Arkusz DZIADKOWICE (457)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011 Autorzy: Cezary Sroga*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Aleksander Cwinarowicz**, Jerzy Król**

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska *

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny–Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2011 Spis tre ści I. Wst ęp – C. Sroga ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – C. Sroga ...... 4 III. Budowa geologiczna – C. Sroga ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – C. Sroga ...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – C. Sroga ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – C. Sroga ...... 16 VII. Warunki wodne – C. Sroga ...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne ...... 20 VIII. Geochemia środowiska...... 23 1. Gleby – P. Kwecko ...... 23 2. Pierwiastki promieniotwórcze – J. Miecznik ...... 25

IX. Składowanie odpadów – A. Cwinarowicz, J. Król ...... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – C. Sroga ...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – C. Sroga ...... 35 XII. Zabytki kultury – C. Sroga ...... 38 XIII. Podsumowanie – C. Sroga, A. Cwinarowicz, J. Król...... 40 XIV. Literatura...... 42

I. Wst ęp

Arkusz Dziadkowice Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wykonany w 2010 r. w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B). Arkusz wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP w skali 1:50 000 (Instrukcja..., 2005). Przy jego opracowywaniu wykorzystano mate- riały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Dziadkowice Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym przez GEOCONSULT Sp. z o.o. w Kielcach (Stoi ński i in., 2007). Map ę sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współ- rz ędnych „1942”. Składa si ę ona z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝe- nia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny i górnictwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie

3 informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Podstawowe materiały do niniejszego opracowania zebrano w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warszawie, archiwum Podlaskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Białymstoku oraz w ar- chiwach starostw powiatowych w Bielsku Podlaskim i w Siemiatyczach. Pozostałe materiały i informacje zebrano w: Nadle śnictwie Nurzec, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Białymstoku, Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Instytucie Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych w Falentach, Delegaturze Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Za- bytków w Białymstoku, oraz we wła ściwych terenowo urz ędach miast i gmin. Zebrane informacje zweryfikowano zwiadem terenowym. Dane o udokumentowanych zło Ŝach kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą mapy geo środowiskowej.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Dziadkowice wyznaczaj ą współrz ędne 22 o45’ −23 o00’ długo ści geograficznej wschodniej i 52 o30’ −52 o40’ szeroko ści geograficznej północnej. Jest on poło Ŝony w południowej cz ęś ci województwa podlaskiego. W granicach arkusza znajduje si ę cz ęść powiatu bielskiego (z fragmentami gmin: Bra ńsk i Bo ćki) oraz cz ęść powiatu siemiatyckiego (z fragmentami gmin: Grodzisk, Dziadkowice, Siemiatycze i Nurzec-Stacja). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) obszar omawianego arkusza znajduje si ę w południowej cz ęś ci makroregionu Nizina Północnopodlaska (prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincja Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie). Wi ększo ść obszaru arkusza wchodzi w skład mezoregionu Wysoczyzna Drohiczy ńska, a jedynie jego północny i północno-wschodni fragment nale Ŝy do mezoregionu Równina Bielska (fig. 1). Powierzchnia terenu została ukształtowana w okresie postoju i recesji lądolodu zlodowacenia warty. Najwi ększe obszary zajmuje wysoczyzna morenowa płaska, zbudowana z utworów moreny dennej, urozmaicona wzgórzami moreny czołowej (Wysoczyzna Drohi- czy ńska). Wysoczyzna osi ąga najwi ększe wysoko ści w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza – w okolicy wsi Makarki (194 m n.p.m.), i opada łagodnie ku północnemu wschodowi do wysoko ści rz ędu 170 m n.p.m. W okolicach Dołubowa znajduje si ę druga kulminacja

4 powierzchni terenu (191 m n.p.m.). Wzgórza moren czołowych znajduj ą si ę w rejonie wsi Siemiony oraz w okolicach Krynek, Kłopotów, Malinowa i śurobic. Osi ągaj ą one wysoko ść wzgl ędn ą do 10 m. W czasie recesji l ądolodu powstały równiny wodnolodowcowe, które dzi ś zajmuj ą najwi ększe powierzchnie pomi ędzy Siemionami i Spieszynem oraz Czarn ą Średni ą i śurobicami. Wyra źnym elementem rze źby terenu s ą doliny wód roztopowych l ądolodu wykorzystane współcześnie przez rzeki: Czarn ą i Le śną. Wysoczyzna w wi ększo ści jest zaj ęta przez pola uprawne, a pozostało ści borów sosnowych zachowały si ę na gorszych glebach.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Dziadkowice na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) Granice: 1 – prowincji, 2 – mezoregionów, 3 – granica pa ństwa

Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Północnopodlaska Makroregion: Nizina Południowopodlaska Mezoregion: 843.35 – Wysoczyzna Wysokomazowiecka Mezoregion: 318.91 – Podlaski Przełom Bugu 843.37 – Równina Bielska 318.94 – Wysoczyzna Siedlecka 843.38 – Wysoczyzna Drohiczy ńska

5 W cz ęś ci północnej i północno-wschodniej obszaru arkusza – na Równinie Bielskiej – dominuj ącym elementem morfologicznym s ą dna dolin rzecznych: Czarnej i Le śnej z tarasami akumulacyjnymi nadzalewowymi, oraz równina torfowa. Rz ędne terenu malej ą tu od 160 do 134 m n.p.m. Równina w wi ększo ści zaj ęta jest przez podmokłe ł ąki i pastwiska. Omawiany obszar pod wzgl ędem klimatycznym nale Ŝy do Regionu Podlasko- Poleskiego (Wo ś, 1999). Wyra źnie zaznaczaj ą si ę tu wpływy klimatu kontynentalnego, przy czym cz ęstsze s ą napływy chłodnego powietrza z północy i wschodu. Średnia temperatura roczna waha si ę w granicach 6,5–7oC. Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą 17,3 oC, najzimniejszym stycze ń z temperatur ą –4,3 oC. Dni mro źnych, z maksymaln ą temperatur ą dobow ą poni Ŝej 0 oC, jest 45. Pokrywa śnie Ŝna zalega około 70–80 dni. Opad roczny jest stosunkowo niski i wynosi średnio 560 mm. Maksimum opadów przypada na lipiec, minimum - na stycze ń i luty. Długo ść okresu wegetacyjnego wynosi 200–210 dni. Zim ą przewa Ŝaj ą wiatry z kierunku wschodniego, latem wyst ępuj ą silne wiatry zwi ązane ze zjawi- skami burzowymi w strefach frontów atmosferycznych. Pomimo tego klimat omawianego obszaru nale Ŝy uzna ć za korzystny dla rolnictwa – głównej dziedziny gospodarki całego połu- dniowego Podlasia. Jako ść gleb na omawianym obszarze jest silnie zró Ŝnicowana, przewaŜaj ą jednak gleby o dobrej i bardzo dobrej jako ści. W obr ębie wysoczyzny polodowcowej wyst ępuj ą urodzajne gleby brunatne wła ściwe i pseudobielicowe, wytworzone z piasków gliniastych i gliniasto- pylastych, a tak Ŝe średnio urodzajne bielice wytworzone z iłów, mułków, glin zwałowych i piasków gliniastych. Mniejszy jest udział gleb brunatnych wyługowanych i kwa śnych. W dolinach rzecznych i w zagł ębieniach terenu, stanowi ących głównie u Ŝytki zielone, dominuj ą czarne ziemie i mady. Na Równinie Bielskiej przewa Ŝają gleby piaszczyste, mało urodzajne oraz murszowo-torfowe i murszowo-mineralne rozwini ęte na namułach organicznych i tor- fach, wykorzystywane głównie jako pastwiska. Wi ększo ść gleb w tym rejonie posiada nieko- rzystny odczyn (kwa śny, bardzo kwa śny) i wymaga wapnowania. Tereny le śne zajmuj ą 25% powierzchni arkusza. S ą to głównie bory sosnowe i bory mieszane, w których gatunkiem dominuj ącym jest sosna, z udziałem d ębu, brzozy i olszy oraz z domieszk ą świerka. Wi ększe kompleksy takich borów znajduj ą si ę w północno-zachodniej, środkowej i południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Administracyjnie lasy pa ń- stwowe nale Ŝą do dwóch nadle śnictw: Rudka i Nurzec. Ka Ŝde z nich sprawuje równie Ŝ zarz ąd nad lasami niepa ństwowymi, które stanowi ą około 50% ogółu terenów leśnych. Na terenach o urodzajnych glebach wiod ącą funkcj ą jest indywidualne rolnictwo z jego obsług ą. Rolnicza przestrze ń produkcyjna wykorzystywana jest głównie do produkcji zbó Ŝ

6 oraz hodowli bydła i trzody chlewnej. Przewa Ŝaj ą wielokierunkowe gospodarstwa średnie (od 5 do10 ha) i du Ŝe (powy Ŝej 15 ha). Coraz wi ększego znaczenia nabiera produkcja mleka i hodowla dla produkcji mi ęsa. W śurobicach istnieje zakład przetwórstwa mi ęsnego „Tawbit”. Nieliczne s ą firmy i przedsi ębiorstwa działaj ące w pozostałych sektorach gospodarki – handlu i usługach, budownictwie, gospodarce le śnej. Na omawianym obszarze nie ma miast, a do wi ększych jednostek osadniczych nale Ŝą wsie o średniowieczym rodowodzie: Puchały Stare, Dołubowo, Andryjanki, Czarna Średnia, Osmola, Hornowo, śurobice. Gminne wsie: Dziadkowice i Grodzisk (poza map ą) pełni ą rol ę lokalnych o środków handlowo-usługowych i obsługi rolnictwa. Tereny wiejskie prawie w ca- ło ści s ą zwodoci ągowane (wodoci ągi grupowe), jednak Ŝe w minimalnym stopniu s ą skanali- zowane. Wykorzystuje si ę lokalne zbiorniki ściekowe (tzw. szamba), a odpompowane ścieki oczyszcza si ę w gminnych oczyszczalniach. Brak te Ŝ systemu zaopatrzenia w gaz przewodo- wy. Problemem do rozwi ązania pozostaje gospodarka odpadami, gdy Ŝ brak jest nowocze- snych składowisk odpadów. Sie ć drogowa jest do ść dobrze rozwini ęta, lecz lokalne drogi (powiatowe i gminne) wymagaj ą zmiany nawierzchni i poszerzenia. Przez wschodni ą i południowo-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza przebiega wa Ŝna droga krajowa nr 19 z Ku źnicy i Białegostoku do Rzeszowa, która zapewnia dogodny dojazd do siedzib starostw powiatowych: Bielska Podlaskiego i Sie- miatycz (poza map ą). Zgodnie z przyj ętą Strategi ą Rozwoju Województwa Podlaskiego droga ta na odcinku od Białegostoku do Siemiatycz b ędzie zmodernizowana do parametrów drogi ekspresowej, z obwodnic ą dla Dziadkowic. Pozostałe, lokalne drogi powiatowe i gminne – w znacznej cz ęś ci gruntowe o nawierzchni utwardzonej – s ą sukcesywnie remontowane i ulepszane z funduszy lokalnych samorz ądów. Na omawianym obszarze brak jest linii kole- jowych. Najbli Ŝsze stacje PKP znajduj ą si ę w Bielsku Podlaskim, Czeremsze i Siemiatyczach.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Dziadkowice opisano w oparciu o Szczegółow ą map ę geologiczn ą Polski w skali 1:50 000, arkusz Dziadkowice wraz z obja śnieniami (Mar- szałek i in., 2005; 2006), a tak Ŝe o Map ę geologiczn ą Polski w skali 1:200 000, arkusz Siedlce z obja śnieniami (Nowak, 1971; 1972). Omawiany teren poło Ŝony jest w obr ębie obni Ŝenia podlaskiego − du Ŝej jednostki struk- turalnej, zbudowanej z utworów krystalicznych. Podło Ŝe krystaliczne, a tak Ŝe le Ŝą ce na nim utwory paleozoiku i mezozoiku zostały cz ęś ciowo rozpoznane gł ębokimi wierceniami. Utwo- ry prekambryjskie, reprezentowane przez: gnejsy, migmatyty, granity i łupki oraz kwarcyty,

