständigung der Kinder aus ganz Poza funkcją przyrodniczo-edukacyjną, Tier- DER LAUSITZER WOLF WILK NA GÓRNYCH ŁUŻYCACH Zgörzelic und die Zusammenarbeit jenseits kultu- park stał się synonimem otwartości i współpracy reller und sprachlicher Unterteilungen zum Ziel hat. międzykulturowej. Na terenie zoo znajduje się m.in ie Bewohner der Oberlausitz befi nden sich im ieszkańcy Górnych Łużyc podlegają procesom Indem sie die entsprechenden Instrumente erhal- wioska tybetańska, w której można zapoznać się Ddemografi schen Wandel. Der Wolf erobert die Mprzemian demografi cznych. Wilk podporząd- ten, füllen sie für fast zwei Wochen das Stadtgefüge z tradycją i kulturą Tybetu. Z kolei nowonarodzeni Landschaft wieder für sich. 150 Jahre nach seiner Aus- kowuje sobie krajobraz. 150 lat po jego wytrzebieniu, aus und werden so zu seinem wichtigsten Bindege- mieszkańcy Zgörzelic, otrzymują w prezencie po- rottung wandert er mutig durch die Wälder, über- znów dzielnie wędruje przez lasy, przeprawia się webe. Sie erhalten Personalausweise, Beschäftigun- witalnym roczny bezpłatny bilet wstępu do parku quert Flüsse, befruchtet Phantasien und zeugt neue przez rzeki, zapładnia wyobraźnię oraz tworzy miej- gen und Geld als Zahlungsmittel auf dem Gebiet wraz z opiekunami. Arbeitsplätze für Biologen, Berater, Förster, Beamte sca pracy dla biologów, doradców, leśniczych, urzęd- der Kinderstadt. Sie wählen demokratische Behör- Wymienione atrakcje to tylko częściowa propo- und Referenten in Landkreisen und Ministerien. ników i referentów w powiatach i ministerstwach. den und werden einberufenen Kontrollinstitutionen zycja jaka skierowana jest do młodych ludzi w uni- Im Schlossmuseum in Hoyerswerda erinnert Gablota w Muzeum Zamkowym w Hoyerswerdzie unterstellt. Amtssprachen sind nowaamerikanisch, kalnym Kinder i Jugend miasto – Zgörzelic. To praw- eine Vitrine an den letzten Wolf der Oberlausitz, prezentuje wypchany okaz ostatniego górnołużyckie- deutsch und polnisch, auch Dolmetscher kommen dopodobnie jedyne takie miasto, w Nowej Americe, geschossen im Winter 1904, der ausgestopft dort go wilka, zastrzelonego zimą 1904 r. Tak zwany Tygrys zu Hilfe sowie spezielle Terminals, an denen die Kin- którego historię, teraźniejszość i przyszłość kszałtu- präsentiert wird. Der sogenannte Tiger von Sabrodt z Sabrodt trafi ony został podczas polowania, a strzelec der Kontakte zu Gleichaltrigen knüpfen können. ją dzieci zamieszkujące dwie strony Nysy Łużyckiej. wurde auf der Jagd getroff en und der Schütze erhielt otrzymał premię w wysokości 100 marek za odstrzał Die Kinderstadt ist ein Spiegel der wirklichen Ich wyjątkowość przejawia się w szacunku do tra- 100 Mark Abschussprämie. Ein anderes historisches drapieżnika. Rzekomo ostatniego wilka upamiętnia inny Stadt, in der wie zu Zeiten von Zhorjelus dem Jun- dycji i otwartości na nowe wyzwania międzykultu- Denkmal in der Lausitzer Heide wurde für den 1740 zabytek historyczny na terenie Puszczy Łużyckiej wznie- gen die Jüngsten die Macht ausüben. Das ist die rowe, wzajemne, sąsiedzkie realizowane poza grani- geschossenen, angeblichen letzten Wolf errichtet. siony w 1740 r. I właśnie tutaj wilk osiedla się ponownie. eigentliche Quintessenz der Idee Nowa Amerikas, cami politycznymi. Und ausgerechnet hier siedelt er sich wieder an. Polski wilk przenosi się do Niemiec na tereny die durch die Aufl ösung der Grenzen und den Ver- Najważniejszym tego przejawem jest orga- Der polnische Wolf zieht nach Deutschland, auf dawnych poligonów wojskowych, do lasów położo- such verwirklicht wird, die off ensichtlichen Unter- nizowana przez miejscowe stowarzyszenia i ini- ehemalige Truppenübungsplätze, in Wälder links nych na lewo od Nysy Łużyckiej. Każdy ślad pozo- schiede von Sprache, Alter und Herkunft hinter cjatywy od 2004 r. (co dwa lata, zawsze w roku von der Nyße. Jede Wolfsspur ist hier ein Grund zur stawiony przez wilka jest powodem do radości. Jest sich zu lassen. (Beata Tymińska) parzystym) impreza pod hasłem Miasto dzieci- Freude. Als neue Attraktion für Naturinteressierte, on nową atrakcją dla miłośników przyrody, rzeszy -Kinderstadt. To niezwykłe wydarzenie, które ma Fachpublikum, Fernsehteams, Thema bei Klassen- specjalistów, ekip telewizyjnych, tematem wycie- na celu wspólne porozumienie dzieci pochodących fahrten und Bildungsexkursionen. So gesehen ist czek klasowych i wyjazdów edukacyjnych. W ten z terenów całych Zgörzelic i współpraca ponad der Wolf inzwischen als Arbeitgeber tätig. Für Jäger, sposób wilk pełni obecnie rolę pracodawcy. Myśli- podziałami kulturowymi czy językowymi. Otrzy- Landwirte und Pilzsucher ergibt sich ein jeweils ei- wi, rolnicy i grzybiarze zdają się mieć odmienny po- mując odpowiednie narzędzia, na blisko dwa tygo- gener Blick auf den neuen Mitbewohner der Region. gląd na temat nowego współmieszkańca regionu. dnie dzieci wypełniają strukturę miasta stając się (Katarzyna Zinnow, Stefan Zinnow) (Katarzyna Zinnow, Stefan Zinnow) jej najważniejszą tkanką. Otrzymują dowody osobiste, zatrudnienie oraz pieniądze, będące środ- kiem płatniczym na terenie Kinderstadt. Wybierają demokratyczne władze i stają się podległe insty- tucjom powołanym do kontroli. Językami urzę- dowymi są nowo-amerikański, polski i niemiecki, z pomocą przychodzą też tłumacze oraz specjalne terminale, dzięki którym dzieci mogą nawiązywać kontakty z równieśnikami. Miasto dzieci-Kinderstadt to odbicie prawdzi- wego miasta, w którym jak za czasów Zhorjelusa Młodego władzę sprawują najmłodsi. To prawdziwa kwintesencja idei Nowej Ameriki, realizowana przez zniesienie granic i próbę wyjścia poza oczywiste różnice tj. język, wiek czy pochodzenie. (Beata Tymińska) 408 SCHLONSK SCHLONSK 409

BOBROSTAN, BUNZSŁAWIEC BOBROSTAN, BUNZSŁAWIEC ERSTER: Ich sehe, dass es hier nichts gibt! Kalt, nass PIERWSZY: Co zobaczę, tu nic nie ma!. Zimno, mo- und noch dazu überall Nebel! kro i do tego wszędzie mgła! INTRO INTRO ZWEITER: Um Bobrostan zu erfahren, muss du wie DRUGI: Aby doświadczyć Bobrostan, musisz być ein Fluss sein, dein Geist muss sein wie ein Fluss. jak rzeka, twój umysł musi być jak rzeka. (Flussufer irgendwo zwischen Wachen und Träumen. (brzeg rzeki gdzieś na skraju jawy i snu. Na brzegu ERSTER: (sieht sich um, als ob er einen Ausgang PIERWSZY: (rozgląda się dookoła, jakby szukał wyj- Am Ufer, der Schiff sbrüchige „Erster”, sucht, sieht rozbitek „Pierwszy”, szuka, rozgląda się dookoła. sucht) Fluss, Geist, Panta rhei. Ja, ich kenne diesen ścia) Rzeka, umysł, panta rei. Tak znam te dyrdyma- sich um. Ein „Zweiter” kommt zu ihm und fragt...) Podchodzi do niego „Drugi” i pyta...) Quatsch. Alles Illusion oder Buddha. Sagen Sie mir ły. Wszystko iluzja albo budda. Niech mi Pan lepiej ZWEITER: Sei gegrüßt, müder Wanderer. DRUGI: Witaj wędrowcze strudzony. lieber, wie ich hier rauskomme. powie, jak się stąd wydostać. ERSTER: (nervös, besorgt) Wo bin ich? Was ist das PIERWSZY: (nerwowo, z zaniepokojeniem) Gdzie ja ZWEITER: Rauskommen? Versuch erst mal, etwas DRUGI: Wydostać? Spróbuj najpierw coś dostać. für ein Ort? jestem? Co to za miejsce? zu bekommen. PIERWSZY: Dostać! Czy to groźba? Chce mnie Pan ZWEITER: (lächelt leicht) Du bist in Bunzsławiec. DRUGI: (uśmiecha się lekko) Jesteś w Bunzsławcu. ERSTER: Bekommen! Ist das eine Drohung? Wollen bić!? A może jest Pan zwykłym łotrem, rabusiem! ERSTER: Wo? PIERWSZY: Gdzie? Sie mich schlagen!? Vielleicht sind Sie ein gewöhn- Che Pan pieniędzy? Tak? Nie mam. Nic nie mam! ZWEITER: In der Hauptstadt von Bobrostan. DRUGI: W stolicy Bobrostanu. licher Schurke, ein Räuber! Wollen Sie Geld? Ja? Ich Niech mnie Pan bije! Proszę... (zamyka oczy, nad- ERSTER: Bobro? Bobro was!? PIERWSZY: Bobro? Bobro czego!? hab keins. Ich habe nichts! Schlagen Sie mich nur! stawia policzek) ZWEITER : Bobro stan... das Land im Tal des Bobers. DRUGI : Bobro stanu... kraina w dolinie rzeki Bóbr. Bitte... (er schließt die Augen und hält die Wange hin) DRUGI: Spokojnie. Rozejrzyj się. Gdzie chcesz być, ERSTER: Ah Bober. Verstehe. Das haben Sie sich gut PIERWSZY: Ah Bóbr. Rozumiem. Nieźle sobie Pan to ZWEITER: Ruhig. Sieh dich um. Wo möchtest du albo iść? ausgedacht. Bunzsławiec! Sie meinten Bolesławiec? wykombinował. Bunzsławiec! Chodziło Panu o Bole- sein, oder hingehen? PIERWSZY: A gdzie mogę? Nie znam tu niczego. Irgendwo in Niederschlesien. (er seufzt) sławiec? Gdzieś na Dolnym Śląsku. (odetchnął) ERSTER: Wo kann ich denn? Ich kenne hier nichts. (zrozpaczony siada na konarze drzewa) ZWEITER: Nein, in Nowa Amerika... DRUGI: Nie, w Nowej Americe... (er setzt sich verzweifelt auf einen Ast) DRUGI: Pomogę ci, znam tę mgłę. ERSTER: Was? Nowa? Amerika? Was ist das denn? PIERWSZY: Co? Nowej? Ameryce? Co to? ZWEITER: Ich helfe dir, ich kenne diesen Nebel. PIERWSZY: (zrezygnowany) Chce Pan być moim ZWEITER: Eine Wirklichkeitskonstruktion... DRUGI: To konstrukcja rzeczywistości... ERSTER: (resigniert) Wollen Sie mein Führer sein? przewodnikiem? ERSTER: (hebt den Kopf) Was für eine Konstrukti- PIERWSZY: (podnosi głos) Jaka konstrukcja!? Nie ZWEITER: Nein. Ein Steuermann. Steh auf, wir DRUGI: Nie. Sternikiem. Wstawaj, płyniemy. Opo- on!? Ich verstehe nicht! Spielen Sie immer noch mit rozumiem! Czy Pan dalej ze mną gra? Bobro stan, schwimmen. Ich erzähl dir noch mal von Anfang an. wiem ci jeszcze raz od początku. mir? Boberstrand, Schlaraff enland? (er äff t ihn nach) dobro stan? (przedrzeźnia) ERSTER: Einverstanden. (er steht auf) PIERWSZY: Zgoda. (wstaje) ZWEITER: (ruhig) Nein. Geistesland aus Geistes Hand. DRUGI: (ze spokojem) Nie. To stan umysłu... ZWEITER: Also, einst war hier Meeresboden... DRUGI: A więc, kiedyś było tu dno morza... ERSTER: Sie beginnen mich zu nerven. PIERWSZY: Zaczyna mnie Pan denerwować. (ruhigen Schrittes gehen sie und verschwinden im (spokojnym krokiem odchodzą i znikają we mgle) ZWEITER: Geduld, gleich wird sich der Fluss beru- DRUGI: Cierpliwości, za chwilę rzeka się uspokoi, Nebel) (Mariusz Laudański) (Mariusz Laudański) higen, d.h. der Geist, und sieh mal... tzn. umysł, i zobaczysz... 410 SCHLONSK SCHLONSK 411

