406 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(2): 406-409

Właściwości prozdrowotne owoców maliny właściwej ( idaeus L.)

Health benefits of red raspberry fruit (Rubus idaeus L.)

Alicja Baranowska 1/, Katarzyna Radwańska 1/, Krystyna Zarzecka 2/, Marek Gugała 2/, Iwona Mystkowska 1/

1/ Katedra Nauk o Środowisku, Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej 2/ Katedra Agrotechnologii, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach

Właściwości lecznicze owoców maliny znane były już w Starożytności. The healing properties of raspberry fruit have been known since antiquity. Ich uprawą zajmowali się starożytni Grecy i Rzymianie. Są one cennym Raspberry was cultivated by ancient Greek and Romans. The raspberry surowcem leczniczym, posiadają walory odżywcze i dietetyczne. Zarówno fruit is not only a valuable, medicinal raw material, but also has a nutritive owoce (Fructus Rubi idaei), jak i liście (Folium Rubi idaei), stosowane and dietary value. Furthermore, both fruit (Fructus Rubi idaei) and leaves są jako środek na przeziębienie. Owoce zawierają cukry proste, kwasy (Folium Rubi idaei) can be used as a cold remedy. Since raspberry contains organiczne, w tym kwasy fenolowe i olejki eteryczne mające właściwości monosaccharides and organic acids, including phenolic acids and essential rozgrzewające i antyseptyczne. Są bogatym źródłem związków śluzowych, oils, the fruit demonstrates warming and antiseptic properties. The raspberry pektyn, antocyjanów, witamin, makro- i mikroelementów oraz substancji fruit is a source of mucosal compounds, of pectin, anthocyanin, vitamins, mineralnych. Dzięki zawartości potasu maliny wzmacniają serce, natomiast macro- and micronutrients, and mineral substances. While the potassium lecytyna chroni przed zawałem, żelazo i fosfor wpływają korzystnie content in raspberry strengthens the heart, the lecithin in the fruit protects na poziom czerwonych krwinek, a magnez regeneruje układ nerwowy. against myocardial infractions. Additionally, the iron and phosphorus W medycynie ludowej używano ich od wieków, jednak dopiero w ostatnich content have positive effect on the red blood cells level, and the magnesium latach potwierdzono zdrowotne działanie zawartego w malinach kwasu level helps to regenerate the nervous system. The raspberry fruit has been elagowego. Najnowsze badania naukowe potwierdzają pozytywny wpływ present for centuries in the folk medicine, but only recently its health effects ketonu malinowego w leczeniu otyłości i w kuracjach odchudzających. have been confirmed (i.e. the health effects of the ellagic acid present in raspberry). The recent research also confirms the positive impact of the Słowa kluczowe: owoce maliny właściwej, skład chemiczny, właściwości raspberry ketone in the weight loss treatment. prozdrowotne Key words: red raspberry fruit, chemical composition, health benefits

© Probl Hig Epidemiol 2015, 96(2): 406-409 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Alicja Baranowska www.phie.pl Katedra Nauk o Środowisku, Zakład Rolnictwa Nadesłano: 05.05.2015 Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Zakwalifikowano do druku: 11.05.2015 ul. Sidorska 95/97, 21-500 Biała Podlaska e-mail: [email protected]

