Arkusz SZCZEBRZESZYN (860)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011

Autorzy: Halina Wojtyna*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Gra Ŝyna Hrybowicz**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03–908 Warszawa

ISBN ……………….

Spis tre ści

I. Wst ęp – Halina Wojtyna ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Halina Wojtyna ...... 4 III. Budowa geologiczna – Halina Wojtyna ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – Halina Wojtyna ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Halina Wojtyna ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Halina Wojtyna ...... 13 VII. Warunki wodne – Halina Wojtyna ...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska – Paweł Kwecko, Jerzy Miecznik ...... 19 1. Gleby – Paweł Kwecko ...... 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze – Jerzy Miecznik ...... 22 IX. Składowanie odpadów – Gra Ŝyna Hrybowicz ...... 24 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Halina Wojtyna ...... 27 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Halina Wojtyna ...... 29 XII. Zabytki kultury – Halina Wojtyna ...... 35 XIII. Podsumowanie – Halina Wojtyna, Gra Ŝyna Hrybowicz ...... 36 XIV. Literatura...... 37

I. Wst ęp

Arkusz Szczebrzeszyn Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w roku 2010 w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego (Plansza A) oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL w Warszawie (Plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowi- skowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Szczebrzeszyn (Mądry, Kwapisz, 2005), a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje o zanieczyszczeniu gleb s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa ta adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza tre ści mapy stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zago- spodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mo- gą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Mog ą stanowi ć równie Ŝ ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowa ń publikowanych oraz zwiadu terenowego. Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu

3 Geologicznego w Warszawie, Archiwum Geologicznym Urz ędu Marszałkowskiego w Lubli- nie, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Lublinie, Nadle śnictwach Biłgoraj i Zwie- rzyniec, Zespole Zamojskich Parków Krajobrazowych w Zamo ściu, Regionalnym O środku Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Lublinie, urz ędach powiatowych, miejskich i gminnych. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej we wrze śniu 2010 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowisko- wej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Szczebrzeszyn wyznaczaj ą współrz ędne 22º45´–23º00´ długo ści geograficznej wschodniej i 50º40´–50º50´ szeroko ści geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 328 km 2. Pod wzgl ędem administracyjnym teren arkusza poło Ŝony jest w południowej części województwa lubelskiego. Przewa Ŝaj ąca cz ęść omawianego obszaru znajduje si ę na terenie powiatu zamojskiego (gminy: Nielisz, Sułów, Radecznica, Szczebrzeszyn i Zwierzyniec). Niewielki fragment w północnej cz ęś ci arkusza nale Ŝy do gmin śółkiewka i Rudnik w powiecie krasnostawskim. Obszar arkusza wzdłu Ŝ jego zachodniej granicy poło Ŝony jest w granicach powiatu biłgorajskiego (gminy: Turobin, Goraj i Frampol). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002) omawiany obszar znajduje si ę na pograniczu dwóch makroregionów Roztocza i Wy Ŝyny Lubelskiej. Ob- szar arkusza poło Ŝony na północny wschód od linii śurawie – Szczebrzeszyn znajduje si ę w obr ębie dwóch mezoregionów – Padołu Zamojskiego i Wyniosło ści Giełczewskiej nale Ŝą- cych do Wy Ŝyny Lubelskiej. Natomiast pozostała cz ęść arkusza nale Ŝy do Roztocza, które na tym obszarze dzieli si ę na Zachodnie i Środkowe (fig. 1). Roztocze Zachodnie (Kondracki, 2002), nazywane te Ŝ, na zachód od doliny Gorajca, Gorajskim, a na wschód Szczebrzeszy ńskim (Buraczy ński (red.), 2002), zajmuje najwi ększ ą cz ęść obszaru arkusza. Składa si ę z garbów i płaskowy Ŝów rozci ętych sieci ą dolin. Towarzy- sz ą im liczne w ąwozy. Wa Ŝnym elementem rze źby s ą powierzchnie zrówna ń, wyst ępuj ące w postaci trzech poziomów ścinaj ących skały kredowe. Najlepiej rozwini ęty jest poziom średni. Stanowi ą go pojedyncze grzbiety i silnie rozczłonkowane płaty o wysoko ści 300–320 m n.p.m. w okolicy Teodorówki. Na pozostałym obszarze Roztocza Zachodniego poziomy te s ą zatarte przez pokryw ę lessow ą. Tylko w południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru widoczne s ą niewielkie garby, zbudowane ze skał kredowych, o wysoko ści

4 265 -275 m n.p.m., które nawi ązuj ą do najni Ŝszego poziomu zrówna ń. Od miejscowo ści śu- rawie do Szczebrzeszyna przebiega, prawie prostolinijna, kraw ędź o wysoko ści wzgl ędnej 60–70 m, oddzielaj ąca Roztocze od Padołu Zamojskiego. Roztocze Środkowe znajduje si ę na południowy wschód od szerokiej na 1,5 km doliny Wieprza. Ta cz ęść Roztocza zajmuje na obszarze arkusza jedynie kilka kilometrów kwadra- towych powierzchni, obejmuj ąc północno-zachodni skłon Brodzkiej Góry.

5 Padół Zamojski jest obni Ŝeniem denudacyjnym wyra źnie ograniczonym kraw ędziami morfologicznymi od wyniesie ń Roztocza i Wyniosło ści Giełczewskiej. W granicach arkusza znajduje si ę zachodnia cz ęść Padołu, obejmuj ąca doliny Poru, dolnego Gorajca i dolnej Ł ę- towni oraz peryferycznie poło Ŝone obni Ŝenie Turobina. Pomi ędzy dolinami, w okolicy wsi Kolonia Czarni ęcin Górny i Zakłodzie wyst ępuj ą niskie garby i kopulaste wzgórza osta ńcowe o wysoko ści 240–250 m n.p.m. Na obszarze Padołu wyró Ŝnia si ę asymetryczna dolina Poru o szeroko ści 2–4,5 km. Dominuj ącym elementem morfologicznym s ą w niej taras zalewowy z licznymi torfowiskami oraz taras nadzalewowy o wysoko ści od 3 do 15 m nad poziom rzeki. Taras nadzalewowy jest w wielu miejscach zniszczony, zachowany jedynie w postaci cha- rakterystycznych wysp, półwyspów meandrowych i listew. Wyniosło ść Giełczewska jest wyra źnie wznosz ącą si ę wysoczyzn ą w centralnej cz ęś ci Wy Ŝyny Lubelskiej. W północnej cz ęś ci arkusza, w rejonie Bzowca i Gruszki Du Ŝej znajduje si ę południowa strefa kraw ędziowa Wyniosło ści Giełczewskiej. Wyst ępuj ące tu wzgórza osi ągaj ą 250–265 m n.p.m., opadaj ąc kraw ędzi ą denudacyjn ą o wysoko ści 25–40 m w stron ę doliny Ł ętowni. Lasy zajmuj ą jedynie około 7% powierzchni terenu arkusza i znajduj ą si ę głównie w Szczebrzeszy ńskim Parku Krajobrazowym. Około 35% powierzchni le śnej naleŜy do La- sów Pa ństwowych, pozostałe lasy s ą prywatne. W lasach dominuj ą siedliska typu gr ądów – buczyna karpacka i subkontynentalny gr ąd lipowo-grabowy oraz bory jodłowe. W wyniku działalno ści człowieka zostały miejscami zniszczone drzewostany zespołów gr ądowych i borów jodłowych, a na ich miejsce wprowadzono inne gatunki, przewa Ŝnie sosn ę. W ten sposób powstały wtórne zbiorowiska le śne, z których cz ęść zachowała jeszcze skład flory- styczny runa zniszczonych zespołów, a pozostałe przekształciły si ę w trudne do sklasyfiko- wania zbiorowiska le śne (Burczy ński (red.), 2002). Wa Ŝnym składnikiem środowiska naturalnego na obszarze arkusza s ą grunty rolne. Na około 90% ich powierzchni wyst ępuj ą gleby chronione wysokich klas bonitacyjnych. S ą to głównie gleby brunatne wykształcone na lessach i lessach piaszczystych oraz na wychodniach skał kredowych. W dolinie Poru powy Ŝej uj ścia Gorajca, w wyniku akumulacji rozmywanych lessów powstały mady. W dolinach Wieprza, Poru, Gorajca i Łętowni na silne wilgotnych deluwiach lessowych powstały gleby glejowe, a na osuszanych w wyniku melioracji torfowi- skach – czarne ziemie. Roztocze, w porównaniu z sąsiednimi krainami ma klimat chłodniejszy. W zimie najwi ęcej dni mro źnych wyst ępuje na wierzchowinach powy Ŝej 360 m n.p.m. W okresie wczesnej wiosny i pó źnej jesieni notuje si ę wi ększ ą liczb ę dni z mrozem w dolinach ni Ŝ na zbo-