7 zalegaj ą na gł ęboko ści około 1,5 km. S ą one sfałdowane i poci ęte licznymi uskokami piono- wymi. Starszy paleozoik reprezentowany jest przez ró Ŝnorodne skały wulkaniczne i osadowe od eokambru po sylur, na których zalega seria permsko-triasowa: zlepie ńce, skały solne, piaskowce i skały w ęglanowe. Sumaryczna mi ąŜ szo ść utworów paleozoiku wynosi około 1 km. Wy Ŝej ległe utwory jury i kredy tworz ą młodsz ą jednostk ę strukturaln ą − nieck ę warszawsk ą, wypełnion ą osadami kenozoicznymi. Pokrywa mezozoiczna tworzy monoklin ę, łagodnie na- chylon ą ku zachodowi i północnemu zachodowi. Utwory jurajskie (iłowce z wkładkami pia- skowców i wapieni) osi ągaj ą mi ąŜ szo ść do 120 m, a górnokredowe: piaskowce, margle, kreda pisz ąca z krzemieniami – ponad 200 m. Na osadach mezozoicznych zalegaj ą utwory paleoge ńskie i neoge ńskie, które w granicach arkusza nie odsłaniaj ą si ę na powierzchni. Paleogen reprezentowany jest przez eoce ńsko- oligoce ńskie piaski kwarcowe i mułki glaukonitowe pochodzenia morskiego, o ł ącznej mi ąŜ- szo ści około 30–40 m. Osady te wyst ępuj ą pod przykryciem młodszych utworów neoge ń- skich, a w strefie gł ębokich rozci ęć erozyjnych powierzchni podczwartorz ędowej (kopalna dolina Czarnej Wielkiej) – wprost pod osadami czwartorz ędowymi. Osady neogenu: piaski kwarcowe, piaski z glaukonitem, mułki i iły, wykształcone s ą w facjach mieszanych i l ądo- wych. Ich mi ąŜ szo ść nie jest znana (przez analogi ę do obszarów s ąsiednich – do 60 m), a strop neogenu si ęga od 20 m n.p.m. w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza do 90 m n.p.m. w rejonie Kłopotów. Osady czwartorz ędowe wyst ępuj ą zwart ą pokryw ą na całym rozpatrywanym obszarze (fig. 2). S ą to utwory: lodowcowe i wodnolodowcowe, rzeczne oraz zastoiskowe plejstocenu oraz osady akumulacji rzecznej, eolicznej i organicznej holocenu. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą wył ącznie osady holocenu oraz zlodowace ń północnopolskich i środkowopolskich – głównie warty. Sumaryczna mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędowych na obszarze arkusza jest mało zró Ŝnicowana i wynosi od około 100 m w strefach kulminacji powierzchni podczwartorz ędowej do około 130–140 m w kopalnej rynnie Czarna Wielka – Siemiony i na północnym wschodzie. Z okresu zlodowace ń najstarszych (narwi) fragmentarycznie zachowały się piaszczyste osady wodnolodowcowe i gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści kilku metrów. Stwierdzono je w dwóch otworach w okolicach Wojtków i Dołubowa. Z okresem interglacjału augustowskiego wi ąŜ e si ę akumulacja osadów rzecznych i rzeczno-rozlewiskowych, wykształconych jako piaski drobnoziarniste i zailone z wkładkami mułków, o ł ącznej mi ąŜ szo ści ponad 40 m. Stwierdzono je w północnej cz ęś ci obszaru arkusza.

9 Najwi ększe mi ąŜ szo ści w śród utworów czwartorz ędowych osi ągaj ą osady powstałe w okresie zlodowace ń południowopolskich: nidy, sanu 1 i sanu 2 (wilgi) oraz interglacjału małopolskiego. Zlodowacenie nidy pozostawiło mi ąŜ sz ą seri ę piaszczysto-Ŝwirowych osadów wodnolodowcowych, bardzo silnie zawodnionych, wypełniaj ących rynn ę erozyjn ą Czarnej Wielkiej (pakiet o grubo ści 60 m) oraz dwa poziomy glin zwałowych, rozdzielonych mułkami i piaskami zastoiskowymi (pakiet o mi ąŜ szo ści 20–25 m). Gliny i utwory zastoiskowe nie tworz ą ci ągłego poziomu: niekiedy s ą zredukowane i zast ąpione kolejn ą seri ą wodnolodowcowych utworów piaszczysto-Ŝwirowych o mi ąŜ szo ści od kilku do 25 m, rozprzestrzenionych prawie na całym obszarze arkusza. Interglacjał małopolski reprezentowany jest przez seri ę piasków rzecznych o mi ąŜ szo ści do 30 m, wyst ępuj ącą w północno-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru. S ą to bardzo drobnoziarniste piaski i mułki piaszczyste z substancj ą organiczn ą. Na pozostałym obszarze na utworach zlodowacenia nidy zalegaj ą zró Ŝnicowane serie osadów zastoiskowych i wodnolodowcowych zlodowacenia sanu 1: iły, mułki, piaski pyłowate i drobnoziarniste, piaski ró Ŝ- noziarniste i Ŝwiry drobnookruchowe, które osi ągaj ą mi ąŜ szo ść ponad 40 m. Wy Ŝej w profilu stwierdzono charakterystyczny, cho ć niezbyt gruby poziom silnie wapnistych glin zwałowych. Przewiercono je we wszystkich otworach kartograficznych. Lądolód zlodowacenia sanu 2 (wilgi) pozostawił ci ągły poziom glin zwałowych na ca- łym omawianym obszarze. Ich mi ąŜ szo ść wzrasta od 5 m na północnym wschodzie do 25 m na południu. Towarzysz ące im osady piaszczysto-Ŝwirowe i zastoiskowe zachowane s ą fragmentarycznie: piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe dolne i górne wypełniaj ą zagł ębienia, a tak Ŝe cz ęsto do ść gł ębokie rynny i doliny wód roztopowych (np. w rejonie Malinowa do 22 m w wąskiej rynnie erozyjnej). Zupełnie fragmentarycznie zachowały si ę piaski i Ŝwiry rzeczne interglacjału wielkiego, które stwierdzono w rejonie Czarnej Wielkiej. Zlodowacenia środkowopolskie pozostawiły zró Ŝnicowany kompleks osadów o mi ąŜ- szo ści od 15 do 55 m: dwa poziomy glin zwałowych oraz zespół osadów mi ędzymorenowych, które pokrywaj ą cały obszar arkusza. Gliny zwałowe zlodowacenia odry tworz ą ci ągły poziom morenowy o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści: od kilku do prawie 40 m. Stwierdzono je we wszystkich otworach kartograficznych, a tak Ŝe na powierzchni pomi ędzy Sielcem i Wojtkami. S ą to gliny bardzo źle wysortowane, wapniste. Lokalnie towarzysz ą im piaski wodnolodowcowe i mułki zastoiskowe w formie płatów o małym rozprzestrzenieniu i niewielkiej mi ąŜ szo ści. Osady zlodowacenia warty stanowi ą na omawianym obszarze niemal ci ągł ą pokryw ę. Reprezentuj ą one cały wachlarz osadów i form glacjalnych. NajniŜej w profilach otworów

10 stwierdza si ę piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (w formie płatów o grubo ści do 3 m) oraz kil- kumetrowej mi ąŜ szo ści osady zastoiskowe. Te ostatnie odsłaniaj ą si ę na powierzchni w strefie kraw ędziowej wysoczyzny, wzdłu Ŝ doliny Le śnej. Dominuj ącym elementem w obrazie kartograficznym s ą gliny zwałowe, które buduj ą przypowierzchniowe partie wysoczyzny morenowej. S ą to gliny piaszczyste i ilasto-piaszczyste, w stropie bardzo źle wysortowane i silnie wapniste. Osi ągaj ą one mi ąŜ szo ść od kilku metrów (na południu) do 24 m w rejonie Dołubo- wa. Z glinami zwałowymi zwi ązane s ą piaski i Ŝwiry lodowcowe, tworz ące pokrywy w strefach wyst ępowania moren czołowych (okolice Siemion), jak i teŜ w kulminacjach pagórków wysoczyzny morenowej. Powierzchnia wysoczyzny jest urozmaicona wzgórzami moren czołowych, które s ą zbudowane z materiału piaszczysto-Ŝwirowego i gliniastego. Utwory te s ą przedmiotem eksploatacji w wyrobisku zło Ŝa kruszywa naturalnego „Siemiony”, a tak Ŝe w licznych, s ąsiednich wyrobiskach w rejonie Siemion i punktach niekoncesjonowanej eksploatacji w rejonie Mali- nowa, Kłopotów-Patrów i śurobic. W wi ększo ści wyrobisk w profilach ścian przewa Ŝaj ą piaski grubo- lub ró Ŝnoziarniste z licznymi Ŝwirkami, otoczakami i głazikami, przewarstwiane wkładkami mułków lub glin. Mi ąŜ szo ść utworów moren czołowych przekracza cz ęsto 12 m (w wyrobiskach) i mo Ŝe dochodzi ć do 20–25 m. Mniej liczne s ą wzgórza kemowe, zbudowane z drobnoziarnistych piasków z wkładkami glin, przechodz ących w sp ągu w mułki. Znaczne powierzchnie zajmuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, które wypełniaj ą obni Ŝenia dolinne wód roztopowych ust ępuj ącego l ądolodu warty. Osady te tworz ą rozległe pokrywy wzdłu Ŝ obecnego biegu rzeki Czarnej (od Czarnej Wielkiej po Holonki), wokół Malinowa a Ŝ po Ko- loni ę Romanówka i w górnym dorzeczu Le śnej. S ą zbudowane z piasków ró Ŝnoziarnistych z domieszk ą frakcji Ŝwirowej. Ich mi ąŜ szo ść jest zmienna – od 1–2 m do kilkunastu metrów. Profil osadów zlodowace ń środkowopolskich zamykaj ą piaski, mułki i gliny wytopi- skowe, które wypełniaj ą nieckowate obni Ŝenia w okolicy Holonek, Mierzynówka, Biszewa, Krynek-Soboli, Kłopotów-Patrów i na wschód od Dziadkowic. S ą to osady bardzo drobnoziarniste, o mi ąŜ szo ści do 4 m. Z okresu interglacjału eemskiego na omawianym obszarze rozpoznano piaski i mułki rzeczne, które nawiercono w rejonie Czarnej Wielkiej. Osady te reprezentuj ą 4 pełne cykle sedymentacyjne, zawieraj ą charakterystyczne szcz ątki ro ślinno ści i faun ę, a ich mi ąŜ szo ść wynosi nieco ponad 10 m. W czasie zlodowace ń północnopolskich omawiany obszar znajdował si ę poza zasi ęgiem lądolodu, w warunkach klimatu peryglacjalnego. Procesy erozji w dolinach dzisiejszych rzek, a nast ępnie akumulacji, doprowadziły do powstania tarasów nadzalewowych zbudowanych

11 z drobnoziarnistych piasków i mułków rzecznych z wkładkami Ŝwirów i torfów. Zachowały si ę one do dzi ś fragmentarycznie w dolinie Czarnej (w okolicach Czarnej Wielkiej oraz od Holonek po Wojtki), a tak Ŝe w dolinie Le śnej (koło Andryjanek i Solnik). Mi ąŜ szo ść tych osadów dochodzi do 15 m. U schyłku plejstocenu rozpocz ęły si ę procesy eoliczne, tworzyły si ę pokrywy eluwialne, a suche doliny wypełniały si ę osadami deluwialnymi. Piaski eoliczne wyst ępuj ą nielicznie w formie pokryw o mi ąŜ szo ści do 3 m w rejonie Wojtków i Starej Jasionówki, a piaski w wydmach (o mi ąŜ szo ści około 5 m) jedynie w rejonie Kolonii Jakubowskie. Eluwia glin zwało- wych – piaski pyłowate zwietrzelinowe, wyst ępuj ą w rejonie Piotrowa-Trojan i Osmoli, na płaskich kulminacjach wysoczyzny morenowej pokrywy eluwialne nie przekraczaj ą 2 m mi ąŜ- szo ści. Osady deluwialne: piaski drobnoziarniste, gliniaste, z licznymi wkładkami mułków i glin wyst ępuj ą fragmentarycznie na zboczach, w górnych odcinkach dolin rzecznych oraz w suchych dolinkach na wysoczy źnie. Mi ąŜ szo ść ich jest niewielka, rzadko przekracza 2–3 m. Spośród osadów holoce ńskich najpowszechniejsze s ą piaski i mułki rzeczne oraz iły tarasów zalewowych (o mi ąŜ szo ści do 5 m). Wyst ępuj ą one w szerokiej dolinie rzeki Le śnej oraz w wąskich dolinach jej dopływów: Czarnej, i Leszczki. Piaski humusowe i namuły den dolin- nych s ą powszechne we wszystkich bocznych dolinkach rzek na całym obszarze arkusza. Ich mi ąŜ szo ść rzadko przekracza 2 m. Torfy niskie tworz ą rozległe torfowisko w dolinie Leśnej (w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza) oraz wyst ępuj ą w formie niewielkich płatów w dolinie Leszczki i koło śurobic. Najcz ęś ciej s ą to torfy drzewne, drzewno-trzcinowe, trzcinowe i turzycowe. Ich mi ąŜ szo ść mo Ŝe przekracza ć 2 m. W płytkich zagł ębieniach terenu utworzyły si ę namuły i namuły torfiaste.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Dziadkowice znajduj ą si ę trzy udokumentowane w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego: piaszczystego i piaszczysto-Ŝwirowego. Wszystkie s ą zło Ŝami kopalin pospolitych i nale Ŝą do złó Ŝ małych: o powierzchni do 2 ha i zasobach poni Ŝej 200 tys. ton. Ich charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1.