Tutaj przychodzą ci najbiedniejsi, źle wychowani. Chleją, bekają, pierdzą... | Die Allerärmsten kommen hierher, die schlecht erzoge- nen. Sie saufen, rülpsen und furzen… 412 SCHLONSK SCHLONSK 413

SYMBOLIK SYMBOLIKA Bolesławiec und noch früher Bunzlau). Die Grenzen wcześniej Bunzlau). Granice hrabstwa – kon- der Grafschaft – einer in erster Linie friedlichen Kon- strukcji przede wszystkim pokojowej – są umow- oher kommt der blaue Stempel? Nach der kąd pochodzi niebieski stempel? Według teorii struktion – sind konventionell und sehr plastisch. ne i bardzo plastyczne. WTheorie des Ultra-Marina-Kults ist die blaue Skultu Ultra-Maryny uzasadniony jest niebieski Farbe begründet. Einige sehen im Stempel ein Sym- kolor. Niektórzy dopatrują się w stemplu symbolu 2013 wurde Bobrostan territorial und ideell als W 2013 roku Bobrostan został uznany, teryto- bol der Brust – Quelle der Nahrung und des Lebens. piersi – źródła pokarmu, życia. Gebiet Nowa Amerikas (Grenzraum PL/D/CZ) an- rialnie i ideowo, jako obszar Nowej Ameriki (po- Andere meinen, dass es ein uraltes Symbol der Inni uważają, że jest to pradawny symbol słońca erkannt. Heute wird Bobrostan dank seiner Zuge- granicze PL/D/CZ). Dziś Bobrostan, dzięki swojej Sonne sei (oder des Vollmondes). Die Freunde des (lub księżyca w pełni). Klub Morsa, czyli miłośnicy hörigkeit zu Nowa Amerika immer attraktiver für przynależności do Nowej Ameriki, staje się coraz Eisbadens sehen im Bild des blauen Stempels ein zimnych kąpieli, w wizerunku niebieskiego stempla seine Nachbarn, die Einwohner von Iserbaidschan bardziej atrakcyjny dla swoich sąsiadów, mieszkań- Symbol des Eislochs und glauben, dass ihre Vorfah- widzą symbol przerębla i wierzą, że ich przodkowie (einst Isergebirge), mit denen immer häuﬁ ger ein ców Izerbejdżanu (kiedyś Pogórze Izerskie), z który- ren auch im Winter im kalten Wasser badeten. Es również kąpali się zimą w zimnej wodzie. Istnieje Austausch kostbarer, immaterieller Kulturgüter statt- mi coraz częściej następuje wymiana drogocennych

gibt auch eine Theorie über die Ankunft einer fl ie- również teoria o przybyciu latającego spotka UFO, fi ndet. Die Bobrostaner versuchen hier auf dem Ter- dóbr kultury niematerialnej. Bobrostańczycy, tu na genden Untertasse, eines UFO, das die Bobrostaner który to zainspirował bobrostańczyków do ulepie- ritorium von Niederschlesien ihre neue Tradition zu ziemiach dolnego śląska próbują odnaleźć swoją dazu inspirierte, aus Ton ein Abbild eines Raumschif- nia z gliny podobizny statku kosmicznego. Według fi nden. Viele Entdeckungen machten sie im Bereich nową tradycję. Wielu odkryć dokonali w dziedzinie fes zu formen. Nach dieser Theorie, verdanken wir die tej teorii, dzisiejszy kształt ceramicznych talerzyków der traditionellen Musik, des Gesangs und Theaters. tradycyjnej muzyki, śpiewu i teatru. heutige Gestalt der Keramikteller und -Tassen (für Kaf- i fi liżanek (do kawy czy herbaty) zawdzięczamy fee und Tee) den Ankömmlingen aus dem All. przybyszom z kosmosu. Bobrostan entstand als natürliche Folge der Bobrostan powstał jako naturalna konse- Entwicklung der unabhängigen Gruppe „Ende der kwencja rozwoju niezależnej grupy Koniec Świa- Bobrostan – (Wirklichkeitskonstruktion) Graf- Bobrostan – (konstrukcja rzeczywistości) Welt”, die schon seit zwei Jahren ihre Spuren in ta, która swoje ślady w Bunzsławcu zostawia już schaft in Niederschlesien, historisches Land des hrabstwo na Dolnym Śląsku, historyczna kraina Bunzsławiec hinterlässt. Der symbolische Beginn od dwóch lat. Symbolicznie, początek datuje się Bibertals, des Biber genannten Flusses. Es befi ndet Doliny Bobru, tzn. rzeki Bóbr. Znajduje się w le- datiert vom 21.12.2012, als das mutmaßliche Ende na 21.12.2012 roku, kiedy to domniemany koniec sich in der linken unteren Ecke von Post-Polen. Die wym dolnym rogu Post-Polski. Stolicą hrabstwa der Welt nicht eintrat und die Gruppe aus diesem świata nie nastąpił, a grupa zorganizowała z tejże Hauptstadt der Grafschaft ist Bunzsławiec (einst jest Bunzsławiec (kiedyś Bolesławiec a jeszcze Anlass ein Happening veranstaltete. okazji happening. 414 SCHLONSK SCHLONSK 415

Der zweite wichtige Moment im historischen Drugim ważnym momentem historycznym Pradawny wizerunek Ultra-Maryny, odnaleziony na ścianie Bobrostan war der Frühling 2013, als die Gruppe Bobrostanu, była wiosna 2013 roku, kiedy to gru- w jednym z najstarszych szaletów miejskich. To odkrycie „Ende der Welt” Michael Kurzwelly (den Vater der pa Koniec Świata zaprosiła do Bunzsławca Micha- rzuciło nowe światło na pochodzenie niebieskiego ceramicz- nego stempla. | Uralte Ansicht der Ultra-Marina, gefunden in neuern angewandten Kunst und Wirklichkeitskon- ela Kurzwelly (ojca nowożytnej sztuki stosowanej einer Wand einer der ältesten städtischen Bedürfnisanstal- struktion) nach Bunzsławiec einlud. Sein Vortrag/ i konstrukcji rzeczywistości). Jego wykład/perfor- ten. Diese Entdeckung warf ein neues Licht auf die Herkunft Performance im Bunzsławiecer Alten Theater wur- mance w Bunzsławieckim Teatrze Starym, stał się des blauen Keramikstempels. de Inspiration zur Bestimmung der Identität der inspiracją do określenia tożsamości grupy i wyzna- Gruppe und der Markierung ihres Betätigungsfel- czenia obszaru działań. Należy tutaj wspomnieć, że des. Es muss hier daran erinnert werden, dass die grupa Koniec Świata do tej pory miała z tym wy- Dzisiejszy Bunzsławiec słynny jest z dwóch powodów: Gruppe „Ende der Welt” damit bis dato ein deutli- raźny problem. W zależności od rodzaju aktywno- 1. Ceramika z niebieskimi stemplami. ches Problem hatte. Je nach Art der Aktivität wech- ści, zmieniały się osoby i pomysły na grupę, nawet 2. Wojewódzki szpital dla nerwowo i psychicznie chorych. Bobrostańczycy pytają: co jest pomiędzy? Pomiędzy selten die Personen und Ideen für die Gruppe und nazwy. Spektrum działań grupy jest bardzo szero- ceramiką, gliną a szaleństwem? Co jest powodem sławy tego sogar für den Namen. Das Handlungsspektrum der kie, ale głównie dotyczy kultury i sztuki. Nie chcą miasta i regionu. Gruppe ist sehr breit, betriﬀ t aber hauptsächlich rezygnować z różnorodności i wolności, zwłaszcza Bolesławiec = bolej (dawniej „bardzo”) + sława Kultur und Kunst. Sie wollen nicht auf Vielfalt und w pomysłach na działania, członkowie odwołali się Bardzo sławny? Dlaczego? Freiheit verzichten, vor allem bei den Ideen für Ak- do idei konstrukcji rzeczywistości, dzięki której tyl- tivitäten, die Mitglieder beriefen sich auf die Idee ko wyobraźnia i wola stanowią granice. Tak powstał Das heutige Bunzsławiec ist aus zwei Gründen berühmt: der Wirklichkeitskonstruktion, der nur Fantasie und pomysł na stworzenie „Pracowni Konstrukcji Rze- 1. Keramik mit blauen Stempeln. 2. Woiwodschaftskrankenhaus für Nerven- und psychisch Wille Grenzen setzen. So entstand die Idee für die czywistości” i jako takiej, pierwszą konstrukcją jest Kranke. Bildung eines „Labors für Wirklichkeitskonstruktio- idea Bobrostanu. (Mariusz Laudański) Die Bobrostaner fragen: Was ist dazwischen? Zwischen Ke- nen” und als solches ist die Idee von Bobrostan die ramik, Ton und Wahnsinn? Was ist der Grund für den Ruhm ersten Konstruktion. (Mariusz Laudański) dieser Stadt und Region. Bolesławiec = bolej (alt für „sehr”) + sława=berühmt Sehr berühmt? Warum? Symbolicznie przedstwienie mitu ojca Biochema i matki Bohemii. Scena spotkania (aktu), tuż przed reakcją, z której powstaną pierwsi Bobrostańczycy. | Symbolische Darstellung des Mythos von Vater Biochem und Mutter Bohemia. Szene der Begegnung (des Aktes), kurz vor der Reaktion, aus der die Brüste der Bobrostanerin entstehen. 416 SCHLONSK SCHLONSK 417