6 czach wzniesie ń i wierzchowinach (inwersja termiczna). Średnia temperatura roku wynosi na Roztoczu Gorajskim 7,4ºC, lipca 17,7 °C, a stycznia -4,3 °C. Jednak Ŝe du Ŝa zmienno ść tempe- ratury z roku na rok powoduje, Ŝe nie zawsze lipiec jest najcieplejszym miesi ącem, a stycze ń najchłodniejszym. Średnie roczne sumy opadów atmosferycznych s ą wysokie i kształtuj ą si ę na poziomie 650 mm. Przy czym wi ększy opad wyst ępuje po stronie południowo-zachodniej Roztocza ni Ŝ po północno-wschodniej. Na Roztoczu pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę około 90 dni, a na pozostałym terenie od 55 do 65 dni. Dominuj ą wiatry wiej ące z kierunków zachodnich, przy czym w lutym i marcu wzrasta udział wiatrów wschodnich, a w kwietniu północ- nych i północno-zachodnich (Burczy ński (red.), 2002). Podstawow ą funkcj ą gospodarcz ą gmin jest rolnictwo. Wysoki wska źnik bonitacji gleb sprawia, Ŝe warunki dla rozwoju produkcji rolniczej s ą bardzo korzystne. Głównymi produktami towarowymi produkcji rolnej s ą zbo Ŝa, przede wszystkim pszenica i buraki cu- krowe. W sferze produkcji zwierz ęcej dominuje hodowla trzody chlewnej i bydła. śywiec znajduje miejsce zbytu m.in. w dwóch masarnio-ubojniach znajduj ących si ę w Szczebrzeszy- nie. Jedynym o środkiem miejskim jest Szczebrzeszyn (około 5,2 tys. mieszka ńców). Najwa Ŝniejszym szlakiem komunikacyjnym na obszarze arkusza jest, przebiegaj ąca przez Gorajec i Szczebrzeszyn, droga krajowa nr 74 relacji Piotrków Trybunalski – Kielce – Zamo ść – do przej ścia granicznego w Zosinie. Ponadto ze Szczebrzeszyna wychodz ą dwie drogi wojewódzkie: nr 848 – przez Sułów do Turobina (nr 848) i nr 858 – przez Zwierzyniec do Biłgoraja. Pozostałe drogi maj ą charakter lokalny, ł ącz ąc poszczególne miejscowo ści z ośrodkami gminnymi.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem Szczebrzeszyn przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Szczebrzeszyn wraz z obja śnieniami (Marszałek, 2000ab). Fundamentem orogenicznym omawianego obszaru jest podniesienie radomsko- kra śnickie. Jest ono zbudowane ze sfałdowanych, w czasie orogenezy kaledo ńskiej, utworów starszego paleozoiku, głównie z ilasto-mułowcowych osadów górnego syluru i dolnego dewonu. Pokrywaj ą je utwory dewonu środkowego i górnego reprezentowane w sp ągu przez osady piaskowcowo-mułowcowe z wkładkami anhydrytów i dolomitów, przechodz ące w stropie w wapienie i margle (Stupnicka, 1989). Na wy Ŝej opisan ą struktur ę paleozoiczn ą nało Ŝona jest struktura mezozoiczna – niecka lubelska. Nieck ę wypełniaj ą piaskowce i wapienie jury środkowej oraz wapienie jury górnej o mi ąŜ szo ści około 250 m. Na osadach jury

7 zalegaj ą osady górnokredowe o mi ąŜ szo ści ponad 1000 m, wykształcone w postaci mało zmiennego kompleksu margli i opok. Obszar arkusza Szczebrzeszyn znajduje si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci niecki lubelskiej. Na południowy zachód od linii śurawie – Szczebrzeszyn rozci ąga si ę Roztocze uwa Ŝane za struktur ę zr ębow ą wyd źwigni ętą pod koniec miocenu, podczas młodoalpejskich ruchów tektonicznych. Ruchy tektoniczne nie wygasły zupełnie i trwaj ą do dzi ś. Teren arkusza wypi ętrza si ę co roku o około 1 mm, a istotny wpływ na jego rze źbę maj ą liczne dysloka- cje (uskoki), które doprowadziły do powstania szeregu nierównomiernie wyniesionych (i nadal wynoszonych) bloków (Buraczy ński, 1997). Najstarszymi osadami, odsłaniaj ącymi si ę na powierzchni terenu w granicach arkusza, są górnokredowe (mastrycht dolny i górny) opoki, opoki margliste i margle, miejscami poja- wiaj ą si ę gezy oraz kreda pisz ąca. W obni Ŝeniu powierzchni podczwartorz ędowej w okolicy Rozłop odsłaniaj ą si ę margle nale Ŝą ce prawdopodobnie do kampanu górnego (fig. 2). W granicach arkusza brak jest osadów trzeciorz ędowych, które wyst ępuj ą głównie w strefie kraw ędziowej Roztocza. Około 60-70% powierzchni arkusza, zarówno wierzchowiny jak i w znacznym stopniu tarasy nadzalewowe, pokrywaj ą lessy, osadzone głównie podczas zlodowace ń północnopol- skich tzw. „lessy młodsze”. Pod nimi wyst ępuj ą cz ęsto „lessy starsze” z okresu zlodowace ń środkowopolskich (odry i warty). Lessy, których mi ąŜ szo ść wynosi przeci ętnie 10-15 m, zalegaj ą na zdenudowanej i bardzo urozmaiconej pod wzgl ędem rze źby powierzchni podczwartorz ędowej, wykształconej na skałach kredowych. Sporadycznie w sp ągu lessów wyst ępuj ą zwietrzałe (odwapnione) gliny zwałowe zlodowace ń południowopolskich. Osady czwartorz ędowe wypełniaj ące doliny rzek charakteryzuj ą si ę odmiennym wy- kształceniem w stosunku do osadów czwartorz ędowych na wierzchowinach. Ich mi ąŜ szo ść w dolinie Poru i Łętowni osi ąga 55 m, w dolinie Wieprza 65 m, a w dolinie Gorajca 80 m. S ą to głównie rzeczne, rzeczno-peryglacjalne i wodnolodowcowe osady piaszczyste, rzadziej piaszczysto-Ŝwirowe, poprzedzielane jeziorno-rozlewiskowymi i jeziorno-rzecznymi mułka- mi i iłami. Utwory te akumulowane były w dolinach w okresie od zlodowace ń południowo- polskich (nidy i sanu), poprzez interglacjał mazowiecki (wielki), zlodowacenia środkowopol- skie (odry i warty), interglacjał eemski do zlodowace ń północnopolskich. W czasie zlodowacenia północnopolskiego (wisły) w dolinach rzecznych powstał taras nadzalewowy, zbudowany z piasków oraz mułków piaszczystych, o wysoko ści od 3 do 15 m nad poziom rzek. Dna współczesnych dolin – taras zalewowy wy ścielaj ą holoce ńskie piaski, na których zalegaj ą mułki (mady), zaz ębiaj ące si ę z torfami niskimi. U wylotów prawie

8 wszystkich suchych dolin wyst ępuj ą sto Ŝki napływowe, powstałe w wyniku akumulacji rozmywanych pokryw lessowych.

9 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Szczebrzeszyn znajdują si ę aktualnie trzy udokumentowane zło- Ŝa: dwa lessów – „Radecznica” i „Szczebrzeszyn” oraz jedno piasków – „Kulików”. Ich cha- rakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o zło Ŝach zamieszczono równie Ŝ w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

Zło Ŝe piasków „Kulików”, o powierzchni 3,22 ha, udokumentowano w kategorii C 2 w dnie starorzecza Wieprza (Siliwo ńczuk, 1992). Poło Ŝone jest ono przy wschodniej granicy obszaru arkusza. Kopaliną s ą czwartorz ędowe piaski rzeczne. Wyst ępuj ą one w formie pokła- du, o mi ąŜ szo ści od 2,2 do 3,5 m ( śr. 2,9 m). Grubo ść nadkładu zło Ŝonego z gleby piaszczy- stej zmienia si ę od 0,2 do 0,7 m ( śr. 0,4 m). Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Parametry jako ściowe piasków s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy – 100%, zawarto ść pyłów mineralnych – 5,9–14,0% ( śr. 8,9%). średni współczynnik filtracji – 2,5 m/s. Kopalina ze zło Ŝa „Kulików” była stosowana do budowy zapór bocznych zbiornika wodnego „Nielisz”. Zło Ŝe lessów „Radecznica” udokumentowano w kategorii A+B dla potrzeb miejscowej cegielni do produkcji cegły pełnej (Wyrwicki, 1958). Poło Ŝone jest ono za budynkiem urz ędu gminy w Radecznicy. W profilu pionowym zło Ŝa wyst ępują gliny zwietrzelinowe, le Ŝą ce na opokach i mar- glach kredowych, wy Ŝej gliny lessowe (lessy osadzane w środowisku wodnym), miejscami pod ścielone rezyduami osadów lodowcowych, nast ępnie lessy wła ściwe (osadzane w środowisku l ądowym) oraz w stropie cienka warstwa glin br ązowych (0,5-1,0 m), powstała przez wtórne zglinienie lessu. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 2,99 ha, a jego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 5,5 do 11,7 m i średnio wynosi 9,0 m. W nadkładzie wyst ępuje jedynie gleba o grubo- ści od 0,0 do 0,8 m ( śr. 0,4 m). Zło Ŝe „Radecznica” jest zło Ŝem suchym. W zło Ŝu wydzielono trzy gatunki surowca ilastego: lessy, gliny lessowe i gliny zwietrzelinowe, ró Ŝni ące si ę własno ściami technologicznymi. Lessy s ą surowcem chudym, gliny lessowe na pograniczu chudego ze średnioplastycznym, a gliny zwietrzelinowe średniopla- stycznym. Parametry jako ściowe kopaliny ilastej ze zło Ŝa „Radecznica” przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco:

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wiek Przyczyny Nr geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Zastoso- Klasyfikacja Nazwa Rodzaj kompleksu konfliktowo ści zło Ŝa bilansowe rozpoznania rowania (tys. m3) wanie złó Ŝ* zło Ŝa kopaliny litologiczno- zło Ŝa na (tys. m3) zło Ŝa kopaliny mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in. red., 2010) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1) 1) 1 Kulików p Q 0 C2 Z 0 I – 2 Radecznica g(gc) Q 235 A+B Z 0 Scb 4 B GL, K, W

3 Szczebrzeszyn g(gr) Q 1656 C2 N 0 Scb 4 B GL, K, W

11 Rubryka 3 – p – piaski, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, g(gr) – gliny o ró Ŝnym zastosowaniu (do produkcji glinoporytu); Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – A, B, C2; Rubryka 7 – zło Ŝa: Z – zaniechane, N – niezagospodarowane; Rubryka 9 – S – kopaliny skalne: Scb – ceramiki budowlanej, I – kopaliny inne (prace in Ŝynierskie – budowa czaszy zbiornika retencyjnego); Rubryka 10, 11 – * – wg „Zasad dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych” (2002), 1) – klasyfikacja nie została przeprowadzona (brak zasobów, obszar zło Ŝa pod lustrem wody zbiornika „Nielisz”); Rubryka 10 – 4 – zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: B – konfliktowe; Rubryka 12 – Gl – ochrona gleb, K – ochrona krajobrazu, W – ochrona wód podziemnych.