12 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geolo- Nr Wiek Stan giczne bilanso- Kategoria Wydobycie Zastosowanie Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu zagospodarowania Klasyfikacja złó Ŝ Nazwa zło Ŝa we rozpoznania (tys. ton) kopaliny konfliktowo ści na kopa1iny litologiczno- zło Ŝa (tys. ton) zło Ŝa mapie surowcowego wg bilansu zasobów – stan na 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in. [red.], 2010) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Siemiony pŜ Q 158 C1 G - Sd 4 A -

2 śurobice p Q 31 C1 N - Sb, Sd 4 A -

3 Siemiony II pŜ Q 88 C1 G* - Sb, Sd 4 A - Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorz ęd

Rubryka 6: kategoria rozpoznania surowców udokumentowanych: kopalin stałych – C 1 13 13 Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane (G* – nie podj ęto eksploatacji), N – niezagospodarowane; informacje dotycz ące stanu zagospodarowania złó Ŝ ustalono na podstawie wizji terenowej – wrzesie ń 2010 r. Rubryka 9: S – kopaliny skalne; Sb – budowlane, Sd – drogowe Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów czołowomorenowych i lodowcowych „Siemiony” znajduje si ę w odległo ści 1,3 km na północny wschód od wsi Siemiony. Udokumentowano je w dwóch polach zasobowych (mniejszym polu A na zachodzie i większym polu B na wschodzie) z prze- znaczeniem kopaliny – pospółki o zmiennym udziale frakcji Ŝwirowej – dla drogownictwa (Sadowski, 2004). Po wyeksploatowaniu cz ęś ci zasobów i zmianach własno ści gruntów w otoczeniu zło Ŝa, opracowano dodatek do dokumentacji geologicznej (Sadowski, 2009) powi ększaj ąc powierzchni ę obu pól do sumarycznej wielko ści 1,44 ha. Stan zasobów bilanso- wych zło Ŝa na koniec 2009 r. wynosił 158 tys. ton (Wołkowicz i in. [red.], 2010). Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe wszystkich złó Ŝ kopalin okruchowych przedstawiono w tabeli 2. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów czołowomorenowych i lodowcowych „Siemiony II” udokumentowano na powierzchni 0,92 ha, na gruntach le Ŝą cych bezpo średnio na południe od zło Ŝa „Siemiony”. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą tu piaski ze Ŝwirem oraz piaski średnio- i gruboziarniste ze zmienn ą domieszk ą frakcji Ŝwirowej, stanowi ące fragment pokrywy morenowej i kemu. Kopalina nadaje si ę do celów ogólnobudowlanych i drogowych, a jej aktualne zasoby wynosz ą 88 tys. ton (Sadowski, 2008). Tabela 2

Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ Parametr Stosunek Zawarto ść Zawarto ść Ci ęŜ ar Mi ąŜ szo ść Grubo ść grubo ści ziaren do 2 mm pyłów nasypowy zło Ŝa nadkładu nadkładu do średnicy (punkt mineral- Nazwa w stanie utrz ę- (m) (m) mi ąŜ szo ści piaskowy) nych 3 Zawodnienie Zło Ŝa sionym (t/m ) zło Ŝa (N/Z) (%) (%) zło Ŝa od–do od–do od–do od–do od–do ś średnio średnio rednio średnio średnio średnio 4,5–7,7 0,3–1,7 49,4–75,0 4,0–13,3 1,82–1,93 cz ęś ciowo Siemiony 0,17 6,2 0,9 62,8 8,3 1,87 zawodnione 2,5–7,3 0,2–2,5 59,0–85,6 7,3–13,3 1,67–1,86 Siemiony II 0,44 suche 4,8 1,4 67,4 10,8 1,80 1,6–9,3 0,0–2,0 53,4–100,0 2,2–5,0 1,51–1,79 śurobice 0,195 suche 4,6 0,9 79,75 3,60 1,66

Na obszarze wyst ępowania utworów moreny czołowej, zlokalizowanym w południowo- wschodniej cz ęś ci arkusza w rejonie wsi śurobice, udokumentowano zło Ŝe piasków „ śurobi- ce” o powierzchni 0,41 ha. Kopalina przydatna jest do budownictwa, nawierzchni drogowych, robót ziemnych, a jej aktualne zasoby wynosz ą 31 tys. ton (Czaja-Jarzmik, 2002).

14 Omawiane zło Ŝa poddano ocenie ze wzgl ędu na skal ę konfliktowo ści ich zagospodarowania górniczego z poszczególnymi komponentami środowiska naturalnego, a tak Ŝe z punktu widzenia ochrony samych złó Ŝ. Wszystkie zaliczaj ą si ę do powszechnych, licznie wyst ępuj ą- cych, łatwo dost ępnych (klasa 4), a z punktu widzenia ochrony środowiska – do złó Ŝ mało- konfliktowych (klasa A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na obszarze obj ętym arkuszem Dziadkowice eksploatowane jest jedno zło Ŝe kruszywa naturalnego – „Siemiony”. Jego u Ŝytkownikiem jest Piotr Kunicki, który posiada koncesj ę na eksploatacj ę kruszywa, wydan ą przez Starost ę Siemiatyckiego w 2004 r., wa Ŝną do marca 2025 r. Dla zło Ŝa, udokumentowanego w dwóch odr ębnych polach zasobowych: zachodnim (A) i wschodnim (B), ustanowiono dwa obszary i tereny górnicze o ł ącznej powierzchni 1,88 ha. Wydobywanie pospółki ze zło Ŝa rozpocz ęto w 2005 r. Eksploatacja jest prowadzona w obydwóch polach, w dwóch jednopoziomowych wyrobiskach wgł ębnych. Wy- robisko pola A osi ągn ęło ju Ŝ sp ąg zło Ŝa i aktualnie w wi ększej cz ęś ci jest zawodnione; wyrobisko pola B pozostaje suche. Kopalin ę wydobywa si ę za pomoc ą g ąsienicowej koparki ły Ŝ- kowej i ładowarki. Nie prowadzi si ę przeróbki kopaliny, a urobek jest transportowany do od- biorców samochodami. Nadkład jest zdj ęty z prawie całego zło Ŝa i zgromadzony jest na niewielkich zwałowiskach zewn ętrznych. Sąsiednie zło Ŝe pospółki „Siemiony II” nie jest obj ęte eksploatacj ą górnicz ą, aczkolwiek w maju 2009 r. koncesj ę na wydobywanie kruszywa z tego zło Ŝa uzyskał Włodzimierz Duda. Obszar górniczy i to Ŝsamy z nim teren górniczy zajmuje powierzchni ę 1,85 ha, a koncesja – wydana przez Starost ę Siemiatyckiego – zachowuje wa Ŝno ść do 2017 r. W bezpo średnim s ąsiedztwie obu złó Ŝ usytuowane s ą odkrywkowe wyrobiska wgł ębne i stokowo-wgł ębne, z których bez wymaganej koncesji pozyskiwane jest kruszywo naturalne: najcz ęś ciej pospółka z wkładkami Ŝwirowymi i głazikami, ale równie Ŝ pospółka zagliniona i zanieczyszczona pyłami mineralnymi oraz zmieszana z nadkładem. Miejsca takie zaznaczono na mapie, jako punkty wyst ępowania kopaliny, dla których opracowano stosown ą doku- mentacj ę w formie kart informacyjnych (punkty nr 2, 3, 4, 5). Niekoncesjonowan ą eksploatacj ę, niekiedy w wyrobiskach znacznych rozmiarów (do 300 m długo ści i 15 m wysoko ści ścian), stwierdzono równie Ŝ na terenach śródle śnych, gdzie szkody w środowisku naturalnym są szczególnie dotkliwe (np. punkt nr 1 koło Siemion, nr 8 i 9 koło Malinowa). Cz ęść takich wyrobisk z czasem staje si ę miejscem składowania ró Ŝnorodnych odpadów komunalnych.

15 Z powy Ŝszych wzgl ędów powiatowe i gminne organy ochrony środowiska, a tak Ŝe organy nadzoru górniczego powinny prowadzi ć monitoring tych zjawisk w celu skutecznego im za- pobiegania, co było ju Ŝ postulowane (Stoi ński i in., 2007). Zło Ŝe piasków „ śurobice” nie jest zagospodarowane. W jego granicach nie prowadzi si ę eksploatacji górniczej, aczkolwiek przez północno-zachodni ą cz ęść terenu zło Ŝa przebiega nieczynna (zaro śni ęta drzewami i zadarniona) ściana dawnego wyrobiska. Pozostała cz ęść tego wyrobiska jest miejscem niekoncesjonowanego pozyskiwania kruszywa piaskowo- Ŝwirowego (punkt nr 13). Ponadto, na obszarze obj ętym arkuszem Dziadkowice znajduj ą si ę liczne, nieudoku- mentowane wyst ąpienia kruszywa naturalnego, które w latach ubiegłych były eksploatowane na niewielk ą skal ę na potrzeby lokalne. Dzi ś pozostało ści ą po wydobywaniu kopaliny okru- chowej (zarówno piasków jak i pospółki) s ą płytkie wyrobiska. Stwierdzono je m.in. w rejonie wsi Czarna Cerkiewna i Czarna Wielka, koło Sielca, Andryjanek, Osmoli, Jasienówki i Kło- potów-Bujnów. Wi ększe z nich zaznaczono na mapie jako punkty wyst ępowania kopaliny.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Dziadkowice nie prowadzono dotychczas systematycznych prac poszukiwawczych za surowcami mineralnymi. Projekty poszukiwa ń kopalin okruchowych, realizowane etapowo w latach 70-tych ubiegłego wieku przez ówczesne rejony dróg publicz- nych, miały stosunkowo niewielki zasi ęg i ograniczały si ę do terenów wokół wi ększych ośrodków miejskich: Siemiatycz, Bielska Podlaskiego. Prace badawcze dotycz ące poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego i kredy jeziornej prowadzone na pocz ątku lat 80-tych na terenie ówczesnego województwa białostockiego nie obj ęły terenu arkusza. Z kolei wyrywkowe roboty poszukiwawcze za kruszywem grubym dały na omawianym obszarze wynik negatywny. Były one prowadzone bez wyprzedzaj ącego zdj ęcia geologiczno-surowcowego, cz ęsto na podstawie pojedynczych odsłoni ęć , za pomoc ą nielicznych i płytkich sondowa ń (do gł ęboko- ści 5–10 m), w rejonie poło Ŝonym w odległo ści 1,5–3 km na południowy wschód od Dziad- kowic, na północ od Starej Jasienówki oraz bezpo średnio na południe i północ od wsi śurobi- ce (Data, 1984; 1989; Czochal S., 1992a, b). W ostatnich latach pozytywne zło Ŝowo efekty uzyskano na terenach bezpo średnio przy- ległych do wcze śniej eksploatowanych odkrywek. Z tego wzgl ędu ocen ę mo Ŝliwo ści udokumentowania nowych złó Ŝ kopalin na omawianym obszarze (zarówno dla potrzeb mapy geologiczno-gospodarczej jak i geo środowiskowej) przeprowadzono z wykorzystaniem danych ze