Zespół rekonstruujący i konstruujący tradycje bobrostańskie. W Bobrostanie istnieje jedna formacja zaangażowana Paw jest utożsamiany z kultem Ultra-Maryny. | Rekonstruk- politycznie – Partia Ludzi Ryb (Homopisces). Niestety tion- und Konstruktionsteam Bobrostaner Traditionen. Der z powodu braku głosu, nie ma realnego wpływu na zastaną Pfau wird mit dem Kult der Ultra-Marina identifi ziert. rzeczywistość. | In Bobrostan gibt es eine politisch engagierte Formation, die Partei der Fischmenschen (Homopisces). Leider hat sie aufgrund der fehlende Stimme keinen realen GAB ES DAS ODER Einfl uss auf die bestehende Wirklichkeit. GAB ES DAS NICHT... BYŁO TO CZY NIE BYŁO... Bobrostaner sind vor allem Anhänger der Geis- teskultur (die universelle Konzeption verbindet An- Bobrostańczycy , to przede wszystkim wyznaw- hänger jeder Couleur, einschließlich Gläubiger des cy kultury duchowej (uniwersalna koncepcja łącząca Atheismus). Ihre Spuren fi nden wir auf dem ganzen wyznawców wszelkiej maści, łącznie z wyznawcami Erdball sowie auf dem Mond. Anthropologische und ateizmu). Ich ślady znajdujemy na całym ziemskim ethnologische Forschungen dauern immer noch an globie oraz Księżycu. Badania antropologiczne und ihre Kosmogonie ist nicht eindeutig. Die ältesten i etnografi czne wciąż trwają i ich kosmogonia nie Informationen zur Bobrostaner Bevölkerung fi nden jest dość jasna. Najstarsze informacje na temat bo- wir in zwei Quellen, in Gestalt zweier Mythen: brostańskiego ludu znajdujemy w dwóch źródłach, - der matriarchalische Mythos der Mutter Bohemia w postaci dwóch mitów: (heute Territorium der Tschechischen Republik) sowie - mit matriarchalny matki Bohemii (dziś tereny re- - der patriarchalische Mythos des Vaters Biochem publiki Czeskiej) oraz (heute Territorium des Südost-Post-Deutschland). - mit patriarchalny ojca Biochema (dzisiejsze tereny Die anthropologische Analyse der heutigen Zeit południowo-zachodnich Post-Niemiec). könnte auf noch eine interessante Quelle der ar- Antropologiczna analiza współczesności, wska- chaischen Bobrostaner Kultur hindeuten – die sog. zywać mogłaby na jeszcze jedno ciekawe źródło ar- Theorie des Ultra-Marina-Kults (Marina – weiblicher chaicznej kultury bobrostańskiej – tzw. teoria kultu 418 SCHLONSK SCHLONSK 419

polnischer Vorname, beliebt in der Folklore). Heute ist Ultra-Maryny (Maryna – polskie imię żeńskie, po- ultramarin (lat. ultra-marinus – überseeisch) ein Name pularne w folklorze). Dzisiaj ultramaryna (łac. ultra- für die Farbe Blau, aber kaum einer weiß von dem in -marinus – zamorski), to nazwa koloru niebieskie- grauen Vorzeiten existierenden Kult der Ultra-Marina go, ale mało kto wie, o istnieniu w zamierzchłych (hermaphroditische Gottheit, deren blaue Gestalt czasach kultu Ultra-Maryny (hermafrodytycznego männliche und weibliche Figur in sich vereinte). In der bóstwa, którego niebieska postać łączyła w sobie Vorgeschichte der heutigen Gebiete waren sie Mee- sylwetkę męską i żeńską). W prehistorii dzisiej- resboden, als also das Wasser verschwand und der sze tereny były dnem morskim, więc gdy woda znik- fruchtbare Schoß der Erde die ersten menschlichen nęła, a żyzne łono ziemi przyjęło pierwsze ludzkie Füße aufnahm, dachte sich der Mensch, dass es eine stopy, człowiek pomyślał, że to wielka siła im taką große Kraft wäre, die ihm solche Gnade zuteilwerden łaskę sprawiła. Gdy to pomyślał, zobaczył pięknego ließ. Als er so dachte, sah er einen schönen blauen niebieskiego ptaka – prawdopodobnie pawia. Uznał Vogel, vermutlich eine Pfau. Er hielt das Tier für ei- zwierzę za wysłannika jakiegoś bóstwa, które zjada- nen Gesandten irgendeiner Gottheit, die, nachdem jąc wielkie morze, musiało się zapewne samo stać sie das Meer verschlungen hatte, gewiss selbst blau niebieskie. Tak powstał kult Ultra-Maryny z towa- werden musste. So entstand der Ultra-Marina-Kult rzyszącym pawiem. Niejednoznaczna płciowość, mit beigeselltem Pfau. Das uneindeutige Geschlecht czy dwupłciowość Ultra-Maryny, wynika z tradycji bzw. die Zweigeschlechtlichkeit der Ultra-Marina, świątecznych pierwszych ludów, na cześć bóstwa, resultiert aus der feierlichen Traditionen der ersten podczas których każdy, bez względu na płeć, chciał Völker zu Ehren der Gottheit, bei denen jeder, gleich zaprezentować siebie w wyobrażonym wizerunku welchen Geschlechts, sich im von ihm vorgestellten Ultra-Maryny. Bild der Ultra-Marina präsentieren wollte. (Wersja oﬁ cjalna ale czy prawdziwa?) (Offi zielle Version, aber auch die wahre?) (jeżeli powyższe słowa nadwyrężają twoje poglą- (Falls die obenstehenden Worte deine Ansichten dy i uczucia i cierpisz, lub się złościsz – przeczytaj und Gefühle überstrapazieren und du leidest, oder jeszcze raz. Jeżeli po drugim czytaniu twój stan wütend bist, lies sie noch einmal. Falls sich dein psy- psychiczny nie uległ zmianie, prawdopodobnie cier- chischer Zustand nach dem zweiten Lesen nicht pisz na chroniczny brak dobrego humoru. W takim ändert, leidest du vermutlich unter chronischer przypadku zaleca się ...) (Mariusz Laudański) Humorlosigkeit. In diesem Fall empﬁ ehlt es sich ...) (Mariusz Laudański) 420 SCHLONSK SCHLONSK 421

BOGHRÁDZYTTIA – TRINATIO- BOGHRÁDZYTTIA WOLIMIERZ WOLIMIERZ – NALER STÄDTEVERBUND AM – TRZYNARODOWY ZWIĄZEK – DAS INTERKOSMISCHE MIĘDZYGALAKTYCZNE DREILÄNDERECK MIAST W TRÓJKĄCIE GRANIC KÖNIGREICH DER KUNST KRÓLESTWO SZTUKI

m südlichsten Zipfel Nowa Amerikas genau am a najbardziej na południe wysuniętym krańcu icht an der südlichen post-polnisch-tschechi- uż obok granicy polsko-czeskiej, niecałe 45 km ADreiländerpunkt zwischen Polen Deutschland NNowej Ameriki, dokładnie w miejscu, gd- Dschen Grenze, keine 45 km von Zgörzelic ent- Tod Zgörzelic położony jest historyczny dwo- und der Tschechei haben sich die drei Städte Boga- zie schodzą się granice Polski, Niemiec i Czech, fernt, beﬁ ndet sich der historische Bahnhof „Wo- rzec kolejowy Wolimierz. Budynek usytuowany tynia, Zittau und Hrádek nad Nisou zu einem Städ- trzy miast – Bogatynia, Zittau i Hrádek nad Nisou limierz” – liebevoll renoviert und kunterbunt – in w idyllicznym krajobrazie miejscowości Pobiedna teverbund zusammengeschlossen. Hier lebt man utworzyły partnerski związek miast, a wspólny regi- ländlicher Idylle der Ortschaft Pobiedna. Der Ort został pieczołowicie odrestaurowany. Dzisiaj Woli- Gemeinsamkeit, hier ist „Boghrádzyttia”. on nazwano „Boghrádzyttia”. strahlt reine Poesie aus. Hier, im „Interkosmischen mierz promieniuje czystą poezją. W „Międzygalak- Die drei Zipfelstädte stellen in jedem Jahr meh- Wszystkie trzy miasta co roku organizują cykl rere gemeinsame Veranstaltungen auf die Beine, imprez, między innymi w każdą ostatnią sobotę unter anderem ﬁ ndet am letzten Samstag vor dem przed 1. maja dokładnie u zbiegu trzech granic 1. Mai das „Trinationale Bürgerfest” genau am Drei- odbywa się „Trzynarodowe Święto Mieszkań- länderpunkt statt. Der Weg dorthin lohnt sich auf ców”. Warto wybrać się w ten region nie tylko ze jeden Fall, gibt es doch neben einem bunten inter- względu międzynarodowy program muzyczny (od nationalen Musikprogramm von Blasmusik, über orkiestr dętych, poprzez pop do country). Orga- Popmusik-Hits bis hin zu Countryklängen auch ei- nizatorzy przygotowują także zabawne konkursy nen spannenden und lustigen 12-Sterne-Parcours i zabawy ruchowe dla całej rodziny. Wieczorem mit Spiel- sowie Bewegungsangeboten für die gan- w trójkącie granic rozpalane są ogniska, a imprezę ze Familie. Am Abend werden die 3-Länder-Feuer kończą pokazy ogni sztucznych i koncert muzyki entzündet und mit einem zünftigen Feuerwerk und country. (Anja Carstensen) Countrymusik endet dann ein grenzenloser Erleb- nistag. (Anja Carstensen)