– zawarto ść ziaren margla powy Ŝej 0,5 mm (%) 0,0–0,60 śr. 0,08 – woda zarobowa (%) 22,4–28,9 śr. 24,28 – skurczliwo ść wysychania (%) 2,2–8,5 śr. 5,03

– zawarto ść SiO 2 (%) 78,71–83,30 śr. 81,04

– zawarto ść Al 2O3 (%) 9,55–11,90 śr. 10,13

– zawarto ść Fe 2O3 (%) 2,10–3,10 śr. 2,64 – zawarto ść CaO (%) 1,22–3,52 śr. 1,87 – zawarto ść MgO (%) 0,0–0,33 śr. 0,07 – strata pra Ŝenia (%) 2,28–9,78 śr. 4,23 Parametry tworzyw ceramicznych: – nasi ąkliwo ść po wypale w temp. 850ºC (%) 10,3–15,5 śr. 12,97 – wytrzymało ść na ściskanie po wypale w temp. 850ºC (MPa) 6,0–13,4 śr. 8,3 – nasi ąkliwo ść po wypale w temp. 950ºC (%) 9,9–15,4 śr. 12,44 – wytrzymało ść na ściskanie po wypale w temp. 950ºC (MPa) 6,4–23,6 śr. 11,4

Lessy wyst ępuj ące w zło Ŝu „Szczebrzeszyn” udokumentowano w kategorii C 2 jako surowiec do produkcji lekkiego kruszywa ceramicznego – glinoporytu (Czarnecki, 1972). Stro- pem zło Ŝa jest powierzchnia terenu (do zło Ŝa wł ączono gleb ę), sp ąg wyznaczono na granicy lessów i utworów kredy. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 13,32 ha. Mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę od 8,0 do 15,5 m i średnio wynosi 12,3 m. W otworach wiertniczych wody gruntowej nie stwierdzono. Parametry jako ściowe lessów ze zło Ŝa „Szczebrzeszyn” s ą nast ępuj ące: – zawarto ść ziaren powy Ŝej 2 mm (%) brak – zawarto ść ziaren 0,05 - 2 mm (%) 1,5–15,0 śr. 5,2 – zawarto ść ziaren 0,002 - 0,05 mm (%) 56,0–85,5 śr. 71,8 – zawarto ść ziaren poni Ŝej 0,002 mm (%) 13,0–38,0 śr. 23,2

– zawarto ść SiO 2 (%) 80,30–81,12 śr. 79,90

– zawarto ść Al 2O3 (%) 7,60–10,15 śr. 8,85 – zawarto ść ziaren margla powy Ŝej 1 mm (%) 0,0–1,77 śr. 0,09 – zawarto ść CaO+MgO (%) 1,63–3,03

– zawarto ść Na 2O+K 2O (%) 2,80–3,13 – pionowa szybko ść spiekania (mm/min) 17,3–18,8 – wydajno ść spieku (m 3 m 2/h) 0,88–0,96 – umowny ci ęŜ ar nasypowy (kG/m 3) 610–658 Według klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 2002) zło Ŝa „Radecznica” i „Szczebrzeszyn” zostały zaliczone do złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących

12 na terenie całego kraju (klasa 4). Natomiast z uwagi na ochron ę środowiska uznano je za konfliktowe(klasa B), poniewa Ŝ zlokalizowane s ą w granicach Szczebrzeszy ńskiego Parku Kra- jobrazowego oraz w obr ębie głównego zbiornika wód podziemnych nr 406 Niecka Lubelska (Lublin). Ponadto na obszarach złó Ŝ lessów wyst ępuj ą gleby chronione. Klasyfikowanie zło Ŝa piasków „Kulików” jest bezcelowe, poniewa Ŝ zasoby zostały wyczerpane, a jego obszar znalazł si ę pod lustrem wody zbiornika „Nielisz”.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Szczebrzeszyn nie prowadzi si ę obecnie eksploatacji kopalin mineralnych. W 1998 roku zako ńczono eksploatacj ę zło Ŝa piasku „Kulików”, koncesja na eksploatacj ę wygasła, a obszar i teren górniczy zostały zniesione. Wydobywany piasek wykorzy- stywany był do budowy zapór bocznych zbiornika „Nielisz”. Zasoby zło Ŝa zostały w cało ści wyeksploatowane. Po wybudowaniu zbiornika wyrobisko poeksploatacyjne znalazło si ę pod wod ą. Po zako ńczeniu eksploatacji na zło Ŝu „Kulików” nie opracowano dodatku do dokumentacji geologicznej rozliczaj ącego jego zasoby. Przed II wojn ą światow ą i w latach powojennych na obszarze arkusza działało kilka cegielni wydobywaj ących lessy i gliny lessowe. W rejonie Radecznicy było ich osiem (Wy- rwicki, 1958). Ostatnia czynna cegielnia, eksploatuj ąca zło Ŝe „Radecznica” została zamkni ęta na pocz ątku lat osiemdziesi ątych XX w. Cz ęść wyrobisk, z których pozyskiwano surowiec ilasty ju Ŝ nie istnieje. Pozostałe uległy samorekultywacji i obecnie widoczna jest jedynie ściana lessowa, a w sp ągu wyrobiska najcz ęś ciej rosn ą drzewa i krzewy. Trzy miejsca, w których okoliczna ludno ść wydobywała piaski na potrzeby własne, naniesiono na map ę jako punkty wyst ępowania kopaliny. W ten sposób zaznaczono równie Ŝ dwa niewielkie zaniechane kamieniołomy opok oraz dwie ściany lessowe w Szczebrzeszynie (jedna w wyrobisku znajduj ącym si ę w pobli Ŝu zlikwidowanej cegielni, a druga za zabudo- waniami naprzeciwko młyna zbo Ŝowego).

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na podstawie dost ępnych materiałów geologicznych, na obszarze arkusza Szczebrze- szyn nie ma mo Ŝliwo ści wytypowania obszarów prognostycznych wyst ępowania kopalin. Według opracowania Kozłowskiego (1984), w północnej cz ęś ci omawianego obszaru wyst ępuj ą opoki przydatne w budownictwie. Z opok zbudowane są, nieprzykryte nadkładem lessów, kopulaste wzniesienia (Marszałek, 2000ab). Wokół szczytu jednego z nich, na którym

13 znajduje si ę kilka niewielkich zaniechanych kamieniołomów, wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępowania opok. Na obszarze arkusza prowadzone były prace poszukiwawcze maj ące na celu udoku- mentowanie złó Ŝ opok kredowych dla budownictwa. Do rozpoznania wytypowano dwa obszary znajduj ące się w zachodniej cz ęś ci arkusza w pobli Ŝu wsi Radecznica i Chłopków (Bomba, Nicpo ń, 1982). W okolicach Chłopkowa w jednym otworze wiertniczym i w sze ściu szybikach górni- czych nie natrafiono na opoki kredowe przydatne w budownictwie. Opoki dyskwalifikuje zbyt du Ŝa nasi ąkliwo ść (14,3–38,5%) i ścieralno ść (0,91–1,19 cm) oraz słaba mrozoodporno ść (7–25 cykli). W rejonie Radecznicy w dwóch otworach wiertniczych stwierdzono wyst ępowanie opok nadaj ących si ę do produkcji kamienia łamanego, bloków surowych, kształ- tek budowlanych, płyt surowych i kruszywa lekkiego. Zasoby geologiczne oszacowano na 52,5 mln ton, jednak ze wzgl ędu na zbyt gruby nadkład (17 i 20 m) uznano je za pozabilan- sowe, a dalsze badania za niecelowe. Obszary te na mapie zostały przedstawione jako nega- tywne. Powszechnie wyst ępuj ące lessy, jako surowiec ceramiczny, maj ą zastosowanie jedynie do produkcji cegły pełnej najni Ŝszych klas (Wyrwicki, 1984). Od kilkudziesi ęciu lat nie ma zapotrzebowania na tego typu wyroby. Zamkni ęcie wielu małych, bazuj ących na lessach cegielni, pokazuje, Ŝe lessy nie maj ą obecnie znaczenia gospodarczego, jako surowiec ceglarski. Torfy niskie wyst ępuj ą w dolinach Poru, Gorajca, Ł ętowni i Wieprza. Cz ęsto s ą one przykryte kilkudziesi ęciocentymetrow ą warstw ą mad lessowych. Brak jest torfowisk przej- ściowych i wysokich. Średnia mi ąŜ szo ść wszystkich torfowisk waha si ę od 1 do 2 m, popiel- no ść od 16,0 do 36,7%, a stopie ń rozkładu od 25 do 30% (Borowiec, 1990). Najwi ększe mi ąŜ szo ści – do 6 m – osi ągaj ą torfy, wypełniaj ące starorzecza Poru koło Sułowa (Staniszew- ski, 1967). W miejscach tych wyznaczono obszary perspektywiczne. Według opracowania Ostrzy Ŝka i Dembka (1996) Ŝadne z torfowisk na terenie arkusza nie spełnia wymogów stawianych obszarom potencjalnej bazy surowcowej ze wzgl ędu na poło Ŝenie w granicach ob- szarów chronionych (Szczebrzeszy ński Park Krajobrazowy, NATURA 2000) lub na terenach cennych rolniczo (ł ąki chronione). Na obszarze arkusza brak jest mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ piasków. Piaski wyst ępuj ą jedynie w dolinach rzecznych i ze wzgl ędu na du Ŝą zawarto ść pyłów i liczne wkładki mułków nie przedstawiaj ą warto ści surowcowej (Wagner, 1968). W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie Bzowca przeprowadzono prace geologiczne w poszukiwaniu piasków. Wykonano 5 otworów wiertniczych o gł ęboko-