16 Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Marszałek i in., 2005; 2006) oraz w oparciu o aktualnie eksploatowane wyst ąpienia. Analiza wyników prac kartograficznych w połączeniu z wi- zj ą lokaln ą wyrobisk upowa Ŝnia do wyznaczenia siedmiu obszarów perspektywicznych dla piasków i Ŝwirów oraz jednego – dla piasków. Z uwagi na stosunkowo du Ŝą zmienno ść parametrów jako ściowych kopaliny, obserwo- wan ą w udokumentowanych wyst ąpieniach, a tak Ŝe z braku wyników bada ń jako ściowych kopaliny w pozostałych wyst ąpieniach – w granicach arkusza nie wyznaczono obszarów pro- gnostycznych. Obszary perspektywiczne wyznaczono przede wszystkim dla kopaliny piaszczysto- Ŝwirowej, wyst ępuj ącej w utworach moren czołowych zlodowacenia warty. W wi ększo ści form morenowych wyst ępuje kruszywo naturalne o niejednorodnym charakterze, cz ęsto z domieszk ą pyłów mineralnych oraz z wkładkami i przerostami gliniastymi, st ąd mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ o znaczniejszych zasobach s ą ograniczone. Najwi ększe nagromadzenie osadów czołowomorenowych znajduje si ę w rejonie Siemion, gdzie udokumentowano ju Ŝ dwa zło Ŝa piasków i Ŝwirów, a tak Ŝe pozyskuje si ę nielegalnie na szerok ą skal ę surowiec z licznych wyrobisk. Wyznaczony tu rozległy obszar nale Ŝy traktowa ć jako perspektywiczny dla udokumentowania nawet kilku średniej wielko ści złó Ŝ. Gł ęboko ść rozpoznania za pomoc ą otworów wiertniczych wynosi od 6 do 8,5 m, a stwierdzona mi ąŜ szo ść serii u Ŝytecznej – do 7,7 m (w granicach obu złó Ŝ). Maksymalna gł ęboko ść rozpoznania (gł ębo- ko ść wyrobisk) w punktach wyst ępowania kopalin wynosi do 12 m, przy stwierdzonej mi ąŜ szo- ści serii u Ŝytecznej do 10 m (np. punkty nr 1, 3, 4). Badania jako ściowe, wykonywane dla potrzeb dokumentacji geologicznych złó Ŝ, wskazuj ą Ŝe punkt piaskowy kopaliny oscyluje w granicach od 49,4 do 85,6%, a zawarto ść pyłów mineralnych wynosi od 4,0 do 13,3%. W oparciu o podobne przesłanki (wychodnie utworów czołowomorenowych i czynne, nielegalne wyrobiska znaczniejszych rozmiarów) wyznaczono kolejne obszary perspektywiczne w rejonie Malinowa, śurobic i Hornowa. Obszar perspektywiczny dla piasków i Ŝwirów koło Malinowa został rozpoznany rozle- głymi wyrobiskami do gł ęboko ści 7 m. Seri ę u Ŝyteczn ą stanowi ą tu drobno- i średnio- okruchowe Ŝwiry, niekiedy z domieszk ą pyłów i zaglinione, z wkładkami piasków. Bada ń jako ściowych nie wykonywano. Obszar perspektywiczny na północ od śurobic został rozpoznany w latach 70. o śmioma sondowaniami o gł ęboko ści od 5 do 10 m. Stwierdzono obecno ść piasków i glin, a w jednej z sond – pospółki do gł ęboko ści 9,5 m (sp ągu serii piaszczysto-Ŝwirowej nie przewiercono).

17 W rejonie tym usytuowane jest stare wyrobisko pospółki o aktualnej gł ęboko ści do 4 m i śred- niej grubo ści nadkładu gliniastego 0,5 m (punkt nr 11). W dawnych opracowaniach podawana mi ąŜ szo ść serii u Ŝytecznej wynosi do 4,5 m, a punkt piaskowy kopaliny wykorzystywanej dla celów budowlanych okre śla si ę na około 70% (Czochal, 1992b). W rejonie na południe od Hornowa istnieje eksploatowane dawniej dla potrzeb budownictwa (zaprawy i wyprawy budowlane) wyrobisko o głęboko ści 6 m, w którym pod nadkła- dem 0,3 m stwierdzono piaski i Ŝwiry. Zasi ęg obszaru perspektywicznego wyznaczono po wychodni utworów w oparciu o szczegółow ą map ę geologiczn ą. Jak wskazuje dotychczasowa praktyka lepszy jako ściowo jest surowiec pochodzenia lodowcowego, zawieraj ący mniej przerostów gliniastych, i wodnolodowcowego – cho ć w tym ostatnim mniejszy jest udział frakcji Ŝwirowych. Piaski i Ŝwiry lodowcowe cechuj ą si ę du Ŝą zmienno ści ą frakcji (od drobnoziarnistych piasków do głazików, a nawet średnich głazów), a na obszarze arkusza zajmuj ą wi ększe przestrzenie i maj ą wi ększ ą mi ąŜ szo ść ni Ŝ osady moreny czołowej. Obszary perspektywiczne w obr ębie wychodni tych utworów wyznaczono z uwzgl ędnieniem kryterium geomorfologicznego i na podstawie istniej ących oraz dawnych wyrobisk (Czochal, 1992a,b; Lichwa, 1992) w rejonie Aleksandrowa, Kłopotów-Bujnów, Osmoli i śurobic. W granicach obszaru perspektywicznego koło Aleksandrowa istnieje rozległe wyrobisko (300 x 100m i gł ęboko ść do 10 m), w którym stwierdzono piaski średnio- i gruboziarniste ze Ŝwirami i głazikami (punkt nr 6). Średnia mi ąŜ szo ść serii uŜytecznej w wyrobisku wynosi 7 m, a maksymalna – stwierdzona pojedynczym sondowaniem w dnie wyrobiska, nie prze- wiercaj ącym sp ągu serii – wynosi około 20 m (Marszałek i in., 2005). W rejonie Kłopotów-Bujnów istnieje szereg dawniej eksploatowanych wyrobisk o gł ę- boko ści od 2,5 do 4 m, w których pozyskiwano kopalin ę okruchow ą dla budownictwa indy- widualnego i drogowego. Według danych archiwalnych piaski i Ŝwiry z otoczakami z tego rejonu charakteryzowały si ę zmienn ą jako ści ą (lokalnie ze znaczn ą domieszk ą pyłów i z wkładkami gliny), a warto ść punktu piaskowego w wyrobiskach wahała si ę od 50 do 70%. Piaski z tego rejonu to piaski pyłowate, drobno- i średnioziarniste, o punkcie piaskowym oko- ło 80%. Grubo ść nadkładu w dawnych wyrobiskach wynosiła od 0,2 do 0,3 m (Lichwa, 1992). Czynne do dzi ś, nielegalne wyrobisko piasku ma podobne parametry (punkt nr 10). W granicach obszaru perspektywicznego dla piasków i Ŝwirów lodowcowych w rejonie Osmoli znajduje si ę szereg dawniej eksploatowanych wyrobisk, z których najwi ększe ma gł ę- boko ść 5 m i wymiary 150x100 m. Stwierdzono w nim nieco zaglinion ą i zapylon ą kopalin ę

18 piaszczysto-Ŝwirow ą o mi ąŜ szo ści do 4,5–5 m, przy nadkładzie 0,3 m. W opracowaniach archiwalnych okre śla si ę warto ść punktu piaskowego kopaliny w tym wyrobisku na 65% (Czo- chal, 1992b). Obszar perspektywiczny na południe od śurobic wyznaczono w oparciu o kryterium geomorfologiczne, szczegółow ą map ę geologiczn ą oraz dane ze zło Ŝa „ śurobice” i punktu wyst ępowania kopaliny nr 13. Rozpoznanie otworami wiertniczymi si ęga tu do gł ęboko ści 10 m, a stwierdzona mi ąŜ szo ść serii u Ŝytecznej wynosi od 2 do 9,3 m. Średni punkt piaskowy dla kopaliny w zło Ŝu wynosi 79,75%, a zawarto ść pyłów mineralnych – 3,6% (Czaja-Jarzmik, 2002). Kopalina w s ąsiednim wyrobisku (punkt nr 13) ma wy Ŝsz ą ni Ŝ w zło Ŝu zawarto ść ró Ŝ- nookruchowych Ŝwirów. Formy sandrowe na omawianym obszarze nie nale Ŝą do zbyt mi ąŜ szych i rozległych. Najcz ęś ciej osi ągaj ą mi ąŜ szo ść kilku metrów. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zajmuj ą w ą- skie doliny wód roztopowych, a wody podziemne wyst ępuj ą w nich na stosunkowo niewielkich gł ęboko ściach, co utrudnia roboty poszukiwawcze i przyszł ą eksploatacj ę. Brak jest kla- sycznych, rozległych pól sandrowych o du Ŝej mi ąŜ szo ści i jednostajnym wykształceniu osa- dów. Wi ększej mi ąŜ szo ści piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych mo Ŝna spodziewa ć si ę w rejonie Osmoli (ponad 15 m), gdzie tworz ą one wyra źne kulminacje. Ich wychodnie zostały wł ączone do wcze śniej omawianego obszaru perspektywicznego. Gliny zwałowe zlodowacenia warty, wyst ępuj ące powszechnie na powierzchni w granicach omawianego obszaru, nie były dot ąd badane pod k ątem ich gospodarczego wykorzystania, ani te Ŝ nie były eksploatowane. Z rozwa Ŝań surowcowych wykluczono te Ŝ torfy wyst ępu- jące w granicach arkusza Dziadkowice. Kopalina ta nie spełnia kryteriów jako ściowych (zbyt wysoka popielno ść , nieodpowiedni typ surowca), a jej szczegółowe badania s ą w ostatnich latach ograniczane ze wzgl ędu na wymogi ochrony siedlisk bagienno-łąkowych (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar odwzorowany na arkuszu Dziadkowice w cało ści poło Ŝony jest w dorzeczu Wi- sły, w granicach zlewni III-rz ędu rzeki Bug i jego dopływów. Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w obr ębie zlewni prawobrze Ŝnego dopływu Bugu – rzeki Nurzec, a jedynie niewielki, południowo-zachodni i południowy jego fragment poło Ŝony jest w zlewni inne-

19 go dopływu Bugu – rzeki Kamianki. Omawiany teren pod wzgl ędem hydrograficznym stanowi obszar wododziałowy: sie ć rzeczna jest tu stosunkowo słabo rozwini ęta, a wody powierzchniowe spływaj ą promieni ście od centrum arkusza we wszystkich kierunkach. Najwi ększym ciekiem jest Le śna (dopływ Nurca) oraz jej lewobrze Ŝny dopływ – Czar- na. Rzeka Le śna swój pocz ątek bierze w okolicach śurobic i w górnym biegu płynie ku pół- nocnemu wschodowi, a nast ępnie po zatoczeniu łuku (poza map ą) płynie w kierunku północ- no-zachodnim, gdzie tworzy szerok ą i płask ą, zatorfion ą dolin ę (okolice Solnik). Z centrum obszaru arkusza spływaj ą do Le śnej w okolicach Hornowa jej dwa niewielkie dopływy: Leszczka i Praczka. Rzeka Czarna, która wypływa z okolic wsi Czarna Wielka, odwadnia cał ą zachodni ą cz ęść obszaru arkusza. Płynie ona w w ąskiej dolinie ku północy, w rejonie Siemion skr ęca ku północnemu wschodowi i wschodowi, a nast ępnie za Wojtkami uchodzi do Le śnej (poza mapą). Na południu wody spływaj ą ku południowi, do Kamianki. Niewielki fragment terenu na zachodzie jest odwadniany poprzez Pełchówk ę ku zachodowi, do Nurca (poza ma- pą). Rzeki i potoki na obszarze arkusza s ą w wi ększo ści uregulowane, odcinki koryta wypro- stowane i umacniane faszyn ą. Poziom wody w rzekach przez wi ększ ą cz ęść roku jest niski, za wyj ątkiem okresu wiosennych roztopów, regulowany poprzez liczne jazy i przepusty. Prze- wag ę ma zasilanie śnie Ŝne, daj ące maksimum średnich stanów wody w okresie wczesnowio- sennym (luty-marzec). Cieki charakteryzuj ą si ę małymi przepływami. Praktycznie nie dochodzi do wi ększych wezbra ń. Brak jest zbiorników wód stoj ących – wyj ątek stanowi ą dwa niewielkie jeziorka w okolicach Lipin i śurobic. Nie ma te Ŝ wi ększych obszarów bagiennych i trwale podtopionych. Jako ść wód powierzchniowych w granicach arkusza nie jest badana i nie ma informacji o ich klasie czysto ści. Wody te nie s ą gospodarczo wykorzystywane. Najbli Ŝszy punkt kontro- lno-pomiarowy wód płyn ących znajduje si ę na rzece Nurzec w miejscowo ści Bo ćki (poza mapą).

2. Wody podziemne

Uwzgl ędniaj ąc podział regionalny wód podziemnych (Paczy ński [red.], 1995) obszar arkusza Dziadkowice jest poło Ŝony w granicach makroregionu centralnego, regionu lubelsko- podlaskiego (IX); w subregionie podlaskim (IX 1) i rejonie bialskim (IX 1A ). Na omawianym terenie i na arkuszach s ąsiednich brak jest głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP), wyznaczonych na terenie kraju w podziale Kleczkowskiego ([red.]1990).