Autor: Ladislav Faigl (Wikimedia)

Autor: Yola Ponton

Königreich der Kunst”, ﬁ nden alternative Work- tycznym Królestwie Sztuki” organizowane są alter- shops und Veranstaltungen statt, Ausstellungen natywne warsztaty artystyczne i imprezy kulturalne, folkloristischen und ökologischen Kunsthandwerks, wystawy ekologiczne, pokazy folkloru i rzemiosła, Theater und Puppenspiel, Konzerte und Festivals spektakle teatralne, koncerty i festiwale, ale także wie auch zahlreiche Umweltschutzkampagnen. kampanie na rzecz ochrony środowiska. Das „Sonnen-Festival” bildet ein ganz beson- Szczególną imprezą jest letni „Festiwal Słońca”. deres Sommer- Highlight. Es werden Musik, Schau- W programie festiwalu muzyka, teatr i performans spiel und Performancekunst aus aller Welt geboten, z całego świata, do tego jarmark oferujący produkty abgerundet durch einen Bauernmarkt mit Produk- z regionu Gór Izerskich. (Anja Carstensen) ten aus der Isergebirgsregion. (Anja Carstensen) 422 SCHLONSK SCHLONSK 423

LIBERBERG LIBERBERG

ie am Rande von Nowa Amerika gelegene eżący na skraju Nowej Ameriki miasto do końca wohnern ignoriert. Ähnlich verhält es sich mit den Pierwsza wizyta w Libercu to dla turysty nie lada DStadt war bis Ende der 1990er Jahre ein be- Llat 90 XX wieku było ważnym ośrodkiem prze- Hausnummern. Der erste Besuch in Liberberg ist zagadka gdy większość adresów ma podane dwa deutendes Zentrum der Textilindustrie und die mysłu tekstylnego i najbogatszym miastem regionu für Touristen kein leichtes Rätsel, da die meisten numery domów. reichste Stadt der Region (wovon ihr deutscher (o czym świadczy jego niemiecka nazwa). Obecnie Adressen zwei Hausnummerangaben haben. W Liberbergu można spacerować po górskich Name zeugt). Heute ist sie bekannt für ihre Denk- znane jest z zabytków i miejsc powstałych w cza- In Liberberg kann man über die Berghänge des zboczach Jestedu, a w ciągu 30 minut można prze- mäler und Orte, die in ihrer Blütezeit entstanden. sach jego świetności. To doskonałe miejsce do ca- Jested spazieren, innerhalb von 30 Minuten kann mieścić się tramwajem do centrum i spacerować Es ist ein perfekter Ort für ganzjährigen Tourismus, łorocznego uprawiania turystyki, sportów wodnych, man mit der Straßenbahn ins Zentrum gelangen szerokimi alejami, których zabudowę można po- Wassersport, Skiabfahrt und –langlauf, Radsport, narciarstwa zjazdowego i biegowego, kolarstwa, und die breiten Alleen entlang spazieren, deren Be- równać do architektury XIX wiecznego, Berlina, Segelﬂ ugsport usw. szybownictwa itd. bauung man mit der Architektur Berlins, Prags oder Pragi czy Wiednia . Liberberg ist ein Traumort für alle, die alles Liberberg to miasto które miejscem wyma- Wiens des 19. Jh. vergleichen kann. Tu można też po zmaganiach na stoku narciar- wollen. Eine Stadt der Kontraste, der Vielfalt, eine rzonym jest dla poszukiwaczy wszystkiego. Mia- Hier kann man auch nach Kämpfen auf der Ski- skim, wskoczyć do leczniczej wody w basenach Stadt, in der man schon außergewöhnlich faul sein sto kontrastów, miasto różnorodności, miasto piste ins Heilwasser des Aquaparks Babylon sprin- Aquaparku Babylon, korzystać z biletu łączonego. muss, um sich zu langweilen. Auf der Suche nach w którym trzeba być wyjątkowo leniwym aby gen, indem man von dem Sammelticket Gebrauch A gdy nie ma śniegu można zwiedzić Ogród Bota- nowaamerikanischen Elementen begeben wir uns móc się nudzić. Szukając pierwiastków nowo- macht. Falls es keinen Schnee gibt kann man den niczny, Ogród zoologiczny, zabytkowy renesanso- auf die höchste Erhebung, den Jested. Hier können amerikańskich udamy się na najwyższe wnie- botanischen Garten, den Tierpark oder das histori- wy budynek Ratusza i wiele innych atrakcji. (ap) wir mit etwas Glück das Phänomen der Inversion sienie Jested. To tu, przy odrobinie szczęścia, sche Renaissancerathaus und viele andere Sehens- erleben, wo das Nyßetal von einer dicken Wolken- możemy doświadczyć zjawiska inwersji gdzie würdigkeiten besuchen. (ap) schicht bedeckt ist, während auf dem Berggipfel dolina Nysy pokryta jest grubą warstwą chmur schönster Sonnenschein herrscht. Was daran un- a na szczycie góry piękna słoneczna pogoda. Co gewöhnlich ist? Ein Spaziergang über den Wolken, w tym niezwykłego? Spacer ponad chmurami bez „W krainie liliputów”– autor instalacji David Cerny | „Im Land der Liliputaner”– Autor der Installation David Cerny ohne ein Flugzeug zu besteigen. (ap) wsiadania do samolotu. (ap) (fot. Urszula Olszowska)

DIE KREATIVE STADT MIASTO KREATYWNE

iberberg ist eine Stadt, in der die Idee der iberberg to miasto w którym w pełni realizuje L nowaamerikanischen künstlerischen Freiheit L się idee nowoamerykańskiej wolności arty- voll und ganz umgesetzt wird. Raum und Wirklich- stycznej. Przestrzeń i rzeczywistość wykorzystują keit nutzen jedes Fragment zur Erschaff ung, Zer- każdy fragment do tworzenia, burzenia, i odtwa- störung und Wiederherstellung. Eine Stadt, in der rzania. Miasto w którym procesy te trwają bezu- Prozesse pausenlos andauern. stannie. Auf dem Foto sehen wir ein Beispiel einer Na zdjęciu mamy przykład przystanku autobu- aus Bronze gefertigten Bushaltestelle. Der Au- sowego wykonanego z brązu. Autor David Cerny tor David Cerny platzierte als Hauptgericht einen na stole jako danie główne umieścił obciętą głowę abtrennten menschlichen Kopf auf dem Tisch. ludzką. Pomimo tak makabrycznego menu, w re- Trotz derart makabrem Menü werden in den Re- stauracjach Liberbergu podawane są tradycyjne staurants von Liberberg traditionelle Gerichte der dania kuchni czeskiej: knedliki (bułka na parze), tschechischen Küche gereicht: Knödel, Utopenec utopenec (parówka w occie) czy salceson z cebulą (Bockwurst in Essig) oder Presskopf mit Zwiebel jako przekąska. als Zwischenmalzeit. Dla nowoamerikanina nie będzie zaskocze- Nowa Amerikaner wird es nicht überraschen, niem jeśli na mapie miasta spotka się z numera- wenn sie im Stadtplan eine Nummerierung der cją dzielnic i podwójną domów. Każda z dzielnic Stadtteile und doppelte Hausnummern vorfi nden. miasta ma przyporządkowany ofi cjalny numer. Jedem der Stadtteile ist eine offi zielle Nummer W praktyce przez mieszkańców są one ignorowa- zugeordnet. In der Praxis werden sie von den Ein- ne. Podobnie ma się rzecz z numeracją budynków. 424 SCHLONSK SCHLONSK 425

My tutaj jesteśmy dla Niemców, nie jesteśmy dla nikogo innego. Tutaj się kłaniamy, tutaj się sprzedajemy. | Wir sind hier nur für die Deutschen da, für niemanden sonst. Hier verbeugen wir uns, hier verkaufen wir uns. 426 SCHLONSK SCHLONSK 427

NYSSEQUELLE ŹRÓDŁO NYSSE es, zu dem im Herzen und im Geist Verborgenen sły, które leżą głęboko w zakamarkach niedziałania, vorzudringen. Ideen zu entdecken, die tief in den przykryte kurzem słów: to nierozsądne, to się nie n der Ortschaft Nova Ves nad Nisou beﬁ ndet miejscowości Nova Ves nad Nisou znaj- Schlupfwinkeln der Inaktivität sitzen, verdeckt uda, co ludzie powiedzą. Idee trzeba odkryć, odku- Isich der für Nowa Amerika wichtigste Ort. Hier Wduje się miejsce najważniejsze dla Nowej durch den Staub solcher Worte wie: Das ist unver- rzyć, rozpowszechnić i wprowadzić w życie. entspring der Nyße. Ein Ort, dessen Besuch we- Ameriki. To tu wybija źródło Nisy. Miejsce, którego nünftig, das gelingt nicht, was die Leute sagen. Ide- nigstens einmal im Leben Pﬂ icht für jeden Nowa odwiedzenie co najmniej raz w życiu powinno być en müssen entdeckt, entstaubt, verbreitet und zum Amerikaner sein sollte. obowiązkiem każdego nowoamerikanina. Leben erweckt werden.« ŹRÓDŁO NYSY JAKO KONIEC KRĘGOSŁUPA DIE NYSSEQUELLE NOWEJ AMERIKI ALS ENDE DES RÜCKGRATS VON NOWA AMERIKA owa Amerika jest amebą, bez określonego Nkształtu, która rozszerza się i zwęża. Ma też owa Amerika ist eine Amöbe, ohne bestimm- kręgosłup. Czy Źródło Nysy jest jego początkiem Nte Gestalt, die sich ausdehnt und zusammen- czy końcem ? Załóżmy że jest końcem. Pozostaje zieht. Sie hat auch ein Rückgrat. Ist die Nyßequelle zatem pytanie jak daleko od kręgosłupa rozrastać sein Anfang oder Ende? Nehmen wir an, es ist das się będzie Nowa Amerika. Jak bardzo to ciało jest Ende. Es bleibt also die Frage, wie weit sich Nowa elastyczne? Amerika von seinem Rückgrat ausdehnen wird. Wie A może Nowoamerikańscy pionierzy powinni elastisch dieser Körper ist? kontynuować poszukiwania odpowiedzi na pytanie: Vielleicht sollten die Pioniere von Nowa Ame- Czy Nowa Amerika ma nogi? A jeśli tak, to czy sto- rika die Suche nach Antworten auf die folgenden pami są półwyspy Apeniński i Peloponez? (ap) Fragen fortsetzen: Hat Nowa Amerika Beine? Und wenn ja, sind dann die Apenninenhalbinsel und Pe- loponnes die Füße? (ap)