14 ści 10–12 m, w których stwierdzono wyst ępowanie piasków drobnoziarnistych i bardzo drobnoziarnistych o zawarto ści pyłów mineralnych 19,8–21,2% (Sokoli ńska, Jó źwik, 1982). Ob- szar uznano za negatywny dla piasków. Na wschód od zło Ŝa Kulików znajduje si ę fragment obszaru negatywnego rozpoznania dla piasków budowlanych i drogowych, który wyznaczono na s ąsiednim arkuszu. Piaski na- wiercono jedynie w kilku w otworach, pod nadkładem o grubo ści od 3,5 do 10 m. Ponadto w wi ększo ści przypadków wykazywały one ponadnormatywne zapylenie (Knapczyk, 1987). W południowo-zachodnim naro Ŝu omawianego arkusza zaznaczono fragment obszaru negatywnych poszukiwa ń za wapieniami mioce ńskimi w rejonie Woli Radzi ęckiej (Knap- czyk, Nicpo ń, 1981). W obszarze tym odwiercono trzy otwory o głęboko ści od 23 do 50 m, w których stwierdzono wyst ępowanie wapieni trzeciorz ędowych pod nadkładem osadów czwartorz ędowych o grubo ści od 0,4 do 1,5 m. Parametry jako ściowe kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: nasi ąkliwo ść 12,2–32,7%, ścieralno ść w b ębnie Los Angeles 65,9–100%, wytrzyma- ło ść na ściskanie w stanie powietrzno-suchym 36–120kG/cm 2, mrozoodporno ść 3–25 cykli, ście- ralno ść w b ębnie Dedala 16,1–82,5, ścieralno ść na tarczy Boehmego 0,7–1,5 cm. Zasoby wapieni w tym rejonie nie s ą wystarczaj ące do udokumentowania zło Ŝa, a jako ść kopaliny nie spełnia wymaga ń stawianych surowcom do produkcji kruszyw łamanych.

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe

Pod wzgl ędem hydrograficznym niemal cały obszar arkusza Szczebrzeszyn znajduje si ę w zlewni Wieprza, jedynie południowo-zachodni jego fragment nale Ŝy do dorzecza Sanu. Dział wodny drugiego rz ędu, pomi ędzy zlewniami tych rzek, przebiega grzbietami wzgórz, w rejonie Teodorówki. Przez południowo-wschodni ą cz ęść omawianego obszaru (rejon Szczebrzeszyna) przepływa Wieprz. Przez Padół Zamojski, z zachodu na wschód płyn ą lewo- brze Ŝne dopływy Wieprza – Por i Łętownia. Roztocze Zachodnie odwadniane jest w kierunku północnym przez prawobrze Ŝne dopływy Poru. Najwi ększy z nich to uchodz ący w Zakłodziu Gorajec. Drugi dopływ – Gorajka – płynie pocz ątkowo we wspólnej dolinie z Gorajcem, a od Radecznicy do uj ścia w Sułowie w jednej dolinie razem z Porem. W trakcie prac kartograficznych do arkusza Szczebrzeszyn Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Bednarz, 1998) zarejestrowano na tym terenie 15 źródeł. Pi ęć z nich to źródła o małych wypływach. Pozostałe odgrywaj ą znaczn ą rol ę w zasilaniu rzek. W śród nich znajduje si ę najwydajniejsze źródło Roztocza i Wy Ŝyny Lubelskiej w Zaporzu o maksy- malnej wydajno ści 313,7 l/s. Jest to wła ściwie zespół źródeł wypływaj ących z rozległej niszy,

15 poło Ŝonej u stóp stromej kraw ędzi Roztocza. Źródła w Zaporzu oraz źródło w Radecznicy zostały uznane za pomniki przyrody nieo Ŝywionej. Kolejne du Ŝe źródła wyst ępuj ą w Czarni ę- cinie, Sułowcu, Latczynie i Szczebrzeszynie. Spo śród zbiorników wód stoj ących wyst ępuj ą stale lub okresowo wypełnione wod ą niewielkie zagł ębienia bezodpływowe typu wymoków. Najcz ęś ciej spotyka si ę je w górnych odcinkach nieckowatych dolin rozcinaj ących wierzchowiny (Kolonia Teodorówka, Komo- dzianka, J ędrzejówka, Podlesie Du Ŝe) oraz na tarasach nadzalewowych Poru i Gorajca. Cz ęść zbiorników wód powierzchniowych ma inn ą genez ę – s ą to źródła bez odpływu powierzch- niowego, zwane przez miejscow ą ludno ść „bełki”. Wyst ępuj ą one w zagł ębieniach den dolin, np. w dolinie Gorajca koło Radecznicy, czy w dolinie Poru koło Źrebiec (Marszałek, 2000b). Najwi ększym sztucznym zbiornikiem wodnym, o powierzchni około 700 ha, jest za- lew „Nielisz”. Powstał on w wyniku spi ętrzenia wód Wieprza oraz Poru i Łętowni. Jego wi ększa cz ęść znajduje si ę na obszarze s ąsiedniego arkusza Nielisz. Ponadto w dolinie Ł ę- towni wyst ępuj ą zalane wod ą wyrobiska po eksploatacji torfu, a w Podlesiu Małym stawy hodowlane. W 2008 r. na obszarze arkusza w ramach oceny jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych przeprowadzono badania w jednym punkcie pomiarowo-kontrolnym zlokalizowa- nym na rzece Por w miejscowo ści Nawóz (przy wschodniej granicy arkusza). Zarówno stan ekologiczny w punkcie pomiarowo-kontrolnym jak i stan ekologiczny jednolitej cz ęś ci wód oceniono jako dobry (Raport, 2009). Klasyfikacji stanu ogólnego wód dokonano zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Śro- dowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie, 2008).

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Szczebrzeszyn (Bednarz, 1998). W granicach omawianego obszaru u Ŝytkowe poziomy wodono śne zwi ązane s ą z utworami piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi wieku czwartorz ędowego oraz opokami i marglami wieku górnokredowego. Czwartorz ędowy poziom wodono śny zwi ązany jest z dolinami rzecznymi Poru, Go- rajca, Ł ętowni i Wieprza. Wypełniaj ą je znacznej mi ąŜ szo ści (do 80 m) osady, na które skła- daj ą si ę jedna lub dwie warstwy wodono śne (piaski oraz piaski i Ŝwiry) przedzielone i izolowane utworami nieprzepuszczalnymi (mułki i iły). W zwi ązku z tym, zwierciadło wody

16 ma z reguły charakter napi ęty, rzadziej swobodny i wyst ępuje na gł ęboko ści poni Ŝej 5 m, jedynie w brze Ŝnych partiach dolin gł ębiej – do 15 m. Poziom czwartorz ędowy pozostaje w łączno ści hydraulicznej z poziomami w utworach górnokredowych. Wydajno ść studni wierconych waha si ę od 5 do 18 m3/h przy depresjach 1,5–14,4 m. Wydajno ści jednostkowe wynosz ą od 0,5 do 6,7 m3/h. Studnie ujmuj ące wody czwartorz ędowe znajduj ą si ę w Radecz- nicy, Szczebrzeszynie, Sułowie, Deszkowicach i Rozłopach. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z utworami węglanowymi, opokami i marglami kredy górnej. Wody w utworach kredowych wyst ępuj ą w szczelinach pochodzenia tektonicznego, sp ękaniach ciosowych i w szczelinach b ędących wynikiem oddziel- no ści mi ędzyławicowej. Wodono śna jest tylko górna spękana cz ęść utworów kredowych, a sie ć sp ęka ń towarzysz ąca dyslokacjom tworzy strefy o najwy Ŝszej wodono śno ści. Na przewa Ŝaj ącym obszarze, zwierciadło wody poziomu kredowego, ma charakter swobodny. Tylko lokalnie, w miejscach, gdzie masyw kredowy jest słabo sp ękany lub zwietrzeliny maj ą charakter ilasty zwierciadło jest lekko napi ęte. Poziom ten wyst ępuje na gł ębo- ko ści od kilku metrów w obni Ŝeniach Padołu Zamojskiego do około 50 m na wysoczyznach. Pod najwy Ŝszymi wzniesieniami Roztocza znajduje si ę gł ębiej, nawet 93 m p.p.t. w Hoszni Abramowskiej i 96 m p.p.t. w Szperówce. Studnie eksploatuj ące poziom kredowy osi ągaj ą wydajno ści od 1,2 do 168 m3/h przy depresjach 0,2–30 m. Wydajno ści jednostkowe wahaj ą si ę znacznie od 0,04 do 375 m3/h i zale Ŝą od stopnia sp ękania masywu kredowego. Na wierzchowinach s ą niskie i bardzo niskie (Teodorówka, Hosznia Abramowska), a w dolinach rozwini ętych na strefach uskokowych bardzo du Ŝe (uj ęcia w Gorajcu-Zgroblach, Tworyczowie, Sąsiadce i Brodach Małych). Zasilanie poziomu kredowego odbywa si ę poprzez infiltracj ę wód opadowych. Wielko ść infiltracji uzale Ŝniona jest głównie od morfologii terenu, mi ąŜ szo- ści strefy aeracji oraz szczelno ści nadkładu. Według Kleczkowskiego (1990) obszar arkusza prawie w cało ści znajduje si ę w granicach głównego zbiornika wód podziemnych nr 406 – Niecka Lubelska (Lublin) (fig.3). W 2008 roku opracowano dokumentacj ę okre ślaj ącą warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego tego zbiornika (Czerwi ńska-Tomczyk red., 2008). Powierzchnia całego zbiornika wynosi 7 492,5 km 2. Zasoby dyspozycyjne obszaru GZWP 406 oszacowano na 1052,7 tys. m 3/d. Dla zbiornika ustanowiono obszar ochronny o powierzchni 7 521,6 km 2. Południowo-wschodni fragment arkusza – obszar poło Ŝony na wschód od Wieprza po- ło Ŝony jest w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 – Niecka Lubelska (Chełm-Zamo ść ), dla którego równie Ŝ sporz ądzono szczegółow ą dokumentacj ę hydrogeolo-

17 giczn ą (Zezula i in., 1996). Na mapie zaznaczono granice GZWP nr 406 i 407 według dokumentacji hydrogeologicznych.