20 W obr ębie arkusza wyst ępuj ą trzy pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe, trzeciorz ędowe i jurajskie, z tym Ŝe charakter u Ŝytkowy ma wył ącznie pi ętro czwartorz ędowe (Bentkowski, 2004), wyst ępuj ące na obszarze całego arkusza. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny ma charakter porowy i wyst ępuje w piaskach wodnolodowcowych zlodowace ń południowopolskich (głównie nidy i sanu), a w cz ęś ci pół- nocno-wschodniej równie Ŝ w piaskach rzecznych interglacjału małopolskiego, gdzie tworzy wspólny poziom. Jego mi ąŜ szo ść mie ści si ę w granicach 10–20 m w cz ęś ci południowo- wschodniej, a na pozostałym obszarze wynosi około 25–30 m. Najwi ększ ą mi ąŜ szo ść osi ąga on w rejonie pomi ędzy Dołubowem i Wojtkami, gdzie dochodzi do 39,5 m. Zwierciadło wody głównego poziomu ma charakter lekko napi ęty i stabilizuje si ę na rz ędnych w granicach 140– 155 m n.p.m., co odpowiada gł ęboko ściom rz ędu 30–45 m w cz ęś ci północnej arkusza i 55– 65 m w cz ęś ci południowej. W rejonie Kłopotów-Stanisławów, w południowo-zachodniej cz ęści arkusza, główny poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści około 90 m i stabilizuje si ę na gł ęboko ści około 20 m p.p.t. Jest on tu zwi ązany z wyst ępowaniem piasków fluwiogla- cjalnych dolnego stadiału zlodowacenia nidy (Bentkowski, 2004). Wydajno ści potencjalne pojedynczych studni dla głównego poziomu u Ŝytkowego s ą znaczne i wynosz ą na wi ększo ści obszaru od 70 do 120 m 3/h. Jedynie w okolicach Dołubowa są one niskie i wynosz ą od 30 do 50 m 3/h. Lokalnie, poza wy Ŝej scharakteryzowanym głównym poziomem u Ŝytkowym, w pi ętrze czwartorz ędowym wyst ępuj ą poziomy podrz ędne, wykorzystywane przez niewielkie uj ęcia. W północno-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru, w pasie od Klichów przez Sielc po Sie- kluki i Andryjanki, poni Ŝej głównego poziomu wyst ępuje poziom zwi ązany z piaskami rzecznymi interglacjału augustowskiego. Znajduje si ę on na gł ęboko ści około 80 m, bezpo średnio na utworach neoge ńskich. W kopalnej dolinie Czarnej Wielkiej poziom podrz ędny wyst ępuje w piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych stadiału dolnego zlodowacenia nidy. Ma on tu znaczne wydajno ści potencjalne, przekraczaj ące 120 m 3/h. Poziom ten prawdopodobnie pozostaje w kontakcie hydraulicznym z poziomem neoge ńskim. Z kolei na południowym zachodzie poziom podrz ędny wyst ępuje ponad głównym. Jest on zwi ązany z piaskami fluwiogla- cjalnymi zlodowacenia sanu. Na całym obszarze arkusza czwartorz ędowy główny poziom u Ŝytkowy jest dobrze izolowany od powierzchni przez pakiet glin zwałowych i innych słabo przepuszczalnych utwo- rów. Jest on ujmowany studniami wierconymi o gł ęboko ściach rz ędu 55–123 m. Wyniki analiz ujmowanych wód podziemnych wskazuj ą, Ŝe s ą to wody o typie wodorow ęglanowo-

21 3 wapniowym, twardo ści ogólnej w granicach od 200 do 400 mg CaCO 3/dm . Pomimo dobrej izolacji od powierzchni jako ść wód nie jest najwy Ŝsza – dominuj ą wody o dobrej i średniej jako ści (klas II a i II b), wymagaj ące prostego uzdatniania ze wzgl ędu na powszechnie noto- wane przekroczenia dopuszczalnych zawarto ści Ŝelaza i manganu. Jedynie w południowo- wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru wyst ępuj ą wody o bardzo dobrej jakości (klasa I), nie wymagaj ące uzdatniania. Co istotne, w granicach obszaru arkusza, w analizowanych próbkach wody dotychczas nie stwierdzano przekroczenia zawarto ści dopuszczalnej pozostałych skład- ników, w tym: chlorków, siarczanów, azotanów, a takŜe NH 4 i H 2S. Wody podziemne s ą jedynym źródłem zaopatrzenia do celów socjalno-bytowych i w gospodarstwach rolnych (do celów produkcji ro ślinno-zwierz ęcej). Na mapie zaznaczono wszystkie wa Ŝniejsze uj ęcia wód podziemnych (o wydajno ści powy Ŝej 30 m 3/h). Wszystkie wsie w granicach arkusza s ą zwodoci ągowane i obsługiwane przez wodoci ągi grupowe, które bazuj ą na gminnych uj ęciach wiejskich w Dołubowie, Dziadkowicach, Czarnej Średniej, Hor- nowie i Kłopotach-Stanisławach. S ą to uj ęcia wykorzystuj ące po dwie studnie, odwiercone w przedziale gł ęboko ści od 55 do 95 m. Gł ębsze s ą dwie studnie w Kłopotach-Stanisławach; czerpi ą one wod ę z gł ęboko ści 122–123 m. Wydajno ść studni w poszczególnych uj ęciach waha si ę od 41,2 m 3/h (przy depresji 15,0 m) do 119,6 m 3/h (przy depresji 5,5 m). Zatwier- dzone zasoby dyspozycyjne uj ęć s ą zró Ŝnicowane i wynosz ą od 22 do 104 m 3/h, co jest wielko ści ą wystarczaj ącą, bowiem stopie ń wykorzystania zasobów wynosi poni Ŝej 10% (Bent- kowski, 2004). Wspomniane uj ęcia grupowe s ą zarz ądzane s ą przez urz ędy gminne. Własne uj ęcia maj ą zakłady mi ęsne i ferma drobiu w śurobicach. S ą to uj ęcia o niewielkich zasobach i stosunkowo małej wydajno ści (do 10 m 3/h i depresji rz ędu 5–6 m). Do wi ększych uj ęć komunalnych nale Ŝą ponadto studnie w Makarkach (gł ęboko ść 83,0 m; wydajno ść 30,4 m3/h przy depresji 1,4 m) i jednootworowe uj ęcie w Targowisku (gł ęboko ść 75,0 m; wydajno ść 119,8 m 3/h przy depresji 13,8 m). Stopie ń rozpoznania trzeciorz ędowego (paleoge ńsko-neoge ńskiego) poziomu wodono- śnego w obr ębie arkusza Dziadkowice i arkuszy s ąsiednich jest słaby, dlatego nie został on tu wyró Ŝniony jako u Ŝytkowy (Bentkowski, 2004). Utwory piaszczyste tego poziomu zostały na- wiercone na s ąsiaduj ącym od północy arkuszu Bra ńsk (418), w strefie gł ęboko ści 94,0– 111,5 m i 142–163 m. Warunki hydrogeologiczne tego poziomu – scharakteryzowane w skali regionalnej przez Paczy ńskiego (1995) wskazuj ą, Ŝe wydajno ść potencjalna studni jest niska (poniŜej 30 m 3/h), a jako ść wody średnia. Wyró Ŝniony przez Paczy ńskiego jurajski poziom wodono śny nie został nigdzie nawiercony w obr ębie arkusza Dziadkowice, a z danych regio-

22 nalnych mo Ŝna wnosi ć i Ŝ wyst ępuje on na gł ęboko ści ponad 150 m i cechuje si ę podobnymi parametrami jak poziom trzeciorz ędowy (paleoge ńsko-neoge ński).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali określone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie..., 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza, umieszczono w tabeli 3. W celu porówna- nia tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia: As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego In- stytutu Badawczego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7)

23 Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- to ści w glebach ci ętnych (me- nych (median) w gle- na arkuszu 457 - dian) w glebach obszarów nieza- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Dziadkowice bach na arku- budowanych Polski Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu 457 - Dziadkowice,

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 9–30 19 27 Cr Chrom 50 150 500 1–6 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 13–24 21 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–3 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–4 2 3 Pb Ołów 50 100 600 5–13 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05–0,07 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 457 – Dziad- 1) grupa A kowice w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 6 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 6 Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o Zn Cynk 6 ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego pozio- Cd Kadm 6 mu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro Ŝenia dla Co Kobalt 6 zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych st ęŜ e- Cu Mied ź 6 nia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktyczne- go, Ni Nikiel 6 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ą- Pb Ołów 6 czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, Hg Rt ęć 6 grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieu Ŝytki, Sumaryczna klasyfikacja badanych gl eb z obszaru a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane z wył ącze- arkusza 457 - Dziadkowice do poszczególnych grup niem terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz uŜytkowania (ilo ść próbek) terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

24 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całe- go kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, mie- dzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą war- to ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa umieszczo- na była na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomia- ry wykonywano spektrometrem czeskim GS-256, produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno. Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy (fig. 3).

25 457W PROFIL ZACHODNI 457E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5837239 5834198

5829118 5834203

m 5828275 m 5827688

5827212 5824665

5826127 5821680

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 26 26

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5837239 5834198

5829118 5834203

m 5828275 m 5827688

5827212 5824665

5826127 5821680

0 1 2 3 4 5 6 0 2 4 6 8 10 12

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 3. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Dziadkowice (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści promieniowania gamma na profilu zachodnim wahaj ą si ę w granicach 37– 46 nGy/h i s ą zwi ązane z glinami zwałowymi oraz piaskami i Ŝwirami lodowcowymi i piaskami wodnolodowcowymi. Na profilu wschodnim warto ści s ą bardziej zró Ŝnicowane, od 27 do 46 nGy/h. Ni Ŝsze warto ści ( <30 nGy/h) odpowiadaj ą osadom rzecznym i torfom zwi ąza- nym z rzek ą Le śną; pozostałe – glinom zwałowym, piaskom i Ŝwirom lodowcowym i piaskom wod-nolodowcowym. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. Warto ści st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wahaj ą si ę w granicach 1– 11,2 kBq/m2 i nie stanowi ą Ŝadnego zagro Ŝenia dla ludzi i środowiska.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach (Ustawa…, 2001) oraz w Rozporz ą- dzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝy- niersko-geologiczne tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpa- dów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 2) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu.

Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 4; - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 4 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 * 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1 – 5 ≤ 1 * 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 * 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Dziadkowice Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Bentkowski, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Dziadkowice około 55% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegaj ą:

- obszary wyst ępowania osadów holoce ńskich: organogenicznych (torfów, namułów torfia- stych, namułów zagł ębie ń bezodpływowych), rzecznych (piasków, mułków rzecznych, iłów (mad), piasków humusowych, namułów), akumulowanych głównie w dolinach rzek: Le śna, Czarna, Leszczka, Praczka i innych mniejszych cieków oraz w zagł ębieniach bez- odpływowych i okresowo przepływowych; - tereny bagienne i podmokłe, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego (wyst ępu- jące głównie w dolinie Le śnej, Czarnej, Leszczki i Praczki) wraz ze stref ą buforow ą o szeroko ści 250 m; - otoczenie zbiorników wód stoj ących (stawów) w okolicach Lipin i śurobic; - zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha; - teren le śnego rezerwatu przyrody: „Koryciny”; - obszary zwartej zabudowy miejscowo ści gminnej Dziadkowice (wraz z s ąsiaduj ącą du Ŝą wsi ą K ąty) i innych wi ększych miejscowo ści (Dołubowo, śurobice); - tereny zagro Ŝone wyst ąpieniem powodzi wskazane na Mapie obszarów zagro Ŝonych pod- topieniami w Polsce (Nowicki [red.], 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowa- nia odpadów oboj ętnych. Rejony, w których lokalizacja składowisk jest dopuszczalna wyst ępuj ą równomiernie na całym terenie arkusza, zajmuj ąc około 45% jego powierzchni. W granicach arkusza wyznaczono potencjalne obszary preferowane do lokalizacji skła- dowisk odpadów oboj ętnych. Wydzielono je w miejscach, które posiadaj ą naturaln ą warstw ę izolacyjn ą wykształcon ą w postaci pakietu gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa okre ślone dla naturalnych barier geologicznych (NBG), zgodnie z tabel ą 4. Obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono głównie w obr ębie przypowierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). Najwi ększe powierzchnie zajmuj ą one w zachodniej, środ- kowej i wschodniej cz ęś ci arkusza. Gliny te s ą piaszczyste, miejscami ilasto-piaszczyste, w sp ągu ciemnoszare, wy Ŝej br ązowo-szare i br ązowe, bardzo źle wysortowane, silnie wapniste. Ich mi ąŜ szo ść w strefach wychodni waha si ę od kilku metrów w południowej cz ęś ci obszaru arkusza do 8,1 m (Kłopoty-Ba ńki) i około 20 m w rejonie Czarnej Wielkiej, Targowiska i Dołubowa. Na południe od miejscowo ści Wojtki wyznaczono niewielki obszar POLS w miejscu wyst ępowania na powierzchni terenu glin zwałowych zlodowacenia odry. S ą one ciemnoszare, bardzo źle wysortowane, wapniste, a ich mi ąŜ szo ść dochodzi w tym rejonie do