DIE NYSSEQUELLE ŹRÓDŁO NYSSE ALS QUELLE DER GEHEIMNISSE JAKO ŹRÓDŁO TAJEMNIC

ass aus einer Quelle Wasser fl ießt, das einen tym, że ze źródła wypływa woda tworząc DBach und einen Fluss speist, um in einen Ostrumień, potok i rzekę by wpaść do rzeki Strom zu münden oder ins Meer, das weiß jeder. lub morza wie każdy. Natomiast zastanówmy się Überlegen wir aber einmal und blicken in die andere i spójrzmy w drugą stronę. Gdzie kryje się większa Richtung. Wo verbirgt sich das größte Geheimnis? tajemnica. Czyż nie bardziej odkrywczą będzie pró- Wäre es nicht bahnbrechender, den unterirdischen ba odnalezienia pod-ziemnej trasy źródła. Podobnie Verlauf der Quelle zu fi nden? Ähnlich muss man postępować należy z Nową Ameriką. Nie jest trud- mit Nowa Amerika vorgehen. Es ist nicht schwer, ne pokazywać to co oczywiste. Sztuką jest dotrzeć das zu zeigen, was off ensichtlich ist. Die Kunst ist do ukrytego w sercach i umysłach. Odkryć pomy- 428 SCHLONSK SCHLONSK 429

JESTED JESTED FRÜHSTÜCK ŚNIADANIE

ber der Stadt thront der Jested (1012 m ü.d.M.). ad miastem dominuje Jested (1012 m.n.p.m.). eit die ersten Wagemutigen Afrika verließen, zu d czasu, gdy pierwsi śmiałkowie opuścili Afry- ÜAuf dem Berggipfel wurde 1973 ein Gebäude NNa szczycie góry ustawiono w 1973 roku bu- Sden Osterinseln aufb rachen oder Beringia über- Okę, by dotrzeć do Wysp Wielkanocnych lub in Gestalt eines kegelförmigen Turmes aufgestellt. dynek w kształcie stożkowatej wieży. Jej kształt querten, stehen bei der Planung von Expeditionen przetarli szlak po Beringii, planowanie ekspedycji Seine Gestalt passt sich ideal den Bergen an, mit idealnie wkomponowuje się w górę, stanowiąc zwei Fragen im Vordergrund: „Was gibt es zu Es- polega na szukaniu odpowiedzi na dwa główne py- denen er gleichsam eine Einheit bildet. Im Turm niemal naturalne zespolenie. W wieży znajduje sen?” und „Wer soll das bezahlen?” Schließlich soll tania: „co będziemy jeść?” oraz „kto za to zapłaci?” beﬁ nden sich ein Restaurant und ein Hotel, über ih- się restauracja i hotel, a nad nimi zestaw instalacji nicht nur Neues entdeckt werden, sondern die Ex- W końcu nie chodzi wyłącznie o odkrywanie no- nen eine Telekommunikationsanlage. Sicher war es telekomunikacyjnych. Zapewne nie był to przypa- peditionsteilnehmerInnen sollen auch wohlbehal- wego, ale także o to, by uczestnicy ekspedycji cali kein Zufall, dass sich die Ankömmlingen einer frem- dek, że właśnie to miejsce wybrali przybysze z ob- ten wieder zuhause ankommen. Ein Blick in die Ge- i zdrowi wrócili do domów. Studia historyczne po- den Zivilisation gerade diesen Ort aussuchten, um cej cywilizacji na kontakt z ziemianami. Jesteśmy schichte zeigt, dass das nicht immer geklappt hat. twierdzają, że nie zawsze się to udawało…

Nowi na naszej ziemi | Die neuen auf unserer Erde (foto: Robert Skrzypek) Diese beiden Fragen bewegten auch die Teil- Te właśnie dwa pytania nurtowały uczestników nehmer der Rowerad Ekspedycjon, die im Frühjahr Ekspedycji Rowerad, którą zorganizowano wiosną 2013 nach einem guten Roweradweg in Nowa Ame- 2013 roku w celu znalezienia dobrej Roweradweg Kontakt mit den Erdenbürgern aufzunehmen. Wir dumni, że to właśnie na terenie Nowej Ameriki po- rika gesucht haben. „Sollten sie Nahrungsmittel- przez Nową Amerikę. Czy powinni założyć obozy sind stolz darauf, dass sie just auf dem Gebiet von jawili się oni. Nie wiadomo skąd przybyli i jak długo depots anlegen”? „Sollten sie ihre Erlebnisse nach z zapasami żywności? Czy powinni po szczęśliwym Nowa Amerika erschienen sind. Keiner weiß, woher tu zostaną. Nazwaliśmy ich „Nowi”, gdyż chcemy hoﬀ entlich erfolgreicher Heimkehr in Buchform powrocie do domów opublikować swe przeżycia sie gekommen sind und wie lange sie hier bleiben. przekazać im idee nowoamerikańskie aby mogli je veröﬀ entlichen oder auf viel besuchten Abendver- w książce lub opowiadać o przygodach podczas Wir haben sie die „Neuen” genannt, da wir ihnen szerzyć w najbardziej odległych zakątkach wszech- anstaltungen zum Besten geben”? Nein, sie ent- wieczornych spotkań z tłumami słuchaczy? Nie. nowaamerikanische Ideen vermitteln wollen, damit świata. (ap) schieden sich dagegen. In langen Diskussionen, Podróżnicy zdecydowali inaczej. W wyniku długiej sie sie in die entferntesten Enden des Weltalls hin- derer Gründlichkeit wegen schlussendlich sogar dyskusji, której szczegółowość była przyczyną opóź- austragen können. (ap) der Aufb ruch der verschworenen Gruppe um eine nienia wyprawy o cały tydzień, stwierdzono, że oba ganze Woche verschoben werden musste, wurde powyższe rozwiązania są sprzeczne z samoidenty- 430 SCHLONSK SCHLONSK 431

herausgefunden, dass beides ihrem Selbstverständ- fi kacją uczestników ekspedycji, którzy pojmują sa- So wurden für die Übernachtungen einfache nowiono, że podróżnicy stosować będą w drodze nis als Forscher, Wissenschaftler und Abenteurer mych siebie jako badaczy, naukowców i poszukiwa- Quartiere ohne Frühstück gesucht. Das sollte nicht metody żywieniowe zaobserwowane u tubylców. widerspricht. Es ist uns für diesen Reiseführer ge- czy przygód. Na potrzeby niniejszego przewodnika nur die Ausgaben reduzieren, sondern vor allem Zgodnie z tymi przesłankami podróżnicy szukali lungen, einen der Expeditionsteilnehmer – der al- po Nowej Americe udało nam się namówić jednego dem Vorankommen dienen. Eine ausgedehnte prostych noclegowni bez śniadań w cenie noclegu. lerdings ungenannt bleiben möchte – zu befragen. z uczestników ekspedycji (pragnącego zachować Mahlzeit hätte den Aufb ruch am Morgen nicht Miało to służyć nie tylko redukcji kosztów ekspedy- Er sagte zu diesem Thema: „Beides widerspricht anonimowość) do udzielenia wywiadu. Powiedział nur verzögert, sondern die Expeditionsteilnehmer cji, ale i umożliwić poruszanie się do celu. Obfi te unserem Selbstverständnis als Forscher, Wissen- on: „Oba rozwiązania są sprzeczne z samoidenty- zudem äußerst träge gemacht. Da jedoch die wis- śniadanie nie tylko opóźniłoby start każdego dnia schaftler und Abenteurer”. fi kacją uczestników ekspedycji, którzy pojmują sa- senschaftliche Arbeit im Vordergrund stand, sollte wyprawy, ale i powodowałoby ociężałość podróżni- Vielmehr sollten die Kosten der Rowerad Eks- mych siebie jako badaczy, naukowców i poszukiwa- morgens schnell losgefahren und möglichst bald ków. Ponieważ priorytet miała w trakcie wyprawy pedycjon so niedrig wie möglich gehalten werden czy przygód”. – aber schon unterwegs – ein kleines und stärken- praca naukowa, uczestnicy postanowili, że każdego und in der sicheren Gewissheit, während der Fahrt Zdecydowano, że koszty Ekspedycji Rowerad des Frühstück eingenommen werden, um hernach dnia jak najszybciej należy wyruszyć, a po drodze auf menschliches Leben zu stoßen wurde beschlos- winny być tak niskie, jak to tylko możliwe. Dysponu- gleich die Suche nach dem Roweradweg fortsetzen posilić się śniadaniem, tak, by przerwy w poszuki- sen, keine Depots anzulegen, sondern die Ernäh- jąc absolutnym przekonaniem, że w trakcie wypra- zu können. waniu Roweradweg były jak najkrótsze. rungsgewohnheiten der Einheimischen vor Ort wy uda się napotkać ludzkie istoty, zrezygnowano Nun sind die Bedingungen in anderen, unbe- No cóż, warunki życia w obcych, nieznanych selbst praktisch anzuwenden. z zakładania obozów z zapasami żywności i posta- kannten Kulturkreisen oft überraschend anders. kulturach są często zadziwiające odmienne od Und während die mutigen Forscher davon ausgin- znanych nam na co dzień. I tak, podczas gdy od- gen, an nahezu jeder Straßenecke eine Gelegenheit ważni uczestnicy ekspedycji wychodzili z założenia, für ein schnelles Frühstück vorzufi nden, stießen sie że prawie na każdym skrzyżowaniu ulic pojawi się stattdessen völlig überraschend auf die Erkenntnis, okazja, by szybko spożyć śniadanie, to szybko zo- dass die meisten Nowa-Amerikaner und Nowa- stali skonfrontowani z zaskakującą rzeczywistością. Amerikanerinnen zuhause frühstücken. Tatsächlich Okazało się, że większość Nowoamerykanek i No- boten sich nur wenige Möglichkeiten, ein Frühstück woamerikanów jada śniadanie w domu. Niewiele auf der Durchreise zu sich zu nehmen. Und so er- było więc możliwości spożycia śniadania po drodze. wies sich das vorgesehene Konzept des „Frühstück Tym samym sformułowana przed wyprawą kon- unterwegs” nicht als förder-, sondern hinderlich. cepcja okazała się bardziej przeszkodą, niż pomocą Ein ums andere Mal verschlang die Suche nach w szybkim pokonywaniu trasy. einem heißen Kaff ee und einem belegten Brötchen Niekiedy poszukiwanie gorącej kawy i kanapki erhebliche Mengen Zeit. Es kam sogar vor, dass un- pochłaniało wiele czasu. Zdarzało się nawet, że od- sere tapferen Reisenden hungrig aufb rechen und sich ważni podróżnicy siadali na rowery z pustymi żołąd- unterwegs von den Früchten des Feldes und Waldes kami, a odżywiać się musieli w drodze tym, co znaleź- ernähren mussten. Eines Tages zwang sie die Not in li w lesie lub na polu. Któregoś dnia pełni zwątpienia ein Café, welches selbst zu früher Morgenstunde nur weszli nawet do kawiarni, która nawet wczesnym Kuchen zum Kaff ee servieren konnte. rankiem oferowała jedynie ciastka do kawy. Auch dazu nahm der ungenannte Expedition- Także na ten temat wypowiedział się nasz ano- teilnehmer Stellung: „Wir wissen ja, dass es auch in nimowy uczestnik ekspedycji: „Przecież wiemy, że 432 SCHLONSK SCHLONSK 433