Zgodnie z klasyfikacj ą przyj ętą dla MhP w skali 1:50 000, wody poziomu kredowego zaliczono do wód o naturalnym składzie i dobrej jako ści (klasa Ib) nie wymagaj ących uzdat- niania. W obr ębie wyst ępowania poł ączonego poziomu wodono śnego czwartorz ędowo- kredowego jako ść wody jest ni Ŝsza. Głównie ze wzgl ędu na podwy Ŝszon ą zawarto ść zwi ąz-

18 ków Ŝelaza, manganu i amoniaku. Wody te zaliczono do wód wymagaj ących prostego uzdat- niania (klasa II). Na mapie zaznaczono uj ęcia wód podziemnych o zasobach eksploatacyjnych powy Ŝej 50 m3/h). Nale Ŝy do nich osiem uj ęć ( śurawie, Radecznica, S ąsiadka, J ędrzejówka, Gorajec, Brody Małe, Szczebrzeszyn) zaopatruj ących w wod ę wodoci ągi wiejskie i miejskie. Uj ęcie w Jędrzejówce jest jednootworowe, natomiast pozostałe składaj ą si ę z dwóch studzien. Zaso- by eksploatacyjne powy Ŝej 100m 3/h maj ą uj ęcia w Radecznicy, S ąsiadce i Szczebrzeszynie. Ogniska zanieczyszcze ń wód podziemnych wyst ępuj ące na obszarze arkusza maj ą charakter punktowy. Jednak Ŝe na całym obszarze arkusza brak jest pełnej izolacji u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w utworach kredowych, co powoduje, Ŝe stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych jest tu oceniany jako wysoki. Najbardziej zagro Ŝone na wpływ zanieczyszcze ń antropogenicznych s ą wody wyst ępuj ące przy kraw ędziach morfologicznych dolin i w dolinach rzek. VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Do oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Szczebrzeszyn, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Do oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia

19 As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostatecz- na do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tab. 2). Przeciętne zawarto ści arsenu, kadmu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach na obszarze arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuj ą zawarto ści baru, chromu, cynku, kobaltu, miedzi i niklu. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

20 Tabela 2

Zawarto ść metali w glebach Zakresy za- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych warto ści w ci ętnych (me- (median) w glebach dian) w gle- obszarów niezabu- glebach na bach na arku- dowanych Polski 4) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu Szcze- szu Szcze- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra brzeszyn brzeszyn Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) (mg/kg)

Metale

N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 17–44 30 27 Cr Chrom 50 150 500 3–7 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 12–70 38 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3–4 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–9 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 3–12 5 3 Pb Ołów 50 100 600 4–16 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,06 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 860 – Szczebrze- 1) grupa A szyn w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochr onie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 8 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza Szczebrzeszyn do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

21 2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomia- rowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wy- nosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskimGS-256 produkowanym przez Geofizyk ę Brno. Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe, gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszach s ąsiaduj ących wzdłu Ŝ zachodniej i wschodniej granicy (fig. 4). Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych ( cez ). Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 20–69 nGy/h. Najwy Ŝsze warto ści s ą zwi ązane głównie z lessami, w mniejszym stopniu z opokami, wapieniami i marglami kredy górnej. Natomiast ni Ŝsze odpowiadaj ą osadom rzecznym – mułkom, piaskom i Ŝwirom – Wieprza i Gorajca. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie, wynosi od 0,4 do 4,1 kBq/m 2.

22 860W PROFIL ZACHODNI 860E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5632482 5635525 5631257

5628899 5628578 m 5626027 m 5624151 5621530 5619862 5617805 5618505

0 10 20 30 40 50 60 70 80 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 23

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5632482 5635525 5631257

5628899 5628578 m 5626027 m 5624151 5621530 5619862 5617805 5618505

0 1 2 3 4 5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Szczebrzeszyn (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów typuje si ę uwzgl ędnia- jąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27.04.2001 r. (tekst jednolity z 2010 r.) (DzU nr 185, poz. 1243) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24.03.2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfi- kę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjmuje si ę zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfi- kowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk, • warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk, wymagaj ące akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Tabela 3

Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów (m) filtracji (m/s)

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

24 Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 3), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Szczebrzeszyn Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Bednarz, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Szczebrzeszyn bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝli- wo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ obszary połoŜone w zasi ęgu udokumentowanych głównych zbiorników wód podziemnych nr 406 Niecka Lubelska (około 95% powierzchni) oraz nr 407 Chełm-Zamo ść , ─ zabudowa Szczebrzeszyna b ędącego siedzib ą urz ędów miasta i gminy oraz miejscowo- ści gminnych: Sułów, Radecznica, Turobin (Przedmie ścia Szczebrzeszy ńskie) ─ obszary pokryw lessowych (około 80% powierzchni), (Marszałek i in., 2000), ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Dolina Ł ętowni” PLH 060040 (ochrona siedlisk), „Ostoja Nieliska” PLB 060020 (ochrona ptaków), ─ strefa ochrony Roztocza ńskiego Parku Narodowego, ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ strefa (do 250 m) wokół zbiornika retencyjnego (Nielisz) i innych akwenów,

25 ─ strefy (do 250 m) wokół źródeł: Czernięcin (4), Mokrelipie, Sułówek (2), S ąsiadka, Za- porze (2), Radecznica (2), Latyczyn, Szczebrzeszyn, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Wieprz, Gorajec, Gorajka, Por, Ł ętownia i pozostałych cieków, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10°, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi: rejon na zachód od doliny rzeki Por i rzeki Go- rajec (pokrywy lessowe), na południe od rzeki Por mi ędzy miejscowo ściami Zaburze – Sąsiadka – Rozłopy – Szczebrzeszyn – Gorajec Zagroble; rejon miejscowo ści Nawóz, Sułówek, Kulików, Zakłodzie (Grabowski red., 2007). Problem składowania odpadów Prawie cały teren obj ęty arkuszem Szczebrzeszyn został bezwzgl ędnie wył ączony z mo Ŝliwo ści składowania odpadów ze wzgl ędu na poło Ŝenie w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 406, a niewielki fragment terenu w cz ęś ci połu- dniowo wschodniej po prawej stronie Wieprza poło Ŝony jest w strefie ochrony Roztocza ń- skiego Parku Narodowego. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny o charakterze regionalnym stanowi ą sp ękane utwory kredy górnej (mastrychtu) – opoki, opoki margliste, rzadziej gezy i wapienie. Inten- sywne ruchy tektoniczne spowodowały powstanie serii uskoków podłu Ŝnych i poprzecznych, wzdłu Ŝ których nast ępuje przepływ poziomy o charakterze drena Ŝu liniowego. Wa Ŝną rol ę odgrywaj ą równie Ŝ sp ękania ciosowe, a w partiach stropowych szczeliny typu wietrzeniowe- go. Zasilanie kredowego pi ętra wodono śnego odbywa si ę drog ą infiltracji opadów atmosferycznych. Zbiornik ten ma charakter szczelinowy, zwierciadło wody ma charakter swobodny, rzadziej naporowy. Wody kredowego pi ętra wodono śnego pełni ą rol ę głównego poziomu uŜytkowego. Poziom wodono śny w obr ębie czwartorz ędu tworz ą jedna lub dwie warstwy wodono- śne o zwierciadle napi ętym (rzadziej swobodnym) wyst ępuj ące na gł ęboko ści 5–15 m. Wody czwartorz ędowe s ą w kontakcie hydraulicznym z wodami kredowymi. Cały analizowany teren charakteryzuje si ę słab ą izolacj ą lub brakiem izolacji u Ŝytko- wych poziomów wodono śnych od zanieczyszcze ń antropogenicznych. Ze wzgl ędu na brak izolacji dobrych jako ściowo wód poziomu kredowego cały obszar został obj ęty ochron ą prawn ą. W dokumentacji hydrogeologicznej zbiornika nr 406 wnioskuje si ę o zakaz lokalizacji na tych terenach inwestycji potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska w tym składowisk odpadów (Czerwi ńska-Tomczyk red., 2008).

26 W Szczebrzeszynie-Błoniu znajduje si ę nieczynne składowisko odpadów komunalnych. Deponowane tu były odpady z terenu miasta i gminy Szczebrzeszyn. W 2007 roku, przy po- mocy finansowej ze strony środków unijnych zrekultywowano 1,05 ha jego powierzchni i zainstalowano studnie odgazowuj ące. Od 31.12.2009 r. zaprzestano eksploatacji obiektu, w trakcie rekultywacji jest pozostałe 0,4 ha składowiska (równie Ŝ finansowane ze środków unijnych). Prowadzony jest systematyczny monitoring wód podziemnych. Obecnie miasto i gmina Szczebrzeszyn przekazuj ą odpady ze swojego terenu na skła- dowisko w Kolonii D ębowiec, w gminie Skierbieszów w powiecie zamojskim (poza terenem obj ętym arkuszem).