Wstęp malin. Udowodniono, że owoce Rubus idaeus L. zawie- Polska jest jednym z czołowych producentów rają szereg aromatycznych związków chemicznych, owoców maliny właściwej w Europie i na świecie których głównym składnikiem jest keton malinowy [1]. Owoce maliny od tysiącleci są wykorzystywane (C10H1202). Owoce maliny są szczególnie cenne ze w celach leczniczych i odżywczych. Badania naukowe względu na dużą zawartość błonnika, pektyn i innych nad biologicznymi właściwościami malin potwierdzi- związków bioaktywnych zwanych fitaminami [2-5]. ły ich znaczenie jako składników leków o działaniu Maliny to owoce o wszechstronnym zastosowaniu, przeciwzapalnym, są one również wartościowym możemy je spożywać przez cały rok: jako świeży deser, składnikiem naszej diety. Wyniki eksperymentów dżemy, kompoty, soki, czy mrożonki. wykazały właściwości przeciwnowotworowe kwasu Rubus idaeus L. – opis botaniczny, historia elagowego (C H 0 ), prostego fenolu, który hamuje 14 6 8 uprawy procesy nowotworowe. Posiada również właściwości przeciwwirusowe. Badania pozwoliły również na Malina właściwa jest rośliną strefy umiarkowanej. wyjaśnienie specyficznego smaku i zapachu owoców Występuje również w rejonach chłodniejszych i sub- Baranowska A i wsp. Właściwości prozdrowotne owoców maliny właściwej (Rubus idaeus L.) 407 arktycznych Europy, Azji i Ameryki Północnej. Malinę pochodzą z ogrodów przyklasztornych późnego Śred- uprawia się również w Australii i Nowej Zelandii, niowiecza (XV w.), a pierwsze hodowlane odmiany a także w Chinach. W Polsce w warunkach natural- maliny wymieniane były dopiero pod koniec XVIII w. nych występuje w całym kraju w lasach, na polanach [10]. i na wyrębach, a w górach, aż po piętro kosodrzewiny Malina wykazuje bardzo dużą wrażliwość na [1, 6, 7]. czynniki glebowe, atmosferyczne i chorobotwórcze. Malina należy do rodzaju Rubus L., rodziny różo- Najlepiej owocuje na glebach żyznych, przewiewnych watych ( Juss.), rzędu różowców (), i dostatecznie wilgotnych, zasobnych w próchnicę, jest jednym z rodzajów klasyfikowanych w obrębie o odczynie lekko kwaśnym. Gleby zasadowe o pH rodziny Rosaceae. Rodzaj Rubus L. obejmuje około powyżej 8 nie nadają się pod uprawę tej rośliny. Płytki 250 gatunków, spośród których około 100 występuje system korzeniowy maliny sprawia, że nawet krótko- na terenie Europy Zachodniej i Środkowej. W Polsce trwała susza wpływa niekorzystnie na wzrost i rozwój rodzaj Rubus L. reprezentowany jest przez ponad roślin. Najlepszym miejscem pod uprawę Rubus czterdzieści gatunków. Do najbardziej znanych należy idaeus L. są łagodne zbocza oraz tereny równinne. Do- malina właściwa (Rubus idaeus L.), dostarczająca ja- brze owocuje przy dużej ilości opadów wynoszących dalnych owoców oraz liści, popularnych jako surowiec 800-900 mm rocznie. Krzewy źle rosną na terenach garbnikowy [8, 9]. podmokłych i zalewowych. Wytrzymałość na mróz Odmiany maliny czerwonej, popularne w naszym jest różna u poszczególnych odmian [1, 10]. kraju pochodzą od następujących gatunków: maliny właściwej Rubus idaeus L., maliny omszonej Rubus Właściwości prozdrowotne owoców maliny strigosus Michx. i maliny czarnej Rubus occidentalis