Nowa Amerika Menschen gibt, die sich kaum einen także w Nowej Americe są ludzie, którzy mogą so- Löff el trockene Haferfl ocken zum Frühstück leisten bie pozwolić na śniadanie jedynie na łyżkę suchych können – und wir werfen uns da warmen Apfelku- płatków owsianych. A my opychamy się jabłecz- chen mit Eis ein! Auch angesichts der zusätzlichen nikiem na gorąco z lodami waniliowymi!” Budżet fi nanziellen Belastung für das Expeditionsbudget ekspedycji znacznie ucierpiał w wyniku konsumpcji hatten wir an jedem Bissen ganz schön zu knab- kawiarnianego śniadania, co spowodowało, że każ- bern. Diese Mahlzeit lag uns noch lange schwer im dy kęs długo przeżuwaliśmy. To śniadanie jeszcze Magen: An dem Tag haben wir nur die Hälfte der długo leżało nam na żołądku. Tego dnia pokonali- anvisierten Strecke geschaff t”. śmy zaledwie połowę zaplanowanej trasy. Z drugie Auf der anderen Seite standen durchweg po- strony zebraliśmy też pozytywne doświadczenia, sitive Erfahrungen, wenn auf der Fahrt ausnahms- gdy wyjątkowo w cenę noclegu wliczone było śnia- weise doch das Frühstück zur Übernachtung dazu danie. Dla wszystkich podróżujących po Nowej gebucht wurde. Insofern überrascht es wenig, dass Americe nie będzie więc zaskakującym następujący das Fazit für alle Nowa-Amerika-Reisenden von ei- praktyczny wniosek: „Rezerwuj zawsze nocleg ze nem, der es wissen muss, lautet: „Mein Fazit für alle śniadaniem!” (tk) Nowa-Amerika-Reisenden lautet: Bucht gleich das Frühstück zur Übernachtung dazu”. (tk) 434 SERVIS | SERVICE SERVIS | SERVICE 435

SERVIS | SERVICE Ankłam, ST Anklam Bunzsławiec, SL Bolesławiec D-17389, (+49) 3971 PL-59700, (+48) 75 Weitere Angebote auf | inne oferty na: www.nowa-amerika.net/landmapa Gliniada – Parada Glinoludów | Internat der Volkshochschule Parade der Lehmleute Pasewalker Allee 23 w ramach Święta Ceramiki | ZEICHENERKLÄRUNG | LEGENDA (+49) 3971.833123 im Rahmen des Keramik-Festivals sierpień | August Postleitzahl | kod pocztowy Abenteuer Flusslandschaft www.viasudetica.pl, swietoceramiki.pl früherer deutscher Name (prä-nowo-amerikanisch) | dawna polska nazwa (pre-nowo-amerikańska) Informations- und Buchungszentrale | Anschrift (Straße und Hausnummer) | adres (ulica i numer domu) informacja i rezerwacja Czerwonyburg, SL Rothenburg/ Öff nungszeiten | godziny otwarcia Werftstraße 6 Oberlausitz Telefon (Festnetz) | telefon (sieć stacjonarna) (+49) 3971 24 28 39 D-02929, (+49) 35891 Mobiltelefon | telefon komórkowy www.abenteuer-fl usslandschaft.de Neiße Tours E-Mail-Adresse | adres e-mailowy bietet die Möglichkeit mit raftingtauglichen Internetseite | strona internetowa Boghrádzyttia, SL Schlauchbooten einen der letzten naturbelassenen …Montag … Sonntag | poniedziałek … niedziela Zittau | Bogatynia | Hrádek nad Nisou Flüsse zu entdecken | proponuje możliwość spływu D-02763, PL-59920, CZ-46334 pontonowego po jednej z ostatnich naturalnych rzek. KATEGORIEN | KATEGORIE (+49) 3583, (+48) 75, (+420) 48 Tormersdorfer Allee 1 (+49) 700 01 81 88 88 Bildung | wykształcenie Hillersche Villa | Willa Hillera (+49) 160 181 88 88 Kunst | sztuka Soziokulturelles Zentrum | Centrum kultury www.neisse-tours.de Sehenswürdigkeit | osobliwość Klienebergerplatz 1 , D-02763 Zittau Übernachtung | nocleg (+49) 35 83 77 96-0 Gądern, LZ Gądków Wielki Essen und Trinken | jedzenie i picie www.hillerschevilla.de (gmina | Gemeinde Torzym) Veranstaltungsort | miejsce imprezy PL-66235, (+48) 68 Sport und Freizeit | sport i rekreacja Brodfurt, LZ Brody Spływy kajakowe Behörden | urzędy PL-68343, (+48) 68 Wypożyczenia kajaka | Kajakverleih Fähre | prom Pałac Brody | ehem. Schloss Pförden ul.Dębrznicka 2 Komfortowo wyposażone pokoje wraz z łazienkami (+48) 667 215 413 znajdują się w południowej ofi cynie pałacowej. kajakarnia.pl TEILSTAATEN | PAŃSTWA ZWIĄZKOWE | Komfortabel eingerichtete Zimmer mit Bad befi nden sich im Südfl ügel des Schlosses. Großer Kłopot, LZ Kłopotowo ST Szczettinstan Pokój dwuosobowy | Doppelzimmer: 200 zł ze (gmina | Gemeinde Witnica) TI Terra Incognita śniadaniem | mit Frühstück. PL-66460, (+48) 95 LZ Lebuser Ziemia pl. Zamkowy 9 prom samochodowy | Autofähre SL Schlonsk (+48) 68 371 39 09 7-16h [email protected] palacbrody.pl Gubien, LZ Gubin | Guben PL-66620, D-03172, (+48) 68, (+49) 3561 Bugewice, ST Bugewitz Spargel-Himbeerhof Dorota Schewior D-17398, (+49) 39726 Wielotów 26, PL-66620 Gubin Fähre | prom Kamp-Kernin 8-18h Christof Reimann, Kamp Ausbau 1 (+48) 608 737 898 (+49) 177 283 45 04 himbeerhof.pl www.fähre-kamp-karnin.de 436 SERVIS | SERVICE SERVIS | SERVICE 437

Jerischke, SL Muskauer Park | Park Mużakowski Połęzig, LZ Połęcko Gospodarstwo Agroturystyczne | (Gemeinde | gmina Neiße-Malxetal) UNESCO Welterbe | (gmina | Gemeinde Maszewo) Urlaubsbauernhof „Akacje” D-03159, (+49) 35600 Światowe Dziedzictwo UNESCO PL-66614, (+48) 68 Żarnówko 9 Ziegenhof Pusack (+49) 35771 631 00, (+48) 68 362 41 82 Połęcko – Chlebowo (+48) 914 188 280 Pusack 4 www.muskauer-park.de, www.park-muzakowski.pl prom samochodowy | Autofähre (max 6t). (+48) 695 188 280 (+49) 035600 231 55 Bezpłatnie | Kostenlos. www.akacje.stepnica.org.pl/akacje/ www.ziegenhof-pusack.de Ognisko | Lagerfeuer w ciągu drogi wojewódzkiej nr | im Zuge der Edward Wawrzyków gotuje Wam wspaniałe Woiwodschaftsstraße 138 Sulęcin – Gubin Słubfurt, LZ Kienitz, TI Kienitz ognisko na skraju Parku przy pawilonie po polskiej podczas światła dziennego | während des Stolica Nowej Ameriki i Lebuser Ziemi | (Gemeinde | gmina Letschin) stronie, z grillem, z kiełbaskami itp. | Edward Tageslichts Hauptstadt von Nowa Amerika und Lebuser Ziemia D-15324, (+49) 33478 Wawrzyków bereitet Ihnen am Lagerfeuer am nie kursuje | verkehrt nicht: 1.1., pierwszy dzień Naturerlebnishof Uferloos Rande des Parks vor einem Pavillon auf der Świąt Wielkanocnych | Ostersonntag, 25.12. Dzielnica Słub Słubice Deichweg 9, D-15324 Letschin OT Kienitz polnischen Seite gegrillte Würstchen usw. www.zdw.zgora.pl/PL/promy/68 PL-69100 (centrum), (+48) 95 (+49) 033478 38976 (+48) 886 929 493 (+49) 173 172 62 05 Problem, LZ Kłopot Stadtteil Furt Frankfurt (Oder) [email protected] Red Rose Cottage (gmina | Gemeinde Cybinka) D-15230 (Zentrum), (+49) 335 www.uferloos.de Scottish tradition PL-69108, (+48) 68 Uferweg 1, D-02953 Bad Muskau Café Brot & Zucker Las Forst, SL Forst (Lausitz) (+49) 01578 88 93 656 Muzeum bociana białego | Weißstorchmuseum Der Szene-Treﬀ im Stadtteil Furt | D-03149, (+49) 3562 www.red-rose-cottage.de Schronisko Młodzieżowe | Jugendherberge Miejsce spotkań środowiskowych w dzielnice Furt Archiv verschwundener Orte | Kłopot 24, PL-69108 Cybinka Brunnenplatz 1 Archiwum zaginionych miejsc Turmvilla 10-16h, kwiecień-wrzesień | 9-18h, 9-22h Horno / Rogow, An der Dorfaue 9 Hier kann man übernachten, essen und an April-September -18h (+49) 335 387 14 35 10-17h, 14-17h, 2€ aktuellen Projekten oder Konzerten teilnehmen. | (+48) 68 391 29 35 (+49) 1577 153 88 48 (+49) 03562 69 48 36 Tutaj można zatrzymać się na noc, coś zjeść, wziąć www.muzeumbociana.pl [email protected] www.archiv-verschwundene-orte.de udział w aktualnym projekcie międzynarodowym czy koncercie. Ruiny mostu | Brückenruine Verbündungshaus Fforst | Sojusz Leśny Łazienka Freienlas, TI Bad Freienwalde Hermannsbad 9, D-02953 Bad Muskau Kłopot – Eisenhüttenstadt Internationales, selbstverwaltetes Wohnprojekt D-16259, (+49) 3344 (+49) 35771 500 29 www.polskaniezwykla.pl/web/ »Hier fängt Europa an« | Międzynarodowy, Büro für Landschaftskommunikation | www.turmvilla.de place/24073,klopot-klopotliwy-most.html samorządny projekt mieszkaniowy »Tu zaczyna się www.landschaftskommunikation.de Europa« Wypożyczalnia sprzętu wodnego i turystycznego Rusza, SL Ruszów Forststraße 4 Licyn, LZ Lietzen | Bootsverleih und Tourismus (gmina | Gemeinde Węgliniec) www.ﬀ orst.net D-15306, (+49) 33470 Spływy kajakowe i pontonowe | Kajak und Rafting PL-59950, (+48) 75 Kunsthof Lietzen Sławomir Głąb, PL-68208 Łęknica Małgorzata Bogacz Firma Usługowa | Service- Havana Bar Erika Stürmer-Alex (+48) 68 362 41 04 Unternehmen Małgorzata Bogacz Karibisches Flair an der Oder, neben der Falkenhagener Straße 10, D-15306 Lietzen kajaki-leknica.pl Wypożyczenia kajaka | Kajakverleih Konzerthalle | Magia karaibska nad Odrą, (+49) 33470 248 ul. Strzelecka 5/3 obok sali koncertowej [email protected] Pobiedna, SL (gmina | Gemeinde Leśna) 16-20h, 8-20h Am Graben 4 www.stuermer-alex.de PL-59814, (+48) 75 (+48) 506 122 937 18-3h, 10-3h Międzygalaktyczne Królestwo Sztuki | kajaki-ruszow.eu (+49) 176 316 479 04 Musknica, SL Bad Muskau | Łęknica Das Interkosmische Königreich der Kunst www.facebook.com|HavanaBarFfo D-02953, PL-68208, (+49) 35771, (+48) 68 Stacja | Bahnhof Wolimierz, ul.Dworcowa 73 Sarnowo, SL Żarnowo (+48) 691 23 69 71 (gmina | Gemeinde Stepnica) stacja.wolimierz.info.pl PL-72111, (+48) 91 438 SERVIS | SERVICE SERVIS | SERVICE 439