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Szczebrzeszyn opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Szczebrzeszyn (Marszałek, 2000a). Wykorzystano równie Ŝ map ę osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski red., 2007) oraz dokumentacje geologiczno- in Ŝynierskie z rejonów: Szperówki (Grzesik, 1997), Szczebrzeszyna (Haber, 1982) i Radecz- nicy (Haber, 1987). Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno- in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter orientacyjny. Wyró Ŝniono, zgodnie z instrukcj ą obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z analizy wył ączono obszary: Szczebrzeszy ńskiego Parku Krajobrazowego, udokumentowanych złó Ŝ kopalin mineralnych, lasów, gleb o wysokich klasach bonitacyjnych, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz rejony zwartej zabudowy miejskiej (Szczebrzeszyn). Obszary, dla których przeanalizowano geologiczno- in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego, stanowi ą kilka procent powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich terenu decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych oraz wyst ępowanie procesów geodynamicznych. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych to przede wszystkim wychodnie opok i margli kredowych oraz lessy. Utwory kredowe to grunty skaliste, bardzo sp ękane. W ich stropie na ogół zalegaj ą zwietrzeliny i rumosze gliniaste – grunty spoiste, w stanie zwartym, półzwartym lub twardoplastycznym. Posadowienie na obszarach wyst ępowania opok i margli kredowych wymaga ć mo Ŝe oceny geologiczno-in Ŝynierskiej z uwagi na potencjaln ą mo Ŝli-

27 wo ść p ęcznienia i skurczu skał w przypadku nara Ŝania ich na zmiany wilgotno ściowe (Dr ą- gowski, 1981). Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuj ą lessy wysoczyznowe oraz lessy aluwialne, osadzone w dolinach i na powierzchniach tarasów nadzalewowych, granulome- trycznie nale Ŝą ce do gruntów spoistych. Znajdują si ę one najcz ęś ciej w stanie zwartym, pół- zwartym i twardoplastycznym, chocia Ŝ sporadycznie mo Ŝna natrafi ć na, niekorzystne dla budownictwa, grunty w stanie plastycznym lub mi ękkoplastycznym. Pod wpływem nasycenia wod ą, np. przy awariach sieci wodoci ągowych lub kanalizacyjnych, a tak Ŝe w wyniku na- gromadzenia si ę wody w wykopach fundamentowych, mo Ŝe nast ąpi ć zmiana struktury lessu i szybkie zmniejszenie si ę jego obj ęto ści (osiadanie zapadowe). Skłonno ść do osiada ń zapa- dowych wykazuj ą lessy wyst ępuj ące na zboczach dolin. Lessy aluwialne oraz lessy pokrywa- jące powierzchnie szczytowe maj ą struktur ę trwał ą (Malinowski, 1964). Zwierciadło wód gruntowych na wymienionych wy Ŝej obszarach wyst ępuje na gł ębo- ko ści wi ększej ni Ŝ 2 m. Najwi ęcej terenów korzystnych dla budownictwa znajduje się w Padole Zamojskim i na Wyniosło ści Giełczewskiej. Na mapie pokrywaj ą si ę one cz ęś ciowo z obszarami wyst ępowania gleb chronionych. Zmienne warunki budowlane wyst ępuj ą na tarasach nadzalewowych w dolinie Wie- prza i Łętowni, zbudowanych z przewarstwiaj ących si ę piasków, mułków piaszczystych i mułków (Marszałek, 2000ab), które przy płytko poło Ŝonym zwierciadle wód gruntowych, mog ą wyst ępowa ć w stanie plastycznym i wówczas s ą niekorzystne dla budownictwa. Budownictwo utrudnione jest na gruntach predysponowanych do powstawania ruchów masowych. Na terenie Roztocza (w granicach arkusza Szczebrzeszyn) wytypowano kilkana- ście takich obszarów (Grabowski red., 2007). Obejmują one zbocza w ąwozów lessowych, zbocza dolin rzecznych, stoki powierzchni zrówna ń, stoki wysoczyzny z sieci ą w ąwozów i młodych rozci ęć erozyjnych. Najwi ększ ą powierzchni ę obszary te zajmuj ą w południowo- zachodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Teodorówki, na zachód od Radecznicy – pomi ędzy Za- porzem i Chłopkowem oraz na zachód od Szczebrzeszyna. Na obszarze arkusza udokumentowano pi ęć osuwisk (Grabowski red., 2007). Wyst ę- puj ą one w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie miejscowo ści Latyczyn, Zagro- ble, Gorajec i Budy. Osuwiska reprezentowane s ą głównie przez spełzywanie pokryw zwie- trzelinowych, obrywy w gruntach spoistych i spływy gleb na wi ększa skal ę. Powstaj ą one na skutek spływu i infiltracji w podło Ŝe wód opadowych, erozyjnego podci ęcia zboczy, obfitych opadów oraz wiosennych roztopów. Osuwiska te maja niewielk ą powierzchni ę, od 0,09 do 0,25 ha. Najwi ększe z nich znajduje si ę w Gorajcu.

28 Rejony o niekorzystnych warunkach budowlanych to równie Ŝ obszary wyst ępowania torfów, namułów torfiastych i piasków humusowych, reprezentuj ących grunty słabono śne z wodami agresywnymi. Pokrywaj ą one znaczn ą powierzchni ę den dolin rzecznych, które s ą ponadto terenami płytkiego wyst ępowania wód gruntowych, na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Obszary o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich utrudniaj ących budownictwo, zwłaszcza o du Ŝej zmienno ści przestrzennej gruntów wymagaj ą szczegółowych bada ń przed podj ęciem ewentualnych inwestycji oraz sporz ądzenia dokumentacji geologiczno- in Ŝynierskiej. Wszystkie wi ększe budowle winny posiada ć dokumentacje geologiczno- in Ŝynierskie niezale Ŝnie od tego, czy znajduj ą si ę w obszarach korzystnych czy te Ŝ niekorzystnych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru obj ętego arkuszem Szczebrzeszyn s ą zna- cz ące w skali regionalnej i krajowej. Tereny prawnie chronione zajmuj ą około 35% jego powierzchni. Znajduje si ę tu północna cz ęś ci Szczebrzeszy ńskiego Parku Krajobrazowego (SzPK) oraz fragment otuliny Roztocza ńskiego Parku Narodowego (RPN). Szczebrzeszy ński Park Krajobrazowy został powołany w 1991 roku. Jego całkowita powierzchnia wynosi 20 209 ha. Na obszarze arkusza znajduje si ę około 60% powierzchni parku. Obszar SzPK ma bardzo urozmaicon ą rze źbę dzi ęki g ęstej sieci gł ębokich w ąwozów rozcinaj ących pokryw ę lessow ą, a w wielu miejscach tak Ŝe osady kredowe. Średnio na jednym kilometrze kwadratowym wyst ępuje 3, a maksymalne nawet 9 km w ąwozów. Sie ć w ą- wozów poło Ŝona na południowy zachód od Szczebrzeszyna, przez miejscow ą ludno ść nazy- wana „Piekiełkiem”, nale Ŝy do najbardziej rozległych i najpi ękniejszych w Polsce. Labirynty rozcięć , o gł ęboko ści dochodz ącej do kilku metrów, przy szeroko ści den w ąwozów od kilkudziesi ęciu centymetrów do 20 m, urzekaj ą swym pi ęknem i niepowtarzalnymi formami ukształtowania. Cz ęść w ąwozów i wzgórz Szczebrzeszy ńskiego Parku Krajobrazowego porasta buczyna karpacka. Mo Ŝna spotka ć równie Ŝ płaty subkontynentalnego gr ądu lipowo-grabo- wego oraz niewielkie fragmenty jodłowego boru mieszanego. Du Ŝą powierzchni ę zajmuj ą wtórne zbiorowiska le śne – lasy typu gr ądów z wprowadzon ą sosn ą. Najcenniejszym bo- tanicznie obiektem jest „Las Cetnar” koło Kaw ęczynka – zwarty kompleks le śny buczyny karpackiej z niewielk ą domieszk ą grabu, osiki i klonu. Z uwagi na to, Ŝe nale Ŝy on do wielu wła ścicieli prywatnych, obj ęcie go ochron ą, np. w formie rezerwatu przyrody, jest praktycznie niemo Ŝliwe.

29 W lasach Roztocza wyst ępuje około 130 gatunków rzadkich ro ślin naczyniowych, spo śród których 61 podlega całkowitej ochronie. Wi ększo ść z nich ro śnie w lasach typu gr ą- dów (buczyna karpacka, subkontynentalny gr ąd lipowo-grabowy), które dominuj ą na obszarze arkusza. Przekształcenie cz ęś ci gr ądów przez wprowadzenie innych gatunków drzew – głównie sosny, ale tak Ŝe d ębu, modrzewia, jesionu, klonu i jaworu – wpłyn ęło dodatnio na liczb ę rzadkich gatunków ro ślin (Buraczy ński, 2002). Na obszarze arkusza statusem pomnika przyrody obj ęto 50 okazałych drzew. S ą to lipy drobnolistne i szerokolistne, d ęby szypułkowe, wi ązy pospolite, kasztanowiec biały, klony pospolite, topole białe, buki pospolite, graby pospolite, jesiony wyniosłe i grusza polna. Naj- wi ększe skupienie drzew pomnikowych znajduje si ę na terenie parku w Radecznicy (5 lip drobnolistnych, d ąb szypułkowy, klon pospolity, 9 buków pospolitych i 3 graby pospolite). Wśród drzew na uwag ę zasługuje lipa drobnolistna w Szperówce, przy drodze krajowej nr 74, o obwodzie pnia osi ągaj ącym a Ŝ 920 cm. Mi ędzy Deszkowicami a Sułowem, wzdłu Ŝ drogi wojewódzkiej nr 848, ci ągnie si ę 3 km długo ści aleja drzew pomnikowych. Składa si ę na ni ą 249 brzóz brodawkowatych i 168 klonów pospolitych. Ochron ą w formie pomników przyrody nieo Ŝywionej obj ęto źródła w Zaporzu (najwydajniejsze źródło Roztocza i Wy Ŝyny Lubelskiej) i w Radecznicy. UŜytki ekologiczne tworzy si ę w celu ochrony pozostało ści naturalnych ekosystemów maj ących znaczenie dla zachowania zasobów genowych poszczególnych grup ro ślin i zwierz ąt b ądź te Ŝ okre ślonych typów środowisk. W południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru, na północno-zachodnim stoku Brodzkiej Góry znajduje si ę stanowisko ro ślinno ści kserotermicznej, które obj ęto ochron ą w formie uŜytku ekologicznego. Pełny wykaz elemen- tów przyrody podlegaj ących ochronie przedstawiono w tabeli 4.