L., właściwej (Rubus idaeus L.) która w licznych odmianach uprawiana jest w Ame- Owoce maliny właściwej od dawna były stosowane ryce Północnej i nazywana jest popularnie maliną jako surowiec o działaniu przeciwzapalnym, napot- zachodnią [7, 8, 10]. nym, przeciwgorączkowym, jako środek regulujący Malina jest wieloletnim krzewem. W zależności pracę układu pokarmowego i przemianę materii [13]. od odmiany może osiągać wysokość do 2 m. Wytwa- Są one również źródłem cennych związków roślinnych rza liczne odrosty korzeniowe. Pędy są proste z lekko o cechach podobnych do witamin, które nazywane odchylonymi wierzchołkami, pokryte drobnymi, są fitaminami, ponieważ pochodzą tylko z roślin szczecinkowatymi kolcami. Liście są pierzasto 3-7 i podobnie, jak witaminy nie są syntetyzowane przez dzielne, ostro piłkowane, od spodu białawo filcowate. organizm człowieka. W naukach farmaceutycznych Białe kwiaty o średnicy około 10 mm zebrane są po ok. fitaminy są sklasyfikowane jako fenolowe antyoksy- 10 w luźne kwiatostany (grona lub baldachogrona) danty wspomagające funkcje fizjologiczne organizmu i osadzone na wierzchołkach pędów. Kwitnie, w za- [2]. Badania naukowe potwierdzają również działanie leżności od odmiany, od czerwca do sierpnia. Owoce prewencyjne składników bioaktywnych występujących składają się z wielu drobnych, soczystych pestkowców, w świeżych owocach i produktach przetworzonych delikatnie omszonych, osadzonych na wypukłym dnie w stosunku do wielu chorób cywilizacyjnych [14]. kwiatowym. Barwa owoców może być jasnoczerwona, Właściwości prozdrowotne i fruktoterapeutyczne czerwona, krwistoczerwona i ciemnoczerwona. Znane owoców Rubus idaeus L. są determinowane przede są również odmiany o żółtawym, białawym lub czar- wszystkim ich składem chemicznym, który jest uza- nym zabarwieniu owoców. Owoce większości odmian leżniony od czynników genetycznych, jak również malin mają smak winno-słodki i są bardzo aromatycz- może być modyfikowany przez warunki środowiska ne [7, 10, 11]. Gatunkami podobnymi do maliny [15, 16]. właściwej są: malina kamionka – Rubus saxatilis L., Smak i aromat owoców zależą od zawartości cu- (gatunek dziko występujący), malina moroszka Rubus krów, kwasów organicznych oraz substancji lotnych, chamaemorus L. (inaczej malina nordycka) i jeżyna natomiast wartość biologiczna od poziomu antyok- fałdowana – Rubus plicatus Weihe&Nees [9]. sydantów. Owoce malin stanowią przede wszystkim Nazwa gatunkowa maliny Rubus idaeus L. odnosi bogate źródło związków o właściwościach przeciwutle- się do czerwonego koloru owoców – Rubus. Według niających [17]. Związki te reprezentowane są głównie opisu Dioskuridesa pochodzi z Krety (obecnie Turcja) przez: polifenole (kwasy fenolowe, flawonoidy wraz – od góry Ida, gdzie rosły najlepsze jakościowo krzewy z antocyjanami), witaminy – A, C oraz tokoferole, malin [12]. Chociaż była to roślina znana ludzkości karotenoidy, kwasy organiczne, wapń, selen i wiele od zarania dziejów to pierwsze pisemne wzmianki innych. Polifenole to wtórne metabolity roślinne o malinie pochodzą z około 300 r. p.n.e. Malinę właś- o bardzo zróżnicowanej strukturze, masie cząstecz- ciwą jako roślinę uprawną wymienił po raz pierwszy kowej i