Mezopotamya Gruba Ryba Odra Widzieńbrücken, ST Widzieńsko Türkisches Restaurant in den »Sieben Raben« Jedyna Smażalnia Ryb w Słubfurcie | einziges Typowa kuchnia polska w atmosferze (gmina | Gemeinde Stepnica) | Turecka restauracja w kompleksie budynków Fischrestaurant in Słubfurt. Świeży dorsz bałtycki, socjalistycznego baroku | Typische polnische Küche PL-72112, (+48) 91 »Sieben Raben«. Tutaj można zamówić w języku mix sałat, ziemniaki, frytki lub ryż | Frischer im Ambiente des sozialistischen Barocks Leśniczówka | Forsthaus polskim. Ostseedorsch mit Salat und Kartoff eln, Pommes pl. Przyjaźni 3 Widzieńsko 13 Marktplatz 3-4 frites oder Reis 23,95 zł 11-20h (+48) 91 418 88 82 11-23h, 11-1h, 11-22h ul. Mickiewicza 1A (+48) 95 758 26 21 www.alteförsterei.de (+49) 335 401 26 71 11-19h Wypożyczalnie rowerów | Fahrradverleih (+49) 0174 364 34 65 (+48) 502 630 629 Prowincja (+48) 91 4188870 mezopotamya-grillhaus.de Café + salon literacki + bar sushi + kuchnia. Pon.- Mediateka Słubfurtu | Słubfurter Mediathek pt. danie dnia | Mo-Fr Tagesgericht 14 zł Wkrymünde, ST Ueckermünde Nowa-Amerika-Passamt | w | in der Biblioteka Collegium Polonicum ul. 1-go Maja 1, I piętro | 1. Stock D- 17373‚ (+49) 39771 Urząd Paszportowy Nowej Ameriki ul. Kościuszki 1 12-24h, 14-open end Copyshop KopierFritze 10-18h (+48) 666 340 414 „Wappen von Ueckermünde” | Gartenstraße 2 www.mediateka.slubfurt.net ww.klub-prowincja.pl „Godło z Ueckermünde” 8-18h, 9-13h Rollisegler (bis zu 5 Rollstuhlfahrer) | żaglowiec (+49) 335 223 66 Kolekcja SMOK zaadoptowany dla ludzi we wózkach (do 5 www.kopierfritze.de Nowo-amerikańska kolekcja sztuki w Collegium Słubfurcki Miejski Ośrodek Kultury | wózków) Polonicum | Nowo-amerikanische Kunstsammlung Słubfurter Kulturhaus ZERUM, Kamigstraße 26 Radio Słubfurt im Collegium Polonicum ul. 1-go Maja 1 (+49) 39771 542 62 Das Hauptstadtradio | Radio stoliczne ul. Kościuszki 1 (+48) 95 758 24 39 zerum-ueckermuende.de www.radio.slubfurt.net 10-18h www.smok.slubice.pl www.uniwersytat.nowa-amerika.net KULTurSpeicher Słubfurt e. V. G Stepenitza, ST Stepnica Bergstrasse 2 Die Stadt Słubfurt wurde 1999 gegründet und im Koliba PL-72112, (+48) 91 (+49) 39771 452 62 Jahre 2000 in das RES (Register der Europäischen Oryginalna karczma obok dworca autobusowego | Agroturystyczne Gosp. Rolno-Hodowlane | www.speicher-ueckermuende.de Städtenamen) eingetragen. | W 1999 roku Urige Baude am Busbahnhof . Ziemniaki smażone Urlaubsbauernhof Maria zostało miasto Słubfurt założone, a w roku 2000 z ziołami, 2 jaja sadzone okraszone boczkiem, kefi r. Hipoterapia | Reit-Therapie Zgörzelic, SL Görlitz | Zgorzelec wpisane do rejestru miast europejskich (register of | Bratkartoff eln mit Kräutern, zwei Spiegeleier mit Maria Szczeblewska, ul. Krzywoustego 55 D- 02826, PL-59900‚ (+49) 3581, (+48) 75 European cities). Speck, Kefi r 16,90 zł (+48) 662 063 459 Güldendorfer Straße 13 ul. Wojska Polskiego 163b Bohème-Haus Bone (+49) 171 266 87 47, (+48) 794 40 74 36 10-21h, 10-22h, 11-21h Swobbruch, TI Swobnica Ein Treff punkt nowo-amerikanischer Künstler. | www.slubfurt.net (+48) 95 758 01 33 (gmina | Gemeinde Banie) Miejsce spotkań nowo-amerikańskich artystów. www.koliba-slubice.pl PL-74112, (+48) 91 Obermarkt an der Verrätergasse Douane Zamek Joannitów | Johanniterschloss Swobnica Steak & Grill Restaurant. Słubfurt Zestaw | Platte Oberża Stowarzyszenie Zamek Swobnica. Celem jest 500g 43,90 zł, 1kg 67,90 zł Placek węgierski z gulaszem wołowym i świeżą uratowanie przed całkowitym zniszczeniem | ul. Mickiewicza 20a sałatką | Ungarischer Kartoff elpuff er mit Verein Schloss Wildenbruch. Ziel ist die Rettung 11-23h Rindergulasch und frischem Salat 20 zł vor vollständiger Zerstörung. (+48) 95 750 12 73 ul. Mickiewicza 9 Zwiedzanie po wcześniejszym zgłoszeniu, również douane.com.pl 11-22h dala grup i też z wyżywieniem | Besuch nach (+48) 95 758 78 56 Voranmeldung möglich, für Gruppen auch mit Beköstigung. (+49) 176 810 598 40 (Paweł Kosicki), (+48) 531 383 927 (Piotr Kalitowski) swobnica.org 440 SERVIS | SERVICE SERVIS | SERVICE 441

DreiländerMarkt | Jarmark Trójkąta Granic ViaThea ORTSNAMENSREGISTER | INDEKS GEOGRAFICZNY Künstler, Handwerker und Händler aus Polen, Für 3 Tage im Sommer verwandelt sich die Altstadt Deutschland und der Tschechischen Republik von Zgörzelic in eine Kulisse für erstklassige früher | kiedyś (bis | do 2010) → heute | dziś (seit | od 2010) präsentieren und handeln Antiquitäten, Kunst und Straßenkünstler. Der Höhepunkt in jedem Jahr Trödel auf dem Terrain der historischen Hefefabrik. ist das Finale mit einer außergewöhnlichen ST Szczettinstan Artyści, rzemieślnicy i handlarze z Polski, Niemiec Großproduktion am Samstagabend auf dem TI Terra Incognita i Czech prezentować i sprzedawać będą na terenie Obermarkt. | Starówka Zgörzelic zamieni się LZ Lebuser Ziemia byłej fabryki drożdży antyki, dzieła sztuki i starocie. co roku latem w kulisy dla świetnych artystów SL Schlonsk Die Energiefabrik zu Görlitz, Ideenfl uss e. V., ulicznych. Kulminacyjnym punktem festiwalu jak W Gewässer | Wody Bautzener Straße 32, D-02826 Görlitz co roku będzie sobotni fi nał imprezy, podczas (+49) 3581 661 38 38 którego na Obermarkt [Górny Rynek] pokazane www.kultourpunkt.de/ideenfl uss/pages/ zostaną duże produkcje teatralne. projekte/denkmalpfl ege/die-energiefabrik.php Gerhart Hauptmann Theater Görlitz-Zittau Ahlbeck → Węgorzbach, ST Goleniów → Gollniów, ST GmbH, Christiane Hoff mann, Demianiplatz 28, Altwarp → Altwarpno, ST Görlitz → Zgörzelic, SL Kinderstadt | Miasto Dzieci D-02826 Görlitz Angermünde → Angerujście, TI Gorzów → Papusza, LZ www.nmus.de/pages/intro.php (+49) 3581 661 38 38 Anklam → Ankłam, ST Gozdowice → Güstewice, TI www.viathea.de Bad Freienwalde → Łazienka Freienlas, TI Großhennersdorf → Kurkadorf Wielkie, SL Bad Muskau → Musknica, SL Gryfi no → Gryfi nhagen, TI Zübinka, LZ Cybinka Bałtyk → Ostbałtyk, W Guben → Gubien, LZ PL-69108, (+48) 68 Bautzen → Bautszyn, SL Gubin → Gubien, LZ Bezrzecze → Bezbrunn, ST Güstebieser Loose → Güstewice, TI Spływy kajakowe Bober → Bóber, W Hagenwerder → Hagostrów, SL Wypożyczenia kajaka | Kajakverleih Bóbr → Bóber, W Heringsdorf → Śledźdorf, ST Marek Konatkowski, ul. Matejki 8 Bogatynia → Boghrádzyttia, SL Hirschfelde → Jeleniafelde, SL (+48) 601 641 512 Bolesławiec → Bunzsławiec, SL Hrádek nad Nisou → Boghrádzyttia, SL makajak.pl Booßen → Bosyn, LZ Jasienica → Jasienitza, ST Brody → Brodfurt, LZ Jelenia Góra → Hirsch Góra, SL Bröllin → Bröllinek, ST Kamieniec → Schönkamieniec, ST Brüssow → Brüszów, ST Karnin → Karnin, ST Brzózki → Brzózhagen, ST Karsibór → Kasebór, ST Bugewitz → Bugewice, ST Kienitz → Kinice, TI Cedynia → Cekürbis, TI Kłopot → Problem, LZ Chojna → Chojnaberg, TI Kłopotowo → Großer Kłopot, LZ Cybinka → Zübinka, LZ Kołbaskowo → Kołbatzow, ST Dąbie → Altam, ST Kościno → Köścin, ST Dąbie → Dąmm, W Krackow → Krakówek, ST Dołuje → Neuendołuje, ST Krajnik Dolny → Niederkrajnik, TI Drezdenko → Driesdenko, TI Krosno → Krosseno, LZ Eberswalde → Dzikwalde, TI Lebus → Lebusz, LZ Eggesin → Jajkosin, ST Łęknica → Musknica, SL Eisenhüttenstadt → Eisenhutastadt, LZ Liberec → Liberberg, SL Forst → Las Forst, SL Lietzen → Licyn, LZ Frankfurt (Oder) → Słubfurt, LZ Löbau → Lubaw, SL Fürstenwalde → Fürstenlas, LZ Löcknitz → Löknicy, ST Gądków Wielki → Gądern, LZ Luban → Lubein, SL Gartz → Gartzięć, ST Lubieszyn → Szynhof, ST Glashütte → Szklanahütte, ST Lubusz → Lebusz, LZ 442 SERVIS | SERVICE SERVIS | SERVICE 443