Tabela 4 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Numer Forma Rok obiektu Miejscowo ść Gmina Rodzaj obiektu ochrony Powiat zatwier- (powierzchnia w ha) na mapie dzenia 1 2 3 4 5 6 Bzowiec Rudnik 1 P 1980 P – kasztanowiec biały (park podworski) krasnostawski Ŝ

Bzowiec Rudnik 2 P 1988 P – lipa drobnolistna (park podworski) krasnostawski Ŝ

Radecznica Pn – Ź (zespół źródeł) 3 P Zaporze 1980 zamojski (1,06)

30 1 2 3 4 5 6 PŜ Radecznica Radecznica 5 lip drobnolistnych, d ąb szypułkowy, 4 P (park przyklasztor- 1980 zamojski klon pospolity, 9 buków pospolitych, 3 ny) graby pospolite Radecznica Pn – Ź 5 P Radecznica 1998 zamojski (0,02) PŜ Sułów aleja drzew pomnikowych: 249 brzóz 6 P Deszkowice 1977 zamojski brodawkowatych oraz 168 klonów pospolitych Szperówka Szczebrzeszyn 7 P (obok drewnianej 1992 PŜ – lipa szerokolistna zamojski kapliczki) Chłopków Frampol 8 P 1992 PŜ – 2 lipy szerokolistne (obok szkoły) biłgorajski Szczebrzeszyn 9 P Szperówka 1987 PŜ – lipa drobnolistna zamojski Szczebrzeszyn 10 P Szperówka 1991 PŜ – lipa drobnolistna zamojski Szczebrzeszyn Szczebrzeszyn 11 P (obok stra Ŝnicy 1987 PŜ – lipa drobnolistna zamojski stra Ŝy po Ŝarnej) Szczebrzeszyn Szczebrzeszyn 12 P 1987 PŜ – jesion wyniosły (obok cerkwi) zamojski Szczebrzeszyn (obok ko ścioła Szczebrzeszyn 13 P 1987 PŜ – lipa drobnolistna Św. Mikołaja zamojski i pebanii) Szczebrzeszyn PŜ (obok ko ścioła Szczebrzeszyn 14 P 1996 lipa szerokolistna, klon pospolity, je- Św. Mikołaja zamojski sion wyniosły i pebanii) PŜ Szczebrzeszyn Szczebrzeszyn 15 P 1987 3 lipy drobnolistne, klon pospolity, ul. Tr ębacka 36 zamojski jesion wyniosły, grusza polna Szczebrzeszyn Szczebrzeszyn 16 P (obok pomnika 1992 PŜ – lipa szerokolistna zamojski Klukowskiego) Szczebrzeszyn Szczebrzeszyn 17 P (na cmentarzu 1992 PŜ – 4 wi ązy pospolite zamojski Ŝydowskim) Szczebrzeszyn Szczebrzeszyn 18 P (na cmentarzu 1987 PŜ – 5 d ębów szypułkowych zamojski Ŝydowskim) Szczebrzeszyn Szczebrzeszyn 19 P (obok ko ścioła 1992 PŜ – 2 lipy drobnolistne zamojski Św. Katarzyny) stanowisko ro ślinno ści kserotermicznej Szczebrzeszyn 20 U Brody Du Ŝe 2002 na NW stoku Brodzkiej Góry zamojski (6,71) Rubryka 2 – P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny; Rubryka 6 – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; – rodzaj obiektu: Ź – źródło.

31 Krajowa sie ć ekologiczna ECONET (Liro i in., 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i repre- zentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ą- zane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Południowa cz ęść arkusza Szczebrzeszyn znajduje si ę w zasi ęgu północnej cz ęś ci Roztocza ńskiego obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym. Wychodz ą z niego dwa krajowe korytarze ekologiczne. Na północny zachód biegnie korytarz Wzniesie ń Urz ędowskich, a na północny wschód Wieprza (fig. 5). Europejsk ą Sie ć Ekologiczn ą NATURA 2000 stanowi szereg obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych, pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych, składników ró Ŝnorodno ści biolo- gicznej. W granicach arkusza znajduj ą si ę dwa obszary nale Ŝą ce do sieci NATURA 2000 (tabela 5). W północno-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru poło Ŝony jest specjalny obszar ochrony siedlisk – Dolina Ł ętowni. Obejmuje on dolin ę rzeki Ł ętowni od wsi Wierzchowina (na zachodzie) do miejscowo ści Staw Ujazdowski (na wschodzie – poza granicami mapy). Górny odcinek doliny obejmuj ą rozległe torfowiska, cz ęś ciowo u Ŝyt- kowane jako ł ąki ko śne z obfitym wyst ępowaniem dzi ęgla ł ąkowego i brzozy niskiej. Dolny odcinek jest w ąski, o przełomowym charakterze, silnie podtapiany i na ogół nie- uŜytkowany. We wschodniej cz ęś ci omawianego arkusza znajduje si ę fragment obszaru specjalnej ochrony ptaków – Ostoja Nieliska, który obejmuje zbiornik wodny „Nielisz” oraz przyległy do niego od wschodu kompleks le śny „Las pod Rud ą” (poza arkuszem mapy). Ostoja Nieliska jest jedn ą z najwi ększych i najwa Ŝniejszych ostoi ptaków wodno-błotnych w tym regionie. Wyst ępuje tutaj rybitwa białow ąsa (powy Ŝej 50% populacji krajowej), dzi ęcioł białoszyi (około 1% populacji), stosunkowo wysoka liczebno ść osi ąga czajka i – podczas w ędrówki wiosennej – batalion. Zbiornik w Nieliszu jest równie Ŝ wa Ŝnym miejscem zimowania kaczki krzy Ŝówki i łyski. Przez obszar arkusza przebiega Centralny Szlak Roztocza. Rozpoczyna si ę w Beł Ŝcu i prowadzi ciekaw ą krajobrazow ą tras ą, głównie terenami le śnymi, w tym przez Roztocza ński Park Narodowy, labirynt lessowych w ąwozów „Piekiełko” pod Szczebrzeszynem i poro śni ęte lasami wzgórza koło Otroczy, do Szastarki koło Kra śnika.

Tabela 5

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punk- Po- Typ Nazwa obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru Kod tu obszaru wierzchnia Lp. ob- i symbol oznaczenia obszaru Długo ść Szeroko ść obszaru Kod szaru na mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. (ha) NUTS

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 krasnostawski śółkiewka Rudnik Dolina Ł ętowni 1 B PLH060040 E22°55’56’’ N50°47’55’’ 1 135 PL312 lubelskie (S) zamojski Nielisz Sułów

34 Ostoja Nieliska zamojski Nielisz 2 A PLB060020 E23°01’15’’ N50°46’30’’ 3 135,3 PL312 lubelskie (P) Sułów

Rubryka 2: A – wydzielony Obszar Specjalnej Ochrony (OSO), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, B – wydzielony Specjalny Obszar Ochrony (SOO), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie, S – specjalny obszar ochrony siedlisk , P – obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Szczebrzeszyn najstarsze znaleziska, dokumentuj ące pobyt czło- wieka na obszarze Roztocza i Padołu Zamojskiego, pochodz ą ze schyłku paleolitu i neolitu. Pó źniejsze liczne ślady osadnictwa nale Ŝą głównie do kultur pucharów lejkowatych, amfor kulistych i ceramiki wst ęgowej. Z wczesnej epoki br ązu wyst ępuj ą znaleziska po kulturze mierzanowickiej i trzcinieckiej. W okresie środkowego br ązu tereny te zamieszkiwały ludy kultury łu Ŝyckiej. Z okresu wpływów rzymskich pochodz ą znaleziska po kulturach wielbar- skiej i przeworskiej. W okresie wczesnego średniowiecza przybyły plemiona słowia ńskie. Po uformowaniu si ę o środków pa ństwowych oraz w wyniku rywalizacji o tereny przygraniczne w XI wieku powstały grody w S ąsiadce i Szczebrzeszynie (niezaznaczony na mapie – w po- łudniowej cz ęś ci zabytkowego układu urbanistycznego Szczebrzeszyna), tzw. Grody Czer- wie ńskie. W XII w. gród w Sąsiadce znany był nawet kupcom arabskim pod nazw ą Sutiejsk. Najwi ęcej zabytków obj ętych ochron ą konserwatorsk ą znajduje si ę w Szczebrzeszy- nie. Wi ększo ść z nich znajduje si ę w granicach zabytkowego układu urbanistycznego. Do najcenniejszych zabytków Szczebrzeszyna nale Ŝy ko ściół parafialny pw. św. Mikołaja wzniesiony w latach 1610–1620, pofranciszka ński zespół klasztorny i ko ściół wybudowany w latach 1620-1638, cerkiew unicka (pozostało ści murów z XIV lub XV w.) przebudowana w II połowie XIX w. i synagoga z pocz ątku XVII w. Na uwag ę zasługuj ą równie Ŝ budynki z pocz ątku XIX wieku, w których mie ści si ę obecnie liceum ogólnokształc ące. Wybudowano je dla szkoły kontynuuj ącej tradycj ę zlikwidowanej Akademii Zamojskiej. W rejestrze zabyt- ków nie znalazł si ę ratusz miejski z 1830 r. i młyn wodny, wybudowany przez Ordynacj ę Zamojsk ą na pocz ątku XX wieku. W Radecznicy na szczególn ą uwag ę zasługuje klasztor bernardynów wraz z ko ściołem wybudowanym w latach 1684-1693. Ko ściół znany jest z kultu św. Antoniego z Padwy. Klasztor otacza du Ŝy park z okazami starych drzew. U podnó Ŝa wzgórza klasztornego na sta- wie, zasilanym przez bij ące źródła, stoi kapliczka Świ ętego z 1824 roku. Drewniane zabytkowe ko ścioły znajduj ą si ę w Czarni ęcinie Podduchownym (1858 r.) i Tworyczowie (1933 r.). W Mokrelipiu stoi neogotycki ko ściół wzniesiony w latach 1907– 1913. W Bzowcu mo Ŝna obejrze ć zabytkowy park dworski z XVIII wieku. Na obszarze arkusza wzniesiono kilka pomników upamiętniaj ących bitwy i walki sto- czone przez partyzantów AK z oddziałami niemieckimi podczas II wojny światowej oraz miejsce (Wzgórze Łysiec), gdzie był umocniony bunkier, w którym cz ęsto przebywało do- wództwo 9 pp AK Ziemi Zamojskiej. Na cmentarzu parafialnym w Szczebrzeszynie znajduj ą

35 si ę kwatery Ŝołnierzy Wrze śnia 1939 r. i Armii Krajowej z pomnikiem w postaci złamanego obelisku z orłem. Monumentalny postument ustawiony jest te Ŝ na grobie powsta ńców stycz- niowych (Słoniewski, 1998). W ko ściele pw. św. Mikołaja wmurowano tablic ę upami ętniaj ą- cą parafian szczebrzeszy ńskich pomordowanych w czasie okupacji hitlerowskiej. W Bzowcu i Zaporzu znajduj ą si ę zabytkowe cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej. Na mapie zaznaczono je jako miejsca pami ęci. W Szczebrzeszynie, na skwerze przed liceum znajduje si ę pomnik dr Zygmunta Klu- kowskiego, zmarłego w 1959 r. lekarza miejscowego szpitala, działacza społecznego i histo- ryka, świadka na procesie norymberskim. Jak powszechnie wiadomo, najbardziej znanym wierszem o Szczebrzeszynie jest „Chrz ąszcz” Jana Brzechwy. Bohaterowi wiersza postawiono w mie ście pomnik. Nad Wie- przem, przy źródle, wypływaj ącym spod Wzgórza Zamkowego, znajduje si ę drewniana figura chrz ąszcza graj ącego na skrzypcach.