11 m. Gliny zwałowe zlodowacenia warty le Ŝą przewa Ŝnie na starszych glinach zwałowych zlodowacenia odry i zlodowace ń południowopolskich (sanu). Analiza przekroju geologicznego zamieszczonego na Szczegółowej mapie geologicznej Polski (Marszałek, Szyma ński, Dy- jor, 2002; 2005) wykazuje, Ŝe ł ączna mi ąŜ szo ść pakietu utworów słaboprzepuszczalnych waha si ę od kilkunastu do około 20–25 m (Biszewo, Wojtki, Krynki-Sobole), 30–40 m (Kłopoty- Bujny, Czarna Wielka, Sielc), maksymalnie do 70–75 m w rejonie Targowiska i Dołubowa. W skład takiego kompleksu oprócz ró Ŝnowiekowych glin zwałowych wchodz ą równie Ŝ utwory zastoiskowe (głównie mułki i iły) o mi ąŜ szo ści kilku metrów które istotnie poprawiaj ą wła- ściwo ści izolacyjne NBG. Osady zastoiskowe (piaski, mułki i iły zastoiskowe zlodowacenia warty) stwierdzono równie Ŝ na niewielkich powierzchniach terenu w okolicach Wincentowa. Jednak ze wzgl ędu na wyst ępowanie piasków w stropie omawianych osadów, rejon ten zaznaczono na mapie jako nieposiadaj ący naturalnej warstwy izolacyjnej. Rejony o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych wyznaczono w miejscach, gdzie warstwa glin zwałowych jest przykryta utworami piaszczysto-Ŝwirowymi o genezie wodnolodowcowej oraz eluwialnymi o mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ącej 2,5 m. Najwi ększe powierzchnie zajmuj ą one w północnej (rejon Holonki-Sielc) i zachodniej cz ęś ci arkusza (rejon Aleksan- drowa). Tereny wyst ępowania utworów piaszczystych z domieszką frakcji Ŝwirowej akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej, o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 2,5 m, wyznaczono jako obszary pozbawione naturalnej bariery geologicznej. Do takich rejonów zakwalifikowano rów- nie Ŝ tereny wyst ępowania piasków i Ŝwirów, miejscami glin zwałowych, moren czołowych zlodowacenia warty. Utwory te wyst ępuj ą na wschód od miejscowo ści Siemiony oraz w połu- dniowej cz ęś ci arkusza. Moreny zbudowane s ą z ró Ŝnorodnych utworów (piaski, Ŝwiry, gliny zwałowe). W rejonach tych lokalizacja ewentualnych składowisk odpadów jest mo Ŝliwa, pod warunkiem wykonania sztucznej przesłony izolacyjnej dna i skarp składowiska. Pod wzgl ędem geomorfologicznym obszary preferowane pod składowiska odpadów po- ło Ŝone w obr ębie wysoczyzny morenowej płaskiej (Wysoczyzna Drohiczy ńska, Równina Bialska). Wysoko ści wzgl ędne dochodz ą tu do 2 metrów, a k ąt nachylenia stoków do 2°. Wyznaczone obszary znajduj ą si ę w zasi ęgu czwartorz ędowego głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego (GPU). Tworz ą go osady piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe zlodowace ń południowopolskich. Obszary predysponowane do składowania odpadów znajduj ą si ę w strefie o niskim i bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia GPU (Bentkowski, 2004).

Najlepsz ą izolacj ę głównego poziomu wodono śnego okre ślono dla obszarów POLS po- ło Ŝonych w centralnej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, gdzie kompleks glin zwało- wych osi ąga mi ąŜ szo ść 52–65 m, a gł ęboko ść wyst ępowania GPU cz ęsto znacznie przekracza 50 metrów. S ą to okolice: Dołubowa, Woje ńca, Osmoli, Dziadkowic, K ątów, Korzeniówki, śurobic oraz poło Ŝone na wschód od Hornowa i Jasienówki. Podobnie du Ŝą odporno ść wykazuj ą tereny zlokalizowane wokół miejscowo ści: Kłopoty-Stanisławy, Kłopoty-Bujny i Zalesie (południowo-zachodnia cz ęść omawianego obszaru). Na pozostałej, waloryzowanej cz ęś ci arkusza (przede wszystkim w jego północnej cz ę- ści) izolacja GPU jest słabsza (niepełna), a zwierciadło wód podziemnych wyst ępuje znacznie płycej (15–50 m p.p.t.). Z uwagi na brak obiektów uci ąŜ liwych dla poziomu wodono śnego, wyznaczono tam niski stopie ń zagro Ŝenia (rejon Korycin, Spieszyna, Wid źgowa, Siekluk, Andryjanek, Zarzecza, Siemion, Czarnej, Mierzynówka, Makarek, Biszewa, Malinowa, Kry- nek-Soboli, Kłopotów-Patrów). W obr ębie wyznaczonych POLS wyznaczono obszary ogranicze ń warunkowych. Z uwagi na blisko ść zwartej zabudowy, w promieniu 1 km od miejscowo ści gminnych Dziadkowice i Grodzisk (arkusz Pobikry) wprowadzono ograniczenie typu „b”. Nie ma ono charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinno by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziały- wania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z od- powiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konser- watorem zabytków oraz administracji geologicznej. Przedstawione na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie zgeneralizowanego ob- razu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Dziadkowice Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Marszałek, Szyma ński, Dyjor, 2002, 2005). Zaznaczy ć naleŜy, Ŝe charakterystyka litologiczna utworów stanowi ących naturaln ą barier ę geologiczn ą, przedstawiona w obja śnieniach do mapy geologicznej jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. Dlatego te Ŝ w przypadku omawianych rejonów ka Ŝdorazowa lokalizacja składowiska wymaga przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologicznych (maj ą- cych na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej) oraz bada ń hydrogeologicznych.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych

Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne), dla których wymaga-

31 na jest płytko wyst ępuj ąca warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczalno- ści ≤1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści powy Ŝej 1 metra. W przypadku konieczno ści realizacji tego typu inwestycji, wykazuj ącej niekorzystne oddziaływanie na środowisko naturalne, nale Ŝy prze- prowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Mo Ŝe si ę to wi ąza ć równie Ŝ z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. W pierwszej ko- lejno ści nale Ŝałoby rozpatrywa ć rejony, gdzie kompleksy NBG dla składowania odpadów oboj ętnych maj ą najwi ększe mi ąŜ szo ści, a lokalizacja inwestycji wykluczy mo Ŝliwo ść ska Ŝe- nia wód powierzchniowych i podziemnych. Na obszarze arkusza zaznaczono trzy składowiska odpadów komunalnych stałych (w pobli Ŝu miejscowo ści Dołubowo, Dziadkowice i Kłopoty-Ba ńki). Wszystkie s ą zamkni ęte, a obiekt zlokalizowany w miejscowo ści Kłopoty-Ba ńki został zrekultywowany.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Obszar arkusza, którego rozległe fragmenty stanowi wysoczyzna morenowa zbudowana z ró Ŝnowiekowych glin zwałowych o du Ŝej mi ąŜ szo ści, charakteryzuje si ę ogólnie korzystny- mi warunkami do lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych. Najlepsze warunki naturalne dla składowania odpadów wyst ępuj ą w środkowej cz ęś ci arkusza (rejony Targowisk – Dołubowo). Analiza Szczegółowej mapy geologicznej Polski oraz otworów archiwalnych wskazuje na wyst ępowanie w tym rejonie glin zwałowych zlodowacenia warty zalegaj ących bezpo średnio na glinach zwałowych zlodowacenia odry oraz zlodowace ń południowopolskich. Ł ączna mi ąŜ szo ść pakietu izolacyjnego dochodzi lokalnie do 70–75 metrów. Wyst ępuj ący tam na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 50 m p.p.t. czwartorz ędowy główny uŜytkowy poziom wodono śny ma bardzo dobr ą izolacj ę, a stopie ń jego zagro Ŝenia jest bardzo niski. Korzystne warunki do składowania odpadów oboj ętnych istniej ą tak Ŝe w okolicach Osmoli, śurobina, Hornowa, Bujnów i Kłopotów, w południowej cz ęś ci arkusza, a tak Ŝe w cz ęś ci zachodniej. Mi ąŜ szo ść wyst ępuj ących tam glin zwałowych wynosi od 20 do 40 me- trów, a stopie ń zagro Ŝenia poziomu wodonośnego jest niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarze omawianego arkusza zlokalizowano jedenaście wyrobisk, które po odpo- wiednim przystosowaniu mog ą stanowi ć nisze umo Ŝliwiaj ące składowanie odpadów. Wszyst- kie powstały w wyniku niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego. Jedno wyro-

32 bisko znajduje w rejonie o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych (na zachód od Sielca), a pozostałe dziesi ęć na obszarach pozbawionych naturalnej warstwy izolacyjnej. Wi ększo ść wskazanych wyrobisk posiada punktowe ograniczenia, wynikaj ące z sąsiedztwa elementów zabudowy wiejskiej oraz ochrony przyrody i dziedzictwa kulturowego. Zlokalizowane s ą głównie w zachodniej i wschodniej cz ęś ci arkusza. Wszystkie omawiane wyrobiska s ą suche. Ich ewentualne wykorzystanie pod składowi- ska odpadów b ędzie si ę wi ązało z wykonaniem sztucznych zabezpiecze ń ich dna i skarp.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Dziadkowice dokonano wst ępnej oceny geologiczno-in Ŝynierskiej gruntów wyst ępuj ących w strefie przypowierzchniowej, w celu wyznaczenia warunków pod- ło Ŝa budowlanego. Wykorzystano dane ze Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Marsza- łek i in., Dyjor, 2005; 2006), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Bentkowski, 2004), dane dotycz ące gł ęboko ści wyst ępowania zwierciadła wód gruntowych, uzyskane z profili otworów hydrogeologicznych, ogólne informacje o ukształtowaniu powierzchni terenu, rozmieszczeniu rejonów podmokłych i terenów o spadkach powy Ŝej 12%, uzyskane z mapy topograficznej w skali 1:50 000. Zgodnie z wytycznymi zawartymi w instrukcji Mapy geo środowiskowej Polski (Instruk- cja..., 2005) z oceny warunków budowlanych wył ączono: tereny złó Ŝ kopalin i wi ększe wyrobiska poeksploatacyjne, tereny le śne i rolne w klasie I-IVa oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Ocen ą obj ęto około 30% powierzchni obszaru arkusza. Wyznaczono dwie podstawowe kategorie obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. W granicach omawianego arkusza warunki korzystne wyst ępuj ą na wi ększo ści terenów poddanych ocenie geologiczno-in Ŝynierskiej i s ą zwi ązane przede wszystkim z obszarem rów- nin wodnolodowcowych i wysoczyzny morenowej. S ą to tereny wyst ępowania gruntów niespoistych, najcz ęś ciej średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawi- ska geodynamiczne, a gł ęboko ść wyst ępowania wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. oraz gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych. Najkorzystniejsze warunki stwarza podło Ŝe zbudowane z gruntów niespoistych, piaszczystych, pochodzenia wodnolodowcowego z okresu zlodowace ń środkowopolskich (zlodowacenia warty). Piaski i Ŝwiry równiny sandrowej wyst ępuj ą wyspowo w północno-zachodniej, centralnej, południowo-wschodniej i wschodniej cz ęść opisywanego obszaru. Do grun-