Marienthal → Mariendolina, SL Rzepin → Rzeppen, LZ heute | dziś (seit | od 2010) → früher | kiedyś (bis | do 2010) Mescherin → Mescherzyn, ST Schwedt → Szwed, TI Mieszkowice → Mieszkowalde, TI Schwennenz → Szwenncówka, ST Moryń → Mohryn, TI Seelow → Zelów, LZ Altam, ST → Dąbie Kinice, TI → Kienitz Neiße → Nyße, W Słońsk → Sonnenzamek, LZ Altgard, ST → Stargard Kołbatzow, ST → Kołbaskowo Neu Grambow → Nowe-Grambow, ST Słubice → Słubfurt, LZ Altwarpno, ST → Altwarp Köścin, ST → Kościno Neulewin → Nowalewin, LZ Stargard → Altgard, ST Angerujście, TI → Angermünde Krakówek, ST → Krackow Neutrebbin → Neutrzeba, LZ Stepnica → Stepenitza, ST Ankłam, ST → Anklam Krosseno, LZ → Krosno Neuzelle → Neukomórka, LZ Stettiner Haff → Zalaff KuKuKa, W Bautszyn, SL → Bautzen Kurkadorf Wielkie, SL → Großhennersdorf Niesky → Niesky, SL Stolec → Stolecburg, ST Bezbrunn, ST → Bezrzecze Las Forst, SL → Forst Nowe Warpno → Nowewarp, ST Świnoujście → Schweineujście, ST Bóber, W → Bóbr + Bober Łazienka Freienlas, TI → Bad Freienwalde Nysa → Nyße, W Swobnica → Swobbruch, TI Bogatobach, SL → Reichenbach Lebusz, LZ → Lebus + Lubusz Oder → Odera, W Szczecin → New Szczettin, ST Boghrádzyttia, SL → Bogatynia + Hrádek nad Nisou Liberberg, SL → Liberec Odra → Odera, W Tanowo → Tanowalde, ST + Zittau Licyn, LZ → Lietzen Ośno → Drossośno, LZ Tantow → Tęntow, ST Bosyn, LZ → Booßen Löknicy, ST → Löcknitz Ostritz → Wschódritz, SL Torgelow → Turzegelow, ST Brodfurt, LZ → Brody Lubaw, SL → Löbau Ostsee → Ostbałtyk, W Trzebież → Trzebort Kozaart, ST Bröllinek, ST → Bröllin Lubein, SL → Luban Oybin → Oybin, SL Ueckermünde → Wkrymünde, ST Brüszów, ST → Brüssow Mariendolina, SL → Marienthal Pasewalk → Pazywalk, ST Vierraden → Vierkoła, TI Brzózhagen, ST → Brzózki Mescherzyn, ST → Mescherin Penkun → Penkóń, ST Warta → Wartha, W Bugewice, ST → Bugewitz Mieszkowalde, TI → Mieszkowice Rieth → Riet ST Warthe → Wartha, W Bunzsławiec, SL → Bolesławiec Mohryn, TI → Moryń Pensk → Piënzig, SL Weißwasser → Weißwoda, SL Cekürbis, TI → Cedynia Musknica, SL → Bad Muskau + Łęknica Podrosche → Podrószy, SL Widzieńsko → Widzieńbrücken, ST Chojnaberg, TI → Chojna Nassenrzędziny, ST → Rzędziny Połęcko → Połęzig, LZ Witnica → Fiddichowa, TI Czerwonyburg, SL → Rothenburg/Oberlausitz Neuendołuje, ST → Dołuje Police → Polizei, ST Witnica → Vietznica, LZ Dąmm, ST → Dąbie Neukomórka, LZ → Neuzelle Pomellen → Pomelno, ST Wolgast → Wolgość, ST Döbra, ST → Dobra Neutrzeba, LZ → Neutrebbin Prenzlau → Prenclowa, ST Wolin → Wolin, ST Driesdenko, TI → Drezdenko New Szczettin, ST → Szczecin Przewóz → Przebus, SL Wriezen → Wricyn, LZ Drossośno, LZ → Ośno Niederkrajnik, TI → Krajnik Dolny Radostów → Radohundert, TI Zalew Szczeciński → Zalaff KuKuKa, W Dzikwalde, TI → Eberswalde Niesky, SL → Niesky Reichenbach → Bogatobach, SL Żarnowo → Sarnowo, ST Eisenhutastadt, LZ → Eisenhüttenstadt Nowalewin, LZ → Neulewin Rossow → Rossów, ST Zawidów → Zawiberg, SL Fiddichowa, TI → Witnica Nowe-Grambow, ST → Neu Grambow Rothenburg/Oberlausitz → Czerwonyburg, SL Zgorzelec → Zgörzelic, SL Fürstenlas, LZ → Fürstenwalde Nowewarp, ST → Nowe Warpno Ruszów → Rusza, SL Zittau → Boghrádzyttia, SL Gądern, LZ → Gądków Wielki Nyße, W → Nysa + Neiße Rzędziny → Nassenrzędziny, ST Gartzięć, ST → Gartz Odera, W → Odra + Oder Gollniów, ST → Goleniów Ostbałtyk, W → Bałtyk + Ostsee Großer Kłopot, LZ → Kłopotowo Oybin, SL → Oybin Gryfi nhagen, TI → Gryfi no Papusza, LZ → Gorzów Gubien, LZ → Guben + Gubin Pazywalk, ST → Pasewalk Güstewice, TI → Gozdowice + Güstebieser Loose Penkóń, ST → Penkun Hagostrów, SL → Hagenwerder Riet, ST → Rieth Hirsch Góra, SL → Jelenia Góra Piënzig, SL → Pensk Jajkosin, ST → Eggesin Podrószy, SL → Podrosche Jasienitza, ST → Jasienica Połęzig, LZ → Połęcko Jeleniafelde, SL → Hirschfelde Polizei, ST → Police Karnin, ST → Karnin Pomelno, ST → Pomellen Kasebór, ST → Karsibór Prenclowa, ST → Prenzlau Kcyniasin, ST → Eggesin Problem, LZ → Kłopot 444 SCHLONSK

Przebus, SL → Przewóz Trzebort Kozaart, ST → Trzebież Radohundert, TI → Radostów Turzegelow, ST → Torgelow Rossów, ST → Rossow Vierkoła, TI → Vierraden Rusza, SL → Ruszów Vietznica, LZ → Witnica Rzeppen, LZ → Rzepin Wartha, W → Warta + Warthe Sarnowo, ST → Żarnowo Węgorzbach, ST → Ahlbeck Schönkamieniec, ST → Kamieniec Weißwoda, SL → Weißwasser Schweineujście, ST → Świnoujście Widzieńbrücken, ST → Widzieńsko Śledźdorf, ST → Heringsdorf Wkrymünde, ST → Ueckermünde Słubfurt, LZ → Frankfurt (Oder) + Słubice Wolgość, ST → Wolgast Sonnenzamek, LZ → Słońsk Wolin, ST → Wolin Stepenitza, ST → Stepnica Wolgość, ST → Wolgast Stolecburg, ST → Stolec Wricyn, LZ → Wriezen Swobbruch, TI → Swobnica Wschódritz, SL → Ostritz Szklanahütte, ST → Glashütte Zalaﬀ KuKuKa, W → Zalew Szczeciński Szwed, TI → Schwedt + Stettiner Haﬀ Szwenncówka, ST → Schwennenz Zawiberg, SL → Zawidów Szynhof, ST → Lubieszyn Zelów, LZ → Seelow Tanowalde, ST → Tanowo Zgörzelic, SL → Görlitz + Zgorzelec Tęntow, ST → Tantow Zübinka, LZ → Cybinka

Förderer | Wsparcie ﬁ nansowe: Euroregion Pro Europa Viadrina Kulturstiftung des Bundes / Fonds Neue Länder

Projekt współﬁ nansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Polska (Województwo Lubuskie) – Brandenburgia 2007-2013, Fun- dusz Małych Projektów i Projekty Sieciowe Euroregionu Pro Europa Viadrina oraz z budżetu państwa

Das Projekt wird aus Mitteln des Europäischen Fonds für Regionale Entwicklung im Rahmen des Operatio- nellen Programms der grenzübergreifenden Zusammenarbeit Polen (Wojewodschaft Lubuskie)–Brandenburg 2007-2013, Small Project Fund und Netzwerk-projektefonds der Euroregion Pro Europa Viadrina, koﬁ nanziert.

Pokonywać granice poprzez wspólne inwestowanie w przyszłość Grenzen überwinden durch gemeinsame Investition in die Zukunft

Das Projekt nowa amerika wird durch den Fond Neue Länder der Kulturstiftung des Bundes gefördert.

Projekt nowa amerika jest wspierany fi nansowo przez Federalną Fundację Kultury