właściwościach fizycznych, biologicznych Palladiusz (VI w. n. e.). Pierwsze uprawne maliny i chemicznych [18]. Występują we wszystkich częś- 408 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(2): 406-409 ciach roślin, nadając im żółtą, czerwoną lub fioletową krwi, dlatego też zalecane są w profilaktyce miażdży- barwę. Związki te decydują o wzroście i reprodukcji cy. Polifenole roślinne przeciwdziałają powstawaniu rośliny – uczestniczą w mechanizmach obronnych wrzodów żołądka i dwunastnicy powodowanych tkanki roślinnej przeciw infekcjom wirusowym i bak- stresem, lekami i alkoholem [25]. teryjnym. Biorą również udział w kształtowaniu cech Badania naukowe, prowadzone w ostatnich latach sensorycznych żywności. Nadają specyficzny cierpki nad biologicznymi właściwościami malin, wykazały i gorzki smak, są odpowiedzialne za włóknistość, po- właściwości przeciwnowotworowe kwasu elagowego wodują zmętnienia i osady w żywności przetworzonej – prostego fenolu, występującego w owocach malin, (sokach, winach i napojach) [19, 20]. który hamuje procesy nowotworowe w wątrobie W owocach jagodowych, do których należą i płucach. Kwas elagowy posiada również właściwości również owoce malin, występują dwie ważne grupy przeciwwirusowe, o czym warto pamiętać, stosując związków fenolowych. Pierwsza z nich to flawonoidy przetwory z malin w leczeniu przeziębień [4]. Owoce wraz z antocyjanami i flawonole. Natomiast druga maliny właściwej są również bogatym źródłem makro– grupa to kwasy fenolowe, wśród których bardzo silnym i mikroelementów, w tym potasu (K), wapnia (Ca), antyoksydantem jest kwas elagowy [21, 22]. Z obec- magnezu (Mg), cynku (Zn), miedzi (Cu), manganu nością związków polifenolowych, przede wszystkim (Mn) i żelaza (Fe), co ma szczególne znaczenie w pro- wysokich stężeń antocyjanów i elagotanin, wiąże się filaktyce i leczeniu wielu chorób, np. potas i magnez aktywność biologiczną i farmakologiczną owoców wykazują dużą skuteczność w uszczelnianiu naczyń Rubus idaeus L., która obejmuje, m.in. działanie anty- krwionośnych, a ponadto tonizują pracę serca. Potas oksydacyjne, przeciwzapalne, przeciwdrobnoustro- między innymi reguluje gospodarkę wodno-elektroli- jowe oraz przeciwnowotworowe. Polifenole hamują tową organizmu i pobudza wydzielanie insuliny. Cynk powstawanie wolnych rodników, które niekorzystnie wchodzi w skład około 80 enzymów, jego niedobór utleniają w organizmie wiele związków i uszkadzają: może powodować między innymi obniżenie odporno- białka, lipidy, błony komórkowe, enzymy i materiał ści organizmu, zaburzenia wzroku i smaku. Mangan genetyczny [13, 17]. jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowej prze- Badania epidemiologiczne wskazują na zależność miany materii – reguluje metabolizm węglowodanów, między stopniem zachorowalności na niedokrwienną lipidów oraz białek. Żelazo i miedź mogą wspomóc chorobę serca a spożyciem żywności bogatej we flawo- leczenie anemii [13, 27, 28]. noidy. Wykazano, że najmniej flawonoidów w diecie Duża zawartość witamin w owocach maliny:

(średnio ok. 5 mg/dzień) spożywają Finowie, a naj- C, E, A, PP, B1, B2, B3 wpływa korzystnie na układ więcej Japończycy (ok. 64 mg/dzień). Tę zależność odpornościowy naszego organizmu. Oprócz wyżej potwierdzają również badania prowadzone wśród wymienionych składników maliny zawierają dużą ludności południowej Francji oraz Anglii i Walii. Wy- ilość błonnika (7%), pektyn i substancji śluzowych, co kazano, że 5-krotnie mniejsza śmiertelność z powodu wpływa korzystnie na pracę układu pokarmowego. chorób serca wśród ludności południowej Francji, Badania pozwoliły również na wyjaśnienie specy- niż Anglii przypisywana jest większemu spożywaniu ficznego smaku i zapachu owoców malin. Udowod- warzyw i owoców bogatych we flawonoidy, a także niono, że w owocach występuje ponad 70 związków czerwonego wina, zasobnego zwłaszcza w antocyjany aromatycznych, których głównym składnikiem jest [23, 24]. Badania naukowe udowodniły, że flawonoidy keton malinowy (C10H12O2). Związek ten przyśpiesza skuteczniej od aspiryny zmniejszają agregację płytek metabolizm, redukuje akumulację tkanki tłuszczowej, Tabela I. Szacowane dzienne spożycie (mg/d) flawonoli i flawonów w różnych zabezpiecza przed wzrostem wagi, wywołanej dietą krajach [26] bogatą w tłuszcze i cukry. Udowodniono, że poszcze- Table I. Estimated daily intake (mg/day) of flavonols and flavones in different gólne odmiany różnią się poziomem zawartości tego countries [26] związku. Wyższe stężenie ketonu malinowego stwier- Spożycie flawonoli Spożycie kwercetyny Kraj dzono w owocach roślin dziko rosnących [4]. flawonów (mg/d) (mg/d) Holandia 23-33 13-16 Podsumowanie Finlandia 3-6 3-6 USA 13 11 Związek pomiędzy dietą a zdrowiem dostrze- Grecja 16 15 gany jest od dawna. Szczególnie cennym źródłem Włochy 27 21 substancji leczniczych są owoce maliny właściwej, Chorwacja 49 30 których właściwości były znane już w starożytności. Japonia 8-31 16-65 Owoce Rubus idaeus L. powinny wejść na stałe do na- Walia 26 14 szej diety, tym bardziej, że są one dostępne przez cały Polska 15-25 rok – w postaci świeżej, mrożonej i przetworzonej. Są one przede wszystkim bogatym źródłem substancji Baranowska A i wsp. Właściwości prozdrowotne owoców maliny właściwej (Rubus idaeus L.) 409 nieodżywczych (polifenoli), które mogą działać pro- tej rośliny wchodzą w skład wielu syropów dla dzie- filaktycznie oraz leczniczo w odniesieniu do różnych ci, takich jak: Ceruvit, Cerutin Junior Malina oraz chorób cywilizacyjnych, między innymi miażdżycy tabletek na odchudzanie o nazwie handlowej Keton i nowotworów. malinowy. Dzięki zawartości olejków eterycznych Obecnie obserwowany jest wyraźny wzrost mających właściwości rozgrzewające i antyseptyczne zainteresowania farmakognostów, fitochemików suszone owoce są składnikiem mieszanek napotnych i dietetyków właściwościami leczniczymi owoców i przeciwgorączkowych. Liście zaś wchodzą w skład Rubus idaeus L. Ze świeżych bądź też suszonych owo- ziołowych mieszanek moczopędnych i żółciopędnych. ców maliny produkuje się wiele leków, np. Pyrosan, Coraz większym zainteresowaniem cieszy się również który działa przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo, olej z pestek malin, który jest źródłem Niezbędnych stosowany jest pomocniczo w przeziębieniach, cho- Nienasyconych Kwasów Tłuszczowych (NNKT), robach nerek i schorzeniach reumatycznych. Owoce wielu witamin i antyoksydantów.