33 tów bardzo dobrych do posadowienia budowli nale Ŝą te Ŝ piaski i Ŝwiry lodowcowe z okresu zlodowacenia warty. Utwory lodowcowe to niewysortowane piaski ze Ŝwirami, otoczakami i głazami, średnio zag ęszczone i zag ęszczone, o poziomym i lekko nachylonym warstwowa- niu. Wyst ępuj ą one wyspowo na całym obszarze wysoczyznowym, m.in. w rejonie Kolonii Jakubowskie, na wschód od Czarnej Cerkiewnej i na zachód od Andryjanek, w okolicach Mierzynówki, w rejonie Kolonii Hornowo i Hornowszczyzny, w okolicach śurobic. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych obejmuj ą równie Ŝ spoiste utwory moren czołowych: małoskonsolidowane, twardoplastyczne lub półzwarte gliny zwałowe zlodowacenia warty – piaszczyste z domieszk ą Ŝwirów, partiami z otoczakami i głazikami. W obrazie kartograficznym s ą one elementem dominuj ącym na obszarze arkusza Dziadkowice, lecz wsz ędzie tam, gdzie powierzchniowo dominuje glina zwałowa wyst ępuj ą zazwyczaj gleby chronione, a powierzchnie poddane ocenie geologiczno-in Ŝynierskiej z glebami ni Ŝszych klas są w mniejszo ści. Wyst ępuj ą one w formie wi ększych płatów pomi ędzy Koloni ą Holonki a Holonkami, na zachód od wsi Sielc, wokół Piotrowa-Krzywokołów, na południe od Makarek, w rejonie wsi Krynki-Sobole oraz na północ od Malewic i na wschód od Hornowa. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą zwi ązane przede wszystkim z płytszym od 2 m wyst ępowaniem wód gruntowych i z wyst ępowaniem gruntów organicznych. Niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo warunki wyst ępuj ą przede wszystkim w dnach dolin rzek i potoków oraz na terenach podmokłych, wypełnionych torfami, namułami torfiastymi, piaskami humusowymi i mułkami z detrytusem ro ślinnym, zarówno holoce ńskimi jak i z po- granicza plejstocenu i holocenu. Woda gruntowa ze wzgl ędu na obecno ść kwasów humusowych mo Ŝe mie ć podwy Ŝszon ą agresywno ść wzgl ędem stali i betonu. Tereny o warunkach utrudniaj ących budownictwo zwi ązane s ą z wyst ępowaniem nie- skonsolidowanych mułków (w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym) oraz piasków zagł ę- bie ń wytopiskowych o charakterze bezodpływowym i okresowo przepływowym. Zlokalizo- wane s ą one na południe od Holonek, na północny zachód od Sikorowa, pomi ędzy Krynkami- Sobolami a Biszewem oraz w rejonie wsi: Moczydły, Kłopoty-Bujny i Kłopoty-Patry. Tereny o warunkach utrudniaj ących budownictwo zwi ązane s ą równie Ŝ z wyst ępowaniem gruntów niespoistych lu źnych – piasków pyłowatych zwietrzelinowych i piasków eolicznych (np. w rejonie Osmoli). Eluwia tworz ą na glinach zwałowych i piaskach wodnolodowcowych pokrywy o bezładnych teksturach i ró Ŝnym typie warstwowania. Stanowi ć one mog ą utrudnienie dla budownictwa szczególnie tam, gdzie ich mi ąŜ szo ść przekracza gł ęboko ść fundamentowania budowli. Piaski eoliczne i piaski uformowane w wydmach wyst ępuj ą na niewielkich po-

34 wierzchniach, w wi ększo ści poro śni ętych lasem, w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Na obszarze arkusza nie wyst ępuj ą obszary zagro Ŝone rozwojem zjawisk geodynamicz- nych (Grabowski [red.] i in., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Tereny poło Ŝone w granicach arkusza Dziadkowice nie s ą obj ęte systemem ochrony wieloprzestrzennej. Brak tu obszarów chronionego krajobrazu, parków krajobrazowych, ob- szarów Natura 2000, co wynika po cz ęś ci z typowo rolniczego charakteru tego regionu, jak równie Ŝ z wi ększej atrakcyjno ści terenów s ąsiednich: doliny rzeki Bug na południu, czy te Ŝ zwartych kompleksów le śnych Puszczy Białowieskiej na północnym wschodzie. Z tego te Ŝ wzgl ędu omawiany obszar jest swoistym buforem dla wspomnianych, wyj ątkowo atrakcyjnych przyrodniczo terenów. Niski stopie ń urbanizacji całego regionu, brak uci ąŜ liwych zakła- dów przemysłowych i zachowanie wielu komponentów środowiska w mało przekształconym stanie skłoniły w latach 80-tych ubiegłego stulecia do obj ęcia północno-wschodniej cz ęś ci kraju (a wraz z ni ą – całego północnego Podlasia) programem Zielone Płuca Polski: ide ą rozwoju w oparciu o przesłanki proekologiczne. Idea ta jest z powodzeniem realizowana do dzi ś, co znajduje swój wyraz w priorytetach i strategicznych celach formułowanych i osi ąganych na szczeblu ponadregionalnym (np. Strategii Rozwoju Województwa Podlaskiego). Najwi ększym bogactwem tej cz ęś ci Podlasia s ą Ŝyzne gleby i mało przekształcony krajobraz, co umo Ŝliwia harmonijny i zrównowa Ŝony rozwój regionu oraz sprzyja utrzymaniu tak dzi ś po Ŝą danej bioró Ŝnorodno ści. Chronione przed u Ŝytkowaniem pozarolniczym gleby wy- sokich klas bonitacyjnych (głównie klasy IIIa i IIIb) zajmuj ą zwarte tereny w zachodniej, po- łudniowo-zachodniej i północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. S ą to gleby kompleksu pszennego dobrego, Ŝytniego bardzo dobrego i zbo Ŝowo-pastewnego mocnego. Gleby chronione pochodzenia organicznego na obszarze Wysoczyzny Drohiczy ńskiej zwi ązane s ą z wą- skimi dolinami rzecznymi, a na Równinie Bielskiej z szerokim obni Ŝeniem dolinnym rzeki Leśnej i towarzysz ącą jej równin ą torfow ą. S ą to ró Ŝnego rodzaju gleby torfowe, murszowe i mady. Tereny le śne zajmuj ą około 25% powierzchni arkusza. Wi ększe kompleksy le śne obok funkcji gospodarczej – jak ą jest produkcja drewna – stanowi ą ostoj ę zwierz ąt i pełni ą funkcj ę wodochronn ą. Mniejsze połacie lasu (głównie lasy prywatne) sprzyjaj ą zachowaniu ró Ŝnorod- no ści siedlisk i zró Ŝnicowaniu gatunków w drzewostanach.

W granicach arkusza znajduj ą si ę obiekty przyrodnicze podlegaj ące ochronie prawnej – pomniki przyrody Ŝywej: grupy drzew i pojedyncze drzewa, pomnik przyrody nieo Ŝywionej (głaz narzutowy) i liczne u Ŝytki ekologiczne o niewielkich powierzchniach, najcz ęś ciej poni- Ŝej 1 ha. Ich wykaz prezentuje tabela 5. Do najliczniejszych pomników przyrody Ŝywej nale Ŝą dęby szypułkowe. Ich du Ŝe skupisko znajduje si ę w parku przy le śnictwie Siemiony, a tak Ŝe przy drodze z Hornowa do Malewic, gdzie równie Ŝ ro śnie 21 lip drobno-listnych, uznanych za pomniki przyrody. Jako u Ŝytki ekologiczne funkcjonuj ą głównie śródle śne torfowiska ze swo- ist ą ro ślinno ści ą, a tak Ŝe oczka wodne tworz ące ekosystemy bagienne (tabela 5). Tabela 5

Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Gmina Rok obiektu Forma Rodzaj obiektu Miejscowo ść zatwier- na ochrony (powierzchnia w ha) dzenia mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Grodzisk PŜ – kasztanowiec zwyczajny, 1 P Siemiony 1961 56 d ębów szypułkowych, lipa siemiatycki drobnolistna Dziadkowice 2 P Dziadkowice 1981 PŜ – jesion wyniosły Siemiatycki Dziadkowice PŜ – jesion wyniosły, 3 P Dziadkowice 1981 siemiatycki kasztanowiec zwyczajny Dziadkowice 4 P Osmola 1955 Pn, G – granit siemiatycki Dziadkowice 5 P Dziadkowice 1987 PŜ – d ąb szypułkowy siemiatycki Dziadkowice 6 P Dziadkowice-Kąty 1955 PŜ – d ąb szypułkowy siemiatycki Dziadkowice PŜ – 21 lip drobnolistnych, 7 P Hornowo 2001 5 dębów szypułkowych, brzoza siemiatycki brodawkowata Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice torfowisko 8 U Le śnictwo śurobice 1997 (0,33) oddział 172 f siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice bagno śródle śne 9 U Le śnictwo śurobice 1997 (0,43) oddział 173 b siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice torfowisko 10 U Le śnictwo śurobice 1997 (0,65) oddział 175 b siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice torfowisko wysokie 11 U Le śnictwo śurobice 1997 (1,11) oddział 176 c siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice torfowisko 12 U Le śnictwo śurobice 1997 (1,64) oddział 19B k siemiatycki

1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice śródle śne obni Ŝenie 13 U Le śnictwo śurobice 1997 (0,96) oddział 22 g siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice torfowisko 14 U Le śnictwo śurobice 1997 (0,96) oddział 26 c siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice śródle śne obni Ŝenie 15 U Le śnictwo śurobice 1997 (0,44) oddział 32 b siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice zatorfiona polana 16 U Le śnictwo śurobice 1997 (1,82) oddział 32 d siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice torfowisko 17 U Le śnictwo Kadłub 1997 (0,24) oddział 41 j siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice torfowisko 18 U Le śnictwo Kadłub 1997 (0,67) oddział 44 b siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice śródle śne obniŜenie 19 U Le śnictwo Kadłub 1997 (0,79) oddział 55 f siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice śródle śna polana 20 U Le śnictwo Kadłub 1997 (0,95) oddział 61 i siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice torfowisko 21 U Le śnictwo Kadłub 1997 (0,30) oddział 61 j siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice torfowisko 22 U Le śnictwo Kadłub 1997 (0,92) oddział 66 b siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice torfowisko 23 U Le śnictwo Kadłub 1997 (1,06) oddział 65 f siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice polana 24 U Le śnictwo Kadłub 1997 (0,31) oddział 66 i siemiatycki Nadle śnictwo Nurzec Dziadkowice zabagnienie 25 U Le śnictwo Kadłub 1997 (0,75) oddział 63 f siemiatycki Rubryka 2: P – pomnik przyrody; U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Północno-wschodni fragment obszaru arkusza – dolina rzeki Le śnej wraz z obszarem torfowisk, znalazł si ę w granicach korytarza ekologicznego o znaczeniu krajowym, 48k – korytarz Nurca, który jest elementem krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska (Liro, 1998). Sie ć ta jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów, reprezentatywnych pod wzgl ędem przyrodniczym dla ró Ŝnych regionów kraju (fig. 4).

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza Dziadkowice na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 24M – Doliny Dolnego Bugu; 2 − granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 2 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 48k − Nurca

3 – granica Pa ństwa

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Dziadkowice udokumentowano niezbyt liczne stanowiska arche- ologiczne. Wi ększo ść z nich lokuje si ę wzdłu Ŝ dolin rzecznych: Le śnej, Czarnej i ich dopły- wów. Wynika to z uwarunkowa ń geograficznych i etnicznych (teren ścierania si ę ró Ŝnych wpływów kulturowych, co nie sprzyjało osadnictwu), jak równie Ŝ z nierównomiernego rozpoznania terenu w ramach tzw. szczegółowego archeologicznego zdj ęcia Polski. Do najcenniejszych nale Ŝą stanowiska na Wysoczy źnie Drohiczy ńskiej w okolicach Makarek i w górnym biegu Czarnej, z których a Ŝ 23 s ą uj ęte w rejestrze zabytków. S ą to cmentarzyska kultury mazowieckiej (XII–XIII wiek) w Smolugach, Czarnej Średniej, Czarnej Wielkiej i Rybałtach oraz wczesnośredniowieczne cmentarzyska kurhanowe i kurhany kultury słowia ńskiej, najliczniejsze w rejonie Czarnej Wielkiej, Makarek i Malinowa.