XIII. Podsumowanie

W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze arkusza Szczebrzeszyn. Obejmuje ona trzy udokumentowane zło Ŝa, które powinny jednak zosta ć skre ślone z Bilansu Zasobów Kopalin. Zło Ŝe „Kulików” zostało wyeksploatowane. Wydobycie ze zło Ŝa „Radecznica” zaniechano wiele lat temu i z pewno ści ą nie b ędzie wzno- wione. W miejscu dawnej cegielni stoi dzi ś budynek urz ędu gminy. Zło Ŝe lessu „Szczebrzeszyn” (surowiec do produkcji kruszywa lekkiego) poło Ŝone jest w pobli Ŝu cennej przyrodniczo i krajobrazowo cz ęś ci Szczebrzeszy ńskiego Parku Krajobra- zowego. W sąsiedztwie znajduje si ę du Ŝe uj ęcie komunalne wód podziemnych z utworów kredowych, zaopatruj ące w wod ę dobrej jako ści ludno ść wielu miejscowo ści w gminie Szcze- brzeszyn. W pobli Ŝu nie ma zakładu produkuj ącego kruszywa lekkie. Maj ąc powy Ŝsze na uwadze oraz to, Ŝe less jest kopalin ą powszechnie wyst ępuj ącą, zło Ŝe „Szczebrzeszyn” nie ma warto ści gospodarczej i z pewno ści ą nie b ędzie eksploatowane. Perspektywy poszerzenia bazy surowcowej s ą niewielkie. W północnej cz ęś ci arkusza wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępowania opok kredowych, mog ących znale źć zastosowanie w budownictwie lokalnym. Poza opokami, na omawianym obszarze, brak jest kopalin o cho ćby lokalnym znaczeniu gospodarczym. Prace poszukiwawcze za piaskami dały wynik negatywny. Kredowy poziom wodono śny jest jedynym źródłem zaopatrzenia miejscowej ludno ści w wod ę dobrej jako ści. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą dwa główne zbiorniki wód podziem-

36 nych GZWP nr 406 i 407, dla których utworami wodonośnymi s ą opoki i margle kredowe. Wody podziemne, ze wzgl ędu na brak izoluj ącego nadkładu są w znacznym stopniu nara Ŝone na wpływ zanieczyszcze ń antropogenicznych, dlatego te Ŝ szczególna uwaga powinna by ć zwrócona na wła ściwe rozwi ązanie gospodarki wodno-ściekowej i gospodarki odpadami oraz podniesienie świadomo ści ekologicznej mieszka ńców tego regionu. Cały obszar obj ęty arkuszem Szczebrzeszyn wył ączono z mo Ŝliwo ści składowania odpadów, ze wzgl ędu na poło Ŝenie w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 406 Niecka Lubelska i strefie ochronnej Roztocza ńskiego Parku Narodowe- go (południowo-wschodni fragment). Zagospodarowanie omawianego terenu ma charakter rolniczy. Znaczn ą cz ęść obszaru arkusza pokrywaj ą gleby wysokich klas bonitacyjnych, dlatego te Ŝ dominuj ącymi czynnikami rozwoju regionu powinny by ć: rolnictwo, małe i średnie przedsi ębiorstwa produkcyjne sekto- ra Ŝywno ściowego i przedsi ębiorstwa usługowe. Z uwagi na walory przyrodnicze regionu znaczna cz ęść terenu arkusza obj ęta jest ró Ŝ- nymi formami ochrony przyrody. S ą to: Szczebrzeszy ński Park Krajobrazowy, otulina Rozto- cza ńskiego Parku Narodowego, pomniki przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej oraz u Ŝytek ekologiczny. Dolina Ł ętowni znajduje si ę w granicach specjalnego obszaru ochrony siedlisk sieci ekologicznej Natura 2000. Natomiast zbiornik Nielisz wraz z dolin ą rzeki Por jest najwi ększ ą i najwa Ŝniejsz ą ostoj ą ptactwa wodno-błotnego w tym regionie. Nale Ŝy d ąŜ yć do trwałego zachowania równowagi ekologicznej w środowisku przyrodniczym, które jest najwi ększ ą warto ści ą, mog ącą przynie ść wymierne korzy ści mieszka ńcom tego obszaru.

XIV. Literatura

BEDNARZ L., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Szczebrzeszyn. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BOMBA M., NICPO Ń W., 1982 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za zło- Ŝem opoki kredowej w rejonie Goraj – Frampol. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach. BOROWIEC J., 1990 – Torfowiska Regionu Lubelskiego. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. BURACZY ŃSKI J., 1997 – Roztocze. Budowa – rze źba – krajobraz. Wyd. UMCS, Lublin. BURACZY ŃSKI J. (red.), 2002 – Roztocze. Środowisko przyrodnicze. Wyd. Lubelskie. CZARNECKI A., 1972 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa lessu do produkcji kruszywa lek-

kiego – glinoporytu – Szczebrzeszyn w kategorii C 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

37 CZERWI ŃSKA-TOMCZYK J. (red.), 2008 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Niecka Lubelska (GZWP nr 406). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DR ĄGOWSKI A., 1981 – In Ŝyniersko-geologiczna charakterystyka niszczenia skał ma- strychckich Wy Ŝyny Lubelskiej w wyniku p ęcznienia i skurczu. Biul. Geol. UW, t. 29. GRABOWSKI D. (red.), WODYK K., MAŁEK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRZESIK J., 1997 – Dokumentacja geologiczno-in Ŝynierska w formie uproszczonej. Odci- nek drogi wojewódzkiej Kolonia Gorajec – Szperówka Górna. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. w Lublinie. HABER T., 1982 – Dokumentacja technicznych bada ń podło Ŝa gruntowego do projektu tech- nicznego inwestycji budowy sieci wodoci ągowej i zbiorników wyrównawczych w Szczebrzeszynie. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. w Lublinie. HABER T., 1987 – Dokumentacja technicznych bada ń podło Ŝa gruntowego do ZTE i PT budowy oczyszczalni ścieków i kolektorów dosyłowych w Radecznicy. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. w Lublinie. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa 2005. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Wyd. AGH, Kraków. KNAPCZYK J., NICPO Ń W., 1981 – Sprawozdanie z bada ń zwiadowczych za surowcami węglanowymi do produkcji kruszyw łamanych w rejonie Roztocza, miejscowo ści: Wola Radzi ęcka – Wola K ątecka. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach.

KNAPCZYK J., 1987 – Sprawozdanie z prac geologicznych dla udokumentowania w kat. C 2 zło Ŝa piasków budowlanych Nielisz. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KOZŁOWSKI S. (red.), 1984 – Surowce mineralne środkowowschodniej Polski. Wyd. Geol. Warszawa. LIRO A. (kier.) i in., 1998 –Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Pol- ska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski w skali 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

38 MALINOWSKI J., 1964 – Budowa geologiczna i własno ści geotechniczne lessów Roztocza i Kotliny Zamojskiej mi ędzy Szczebrzeszynem i Turobinem. Pr. Inst. Geol., 41. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARSZAŁEK S., 2000a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Szczebrzeszyn. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARSZAŁEK S., 2000b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Szczebrzeszyn. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MĄDRY S., KWAPISZ B., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, ark. Szczebrzeszyn Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w roku 2009. Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2010, WIO Ś, Lublin. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549, z pó ź- niejszymi zmianami. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. Dziennik Ustaw. nr 162, poz.1008.

SILIWO ŃCZUK Z., 1992 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego – piasków „Kulików” z elementami projektu zagospodarowania, planu racjonalnej gospodarki zło Ŝem i projektu rekultywacji. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SŁONIEWSKI E., 1998 – Roztocze. Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa. SOKOLI ŃSKA Z., JÓ ŹWIK M., 1982 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za zło Ŝami piasków czwartorz ędowych w rejonie Zamo ść -śółkiewka oraz Zamo ść - Hrubieszów. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach. STANISZEWSKI S., 1967 – Dokumentacja torfowiska – obiekt Sułów. IMUZ Falenty.

39 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STUPNICKA E., 1989 – Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity z 2010 r.). Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243, z pó źniejszymi zmianami. WAGNER J., 1968 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych wykonanych w celu znalezienia zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie Zwierzy ńca. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 20010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WYRWICKI R., 1958 – Zło Ŝe glin ceramiki budowlanej „Radecznica” w Radecznicy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WYRWICKI R., 1984 – Lessy i osady pokrewne Lubelszczyzny jako surowce ceramiczne. Prz. Geol., 32, 6. Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 2002, Ministerstwo Środowiska, Warszawa. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm-Zamo ść ). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.