Piśmiennictwo / References

1. Danek J. Uprawa maliny i jeżyny. Wyd Hortpress, Warszawa 17. Kalt W, Forney ChF, Martin A, et al. Antioxidant capacity, 2009: 1-74. vitamin C, phenolics and anthocyanins after fresh storage of 2. Hasik J. Usprawnienia dietetyczne procesów metabolicznych. small fruits. J Agric Food Chem 1999, 47: 4638-4644. Co to są fitaminy? Post Fitoter 2001, 6(2-3): 9-11. 18. Pietta PG. Flavonoids as antioxidants. J Nat Prod 2000, 63: 3. Borowska EJ, Szajdek A. Składniki dietetyczne i substancje 1035-1042. biologiczne w owocach aronii, borówki czernicy i porzeczki 19. Alasalvar C, Grigor JM, Zhang D, et al. Comparison of czarnej. Bromatol Chem Toksykol 2005, 181-184. volatiles, phenolics, sugars, antioxidants vitamins, and 4. Krauze-Baranowska M. Owoce maliny – właściwości sensory quality of different carrot varieties. J Agric Food dietetyczne i lecznicze. Panacea 2007, 4(21): 22-23. Chem 2001, 49: 1410-1416. 5. Krauze-Baranowska M, Majdan M. Owoce malin – źródło 20. Wojdyło A. Ocena możliwości zastosowania owoców cennych leczniczo metabolitów wtórnych i witamin. Panacea pigwy pospolitej w produkcji przetworów o wysokiej 2009, 1(26): 14-15. zawartości polifenoli i aktywności przeciwutleniającej. Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, Wrocław 2011: 6. Tyszyńska-Kownacka D, Krześniak LM. Leczymy się ziołami 1-162. z działki. PWRIL, Warszawa 1987: 105-106. 21. Chapus A, Labrecque L, Lamy S, et al. Combined inhibition of 7. Smolarz K. Malina i jeżyna. PWRiL, Warszawa 1999: 1-99. PDGF and VEGF receptors by ellagic acid, a dietary-derived 8. Krauze-Baranowska M, Skóra-Majdan M. Pożyteczne owoce phenolic compound. Carcinog 2005, 26(4): 821-826. maliny czarnej. Panacea 2012, 1(38): 23. 22. Kwiatkowska E. Kwas elagowy – zawartość w żywności i rola 9. Trąba C, Rogut K, Wolański P. Rośliny dziko występujące prozdrowotna. Borgis – Post Fitoter 2010, 4: 211-214. i ich zastosowanie. Wyd Pro Carpathia, Rzeszów 2012. 23. Szajdek A, Borowska J. Właściwości przeciwutleniające 10. Karabela M. Malina. Panacea 2007, 3(20): 30-31. żywności pochodzenia roślinnego. Żywn Nauk Technol 11. Ożarowski A, Jaroniewski W. Rośliny lecznicze i ich praktyczne Jakość 2004, 4(41): 5-28. zastosowanie. IWZZ, Warszawa 1987: 243‑244. 24. Panczenko-Kresowska B. Wolne rodniki a żywienie. Wiad 12. Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecz- Zielar 1997, 10: 7-18. nictwa. PWN, Warszawa 2000: 1-180. 25. Grajek W. Rola przeciwutleniaczy w zmniejszaniu ryzyka 13. Krauze-Baranowska M, Majdan M, Kula M. Owoce maliny wystąpienia nowotworów i chorób układu krążenia. Żywn właściwej i maliny zachodniej źródłem substancji biologicznie Nauk Technol Jakość 2004, 1(38): 3-11. aktywnych. Post Fitoter 2014, 1: 32-39. 26. Duthie GG. polyphenols in cancer and hart disease: 14. Markowski J, Płocharski W, Pytasz U i wsp. Owoce, implications as nutritional antioxidants. Nutr Res Rev 2000, warzywa, soki – ich kaloryczność i wartość odżywcza na tle 13(1): 79-106. zapotrzebowania na energię i składniki odżywcze. Cz. 1. 27. Czech A, Rusinek E, Merska M. Zawartość wybranych Kaloryczność i mit o wpływie na otyłość. PFiOW 2012, 9: biopierwiastków w owocach i sokach z owoców jagodowych. 24-27. Prob Hig Epidemiol 2011, 92(4): 836-839. 15. Burrowas C, Moore PP. Genotype x environment effects on 28. Horuz A, Korkmaz A, Rüştü-Karaman M, el al. The raspberry fruit quality. Acta Hort 2002, 585(2):467-478. evaluation of leaf nutrient contents and element ratios of 16. Winiarska J, Szember E, Żmuda E i wsp. Porównanie składu different raspberry varieties. J Food Agric Environ 2013: chemicznego owoców wybranych odmian maliny Rubus 11(1): 588-93. idaeus L. Annales UMCS Sec E 2005, 15: 29-33.