Najstarszym znaleziskiem na omawianym obszarze s ą fragmenty ceramiki, dokumentu- jące osadnictwo kultury tzw. ceramiki sznurkowej z okresu neolitu, w Kłopotach-Patrach. Z kolei w śurobicach znaleziono fragmenty ceramiki z II–IV wieku n.e. Cenne s ą równie Ŝ wczesno średniowieczne cmentarzyska z grobami w obstawach kamiennych w Krynkach- Sobolach i w Malinowie (kultura typu mazowieckiego), a tak Ŝe średniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kolonii Aleksandrowo. Pó źniejsze osadnictwo (XIV–XVI wiek) dokumentuj ą dobrze zachowane stanowiska w rejonie śurobic. Na omawianym terenie nie zachowało si ę zbyt wiele zabytków architektury sakralnej i świeckiej, uj ętych w rejestrze zabytków. Bardzo liczne s ą natomiast obiekty dóbr kultury: drewniane zabudowania mieszkalne i gospodarcze w wielu wsiach (z pocz ątku XX wieku) oraz miejsca pami ęci historycznej – przydro Ŝne kapliczki i krzy Ŝe, upami ętniaj ące walk ę miejscowej ludno ści z zaborcami i okupantami. Wi ększo ść z tych obiektów powinna by ć wpi- sana do rejestru zabytków. Spo śród zabytków architektury sakralnej do najcenniejszych nale Ŝy unikalny zespół ko- ścioła parafialnego w Dziadkowicach z pocz ątków XIX wieku. W jego skład wchodz ą: klasy- cystyczny ko ściół rzymsko-katolicki pw. Świ ętej Trójcy z 1802 r., murowana, dwukondygna- cyjna dzwonnica i drewniana plebania, w typie dworku szlacheckiego. Na pobliskim cmentarzu zachowała si ę drewniana kaplica pw. św. Anny, z 1826 r., konstrukcji wie ńcowej, na pod- murówce kamiennej, z dwuspadowym dachem. Niemniej cenny jest zespół ko ścioła parafialnego w Dołubowie z pocz ątku XX wieku: neogotycki murowany ko ściół parafialny pw. Świ ę- tych Apostołów Piotra i Pawła wraz z przyległym terenem – cmentarzem i kostnic ą, ogrodze- niem i bram ą. Do zabytków uj ętych w rejestrze nale Ŝy te Ŝ nagrobek Wiktorii i Ludwika Pie ń- kowskich na dawnym cmentarzu: piaskowcowa rze źba Matki Boskiej z Dzieci ątkiem, dłuta Zygmunta Otto, z 1903 r. W Osmoli – na wzgórzu nad dolin ą Le śnej – znajduje si ę jednona- wowy ko ściół p.w. Matki Boskiej Bolesnej z lat 1923–29: murowany, z transeptem i pi ęcio- kondygnacyjn ą wie Ŝą . Do cennych zabytków budownictwa sakralnego nale Ŝą te Ŝ cerkwie. We wsi Czarna Cer- kiewna jest to murowana cerkiew prawosławna pw. Opieki Matki Bo Ŝej z lat 1900–1901, w Andryjankach – murowana cerkiew prawosławna pw. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa Świ ętego z 1914 r. We wsi Czarna Wielka zachowała si ę drewniana cerkiew greckokatolicka (obecnie prawosławna) pw. Matki Boskiej Kaza ńskiej, z 1868 r. W śurobicach znajduje si ę drewniana, XVIII-wieczna cerkiew prawosławna pw. św. Michała: konstrukcji wie ńcowej, orientowana, z dwukondygnacyjn ą wie Ŝą nakryt ą blaszanym hełmem namiotowym.

Jedyn ą kapliczk ą wpisan ą do rejestru zabytków jest murowana kapliczka z ko ńca XVIII wieku, z drewnian ą figur ą św. Jana Nepomucena, o bardzo interesuj ącym kształcie (boczne okienka, dach kryty ceramik ą, kuta balustrada). Jest ona usytuowana przy drodze z Grodziska do Czarnej Średniej, w pobli Ŝu wsi Mierzynówka. Spo śród obiektów budownictwa świeckiego do zabytkowych zaliczono zespół dworski w Dołubowie. W jego skład wchodzi budynek drewniany z 1912 r. o konstrukcji zr ębowo- słupowej, na podmurówce ceglanej, z gankiem, stanowi ący typowy przykład tradycyjnego budownictwa tego regionu. Dwór otoczony jest parkiem z II połowy XIX wieku, z zachowa- nym starym drzewostanem (kasztanowce, lipy, graby, jesiony) i historycznym układem alei. Na całym obszarze obj ętym arkuszem Dziadkowice bardzo liczne s ą miejsca pami ęci historycznej; przydro Ŝne krzy Ŝe (katolickie i prawosławne), murowane kapliczki, tablice pami ątkowe i pomniki. Upami ętniaj ą one wa Ŝne dla miejscowej ludno ści wydarzenia. Wiele z nich dotyczy okresu powstania styczniowego, wojny polsko-bolszewickiej i obu wojen świa- towych, a tak Ŝe wydarze ń z najnowszej historii Polski – beatyfikacji ks. Jerzego Popiełuszki (kamie ń z tablic ą w Dziadkowicach), pontyfikatu papie Ŝa Jana Pawła II. Cz ęść z nich jest pod nadzorem konserwatorskim.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze obj ętym arkuszem Dziadkowice w obr ębie terenów wysoczyznowych dominuje intensywne rolnictwo – głównie produkcja zbóŜ, a w cz ęś ci północno-wschodniej (na Równinie Bielskiej) – hodowla bydła. Przewa Ŝaj ą indywidualne, wielokierunkowe gospodarstwa średniej wielko ści. Z uwagi na brak wi ększych zakładów przemysłowych i stosunkowo czyste środowisko naturalne (niski poziom chemizacji środowiska glebowego) rozwija si ę tu rolnictwo ekologiczne. Specyfika budowy geologicznej regionu, wyra Ŝaj ąca si ę w wyra źnej przewadze utwo- rów gliniasto-ilastych w strefie przypowierzchniowej i wysoka jako ść gleb spowodowała, Ŝe nie prowadzono tu na wi ększ ą skal ę poszukiwa ń surowców mineralnych. Potrzeby lokalne (indywidualne budownictwo, naprawa dróg gruntowych) dotychczas zaspokajano poprzez eksploatacj ę niewielkich wyst ąpie ń kruszywa naturalnego. Perspektywy powi ększenia bazy zasobowej s ą ograniczone do wyst ąpie ń piasków i Ŝwirów pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego w obszarach wzgórz moreny czołowej i pokryw lodowcowych na kulminacjach wysoczyzny. Znacznym utrudnieniem w procesie dokumentowania złó Ŝ jest du Ŝa zmienno ść litologiczna utworów czołowomorenowych oraz ograniczenia natury środowisko-

40 wej (gleby chronione, tereny le śne). W tym świetle eksploatacja kopalin na omawianym obszarze mo Ŝe mie ć jedynie znaczenie lokalne. Zjawiskiem wielce niekorzystnym – z punktu widzenia ochrony krajobrazu, wód gruntowych i terenów le śnych – jest niekoncesjonowane wydobycie kruszywa naturalnego na wy- chodniach piasków i Ŝwirów, niekiedy w bezpo średnim s ąsiedztwie udokumentowanych złó Ŝ, bez wykonania bada ń jako ściowych kopaliny. Działalno ść taka powoduje trwał ą degradacj ę wyst ąpie ń kruszywa, mo Ŝliwych do racjonalnego wykorzystania. Źródłem zaopatrzenia w wod ę mieszka ńców omawianego obszaru jest czwartorz ędowe pi ętro wodono śne. Zarówno wydajno ść uj ęć jak i jako ść ujmowanej wody jest wystarczaj ąca w stosunku do potrzeb. Pilna konieczno ści ą staje si ę natomiast uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej poprzez budow ę przyzagrodowych oczyszczalni ścieków i rozbudow ę sieci kanalizacyjnej. Brak te Ŝ składowisk odpadów spełniaj ących wymagane standardy. Na terenie arkusza Dziadkowice obszary preferowane do lokalizacji składowisk zajmuj ą około 45% jego powierzchni. Wyznaczono tu rejony predysponowane wył ącznie dla składowisk odpadów oboj ętnych, ze wzgl ędu na wła ściwo ści naturalnej warstwy izolacyjnej, którą stanowi ą gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich. Najbardziej korzystnych warunków dla lokalizacji takich obiektów nale Ŝy poszukiwa ć w środkowej cz ęś ci obszaru arkusza (okolice Targowiska i Dołubowa), gdzie skonsolidowany kompleks osadów słabo przepuszczalnych zlodowace ń środkowo- i południowopolskich osi ąga najwi ększ ą mi ąŜ szo ść , dochodz ącą lokalnie do 75 m. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny poło Ŝony jest tam na gł ęboko ści >50 m p.p.t. i dzi ęki korzystnemu wykształceniu naturalnej bariery geologicznej jest on bardzo dobrze izolowany od wpływów powierzchniowych. W przypadku podj ęcia decyzji o umiejscowieniu we wskazanych na mapie rejonach składowiska odpadów komunalnych, konieczne jest przeprowadzenie szcze- gółowych bada ń geologiczno-in Ŝynierskich i hydrogeologicznych, w celu potwierdzenia izolacyjnego charakteru podło Ŝa. Wi ąza ć si ę to równie Ŝ b ędzie z konieczno ści ą zastosowania w pod- ło Ŝu składowiska sztucznych przesłon izolacyjnych. Na obszarze omawianego arkusza wskazano jedena ście niezawodnionych wyrobisk, które powstały w wyniku niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego. Po odpo- wiednim przystosowaniu mog ą one stanowi ć nisze umo Ŝliwiaj ące składowanie odpadów. Wi ększo ść z nich posiada punktowe ograniczenia, wynikaj ące z sąsiedztwa elementów zabudowy wiejskiej oraz ochrony dziedzictwa kulturowego. Ich ewentualne wykorzystanie pod składowiska odpadów b ędzie si ę wi ązało z wykonaniem sztucznych zabezpiecze ń ich dna i skarp.

Cennym elementem środowiska naturalnego jest mało zmieniony przez działalno ść gospodarcz ą krajobraz: mozaika siedlisk le śno-łąkowych i pola uprawne wraz z drewnian ą za- budow ą wielu miejscowo ści. Zachowane budownictwo drewniane, a tak Ŝe wci ąŜ liczne na tym terenie przydro Ŝne kapliczki powinny zosta ć obj ęte ochron ą konserwatorsk ą i prawn ą. Na terenach obj ętych arkuszem Dziadkowice nie wyznaczono obszarów Natura 2000. Turystyka nie odgrywa na tym terenie wi ększej roli ze wzgl ędu na s ąsiedztwo bardzo atrakcyjnych przyrodniczo terenów Puszczy Białowieskiej, czy te Ŝ doliny rzeki Bug.

XIV. Literatura

BENTKOWSKI A., 2004 − Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Dziadko- wice (wraz z obja śnieniami). Pa ństw. Inst. Geol. i Min. Środow., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 2002 − Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego śU-

RO-BICE w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badaw., War- szawa. CZOCHAL S, 1992a − Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych stałych na terenie woje- wództwa białostockiego. Gmina Grodzisk. Arch. Geol. Podlaskiego Urz ędu Marszałk. w Białymstoku. CZOCHAL S, 1992b − Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych stałych na terenie woje- wództwa białostockiego. Gmina Dziadkowice. Arch. Geol. Podlaskiego Urz ędu Marszałk. w Białymstoku. DATA I., 1984 − Sprawozdanie z prac rozpoznawczych za kruszywem „Jasionówka Stara” w miejscowo ści Jasionówka. Arch Geol. Podlaskiego Urz ędu Marszałk. w Białymstoku. DATA I., 1989 − Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem naturalnym w woj. białostockim. Arch. Geol. Podlaskiego Urz ędu Marszałk. w Białymstoku. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie mazowiec- kim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badaw., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Wyd. AGH w Krakowie, Kraków. KONDRACKI J., 2002 - Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa. LICHWA M., 1992 − Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych stałych na terenie woje- wództwa białostockiego. Gmina Siemiatycze. Miasto Siemiatycze. Arch. Geol. Podlaskie- go Urz ędu Marszałk. w Białymstoku. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badaw., Warszawa. MARSZAŁEK S., SZYMA ŃSKI J., DYJOR K., 2005 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Dziadkowice. Min. Środow. i Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARSZAŁEK S., SZYMA ŃSKI J., DYJOR K., 2006 – Szczegółowa mapa geologiczna Pol- ski w skali 1:50 000, arkusz Dziadkowice. Min. Środow. i Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWAK J., 1971 − Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Sie- dlce. Wyd. Geol., Warszawa. NOWAK J., 1972 − Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Siedlce. Wyd. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 − Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnie- niem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Inst. Melior. i U Ŝyt. Ziel., Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 − Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dz.U. z 2002 r., Nr 165, poz. 1359. SADOWSKI W., 2004 − Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Siemiony”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badaw., Warszawa. SADOWSKI W., 2008 − Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Siemiony

II” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badaw., Warszawa.

SADOWSKI W., 2009 − Dodatek nr 1 do Dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natu-

ralnego „Siemiony” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Ba- daw., Warszawa. STOI ŃSKI A., PRA śAK B., WIECZOREK D., 2007 – Mapa geologiczno-gospodarcza Pol- ski w skali 1:50 000, arkusz Dziadkowice (457). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badaw., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2009 r. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Badaw., Warszawa. WO Ś A., 1999 − Klimat Polski. Wyd. PWN, Warszawa.